diff --git "a/norm_text/inc" "b/norm_text/inc"
--- "a/norm_text/inc"
+++ "b/norm_text/inc"
@@ -1,47928 +1,3 @@
-مقاله‌های برگزیده – مقاله امروز
-
-
-
- [[ویکی‌پدیا: آیا می‌دانستید که …؟ / هفته‌های {{#زمان: Y| {{#اگرحساب: = ۶ or < ۶ |- ۱ year|now}}}} (میلادی) |بیشتر…]] 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-امروز:، {{#time: j F Y}} میلادی برابر {{#time: xij xiF xiY}} هجری خورشیدی و {{#time: xmj xmF xmY هجری قمری| day}} (UTC) 
-
-
-→ روز قبل – روز بعد ←یادبودهای – یادبودهای بیشتر…
-
-
-
-بایگانی – نگاره‌های برگزیده بیشتر
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-ویکی‌پدیا یک دانشنامه برخط چندزبانه مبتنی بر وب با محتوای آزاد و همکاری باز است که با همکاری افراد داوطلب نوشته می‌شود و هر کسی که به اینترنت و وب دسترسی داشته باشد می‌تواند مقالات آن را ببیند و ویرایش کند. نام ویکی‌پدیا از پیوند واژه «ویکی» (به معنی وبگاه مشارکتی) با «پدیا» (گرفته‌شده از پسوند واژه encyclopedia به معنی دانشنامه یا دائرةالمعارف) ایجاد شده‌است. هدف ویکی‌پدیا آفرینش و انتشار جهانی یک دانشنامه با محتوای آزاد به تمامی زبان‌های زنده دنیا است. 
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی در تاریخ ۱۵ ژانویه ۲۰۰۱ (۲۶ دی ۱۳۷۹) به صورت مکملی برای دانشنامه تخصصی نیوپدیا نوشته شد. بنیان‌گذاران آن «جیمی ویلز» و «لری سنگر» هستند. هم‌اکنون بنیاد غیرانتفاعی ویکی‌مدیا پروژه ویکی‌پدیا را پشتیبانی می‌کند. میزبان‌های اینترنتی اصلی این وبگاه در شهر تامپای فلوریدا هستند. همچنین میزبان‌های اضافی دیگری هم در شهرهای آمستردام و سئول به این وبگاه یاری می‌رسانند. 
-
-ویکی‌پدیا از پایان آوریل ۲۰۰۷ تا اکتبر ۲۰۱۹، یکی از ۱۰ وبگاه برتر جهان از لحاظ شمار بازدیدکنندگان بوده‌است که بیش از نیمی از بازدیدها به ویکی‌پدیای انگلیسی مربوط می‌شود. 
-
-در میان تمام زبان‌های ویکی‌پدیا تا دسامبر ۲۰۱۵ (آذر ۱۳۹۴) بیش از ۱۴۱ میلیون صفحه وجود دارد که بیش از سی و هفت میلیون عدد از آن‌ها مقاله است. از زبان‌های مشهور به ترتیب زبان انگلیسی بیش از ۵ میلیون، سوئدی ۲ ٫ ۱ میلیون، آلمانی ۱ ٫ ۸ میلیون، هلندی ۱ ٫ ۸ میلیون، فرانسوی ۱ ٫ ۷ میلیون، روسی ۱ ٫ ۲ میلیون، ایتالیایی ۱ ٫ ۲ میلیون، اسپانیایی ۱ ٫ ۲ میلیون، لهستانی ۱ ٫ ۱ میلیون، ویتنامی ۱ ٫ ۱ میلیون و ژاپنی و پرتغالی و چینی هر کدام بیش از ۸۵۰ هزار مقاله دارند. تعداد کاربران ثبت‌نام‌شده حدود ۵۹ میلیون نفر است که از میان آنها، ۴ ٫ ۰۲۲ نفر مدیر هستند. ویکی‌پدیا دربرگیرنده ۲۸۱ زبان با بیش از ۱۰ مقاله و در کل دارای ۲۹۱ گونه زبان ملل دنیا است. 
-
-اعتبار ویکی‌پدیا دائما مورد اختلاف بوده‌است. برخی آن را به‌خاطر انتشار رایگان، ویژگی قابل ویرایش بودن، سیاست بی‌طرفی و گستردگی عنوان‌ها ستوده‌اند. از سوی دیگر، منتقدان درستی و اعتبار ویکی‌پدیا را به‌خاطر آزادی ویرایش زیر سؤال برده‌اند، همچنین ویکی‌پدیا به خاطر آسیب‌پذیری در برابر خرابکاری، کیفیت غیریکنواخت، سوگیری نظام‌مند، بی‌ثباتی و نیز به خاطر ترجیح اجماع بر اعتبار در سبک ویرایش مقالات نقد شده‌است. در مقابل سیاست‌های محتوایی و ویکی پروژه‌های ویکی‌پدیا توسط کاربرانی تهیه می‌شود که در پی رفع این نگرانی‌ها هستند. پژوهشگران در دو مطالعه علمی به این نتیجه دست یافته‌اند که خرابکاری‌ها عموما زودگذر هستند و ویکی‌پدیا نسبتا به درستی سایر دانشنامه‌ها است. 
-
-ویکی‌پدیا بر سیاست «دیدگاه بی‌طرفانه» تأکید می‌کند. طبق این سیاست دیدگاه‌هایی که توسط شخصیت‌های برجسته ارائه شده‌اند بدون هیچ تلاشی برای تأیید آن‌ها به‌طور خلاصه بیان می‌شوند. از آن رو که هر داوطلب می‌تواند مقاله‌ها را به سبک ویکی اضافه یا ویرایش کند، تخریب و عدم اطمینان به صحت همه مطالب از مشکلات همیشگی این دانشنامه بوده‌است. با این حال در موارد متعددی مقاله‌های ویکی‌پدیا را در رسانه‌های گروهی و مراکز علمی نقل کرده‌اند. مقاله‌های این دانشنامه تحت مجوز حق تألیف آزاد گنو قابل‌دسترسی هستند. نسخه زبان آلمانی و انگلیسی ویکی‌پدیا به‌وسیله دیسک‌های فشرده منتشر شده و نسخه‌های دیگر آن روی وبگاه‌های دیگر به صورت Fork یا آینه قرار داده شده‌اند. با رشد روزافزون این دانشنامه، گردانندگان آن در بنیاد ویکی‌مدیا، چندین پروژه مشابه دیگر همچون ویکی‌واژه، ویکی‌کتاب، ویکی‌گفتاورد و ویکی‌خبر را پدیدآوردند. 
-
-تاریخچه
-
-ویکی‌پدیا به‌عنوان نسخه تکمیلی
-و یا نسخه جدید نیوپدیا آغاز به کار کرد. نیوپدیا پروژه دانشنامه رایگان و برخطی بود که مقاله‌هایش به دست کارشناسان و از طریق یک جریان رسمی نوشته می‌شدند. نیوپدیا در تاریخ ۹ مارس ۲۰۰۰ (۱۹ اسفند ۱۳۷۸) تحت مالکیت شرکت بومیس که یک شرکت پورتال وب بود، بنیان‌گذاری شد. شرکت بومیس که در سال ۱۹۹۶ بنیان‌گذاری شده بود، یک پایگاه اینترنتی تفریحات شهوانی و دارای محتوای جنسی برای مردان بود؛ و سرمایه نخستین دانشنامه آزاد نیوپدیا، و جانشین آن ویکی‌پدیا، توسط آن تا سال ۲۰۰۳ تأمین می‌شد. پهنای باند و سرور استفاده‌شده برای پروژه ویکی‌پدیا، توسط بومیس اهدا شد؛ و بسیاری از کارمندان شرکت بومیس و نیز مدیرعامل این شرکت در ایجاد اولیه ویکی‌پدیا همکاری کردند. اعضای برجسته نیوپدیا عبارت بودند از جیمی ویلز، رئیس شرکت و تصمیم‌گیرنده نهایی و لری سنگر رئیس بخش ویرایش و نوشتار نیوپدیا و (بعدها) ویکی‌پدیا. سنگر، نیوپدیا را این‌طور توصیف می‌کند که بین همه دانشنامه‌های موجود آن دوره، تنها نیوپدیا دارای مطالب آزاد بود و محدودیت اندازه نداشت؛ زیرا روی اینترنت قرار داشت. ضمنا به خاطر ماهیت عمومی و محدوده گسترده شرکت‌کنندگان بالقوه خود، بی‌طرف بود. نیوپدیا دارای هفت مرحله بازنگری توسط کارشناسان متخصص در زمینه‌های مختلف بود؛ ولی بعدها همگان به این باور رسیدند که این روند برای تولید مقاله‌ها بسیار کند است. شرکت بومیس که پایه‌گذار این دانشنامه بود نقشه‌هایی برای تبلیغات داشت تا از طریق آن، جبران سرمایه کند. این دانشنامه در ابتدا دارای مجوز مطلب آزاد نیوپدیا بود؛ ولی درست قبل از تشکیل ویکی‌پدیا و با اصرار ریچارد استالمن، مجوز خود را تبدیل به مجوز حق تألیف آزاد گنو کرد. 
-
-ویکی‌پدیا برای نخستین بار در تاریخ ۱۵ ژانویه ۲۰۰۱ (۲۶ دی ۱۳۷۹) و فقط به زبان انگلیسی به نام wikipedia. com به دنیای تازه اینترنت وصل شد. ویکی‌پدیا از ۱۰ ژانویه یکی از قابلیت‌های Nupedia. com به‌شمار می‌رفت. به این صورت که نویسندگان عمومی می‌توانستند مقاله‌های خود را در آن وارد کنند تا پس از مرور در نیوپدیا قرار گیرد؛ ولی پس از آن‌که هیئت مشورتی کارشناسان نیوپدیا مدل تولید آن را رد کرد، از وبگاه نیوپدیا برداشته شد. بعد از آن ویکی‌پدیا به صورت پروژه‌ای جدا از نیوپدیا شروع به کار کرد. سیاست «دیدگاه بی‌طرفانه» که شبیه به سیاست پیشین «بی‌طرفی» نیوپدیا بود در همان ماه‌های اول برنامه‌ریزی شد. ویکی‌پدیا سریعا شرکت‌کنندگانی از نیوپدیا، اسلش دات و ر��هنماهای موتورهای جستجو به‌دست‌آورد. در پایان سال اول به تعداد ۲۰ ٬ ۰۰۰ مقاله بین ۱۸ زبان خود رسید. تا پایان سال ۲۰۰۲ تعداد زبان‌ها به ۲۶، پایان سال ۲۰۰۳ به ۴۶ و در پایان ۲۰۰۴ به تعداد ۱۶۱ زبان رسید. نیوپدیا و ویکی‌پدیا آنقدر کنار هم زیستند تا میزبان (سرور) نیوپدیا از کار افتاد و در سال ۲۰۰۳ متون آن به ویکی‌پدیا منتقل شد. 
-
-ویلز و سنگر، فکر استفاده از ویکی را به وبگاه ویکی‌ویکی‌وب متعلق به وارد کانینگهام نسبت می‌دهند. ویلز این‌گونه بیان می‌دارد که او برای اولین بار در دسامبر ۲۰۰۰ فکر استفاده از ویکی را از جرمی رزنفیلد که کارمند شرکت بومیس بود و یک ویکی مشابه را به او نشان داده بود شنید؛ اما این واقعه، بعد از آن بود که سنگر، خبر وجود چیزی به نام ویکی را از کوویتز-که یکی از استفاده‌کنندگان ویکی بود-شنید و پیشنهاد ساخت چیزی مثل ویکی برای نیوپدیا را به ویلز داد؛ از همین‌جا بود که تاریخ ویکی شروع شد. پروژه‌ای به نام گنوپدیا تحت همان ایده مطلب آزاد (و نه تولید ویکی) همراه با نیوپدیا شروع به کار کرده بود. این پروژه متعاقبا غیرفعال شد و سازنده آن، ریچارد استالمن-که بنیان‌گذار بنیاد نرم‌افزارهای آزاد است-شروع به پشتیبانی از ویکی‌پدیا کرد. 
-
-کاربران اسپانیایی در فوریه ۲۰۰۲ از ترس تبلیغات تجاری و نبود کنترل در یک ویکی‌پدیای انگلیسی‌محور از ویکی‌پدیا به روی Encyclopedia Libre رفتند. کمی بعد در همان سال، ویلز اعلام کرد که ویکی‌پدیا از این پس هیچ تبلیغی نشان نخواهد داد و وبگاه آن را به wikipedia. org انتقال داد. بعضی پروژه‌ها به دلایل ویرایشی خاص به جاهای دیگری نظیر ویکی‌اینفو انتقال داده شده‌اند. در ویکی‌اینفو خبری از «دیدگاه بی‌طرفانه» نیست. 
-
-در تاریخ ۲۱ ژوئن ۲۰۰۳ (۳۰ خرداد ۱۳۸۲) بنیاد ویکی‌مدیا از بین ویکی‌پدیا و نیوپدیا شکل گرفت. ویکی‌پدیا و پروژه‌های خواهرش تا به حال تحت اداره این سازمان ناسودبر کار کرده‌اند. اولین پروژه خواهر ویکی‌پدیا در ماه اکتبر ۲۰۰۲، به یاد حملات ۱۱ سپتامبر برای یادآوری حوادث آن روز ساخته شد. ویکی‌واژه که پروژه فرهنگ واژه‌ها بود در دسامبر ۲۰۰۲، ویکی‌گفتاورد که مجموعه‌ای از گفته‌های معروف بود درست یک هفته بعد از افتتاح ویکی‌مدیا و پروژه ویکی‌کتاب که مجموعه‌ای از کتاب‌های رایگانی است که با مشارکت همگانی گردآوری شده‌اند در ماه بعد به کار افتاد. ویکی‌مدیا پس از آن شروع به تشکیل پروژه‌های جدیدی کرد که در زیر توضیح داده خواهند شد. 
-
-ویکی‌پدیا از ابتدا وضعیت خود را با شمارش مقاله‌هایش سنجیده‌است. در دو سال ابتدایی پیدایش خود روزانه در حدود ۱۰۰ مقاله یا کمتر به آن اضافه می‌شد. ویکی‌پدیای انگلیسی در تاریخ ۲۲ ژانویه ۲۰۰۳ (۲ بهمن ۱۳۸۱) به سرعت به ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ مقاله رسید. در سال ۲۰۰۴ مقاله‌های ویکی‌پدیا به نرخ رشد تقریبی ۱ ٬ ۰۰۰ تا ۳ ٬ ۰۰۰ مقاله در روز رسیدند. در ۲۵ فوریه ۲۰۰۴ (۶ اسفند ۱۳۸۲) ویکی‌پدیا در تمامی زبان‌های خود به میزان ۵۰۰ ٬ ۰۰۰ مقاله دست یافت. در تاریخ ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۴ (۲۹ شهریور ۱۳۸۳) مقاله‌های ویکی‌پدیا در ۱۰۵ زبان به یک‌میلیون رسید. 
-ویکی‌پدیا تا ۲ اردیبهشت ۱۳۹۱ دربرگیرنده ۲۷۹ زبان با بیش از ده مقاله بوده‌است. به‌طور کلی ویکی‌پدیا دارای ۲۸۵ گونه زبان ملل دنیا و بیش از ۲۱ میلیون مقاله بوده‌است. 
-ویکی‌پدیا تا تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۱۳ (۲۶ مهر ۱۳۹۲) در برگیرنده ۲۸۱ زبان با ب��ش از ده مقاله بوده‌است. به‌طور کلی ویکی‌پدیا دارای ۲۸۷ گونه زبان ملل دنیا و نزدیک به ۳۰ میلیون مقاله‌است. 
-
-ویژگی‌ها
-
-این دانشنامه روی وبگاه wikipedia. org با استفاده از نرم‌افزاری به نام «ویکی» که به زبان جزیره هاوایی به معنی «تند» است ساخته شده‌است. ویلز بر این باور است که ویکی‌پدیا باید به کیفیت دانشنامه بریتانیکا یا بهتر برسد و چاپ هم بشود. جیمی ویلز بنیان‌گذار ویکی‌پدیا آن را اینگونه توصیف می‌کند. «ویکی‌پدیا کوششی برای آفرینش و پخش دانشنامه‌ای با بالاترین کیفیت ممکن برای همه مردم روی زمین و به زبان مادریشان است.» 
-
-ویکی‌پدیا در میان دانشنامه‌های اینترنتی
-دانشنامه‌های گوناگون دیگری روی اینترنت هستند یا قبلا وجود داشته‌اند. در برخی از آن‌ها مانند دانشنامه فلسفه استانفورد و نیوپدیا (که دیگر وجود ندارد) سیاست‌های مقاله‌نویسی سنتی و مالکیت مقاله وجود دارند. به‌طور اتفاقی وبگاه‌هایی مانند h ۲ g ۲ یا اوریتینگ ۲ وجود دارند که به مانند راهنماهایی کلی عمل می‌کنند و مقاله‌هایشان توسط همگان نوشته و بازنگری می‌شوند. پروژه‌هایی همچون ویکی‌پدیا، Susning. nu و Enciclopedia Libre همگی ویکی هستند و در همه آن‌ها مقاله‌ها به دست نویسنده‌های بیشماری نوشته می‌شوند و هیچ‌گونه بازنگری رسمی روی آن‌ها اعمال نمی‌شود. ویکی‌پدیا تبدیل به بزرگ‌ترین نوع دانشنامه ویکی چه از نظر تعداد مقاله‌ها و چه از نظر تعداد واژه‌ها شده‌است. از بین تمامی دانشنامه‌های موجود، ویکی‌پدیا به خاطر داشتن حق تألیف آزاد گنو متمایز گشته‌است. 
-
-ویکی‌پدیا مصرانه می‌خواهد تنها یک دانشنامه باقی بماند. هدف آن تبدیل شدن به مجموعه کاملی از دانش بشری نیست. مجموعه سیاست‌هایی تحت عنوان «ویکی‌پدیا چه چیزی نیست» وجود دارند که مشخص می‌کنند چه اطلاعاتی نباید در ویکی‌پدیا گنجانده شوند. این سیاست‌ها تا به حال غالبا باعث مشاجره بر سر اضافه کردن، حذف یا اصلاح مطلبی خاص شده‌اند. 
-
-مطالب آزاد
-مجوز حق تألیف آزاد گنو (GFDL) که مقاله‌های ویکی‌پدیا با استفاده از آن عرضه می‌شوند یکی از مجموعه «کپی‌لفت» کپی‌رایت است که اجازه توزیع دوباره، خلق آثار مشتق شده و استفاده تجاری از مطالب مقاله‌ها به شرط ذکر نام نویسنده و ماندن اثر تحت مجوز GFDL را می‌دهد. هنگامی‌که یک نویسنده اصل اثر خود را به پروژه تحویل می‌دهد، حق تألیف او روی آن اعمال می‌شود ولی باید قبول کند که اثرش را تحت مجوز GFDL در اختیار عموم بگذارد. ممکن است مطالب موجود در ویکی‌پدیا روی منابع دیگری که از این مجوز استفاده می‌کنند قرار بگیرند یا از آن منابع گرفته‌شده باشند. مطالب ویکی‌پدیا از طریق انبارهای اطلاعاتی روی صدها منبع به صورت آینه یا fork قرار گرفته‌اند. اگر چه تمامی متون عرضه‌شده در ویکی‌پدیا از مجوز GFDL استفاده می‌کنند، درصد بالایی از تصاویر و پرونده‌های صوتی ویکی‌پدیا رایگان نیستند. اقلامی چون لوگوی شرکت‌ها، نمونه آهنگ‌ها یا تصویرهای دارای حق تألیف خبری با درخواست استفاده منصفانه استفاده می‌شوند. اقلامی نیز وجود دارند که با شرط عدم اشتقاق یا «فقط برای ویکی‌پدیا» به این دانشنامه داده شده‌اند. 
-
-زبان‌ها
-
-ویکی‌پدیا تا (تا آذر ۱۳۹۴ / دسامبر ۲۰۱۵) دربرگیرنده ۲۸۱ زبان با بیش از ده مقاله بوده‌است. به‌طور کلی ویکی‌پدیا دارای ۲۹۱ گونه زبان ملل دنیا و نزدیک به ۳۵ میلیون مقاله است. 
-
-زبان‌های مختلف به صورت مستقل از هم کار می‌کنند. ویرایش‌های زبانی به بقیه زبان‌های دیگر محدود یا وصل نشده‌اند و فقط محدود به سیاست‌های کلی نظیر «دیدگاه بی‌طرفانه» هستند. با اینکه مقاله‌ها و تصاویر بین زبان‌ها به اشتراک گذاشته نشده‌اند ولی اولی از طریق صفحاتی که در آن‌ها درخواست ترجمه می‌شود و روی زبان‌های بزرگ‌تر قرار دارند و دومی از راه انبار عمومی ویکی‌پدیا حل شده‌اند. مقاله‌های ترجمه‌شده بخش کوچکی از مقاله‌های موجود همه زبان‌ها را تشکیل می‌دهند. 
-
-ویکی‌پدیای فارسی هم‌اکنون با نوشتار (شمارش زنده) در رده هجدهم، و در میان زبان‌هایی که عموما در خاورمیانه تکلم می‌شود، بالاتر از زبان ترکی استانبولی و زبان عبری قرار دارد. 
-
-آمار کلی ویکی‌پدیاها (انتهای سال ۲۰۱۵): 
-بیش از ۲ ٬ ۱ میلیارد ویرایش
-بیش از ۱۴۱ میلیون کل صفحات
-بیش از ۳۷ ٬ ۰ میلیون مقاله
-بیش از ۲ ٬ ۴ میلیون تصویر
-بیش از ۵۹ ٬ ۰ میلیون کاربر
-۴ ٫ ۰۲۲ مدیر
-
-ویکی‌پدیاهای موجود به زبان‌های خانواده زبان‌های ایرانی از این قرارند: 
-
-نرم‌افزار و سخت‌افزار
-
-ویکی‌پدیا توسط برنامه متن‌باز مدیاویکی روی دسته‌ای از میزبانان وب مستقر در فلوریدا اجرا می‌شود. مدیاویکی نسخه سوم این برنامه‌است. در ابتدا ویکی‌پدیا روی UseModWiki که توسط کلیفورد آدامز (نسخه ۱) نوشته‌شده بود کار می‌کرد. در ابتدا برای پیوندهایش از سرهم‌نویسی نگارش شتری استفاده می‌کرد ولی بعدها امکان استفاده از کروشه (bracket) هم در آن ایجاد شد. ویکی‌پدیا ژانویه ۲۰۰۲ در نسخه جدید خود (فاز دوم پروژه) از موتور پی‌اچ‌پی‌ویکی روی پایگاه داده مای‌اس‌کیوال استفاده کرد. این نرم‌افزار که نسخه دوم به حساب می‌آمد توسط ماگنوس مانسک و مخصوص دانشنامه ویکی‌پدیا نوشته‌شده بود. به خاطر تقاضاهای زیاد به منظور بهبود کیفیت، اصلاحات زیادی روی آن انجام شد. سرانجام این نرم‌افزار توسط لی دانیل کراکر دوباره‌نویسی شد. این نرم‌افزار که نسخه شماره سه محسوب می‌شد در ژوئیه ۲۰۰۲ نوشته شد و مدیاویکی نام‌گذاری گردید. مجوز استفاده از آن تحت گنو است و در تمامی پروژه‌های ویکی‌مدیا از آن استفاده می‌شود. 
-
-ویکی‌پدیا روی دسته‌ای از میزبان‌های وب لینوکس در فلوریدا و چهار مکان دیگر میزبانی می‌شود. این وبگاه تا سال ۲۰۰۴ تنها روی یک سرور بود تا آنجا که تنظیمات میزبان آن تقسیم به چندین قسمت شد. در ژانویه ۲۰۰۵ ویکی‌پدیا روی ۳۹ سرور مختلف در فلوریدا مشغول به کار بود. پیکربندی آن عبارت است از یک بانک اطلاعاتی بزرگ تحت مای‌اس‌کیوال، چندین میزبان خادم بانک اطلاعاتی و ۲۱ میزبان وب که با نرم‌افزار آپاچی کار می‌کنند و ۷ تا که تحت میزبان Squid Cache کار می‌کنند. 
-
-در سپتامبر ۲۰۰۵، گروه میزبان‌های وب ویکی‌پدیا به بیش از ۱۰۰ عدد افزایش یافت و بنابر تقاضای مسئول مرکز داده‌ها، تمامی میزبان‌ها با موفقیت، به ساختمان جدید واقع در مرکز شهر تامپا منتقل شدند. 
-
-تقاضاهای صفحه وب ابتدا به میزبانان مخزن Squid caching فرستاده می‌شوند. درخواست‌هایی که قابلیت انجام شدن در این میزبان‌ها را ندارند به دو میزبان متعادل‌ساز که نرم‌افزار perlbal روی آن‌ها نصب است فرستاده می‌شوند. سپس تقاضاها برای یکی از میزبان‌های وب آپاچی فرستاده می‌شوند تا مورد پردازش قرار گیرند. میزبان‌های وب، صفحات را به شکل لازم پردازش می‌کنند. برای افزایش س��عت، صفحاتی که برای کاربران ناشناس پردازش شده‌اند در یک فایل‌سیستم ذخیره (cache) می‌شوند تا زمانی‌که از درجه اعتبار ساقط شوند. این امر باعث عدم پردازش صفحات معمول شده و در نتیجه در زمان و انرژی صرفه‌جویی می‌شود. ویکی‌مدیا ساخت شبکه‌ای جهانی از میزبانان مخزن در کنار ۳ میزبان مخزن خود در فرانسه را آغاز کرده‌است تا سرعت پاسخگویی را بالاتر ببرد. در حال حاضر یک گروه میزبان جدید در هلند و در کره جنوبی شروع به کار کرده‌اند و پاسخگوی بخش بزرگی از ترافیک ویکی‌پدیا هستند. 
-
-گزارش وضعیت رو به رشد وبگاه ویکی‌پدیا به صفحه وضعیت فرستاده می‌شود. 
-
-ویرایش
-
-تقریبا هر کاربری می‌تواند مقاله‌های ویکی‌پدیا را ویرایش کند و تغییرات خود را سریعا ببیند. فکر ویرایش مقاله‌ها بر این اساس شکل‌گرفته که همکاری کاربران با یکدیگر می‌تواند در بهبود کیفیت مقاله‌ها در طول زمان تأثیر به سزایی داشته باشد؛ همان‌طور که در توسعه نرم‌افزارهای متن‌باز داشته‌است. نویسندگان آن نیازی به داشتن مدارک رسمی یا تخصص در زمینه موضوعی که ویرایش می‌کنند ندارند. به آن‌ها اخطار داده می‌شود که ممکن است مقاله‌های آن‌ها توسط هر کس و به هر نحوی که می‌خواهد، بی‌رحمانه مورد ویرایش قرار گیرند و توزیع شوند. مقاله‌های آن‌ها توسط هیچ شخص خاص یا گروه تحریریه‌ای بازنگری نمی‌شوند. تصمیم‌گیری در مورد مطالب و سیاست‌های ویرایشی ویکی‌پدیا با توافق عام و رأی‌گیری صورت می‌گیرد. 
-
-به دلیل بازبودن ویکی‌پدیا «جنگ‌های ویرایشی» (که «جنگ‌های بازنگری» نیز گفته می‌شوند) و مشاجره‌های طولانی غالبا وقتی اتفاق می‌افتند که ویرایشگران با نظرات مختلف خود، با هم به توافق نمی‌رسند. اعضای انجمن‌های ویکی‌پدیا روند ویرایشی آن را یک عمل دسته‌جمعی و نوعی جریان اجتماعی و تکامل تدریجی داروینی می‌دانند. مقاله‌ها همیشه در معرض ویرایش قرار دارند بدین گونه که ویکی‌پدیا هیچگاه مقاله‌ای را تمام‌شده تلقی نمی‌کند. تخریب، مشکل دائمی ویکی‌پدیا بوده‌است، اما در این سایت اگر در مقاله‌ای اقدام به تخریب ویا لجن‌پراکنی صورت پذیرد بلافاصله با اضافات دیگران تصحیح خواهد شد. 
-
-سیاست‌ها
-ویکی‌پدیا از تمام ویرایشگران خود می‌خواهد تا هنگام نوشتن «دیدگاه بی‌طرفانه» ای داشته باشند و پژوهش ابتکاری خود را در ویکی‌پدیا قرار ندهند. نگاه بی‌طرفانه که خود سیاستی «غیرقابل بازگشت» است هدف دانشنامه را اینگونه برمی‌شمرد: «نشان دادن عوامل اختلاف، توصیف آن‌ها به جای وارد شدن در آنها». اگر به این مهم برسیم دیگر ویکی‌پدیا تنها از یک «دیدگاه بی‌طرفانه» بیان نشده‌است بلکه حاوی تمامی نظرات بی‌طرفانه مربوط به یک موضوع خواهد بود. این سیاست بیان می‌دارد که به هر دیدگاهی بسته به اعتبارش باید بها داد. از این سیاست به خاطر داشتن هدفی غیرقابل دسترس که در مورد آثار بی‌اعتبار بی‌مورد است و به دیدگاه‌های «ضد اخلاقی» اجازه ظهور می‌دهد انتقاد شده‌است. 
-
-آرا و نظراتی که تا پیش از نوشته شدن در ویکی‌پدیا منتشر نشده باشند، «تحقیق‌های ابتکاری» تلقی می‌شوند و اجازه ورود نخواهند داشت. سیاست «تحقیق غیر ابتکاری» اینگونه بیان می‌دارد که آثار این‌چنینی نمی‌توانند نمایانگر دیدگاهی بی‌طرفانه باشند. پس نظرات یا دیدگاه‌های جدید ویرایشگران نباید در ویکی‌پدیا معرفی شوند. 
-
-همکاران ویکی‌پدیا از سیاست‌ها و خط‌مشی‌های متنوع کوچک‌تری نیز پشتیبانی می‌کنند. برخلاف دیگر ویکی‌های موجود مانند Ward Cunningham's Portland Pattern Repository، ویکی‌پدیا به جای قرار دادن بحث‌های مربوط به تغییرات مقاله‌ها در درون آنها، صفحاتی جداگانه را به نام «بحث» به این کار اختصاص داده‌است. همکاران ویکی‌پدیا گاهی مقاله‌هایی را که احساس می‌کنند مناسب یک دانشنامه نیست، تغییر یا انتقال داده یا حذف می‌کنند. تعاریف فرهنگ واژه‌ها (dicdefs) یا اصل متن‌ها از اینگونه مقاله‌ها هستند. گاهی ویرایش‌های مختلف ویکی‌پدیا برای خود سبک نوشتاری خاصی ایجاد می‌کنند. 
-
-مدیریت و ویرایشگری
-تفاوت‌های منحصربه‌فرد خاصی بین ویرایشگرهای ویکی‌پدیا وجود ندارد و تصمیم‌ها با رأی اکثریت گرفته می‌شوند. در ماه دسامبر ۲۰۰۵، ویکی‌پدیا حدودا ۲۷ ٬ ۰۰۰ کاربر داشته‌است که هر کدام دست‌کم در روز پنج ویرایش یا اثر از خود به جای گذاشته‌اند. بنابر آمارهای ویکی‌مدیا، یک‌چهارم ترافیک ویکی‌پدیا از سوی کاربرانی است که حساب ندارند و کمتر دست به ویرایش مقاله می‌زنند. 
-
-وظایف نگه‌داری بر عهده گروه‌های داوطلبی از توسعه‌دهندگان، ناظران، مأموران و مدیران است که شمار آنان به صدها نفر می‌رسد. مدیران، بزرگ‌ترین گروه بین آن‌ها هستند که توانایی جلوگیری از ویرایش یک مقاله یا جلوگیری از دسترسی کاربران خاص طبق سیاست‌های جامعه را دارند. کاربران زیادی تا به حال به صورت اضطراری یا دائم از ویرایش مقاله در ویکی‌پدیا منع شده‌اند. ممکن است تخریب یا تخلف از سیاست‌ها، باعث منع اضطراری یک کاربر گردد. در حالی‌که تصمیم اخراج بلندمدت یا همیشگی توسط آقای ویلز یا کمیته داوری تخلفات جدی و دامنه‌دار اتخاذ می‌شود. 
-
-ویکی‌پدیا از طریق بنیاد ویکی‌مدیا برپا شد. هزینه‌های ربع چهارم سال ۲۰۰۵ آن معادل ۳۲۱ ٬ ۰۰۰ دلار آمریکا بوده که ۶۰ ٪ آن مربوط به سخت‌افزار است. هم‌اکنون بنیاد ویکی‌مدیا بر روی کمک‌های خصوصی تکیه دارد و از رایزن‌های مالی استفاده می‌کند. رایزنی مالی سال ۲۰۰۷ موجب جمع‌آوری مبلغی بیش از ۱ میلیون دلار شد. 
-
-رئیس پیشین بخش ویرایش ویکی‌پدیا، لری سنگر گفته‌است وجود مجوز جی‌اف‌دی‌ال (GFDL) «به‌عنوان ضمانت آزادی، انگیزه خوبی برای کار در یک دانشنامه آزاد است.» پروفسور آندریا سیفولیلی در مطالعه ویکی‌پدیا به‌عنوان یک انجمن، این‌طور مطرح می‌کند که: «هزینه‌های پایین شرکت در نرم‌افزار ویکی، خود عامل فروگشایی برای توسعه جمعی است و دیدگاه «ساخت خلاقانه» میزان شرکت‌پذیری را بالا می‌برد». ویکی‌پدیا را از منظر تجربه‌ای اجتماعی در آنارشیسم یا دموکراسی نیز مورد بررسی قرار داده‌اند. بنیان‌گذار آن این‌گونه پاسخ می‌دهد که حتما قرار نیست این‌طور باشد اگرچه ممکن است دستاوردش این بوده باشد. در جستجویی که داخل ویکی‌پدیا انجام شد صفحه‌ای پیدا شد که نویسنده آن اینگونه بیان داشته که ارزش این دانشنامه به خاطر آن است که ویکی‌پدیا انجمنی اجتماعی است. به این معنا که می‌توان از نویسندگان خواست تا از کار خود دفاع کرده یا آن را روشن سازند و بحث‌ها سریعا قابل مشاهده‌اند. ویرایش‌های گوناگون ویکی‌پدیا غالبا دارای میزهای مرجعی هستند که اعضای انجمن در آنجا به پرسش‌ها پاسخ می‌دهند. 
-
-جامعه کاربری
-
-ویکی‌پدیا به عنوان یک دانشنامه آنلاین هم‌زمان به بسیاری از زبان‌ها نوشته می‌شود و همکاران آن افرادی از سراسر جهان هستند و هر کسی می‌تواند به رشد آن کمک کند. این دانشنامه از زمان تولد تاکنون، رشد بسیار سریعی داشته و بزرگ‌ترین وبگاه دانشنامه‌ای با بیش از ۸۰ میلیون بازدیدکننده در ماه است و بیش از ۹۰ ٬ ۰۰۰ کاربر فعال دارد که بر روی بیش از ۱۸ ٬ ۰۰۰ ٬ ۰۰۰ مقاله به ۲۷۰ زبان کار می‌کنند. 
-
-در یک مقاله تحقیقاتی منتشرشده در سال ۲۰۱۲ در پلاس وان، طاها یاسری و همکارانش با بررسی میزان مشارکت کاربران در طول شبانه‌روز سهم مناطق جهان را در ویرایش چند نسخه مختلف ویکی‌پدیا تخمین زدند. این بررسی‌ها نشان دادند برای مثال غالب مشارکت‌های انجام‌شده در ویکی‌پدیای فارسی از اروپا و آمریکای شمالی بوده‌است. یا مثلا ۵۰ ٪ ویرایش‌های انجام‌شده از آمریکای شمالی در ویکی‌پدیای انگلیسی بوده‌اند و برای ویکی‌پدیای انگلیسی ساده این مقدار ۲۵ ٪ بوده‌است. 
-
-ارزیابی‌ها
-
-انتقادات
-
-منتقدان بر این باورند که مجوز ویرایش همگانی، ویکی‌پدیا را دانشنامه‌ای غیرقابل اعتماد ساخته‌است. فیلیپ بردلی در مصاحبه‌ای که با روزنامه گاردین در سال ۲۰۰۴ انجام داد گفت که او هرگز از ویکی‌پدیا استفاده نمی‌کند و «هیچ کتابدار دیگری را نمی‌شناسد که این کار را انجام دهد. مشکل اصلی عدم وجود قدرت کنترل‌کننده در ویکی‌پدیا است. در کتب منتشرشده، ناشر باید تضمین کند که اطلاعات کتابش درست است زیرا امرار معاش او بستگی به آن دارد. اما با وجود چیزی مثل ویکی‌پدیا همه آن بر باد می‌رود.» تد پاپاس رئیس ویرایشگران دانشنامه بریتانیکا در مصاحبه‌ای با گاردین این‌طور می‌گوید که: «فرضیه ویکی‌پدیا بر این استوار است که پیشرفت مداوم به کمال می‌انجامد. این فرضیه هیچگاه ثابت نشده‌است.» دانا بوید در سال ۲۰۰۵ در بحثی پیرامون ویکی‌پدیا به‌عنوان یک منبع دانشگاهی این‌طور می‌گوید که «ویکی‌پدیا هیچ‌گاه یک دانشنامه نخواهد شد ولی حتما در آینده تبدیل به منبع گسترده‌ای از دانش می‌شود که برای اهداف مختلف ارزش زیادی خواهند داشت.» با اینحال هنوز هم دانشنامه‌های سنتی حق خود می‌دانند که هیچ مسئولیتی در قبال خطاهای احتمالی به گردن نگیرند. 
-
-رابرت مک‌هنری ویرایشگر سابق بریتانیکا در مقاله‌ای تحت عنوان «دانشنامه مورد اعتماد» ویکی‌پدیا را مورد انتقاد قرار داده‌است و می‌نویسد «هر چند که ممکن است مقاله‌ای در ویکی‌پدیا به درجه اعتبار بالایی دست یابد ولی تا ابد در معرض تغییر دخالت‌کنندگان بی‌اطلاع یا کم‌سواد قرار خواهد داشت.» آرون کرون مقاله تکذیبیه‌ای در رد روش‌های مک‌هنری نوشته و آن‌ها را FUD که نوعی فن تجاری به حساب می‌آید و در زبان انگلیسی مخفف سه واژه به معنای «ترس، عدم اطمینان و شک» است اطلاق کرده‌است. رئیس بخش تحریریه سابق، لری سنگر، در اواخر سال ۲۰۰۴ از ویکی‌پدیا به دلیل داشتن ماهیت «ضد نخبه» که باعث رد بازنگری رسمی می‌شود و در نتیجه موجب کاهش اعتبار مقاله‌های آن می‌گردد انتقاد کرد. 
-
-ویکی‌پدیا را به خاطر فراگیر نبودن مورد اتهام قرار داده‌اند، زیرا ماهیت آن داوطلبانه است و می‌تواند بازتاب جانبداری‌های جهت‌دار نویسندگانش باشد. دال هویبرگ رئیس بخش تحریریه دانشنامه بریتانیکا این‌طور بیان می‌دارد که «مردم درباره چیزهایی می‌نویسند که به آن‌ها علاقه دارند در نتیجه بسیاری از موضوعات پوشش داده نمی‌شوند ولی وقایع خبری با تمام جزئیاتشان ذکر می‌شوند. مدخل مربوط به تندباد فرنسس پنج برابر بزرگی مدخل مربوط به هنر چین است و مدخل خیابان کورونیشن دو برابر مدخل مربوط به تونی بلر است.» لری سنگر رئیس بخش سابق ویرایش نیوپدیا در سال ۲۰۰۴ گفت: «هنگامی‌که به یک مسئله نسبتا تخصصی می‌رسیم (که خارج از علاقه مردم است) اعتبار مقاله‌ها بسیار غیرقابل اعتماد می‌شود.» 
-
-در ماه مه سال ۲۰۰۵ (خرداد ۱۳۸۴) مثال هویبرگ صحت خود را از دست داد: مقاله مربوط به هنر چین تقریبا سه برابر مقاله مربوط به تندباد فرنسس شد و مقاله مربوط به تونی بلر در حدود ۵۰ ٪ بزرگ‌تر از مقاله خیابان کورونیشن گردید. این نکته کاملا روشن است که مقاله‌هایی که در پرسش مطرح‌شده بودند تنها به‌عنوان مثال‌هایی برای گرایش متمایل نویسندگان آورده شده بودند؛ اگر چه می‌توان از این مثال‌ها برای نشان دادن روند رو به تعادل منطقی ویکی‌پدیا استفاده کرد. 
-
-ویکی‌پدیابه دلیل اینکه اجازه می‌دهد مقاله‌هایش ضمن وقایع جاری به‌روز شوند یا مقاله‌ای بر اساس رویداد روز خلق شوند ستایش شده‌است. برای نمونه مقاله مربوط به زلزله اقیانوس هند که اندکی بعد از وقوع آن در ویکی‌پدیای انگلیسی نوشته شد به سرعت توسط بعضی از مطبوعات چاپ شد. به همین دلیل محدوده موضوعی این دانشنامه می‌تواند بسیار وسیعتر از بقیه دانشنامه‌ها باشد. 
-
-در سال ۲۰۰۵ نیچر نتایج یک داوری همتا را که ۴۲ مقاله علمی در بریتانیکا و ویکی‌پدیا را مقایسه کرده بود منتشر کرد. این پژوهش نتیجه‌گیری کرد که درجه دقت ویکی‌پدیا به درجه دقت بریتانیکا رسیده‌است. مجله تایم می‌نویسد که سیاست درهای باز که اجازه ویرایش را به همه می‌دهد مسبب این شده‌است که ویکی‌پدیا بزرگ‌ترین و احتمالا بهترین دانشنامه در دنیا باشد که این شاهدی بر دیدگاه جیمی ویلز است. 
-
-ویرایش دسته‌جمعی
-روند ویرایشی ویکی‌پدیا اینطور فرض می‌کند که قرار دادن مقالات در معرض ویرایش همگانی باعث صحت مطالب می‌شود. سانگر پیش از این با اشاره به قانون لینوس در مورد توسعه متن‌بازگفته بود: «با داشتن چشم‌های زیاد، خطاهای کمتری رخ خواهند داد.». مرورگران زیاد مقاله‌های ویکی‌پدیا باعث می‌شود تا مطالب خرابکارانه و جانبدارانه به سرعت واگردانی شوند. جوی ایتو یکی از شخصیتهای برجسته فناوری در مورد صحت مطالب ویکی‌پدیا این‌طور می‌نویسد که «هر چند این مسئله کمی بستگی به نوع رشته دارد، پرسش این است که آیا مطلبی که از یک منبع اطلاعاتی دقیق به دست می‌آید درست‌تر است یا مطلبی که توسط صدها هزار نفر (با امکان ویرایش) دیده‌شده و هنوز باقی‌مانده!» در آزمایش غیررسمی که روی توانایی ویکی‌پدیا در کشف اطلاعات غیرصحیح انجام شد، نویسنده این‌طور بیان می‌دارد که این جریان «مکانیسمی حقیقت‌یاب نیست بلکه بیشتر شبیه مکانیسم رای‌گیری است، در نتیجه ممکن است مطلبی که اشتباه به «نظر» نرسد صحیح تلقی شود.» 
-
-ارجاع به ویکی‌پدیا
-ویکی‌پدیا تا به حال توسط رسانه‌ها، مراکز علمی و دیگر منابع به‌عنوان مرجع یا ضمیمه، مورد استفاده قرار گرفته‌است. سازمان‌های خبری مقاله‌های ویکی‌پدیا را به‌عنوان منبع نام برده‌اند یا در گوشه صفحه وب خود، برای کسب اطلاعات بیشتر، ارجاعی به آن گذاشته‌اند. بعضی از آن‌ها این کار را به‌طور مرتب انجام می‌دهند. بنابر فهرستی که توسط ویرایشگران ویکی‌پدیا تهیه شده‌است، مقاله‌ه��ی ویکی‌پدیا بیشتر از همه‌جا در رسانه‌های خبری ذکر شده‌اند. در رده‌های پایین‌تر، تحقیقات علمی، کتاب‌ها، همایش‌ها و دادگاه‌ها قرار دارند. ارجاع‌های زیادی به مقاله‌های ویکی‌پدیا در بخش «دیدگاه‌های بهتر» روزنامه علم (Science Journal) قرار گرفته‌است. اولین ارجاع این روزنامه، پیوندی به مقاله ویکی‌پدیا تحت عنوان «A White Collar Protein Senses Blue Light» (لیدن، ۲۰۰۲) بود. پس از آن مقاله‌های زیادی به پیوندهای مشابه ارجاع داده‌اند. 
-
-ارجاع به ویکی‌پدیا در رسانه‌های فارسی
-در رسانه‌های فارسی بسیاری از مقالات ویکی فارسی کپی و منتشر می‌شود و غالبا منبع آن نیز ذکر نمی‌شود در پایان‌نامه‌های دانشجویی به وفور از منابع ویکی‌پدیا استفاده می‌شود با این تفاوت که دانشجو منابع ویکی‌پدیا را با نام خودش جا می‌زند و بسیاری از استادان نیز دانسته یا نادانسته مطالب را می‌پذیرند. همین کار در خصوص مقاله‌های انگلیسی ویکی‌پدیا نیز انجام می‌شود. البته موارد بسیار زیادی نیز به‌خوبی منبع ویکی‌پدیا را می‌آورند. در سال‌های اخیر مراجعه به ویکی‌پدیای فارسی افزایش چشمگیری داشته که علت آن جلب اعتماد و همچنین مزایای متعددی است که سایت ویکی‌پدیا از آن برخوردار است. آمار نشان می‌دهد که در سال ۲۰۰۹ میلادی در حدود نیمی از بازدیدهای کاربران ایرانی از نسخه انگلیسی ویکی‌پدیا انجام می‌شده و کمی بیشتر از نیمی از دیگر مراجعات به نسخه فارسی این دانشنامه جهانی بوده‌است. بررسی همین آمار برای سال‌های پیاپی اما حکایت از استقبال فزاینده جامعه ایرانی از نسخه فارسی ویکی‌پدیا دارد به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۳ در حدود ۷۵ درصد از مراجعات ایرانیان برای کسب اطلاعات از این دانشنامه به نسخه فارسی بوده و نسخه انگلیسی تنها حدود ۲۲ درصد از مراجعات ایرانیان را به خود جلب کرده‌است. 
-
-طی این مدت البته تعداد مقالات نسخه فارسی ویکی‌پدیا نیز رشد چشمگیری را نشان می‌دهد به‌طوری‌که شمار مقالات این دائرةالمعارف فارسی از مرز ۹۵۰ هزار مقاله گذشته و از این نظر، زبان پیشرو در میان زبان‌های منطقه خاورمیانه است. 
-
-فیلترینگ و سانسور
-
-سانسور ویکی‌پدیای فارسی
-بر اساس یک بررسی در ژوئیه ۲۰۱۳ از میان حدود ۳۳۱ هزار مقاله ویکی‌پدیای زبان فارسی ۹۶۳ مقاله در زمینه‌های سیاست، سکس و مذهب در ایران فیلتر بودند. از این میان بیش‌ترین حجم به مسایل سیاسی و بیش از همه به «انتخابات ۱۳۸۸» و «جنبش سبز» اختصاص داشت. در سال ۲۰۱۵ فیلتر هدفمند مقالات ویکی درباره موضوعات مذهبی، سیاسی، جنسی یا غیره در ایران برداشته شد اما سرور فایل‌های تصویری ویکی در ایران به صورت طولانی مدت از دسترس خارج شد و هنوز قابل‌دسترسی نیست. 
-
-قطع دسترسی به ویکی‌پدیا در ترکیه
-از ساعت ۸ بامداد روز شنبه ۲۹ آوریل ۲۰۱۷ (۹ اردیبهشت ۱۳۹۶) دسترسی به پایگاه اینترنتی دانشنامه ویکی‌پدیا به تمامی زبان‌های آن، و از آن‌جمله زبان ترکی استانبولی، در این کشور قطع شد. سازمان اطلاعات و فناوری اطلاع‌رسانی ترکیه در بیانیه‌ای اعلام کرد که «بعد از ارزیابی‌های فنی و بررسی‌های حقوقی بر اساس ماده ۵۶۵۱ قانون نظارت اینترنتی این تصمیم اتخاذ شده‌است.» خبرگزاری فرانسه به نقل از رسانه‌های دولتی ترکیه نوشته‌است که این محدودیت به دلیل ناموفق بودن ویکی‌پدیا در «حذف محتوای مشوق تروریسم و حاوی اتهام همکاری ترکیه با گروه‌های تروریستی» صورت گرفته‌است. جیمی ویلز، بنیان‌گذار ویکی‌پدیا در واکنش به این اقدام ترکیه، در صفحه توئیتر خود تصریح کرد که «دسترسی به اطلاعات از حقوق اساسی بشر است» و خطاب به مردم ترکیه گفت که «در جدال برای دستیابی به این حق، همواره در کنار شما خواهم بود». 
-
-جوایز و توجه سازمان‌های بین‌المللی
-
-ویکی‌پدیا در ماه می‌۲۰۰۴ (خرداد ۱۳۸۳) دو جایزه مهم را از آن خود کرد. نخستین جایزه Golden Nica برای Digital Communities بود که توسط Prix Ars Electronica اعطا شد. این جایزه به همراه ۱۰ ٬ ۰۰۰ یورو و دعوت از ویکی‌پدیا به جشنواره سال بعد PAE Cyberarts اتریش بود. دومین جایزه، Judges' Webby برای بخش «انجمن» بود. همچنین ویکی‌پدیا نامزد جایزه «بهترین کوشش» از سوی Webby شد. 
-
-در سپتامبر ۲۰۰۴ (شهریور ۱۳۸۳) ویکی‌پدیای ژاپنی موفق به دریافت جایزه ساخت وب (Web Creation) از سوی انجمن تبلیغ‌کنندگان ژاپن شد. این جایزه معمولا به افرادی اعطا می‌شود که سهم بزرگی در پیشبرد وب به زبان ژاپنی دارند و این بار جایزه به شرکت‌کنندگان دائم ویکی‌پدیای ژاپنی داده شد. 
-
-در سال ۲۰۰۶ گزارش تحقیقی مولتی‌اسکوپ نشان داد که ویکی‌پدیای هلندی با امتیاز ۸ / ۱ پس از گوگل و جی‌میل محبوبترین وبگاه اینترنتی به زبان هلندی بوده‌است. 
-
-مجله تایم در گزارش سال ۲۰۰۶ خود، جیمی ویلز را در گروه ۱۰۰ فرد اثرگذار سال اعلام کرد. 
-
-همچنین در همین سال ویکی‌پدیای روسی برنده جایزه رانت (روسی: Премия Рунета) در بخش «دانش و آموزش» شد. این جایزه از طرف دولت اعطا می‌شود. 
-
-همچنین ویکی‌پدیا جایزه یک‌میلیون دلاری مدیریت پروژه را از همایش دکرت صفاجو دریافت کرد. 
-
-سازمان ملل متحد
-طی سال‌های گذشته، ویکی‌پدیا از طرف سازمان ملل متحد نیز به‌عنوان عامل گسترش دانش به صورت مردم‌نهاد معرفی‌شده و حتی در راستای رشد و گسترش ویکی به این پروژه کمک شده‌است. 
-
-پلتفورم اهداف توسعه پایدار United Nations: 
-
-پروژه‌های مشابه و خواهر
-
-ویکی‌مدیا چندین پروژه متن-آزاد دارد که وظایف غیردانشنامه‌ای را انجام می‌دهند، از جمله: 
-ویکی‌واژه: که بزرگ‌ترین پروژه دیگر ویکی است و به فرهنگ واژه و اصطلاحات آزاد اختصاص دارد. 
-ویکی‌کتاب: درسنامه‌ها و دفترچه‌های راهنمای آزاد
-ویکی‌سفر: راهنماهای سفر
-ویکی‌گفتاورد: دانشنامه آزاد نقل‌قول‌ها
-ویکی‌نبشته: مخزن چندزبانه متون منبع آزاد
-ویکی‌انبار: انبار پرونده‌های چندرسانه‌ای عمومی
-ویکی‌داده: پایگاه داده آزاد
-ویکی‌خبر: مرجع خبری با محتوای آزاد
-
-جستارهای وابسته
-
-ویکی‌پدیای فارسی
-نقد ویکی‌پدیا
-ویکی‌پدیا: ویکی‌نویسی
-ویکی‌پدیا: تکذیب‌نامه عمومی
-
-پانویس
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-فهرست ویکی‌پدیاها فراویکی (نسخه فارسی) List of Wikipedias wikimedia (نسخه انگلیسی) 
-
-پیوند به بیرون
-
-دروازه ویکی‌پدیا
-تعریف ویکی‌پدیا در واژه‌نامه کمبریج
-
-شمارشگرها
-تعداد ویرایش‌های مقالات
-ویرایش‌های هر کاربر
-ویرایش‌های هر کاربر ۲
-آمار نوشتن خلاصه برای ویرایش‌های هر کاربر
-
-آمارها
-آمارهای ویکی‌پدیاها
-صورت وضعیت ویکی‌پدیاها
-
-اختراع‌های آمریکایی
-اطلاعات منبع آشکار
-انقلاب علمی
-برندگان جایزه اراسموس
-بنیان‌گذاری‌های ۲۰۰۱ (میلادی) در ایالات‌متحده آمریکا
-پردازش جمعی اطلاعات
-پروژه‌های ویکی‌مدیا
-پروژه‌های همکاری
-تعامل انسان و رایانه
-جوامع مجازی
-دانشنامه‌های عمومی
-دانش‌نامه‌های برخط
-متعلقات اینترنت بن��ان‌گذاری‌شده در ۲۰۰۱ (میلادی) 
-وب ۲ ٫ ۰
-وبگاه‌های آزاد تبلیغاتی
-وبگاه‌های آمریکایی
-وبگاه‌های با مجوز کریتیوکامنز
-وبگاه‌های چندزبانه
-ویکی‌پدیا
-ویکی‌سازی رباتیک
-ویکی‌ها
-سالنامه‌ها یا وقایع‌نامه‌ها (به انگلیسی: Annals، به، از ریشه کلمه به معنی «سال») سندی برای ثبت مختصر تاریخ بود که در آن وقایع سال به سال بر اساس گاهشماری مرتبا نوشته می‌شد، اگرچه این اصطلاح برای هر تاریخ مکتوبی می‌تواند استفاده شود. 
-
-محدوده
-ماهیت تمایزی بین سالنامه و تاریخ موضوعی وجود دارد که توسط رومیان باستان دسته‌بندی شده. گفتار آولوس گلیوس بنا بر وریوس فلاکوس نقل‌شده، که بر اساس علم ریشه‌شناسی، عبارت تاریخ یا هیستوری (از یونانی، historein، برابر با لاتین، «برای پرسیدن شخصا») باید تنها محدود به منابعی همچون توکیدید که از مشاهدات خود نویسنده نوشته شده‌اند، باشد. در حالی که سالنامه وقایع مربوط به زمان‌های قبل را که بر اساس سال تنظیم شده‌اند، ثبت می‌کنند. وایت سالنامه‌ها را از رویدادنامه‌ها متمایز می‌کند، رویدادنامه را شامل موضوعاتی مانند سلطنت پادشاهان و تاریخچه‌ها می‌داند که هدف آن‌ها ارائه و نتیجه‌گیری روایتی است که دلالت بر اهمیت اخلاقی وقایع ثبت‌شده دارد. به‌طور کلی، آنالیست‌ها (سالنامه نگاران) وقایع را با دقت ثبت می‌کنند، و مطالب نوشته‌ها را بدون توجیه نوشته و به یک اندازه وزن می‌دهند. 
-
-آغاز سالنامه نگاری در ایران
-نخستین سالنامه چاپی در ایران که در سال ۱۲۹۰ هجری قمری به دستور مشیر الدوله صدر اعظم وقت و به مدیریت محمد حسن صنیع‌الدوله رئیس اداره روزنامه جات، دار الطباعه و دارالترجمه دولتی و مترجم ناصرالدین‌شاه منتشر شده‌است. 
-
-اعتماد السلطنه درباره «ایجاد سالنامه» نوشته‌است که: «این دفتر که اروپاییان آن را آلماناک می‌گویند هیئت دربار هر ملک و رؤساء دوایر هر دولت و شماره نفوس هر اقلیم و استعدادات حربیه هر حکومت و جمیع حوادث عمده وانکشافات جدیده نسبت به آن سال مخصوص مصرح ومنصوص است و نیز بر فواید دیگر اشتمال دارد که به احصاء و استقصاء در نمی‌آید. این‌گونه رساله که مرآت احوال یک ساله است در ایران و هیئت دربار آن تألیف نمی‌گردید تا سال یک هزار و دویست و نود و یک هجری [۱۲۹۰] بنده مؤلف به ترتیب و ترکیب آن مأمور گردید و آلماناکی بس نغز و نیک تلفیق داده مطبوع و منتشر ساخت مشتمل بر هیئت دربار دولت علیه ایران و… به علاوه فوائد عظیمه دیگر از قبیل تطبیق سنین تاریخ هجری و میلادی از بدایت هجرت…» 
-
-سالنامه ایران در سال ۱۲۹۱ به نام سالنامه دولت علیه ایران تغییر نام داد از همین سال به بعد به ضمیمه کتابهای «دارالطباعه» و سپس «انطباعات» انتشار یافته‌است. در این سالنامه مطالب مربوط به سازمانهای دولتی ایران را دوایر دولتی می‌فرستاده‌اند و اطلاعات راجع به کشورهای دیگر را خود اعتماد السلطنه با دستیاری فروغی تهیه می‌کرده‌است. آخرین سالنامه ایران در سال ۱۳۱۳ به دلیل «ترجمه شرح‌حال مادموازل مونت پانسیه» که ضمیمه همین ترجمه نیز بود، توقیف گردید. 
-
-جستارهای وابسته
-آثار
-سالنامه‌های چینی
-سالنامه بهار و پاییز
-سالنامه کشورهای متخاصم
-سالنامه سه پادشاهی
-سالنامه طبری (مسلمان قرن دهم) 
-سالنامه‌های آلمانی (Annales Alamannici) 
-سالنامه سلسله چوسون در کره
-سالنامه مالایی (Sejarah Melayu) 
-سالنامه تاریخ ربوس بلگیسیس (۱۵۵۷) اثر گ��وتیوس
-سالنامه‌های عهد عتیق اسقف اوشر
-سالنامه Ecclesiastici (۱۲ جلد، ۱۷۸۸ – ۱۷۹۳) اثر کاردینال بارونیوس
-سالنامه اسکاتلند، از الحاق مالکوم سوم تا الحاق مجلس استوارت اثر هایلز
-سالنامه‌های داخلی دموستیک اسکاتلند
-سالنامه امپراطورهای ژاپن
-
-منابع
-
-یادکرد
-
- «Annals». The American Cyclopædia. ۱۸۷۹. 
-
-آموزش
-رویدادنامه‌ها
-سالنامه‌ها
-کارهای مربوط به تاریخ
-اطلاعات در کوتاه‌ترین تعریف، «داده‌های پردازش‌شده» است. داده‌ها مواد خام بالقوه معنی‌داری هستند که ما آن‌ها را در راستای شناخت و فهم هر مفهوم مادی یا غیر مادی، به واسطه روش‌های پژوهشی، و با استفاده از ابزارهای شناختی به دست می‌آوریم. داده، یک شرح مقدماتی از یک پدیده، اتفاق، فعالیت یا تعاملات است که ثبت‌شده، دسته‌بندی‌شده و ذخیره شده‌است؛ اما سازماندهی‌نشده و برای یک منظور مشخص آماده نشده‌است. داده‌ها عناصر اصلی اطلاعات هستند. داده‌ها در صورتی به اطلاعات، تبدیل می‌شوند که افراد بخواهند برای درک بیشتر از آن‌ها استفاده کنند. اطلاعات، داده‌های خلاصه‌ای هستند که گروه‌بندی، ذخیره، پالایش و سازماندهی شده‌اند تا بتوانند معنی‌دار شوند. اطلاعات زمانی ارزش پیدا می‌کنند که برای یک بعد خاص، یک فرد خاص، یک هدف خاص و در زمان خاص گردآوری و آماده شوند، لذا اطلاعاتی که برای یک مدیر، جنبه اطلاعاتی دارد، برای مدیر دیگر ممکن است اصلا ارزشی نداشته باشد. 
-
-بدین ترتیب، اطلاعات، آگاهی‌های به‌دست‌آمده از عنصرها و رویدادهای جهان هستی است. به زبان محدود تکنیکی، مجموعه‌ای از نمادهای زبانی معنی‌دار و پیوسته درباره موجودات است. در زبان انگلیسی، اطلاعات از نظمی ساختاری و ذاتی (به انگلیسی: information) خبر می‌دهد. 
-
-از منظر فلسفه، اطلاعات مفهومی چندشکلی (به انگلیسی: polymorphic) و چندمعنایی (به انگلیسی: polysemantic) است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-علم آمار
-
-مفاهیم در طول اطلاعات
-علم
-دانش
-
-مفاهیم در عرض اطلاعات
-نظریه اطلاعات
-بیت اطلاعات کاربر
-معماری اطلاعات
-دانش اطلاعات
-فلسفه اطلاعات
-آلودگی اطلاعات
-اقتصاد اطلاعات
-بازیابی اطلاعات
-پردازش اطلاعات
-فناوری اطلاعات
-علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی
-
-منابع
-
-Earl Morrogh, Information Architecture, An Emerging ۲۱ st Century Profession, Pearson Education, Inc. , ۲۰۰۳. 
-Alan Liu (۲۰۰۴). The Laws of Cool: Knowledge Work and the Culture of Information, University of Chicago Press
-Bekenstein, Jacob D. (۲۰۰۳ , August). Information in the اصل تمام‌نگاری. Scientific American. 
-Gleick, James (۲۰۱۱). The Information: A History, a Theory, a Flood. Pantheon, New York, NY. 
-Shu-Kun Lin (۲۰۰۸). 'Gibbs Paradox and the Concepts of Information, Symmetry, Similarity and Their Relationship', Entropy, ۱۰ (۱) , ۱ - ۵. Available online at Entropy journal website. 
-Luciano Floridi, (۲۰۰۵). 'Is Information Meaningful Data ? ', Philosophy and Phenomenological Research, ۷۰ (۲) , pp. ۳۵۱ – ۳۷۰. Available online at PhilSci Archive
-Luciano Floridi, (۲۰۰۵). 'Semantic Conceptions of Information', The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter ۲۰۰۵ Edition) , Edward N. Zalta (ed.). Available online at Stanford University
-Sandro Nielsen: 'The Effect of Lexicographical Information Costs on Dictionary Making and Use', Lexikos ۱۸ / ۲۰۰۸ , ۱۷۰ - ۱۸۹. 
-Stewart, Thomas, (۲۰۰۱). Wealth of Knowledge. Doubleday, New York, NY, ۳۷۹ p. 
-Young, Paul. The Nature of Information (۱۹۸۷). Greenwood Publishing Group, Westport, Ct.. 
-
-پیوند به بیرون
-
-مفاهیم معنائی اطلاعات دائرةالمعارف فلسفه استانفورد
-Semantic Conceptions of Information Review by Luciano Floridi for the Stanford Encyclopedia of Philosophy
-Principia Cybernetica entry on negentropy
-Fisher Information, a New Paradigm for Science: Introduction, Uncertainty principles, Wave equations, Ideas of Escher, Kant, Plato and Wheeler. This essay is continually revised in the light of ongoing research. 
-How Much Information ? ۲۰۰۳ an attempt to estimate how much new information is created each year (study was produced by faculty and students at the UC Berkeley School of Information at the دانشگاه کالیفرنیا، برکلی) 
-Informationsordbogen. dk The Danish Dictionary of Information Terms / Informationsordbogen
-
-اطلاعات
-اطلاعات، دانش و عدم قطعیت
-علم اطلاعات
-مفهوم‌ها در متافیزیک
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-محتوای آزاد یا اطلاعات آزاد هر کار عملی، هنری یا کارهای خلاقانه دیگر است که مطابق با تعریف آثار فرهنگی آزاد است و محدودیت قانونی چشمگیری بر آزادی افراد در کاربرد، توزیع، تغییر و توزیع کارهای منتج‌شده از محتوا نداشته باشد. محتوای آزاد از محتوای باز متمایز است؛ در محتوای آزاد می‌توان دست برد، در حالی‌که اگر محتوایی «باز» باشد اما «آزاد» نباشد، ممکن است نتوان در آن دست برد. در این‌جا واژه «محتوا» طیف گسترده‌ای، از موسیقی تا کتاب و از نرم‌افزار تا چندرسانه‌ها را دربرمی‌گیرد. محتوای آزاد به آزادی‌های زیر اشاره دارد: 
-استفاده از محتوا و بهرمند شدن از آن، 
-یادگیری محتوا و به کار بستن آن، 
-ایجاد و توزیع نسخه‌های تکثیرشده از محتوا، 
-تغییر و بهبود محتوا و توزیع آثار مشتق‌شده. 
-
-محتوای آزاد همه کارهای در مالکیت عمومی و کارهای دارای کپی‌رایت که اجازه‌نامه‌شان آزادی‌های برشمرده در بالا را محترم بدانند، دربرمی‌گیرد. از آن‌جا که در بیش‌تر کشورها قانون کپی‌رایت اجازه کنترل انحصاری به دارنده اثر می‌دهد، محتواهایی که در مالکیت عمومی نیستند برای آن‌که آزاد شوند بای
-
-تعریف
-دانش آزاد یا همچنین دانش باز یا دانش علنی دانشی است که بتوان آن را به دست آورد، تفسیر کرد و آزادانه اعمال کرد. این قاعده می‌تواند بر حسب نیازهای اشخاص تنظیم شود و به خاطر منافع اجتماعی با دیگران به اشتراک گذاشته شود. 
-
-این اصطلاح به حرکت فرهنگی دانش آزاد اشاره دارد که از اصول موفقیت نرم‌افزار آزاد، موفقیت تولید مشارکت‌کننده در توسعه نرم‌افزار آزاد (و ویکی‌پدیا) و این عقیده که دانش باید بدون هیچ محدودیتی در دسترس و قابل انتشار باشد، الهام گرفته‌است. 
-
-ترویج‌دهندگان دانش آزاد اعتقاد دارند که آزادی دانش تحت تأثیر اعتبار تلاش‌هاییست که برای محدود کردن یا کنترل انتشار اطلاعات (یا دانش صریح) روی اینترنت انجام می‌شود. به همین دلیل تعریف دانش آزاد بر اساس تعریف نرم‌افزار آزاد و توسط بنیاد نرم‌افزار آزاد که به این موضوع اهمیت می‌دهد، تنظیم شده‌است. 
-
-دانش آزاد همان دانش واضح و آشکار است که طوری منتشر شده که کاربران آزادند آن را بخوانند، گوش بدهند، ببینند و تجربه کنند تا از آن یاد بگیرند و آن را کپی کنند یا اقتباس کنند و برای هر منظوری استفاده کنند و نسخه‌های تغییر یافته را مشابه کالاهای عمومی منتشر کنند. 
-
-کاربران دانش آزاد آزادند تا: 
-از آن برای هر منظوری استفاده کنند. 
-مکانیزم آن را یاد بگیرند تا بتوانند تغییرش بدهند یا با نیاز خود منطبقش کنند. 
-کپی‌هایی را به صورت کلی یا جزئی بازنشر کنند. 
-کار را افزایش یا گسترش بدهند و نتیجه را منتشر کنند. 
-
-طبق تعریف بنیاد نرم‌افزار آزاد، آزادی ۲ و ۴ به ارائه دیجیتال دانش آزاد نیاز دارد تا در یک قالب فایل آزاد که به صورت کامل توسط نرم‌افزار آزاد قابل ویرایش باشد، قرار بگیرد. 
-
-دانش آزاد روشی است که همه افراد می‌توانند در تولید دانش مشارکت داشته باشند. مشارکت در دانش آزاد به این معنا��ت که مردم هم تولیدکننده دانش هستند (دانشمند، مخترع، هنرمند، مکتشف و …)، هم مصرف‌کنندگان، هم آموزش‌دهنده و هم حامی محسوب می‌شوند. کسب دانش و گسترش آن در این روش همگانی است. دانش آزاد وابسته به هیچ شخص، گروه یا حکومتی نیست. دانش آزاد روشی تجاری نیست بلکه زنده ماندن دانش وابسته به مردم است و تولیدکنندگان دانش تنها با حمایت هواداران خود می‌توانند به کارشان ادامه دهند. 
-دانش آزاد تنها به حمایت کسانی احتیاج دارد که به جز خود، به جامعه خود هم اهمیت می‌دهند. این روش حمایتی در جامعه نرم‌افزار آزاد -که یکی از محصولات دانش آزاد محسوب می‌شود - پیاده‌سازی شده‌است. 
-
-منابع آزاد
-اصطلاح «منابع آزاد» به منابعی که روی یک دستگاه ارائه می‌شود، اشاره دارد. از جمله فایل‌هایی در قالب باز یا آزاد که شامل متن، عکس، صدا، چند رسانه‌ای و … یا ترکیبی از آن‌ها می‌شود که با نرم‌افزار آزاد قابل‌دسترسی است و تحت مجوزی که به کاربران آزادی دسترسی، مطالعه، گوش کردن، دیدن یا در غیر این‌صورت تجربه منبع برای یادگرفتن، کپی‌کردن، اجرا کردن، اقتباس و استفاده از آن برای هر منظوری و گسترش و به اشتراک گذاشتن بهبودها و کارهای اشتقاقی را بدهد، منتشر شده. 
-
-منابع از این دست مورد توجه جنبش‌هایی است که با نرم‌افزار آزاد، جنبش فرهنگ آزاد و دانش آزاد و … سر و کار دارند و توسط جوامع آزاد به عنوان مثال برای یادگیری (به یادگیری آزاد مراجعه کنید) استفاده می‌شود. 
-
-بیانیه آزاد بعضی از ارزش‌های مورد توجه چنین جنبش‌هایی را نشان می‌دهد. اصطلاح «منابع آزاد» از بحث‌های مربوط به دانش آزاد به عنوان تعمیم‌بخشی، متولد شد. 
-
-یادگیری آزاد
-دانش و یادگیری دست‌به‌دست منتقل می‌شود. دانش آزاد که مشارکت و توسعه از طریق یادگیری جامعه ساختارگرا را ممکن می‌سازد با استفاده از منابع آزاد از قید و بند مجوزهای بیش از حد محدود رهاست. 
-
-این اصطلاح به موضوعاتی مانند «آزادی برای یادگیری» به معنی آزاد کردن آموزش و یادگیری مربوط است که در کشورهایی که سیستم آموزش عمومی امکان پاسخگویی به تمام نیازها را ندارد مناسب است، جامعه مدنی را تشویق می‌کند و به آن اجازه می‌دهد تا ابتکار به خرج دهند و سیستم‌های آموزش عمومی را بیفزایند. 
-
-نکات و ارجاعات تاریخی
-ممکن است این استدلال آورده شود که مفهوم دانش آزاد و دانش غیرآزاد از وقتی‌که انسان‌ها امکان ارتباط برقرار کردن پیدا کردند، اطراف ما وجود داشتند. مباحثات دانشگاهی پیرامون این مفاهیم چیز جدیدی نیست، اگر چه در سال‌های اخیر با ظهور اینترنت و در نتیجه سهولت همراه با دانش قابل انتشار، این مباحثه به وجود آمده. 
-
-فهرستی از ارجاعات مرتبط و یادداشت‌های تاریخی تکمیلی: 
-۱۹۰۹: ماهاتما گاندی: یکی از جدیدترین انتشارات گاندی، هند سورج که در ۱۹۰۹ منتشر شد به عنوان طرح فکری برای جنبش آزادی هند شناخته می‌شود. سال بعد آن کتاب به انگلیسی ترجمه شد، با کپی‌رایت که می‌گوید «هیچ حقی محفوظ نیست» 
-۱۹۵۴: مارک ون دورن
-۲۰۰۱ اعلامیه فلی ۳ - «فلی ۳ - نرم‌افزار آزاد برای تولید دانش (آزاد)» 
-۲۰۰۲: پیشگامان دسترسی آزاد بوداپست «دسترسی باز» نامگذاری شده تا در تمام زمینه‌ها پژوهش کند. 
-۲۰۰۲: مجموعه‌ای از مقالات ریچارد استالمن که بیشتر شامل فلسفه دانش آزاد می‌شود اگرچه دارای یک حس نرم‌افزاری است. 
-به تازگی در این قرن ناشران دانشگاهی فکر کردن ��رباره دسترسی آزاد را شروع کردند و برخی مطالب علمی را تحت مجوز کرییتیو کامنز منتشر کردند. اگرچه درجه آزادی این مطالب فرق می‌کند، پرونده مجلات دسترسی باز فهرست تعدادی از آن‌ها را تهیه کرده‌است. (خیلی از آن‌ها دانش باز منتشر می‌کنند). 
-تعریف دانش آزاد الهام گرفته از تعریف نرم‌افزار آزاد و روی وبلاگ جیمی ولز منتشر شده‌است. «چرا دانش آزاد به نرم‌افزار آزاد و فرمت‌های آزاد نیاز دارد». 
-لارنس لسیگ چندین کتاب درباره تمایز بین آزادی که انتظار می‌رود، خواندن / نوشتن فرهنگ اینترنت و کنترل از طریق روش‌های فنی منتشر کرده‌است. این کتابها شامل «کتاب فرهنگ آزاد»، کد و دیگر قوانین محیط مجازی, کد: نسخه ۲ ٫ ۰ و آینده ایده‌ها. می‌شوند. 
-۲۰۰۶ یوچایی بنکلر ثروت شبکه‌ها را منتشر کرده که مفهوم تولید مشارکت‌کننده بر مبنای اشتراکات را توسعه می‌دهد. 
-۲۰۰۷ چارلوت هس و الینور استروم کتابی را با عنوان «فهمیدن دانش به عنوان یک اشتراک: از تئوری تا عمل» ویرایش کردند که علاقه‌های کنونی را در مورد این اتفاق و بخشی از تاریخ اشتراکات دانش بازتاب می‌کند. 
-۲۰۰۷ کیم توکر مقاله آزاد بگو را منتشر کرده که توضیح می‌دهد آن‌جایی که بشود از این واژه استفاده کرد، استفاده این واژه نسبت به واژه «باز» ارجحیت دارد. 
-
-بعضی از صحبت‌ها به سمت خروج از ایده‌های «منابع آزاد» (بالا) و جوامع آزاد هدایت می‌کند که این ایده‌ها در طول ورک‌شاپ‌هایی که در یک پروژه‌ای که در اصل «جوامع دانش آزاد» و در آینده جوامع آزاد خطاب می‌شود، اتفاق می‌افتد. 
-
-نیاز به اعطای دسترسی به منابع یادگیری برای جهان توسعه‌یافته یعنی منابع نیازمند دوباره متنی شدن و اقتباس برای دسترسی محلی، اهمیت اصلی موضوع را نشان می‌دهد. همچنین اگر مشتری‌های چنین منابعی برای اقتباس و انتشار کارهای اشتقاقی بدون محدودیت آزاد باشند، ممکن است سودمند باشد. 
-
-هدف اینست که مردم را در رابطه با محتوای باز (و غیره) تشویق کند تا «باز» را از «آزاد» تمیز دهد و کپی‌لفت را درک کند، و منابع را بر اساس آن مجوز دهی کند، تا «کپی-تغییر، در هم کردن و به اشتراک گذاشتن» (آزاد یا «خواندن-نوشتن») فرهنگ و جامعه را ممکن سازد. 
-
-احتمالا در راستای همین مواضع، صحبت‌هایی (برای مثال) در انجمن‌ها و کنفرانس‌های جوامع منابع آموزش آزاد پیرامون نرم‌افزار آزاد و فرهنگ آزاد یافت می‌شوند. 
-
-اینطور که به نظر می‌رسد پاسخ به موضوعات معاصر مرتبط با آزادی کاربران، شامل عناوین پروانه عمومی همگانی گنو و مجوزهای کریتیو کامانز می‌شود که ادامه پیدا می‌کنند. 
-
-سازمان‌هایی که دانش آزاد را ترویج می‌کنند
-بنیاد دانش آزاد (ایران) 
-دسترسی به دانش
-اتحاد برای دسترسی مالیت‌دهندگان (ای‌تی‌ای) 
-بنیاد اپروپدیا
-ممکن ساختن هزینه تحصیل باز (ای‌اواس) 
-بنیاد دانش آزاد
-مؤسسه دانش آزاد
-هیپاتیا - دانش آزاد در عمل برای مردم جهان
-لیبره دات اورگ
-بنیاد دانش باز
-اطلاعات جغرافیایی بازمتن
-اوپن‌استریت‌مپ
-کتابخانه عمومی علمی
-اشتراکات علمی
-اس‌پی‌ای‌آرسی (ائتلاف انتشار دانشمندانه و منابع دانشگاهی) 
-سی‌اوال از طریق ویکی‌ادیوکیتور
-
-جستارهای وابسته
-اراده آزاد
-آزادی سیاسی
-دسترسی آزاد
-سخت‌افزار متن‌باز
-متن‌باز
-
-پیوند به بیرون
-فهرست فعالیت‌های بنیاد دانش آزاد ایران
-فیلم سخنرانی درباره اقتصاد دانش آزاد در جشنواره روز آزادی نرم��افزار ۱۳۹۲ در تهران
-مقاله اقتصاد و تولید دانش آزاد
-سایر منابع مربوط به جشنواره روز آزادی نرم‌افزار سال ۱۳۹۲
-جوامع آزاد
-تعریف فعالیت‌های فرهنگی آزاد
-پرونده دسترسی آزاد
-پیک‌نیک - دانش آزاد
-گروه دانش آزاد
-
-منابع
-
-اجازه‌نامه‌های متن‌باز
-جنبش فرهنگ آزاد
-محتویات آزاد
-نرم‌افزار آزاد
-هنر دیجیتال
-ویکی به تارنما‌هایی گفته می‌شود که به تمام بازدیدکننده‌هایش (حتی گاه، بدون نیاز به نام‌نویسی در تارنما)، اجازه ویرایش، افزودن یا حذف نوشته‌ها را می‌دهد. معمولا در ویکی‌ها متن‌ها با استفاده از یک‌زبان نشانه‌گذاری ساده نوشته می‌شوند و با کمک یک ویرایشگر متن غنی قابل ویرایش است. 
-
-به نرم‌افزارهای ویکی که پایه چنین تارنماهایی را ممکن می‌سازند، «موتور ویکی» گفته می‌شود. موتور ویکی، یک سامانه مدیریت محتوا است که ساختار نامستقیم کمی دارد و کاربران می‌توانند بسته به نیازشان با تمام قسمت‌ها مستقیما کار کنند. تفاوت این سامانه مدیریت محتوا با سایر سامانه‌ها، ازجمله وبلاگ‌ها، این است که در ویکی ایجاد محتوا بدون مالک یا رهبر تعریف‌شده انجام می‌گیرد و ساختار غیرمستقیم کمتری وجود دارد؛ بنابراین، ساختار در ارتباط با نیازهای کاربران است. 
-
-تاکنون بزرگ‌ترین ویکی، ویکی‌پدیا بوده‌است، اما ویکی‌های دیگری مثل ویکی‌کتاب نیز وجود دارند. اولین ویکی در اینترنت را وارد کانینگهام در سال ۱۹۹۵ و با نام ویکی‌ویکی‌وب ایجاد کرد. منشأ واژه «ویکی‌ویکی»، که در نام این وبگاه به کار رفته‌بود، از واژه «ویکی» الهام‌گرفته از نام یکی از خطوط اتوبوس‌رانی یکی از خیابان‌های جنوبی در هاوایی بود. (عبارت WikiWiki در زبان مردم هاوایی به‌معنی «بدو بدو» است) 
-
-اصطلاح‌های «ویکی» و «ویکی‌ویکی» برای شناسایی نوع ویژه‌ای از فرامتن‌ها (HTML) یا نرم‌افزارهای مشارکت‌گرای تولیدکننده آن‌ها به کار برده می‌شود. 
-
-ویژگی‌ها
-یک ویکی مجموعه صفحات وبی است که به هر کسی این اجازه را می‌دهد تا در تهیه محتوای آن مشارکت کند، یا دست‌کم هر کسی که به نرم‌افزار سرویس‌دهنده ویکی دسترسی دارد. 
-
-وارد کانینگهام، تولیدکننده اولین نرم‌افزار ویکی به نام «ویکی‌ویکی‌وب» (WikiWiki Web)، درباره ویکی‌ها می‌گوید: «ساده‌ترین پایگاه داده برخط که عملا کار می‌کند.» وی در کتابی که به همراه بو لوف نوشته‌است (کتاب راه ویکی) مفهوم ویکی را به صورت‌های زیر تعریف کرده‌است: 
-یک ویکی از همه کاربران دعوت می‌کند تا هر صفحه‌ای در آن وبگاه را ویرایش کنند یا صفحه‌های جدید ایجاد کنند؛ برای این کار فقط به یک مرورگر وانیلی نیاز است و به نصب هیچ افزونه‌ای نیاز نیست. 
-ویکی ارتباط معنی‌دار بین صفحاتش را با ایجاد پیوند که به تقریبا به آسانی قابل انجام است امکان‌پذیر می‌سازد و نشان می‌دهد آیا یک صفحه مورد درخواست وجود دارد یا نه. 
-ویکی توسط نویسنده‌های حرفه‌ای نوشته نمی‌شود بلکه برای بازدیدکنندگان معمولی طراحی شده‌است. پایه تغییرات در فضای ویکی مبتنی بر همکاری است. 
-
-ویرایش کردن صفحه‌های ویکی
-
-ویکی‌ها با واسط کاربری نسبتا ساده‌ای امکان تولید فرامتن و استفاده از زبان‌های نشانه‌گذاری را فراهم می‌آورند و اغلب برای ایجاد پایگاه‌های وب گروهی و ارتقای پایگاه‌های اجتماعی و تحقق مدیریت دانش به کار برده می‌شوند. برای مثال، دانشنامه ویکی‌پدیا بهترین نمونه شناخ��ه‌شده از ویکی‌ها است. 
-
-در برخی از ویکی‌ها یک دکمه یا پیوند در بالای صفحه قرار دارد که با کلیک روی آن، فورا می‌توانید صفحه را ویرایش کنید البته به شرطی که کاربر اجازه ویرایش داشته باشد. بدین ترتیب یک صفحه قابل ویرایش مبتنی بر متن در اختیار کاربر قرار می‌گیرد که در آن از زبان نشانه‌گذاری ساده مثل ویکی‌متن یا ویکی‌کد استفاده شده‌است (این صفحه ویرایش شدنی از نوع دریافت عین مشاهده است). به عنوان مثال اگر در آغاز سطرها ستاره بگذارید، یک فهرست گلوله‌ای ایجاد می‌شود. 
-
-ناوبری
-در لابلای متن بیشتر صفحه‌ها پیوندهای ابرمتن به سایر صفحات متن وجود دارد. این شکل ناوبری غیر خطی بیشتر بومی ویکی است تا الگوهای ناوبری رسمی‌شده. 
-
-برخی از ویکی‌ها در صفحات‌شان پیوند ورودی دارند که نشان می‌دهد چه صفحه‌هایی به صفحه مورد نظر پیوند داده‌اند. همچنین به‌طور معمول می‌توان پیوندهایی به صفحاتی که هنوز وجود ندارند ایجاد کرد به عنوان راهی که دیگران را دعوت کنیم آنچه را درباره یک موضوع جدید در ویکی می‌دانند تبادل کنند. 
-
-پیوند دادن و ایجاد صفحه جدید
-برای ایجاد پیوندها قاعده مشخصی رعایت می‌شود که «الگوی پیوند» نامیده می‌شود. در اصل بیشتر ویکی‌ها برای نام‌گذاری صفحات و ایجاد پیوندها از نگارش شتری پیروی می‌کردند. به این صورت که واژه‌ها را با حرف اول بزرگ می‌نوشتند و بین واژه‌ها فاصله نمی‌دادند. 
-
-جستجو کردن
-در اکثر ویکی‌ها فقط امکان جستجوی عنوان مقاله وجود دارد اما ویکی‌هایی هستند که جستجوی تمام متن نیز دارند. این موضوع به این بر می‌گردد که موتور ویکی از یک پایگاه داده استفاده می‌کند یا نه. بعضی از ویکی‌ها مثل پی‌ام‌ویکی از پایگاه داده flat files استفاده می‌کنند. نسخه‌های ابتدایی مدیاویکی نیز از پایگاه داده flat files استفاده می‌کردند که در اوایل سال‌های ۲۰۰۰ توسط لی دانیل کروکر نوشته‌شده بود. 
-
-تاریخچه
-کانینگهام در سال ۱۹۹۴ نرم‌افزار و وبگاه را توسعه داد تا تبادل اطلاعات را بین برنامه‌نویسان ساده‌تر کند. این ایده بر پایه فایل‌های استک هایپرکارد بنا شده بود که در اواخر سال‌های ۱۹۸۰ ایجاد شده بودند. کانینگهام در ۲۵ مارس ۱۹۹۵ این نرم‌افزار را روی وبگاه شرکت خودش (کانینگهام اند کانینگهام) نصب کرد. کانینگهام به یاد مسئول باجه فرودگاه هونولولو که به او گفته بود برای رفتن به پایانه فرودگاه سوار اتوبوس ویکی‌ویکی شود این نام را برگزید. ویکی‌ویکی دوگان‌سازی واژه «ویکی» است که در زبان هاوایی به معنی تند و زود به کار می‌رود. 
-
-تعریف‌های جایگزین
-در سال‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ واژه ویکی هم به وبگاه‌های قابل ویرایشی و هم به نرم‌افزاری که این قدرت قابل ویرایش بودن را به آن‌ها می‌داد گفته می‌شد، البته هنوز هم از این معنای دوم استفاده می‌شود. خالق ویکی، وارد کانینگهام در سال ۲۰۱۴ نوشت فقط وقتی می‌توانیم از واژه «ویکی» برای نامیدن یک وبگاه استفاده کنیم که صفحاتش توسط کاربران قابل ویرایش باشد. 
-
-مزایای ویکی‌ها
-ویکی‌ها به کاربران این اجازه را می‌دهند که بدون دانش برنامه‌نویسی برای وب، اقدام به ایجاد صفحات اینترنتی درباره موضوعات مختلف بکنند. برای این منظور، ویکی‌ها از قراردادهای ساده‌تری برای اصلاح ظاهر متونی که در ویکی گذاشته می‌شوند استفاده می‌کنند، که این قواعد در هر ویکی متفاوت با دیگری است. 
-
-یکی دیگر ا�� مزایای ویکی‌ها آن است که هرگونه تغییر در صفحات ثبت می‌شود، و صفحات قابل بازگرداندن به وضعیت قبل از تغییر هستند. هم‌چنین، بسیاری از ویکی‌ها (نظیر ویکی‌پدیا) این امکان را برای کاربران فراهم می‌کنند که محتوای یک صفحه را قبل و بعد از اعمال چندین مرحله تغییر، مقایسه کنند. 
-
-ویژگی‌ای که به صورت‌های مختلف در ویکی‌ها دیده می‌شود، قابلیت پیوند به صفحه‌ای دیگر است، چه آن صفحه موجود باشد چه نه. در ویکی‌پدیا، متن‌های به‌صورت [[ویکی‌پدیا]] به شکل پیوند درمی‌آیند، و اگر صفحه مربوط به متن موجود نباشد، پیوند با رنگ قرمز نمایش داده می‌شود. 
-
-همایش‌های مرتبط با ویکی‌ها
-به‌طور کلی همایش‌ها و نشست‌های مرتبط با ویکی موارد زیر هستند: 
-سمپوزیوم بین‌المللی درباره ویکی‌ها
-اردوی تغییرات اخیر، یک همایش باز مرتبط با موضوعات ویکی
-همایش‌های درباره وبگاه‌های ویکی خاص و برنامه‌ها موارد زیر هستند: 
-گردهمایی اطلسیان، یک همایش سالیانه برای کاربران نرم‌افزار اطلسیان
-تیکی‌فست
-ویکی‌مانیا
-
-ویکی‌مدیا و زبان فارسی
-بر اساس چهارچوب پروژه‌های چندزبانه بنیاد ویکی‌مدیا، در زبان فارسی نیز از یک نرم‌افزار ویکی استفاده شده‌است. برخی از پروژه‌های فارسی این بنیاد از این قرارند: 
-
-سایر پروژه‌های ویکی‌مدیا مثل ویکی‌انبار، ویکی‌داده و ویکی‌گونه چند زبانه هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست ویکی‌ها
-ویکی‌متن
-وپ: ویکی‌نویسی
-همکاری جمعی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-ویکی چیست؟ 
-آمار عملکرد ویکی‌های مختلف
-
-ابرمتن
-پردازش جمعی اطلاعات
-تعامل انسان و رایانه
-خودسامان‌دهی
-مقاله‌های دارای ویدئو
-نوشتارهای صوتی
-ویکی
-نرم‌افزارهای مشارکت‌گرا (Collaborative software) یا گروه‌افزار (Groupware) یا ابزار گروهی، نرم‌افزارهایی هستند که امکان انجام کارهای گروهی در یک زمینه ویژه یا زمینه‌های گوناگون را می‌دهند. 
-
-منابع
-
-نرم‌افزارهای مشارکت‌گرا
-ارتباطات به واسطه‌گری کامپیوتر
-نرم‌افزار آزاد
-نرم‌افزارهای اجتماعی
-نرم‌افزارهای کسب‌وکار
-پروژه‌های همکاری
-ابومحمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف (بین ۵۸۵ تا ۶۱۵ – بین ۶۹۰ تا ۶۹۵ هجری قمری) متخلص به سعدی، شاعر و نویسنده پارسی‌گوی ایرانی است. اهل ادب به او لقب «استاد سخن»، «پادشاه سخن»، «شیخ اجل» و حتی به‌طور مطلق، «استاد» داده‌اند. او در نظامیه بغداد، که مهم‌ترین مرکز علم و دانش جهان اسلام در آن زمان به حساب می‌آمد، تحصیل و پس از آن به‌عنوان خطیب به مناطق مختلفی از جمله شام و حجاز سفر کرد. سعدی سپس به زادگاه خود شیراز، برگشت و تا پایان عمر در آن‌جا اقامت گزید. آرامگاه وی در شیراز واقع شده‌است که به سعدیه معروف است. 
-
-بیشتر عمر او مصادف با حکومت اتابکان فارس در شیراز و هم‌زمان با حمله مغول به ایران و سقوط بسیاری از حکومت‌های وقت نظیر خوارزمشاهیان و عباسیان بود. البته سرزمین فارس، به‌واسطه تدابیر ابوبکر بن سعد، ششمین و معروف‌ترین اتابکان سلغری شیراز، از حمله مغول در امان ماند. همچنین قرن ششم و هفتم هجری مصادف با اوج‌گیری تصوف در ایران بود و تأثیر این جریان فکری و فرهنگی در آثار سعدی قابل‌ملاحظه است. نظر اغلب سعدی‌پژوهان بر این است که سعدی تحت تأثیر آموزه‌های مذهب شافعی و اشعری و بنابراین تقدیرگرا است. سعدی بیش از آن‌که تابع اخلاق به‌صورت مطلق و فلسفی آن باشد، مصلحت‌��ندیش است و ازین‌رو اصولا نمی‌تواند طرفدار ثابت و بی‌چون‌وچرای قاعده‌ای باشد که احیانا در جای دیگری آن را بیان کرده‌است. برخی از نوگرایان معاصر ایران آثار او را غیراخلاقی، بی‌ارزش، متناقض و ناهماهنگ قلمداد کرده‌اند. 
-
-سعدی تأثیر انکارناپذیری بر زبان فارسی گذاشته‌است؛ به‌طوری‌که شباهت قابل‌توجهی بین فارسی امروزی و زبان سعدی وجود دارد. آثار او مدت‌ها در مدرسه‌ها و مکتب‌خانه‌ها به‌عنوان منبع آموزش زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شده و بسیاری از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان فارسی از آثار وی اقتباس شده‌است. او برخلاف بسیاری از نویسندگان معاصر یا پیش از خود، ساده‌نویسی و ایجاز را در پیش گرفت و توانست — حتی در زمان حیاتش — شهرت زیادی به دست آورد. آثار سعدی در اصطلاح سهل ممتنع (ساده دشوار) است و در آن‌ها نکته‌سنجی و طنز آشکار یا پنهان ملاحظه می‌شود. 
-
-آثار وی در کتاب کلیات سعدی، شامل گلستان به نثر، کتاب بوستان در قالب مثنوی و نیز غزلیات، گردآوری شده‌است. علاوه بر این او آثاری در سایر قالب‌های ادبی نظیر قصیده، قطعه، ترجیع‌بند و تک‌بیت به زبان فارسی و عربی نیز دارد. غزلیات سعدی، اغلب عاشقانه و توصیف‌کننده عشق زمینی است؛ هرچند که وی غزلیات پندآموز و عارفانه نیز سروده‌است. گلستان و بوستان به‌عنوان کتاب‌های اخلاقی شناخته می‌شوند و علاوه بر فارسی‌زبانان، بر اندیشمندان غربی از جمله ولتر و گوته نیز تأثیرگذار بوده‌اند. 
-
-سعدی در زمان حیات شهرت فراوانی داشت. آثار او حتی در هندوستان، آسیای صغیر و آسیای میانه به زبان فارسی یا به‌صورت ترجمه در دسترس مخاطبانش قرار داشت. او نخستین شاعر ایرانی است که آثارش به یکی از زبان‌های اروپایی ترجمه شده‌است. بسیاری از شاعران و نویسندگان فارسی‌زبان از سبک وی تقلید کرده‌اند. حافظ از جمله شاعرانی بوده که تحت تأثیر سبک سعدی به سرودن غزل پرداخته‌است. در ادبیات معاصر نیز نویسندگانی مانند محمدعلی جمال‌زاده و ابراهیم گلستان از او تأثیر پذیرفته‌اند. آثار سعدی بعدها به موسیقی هم راه پیدا کرد و بسیاری از غزل‌های او را خوانندگانی چون تاج اصفهانی، محمدرضا شجریان و غلامحسین بنان خواندند. به‌منظور تجلیل از سعدی، اول اردیبهشت، روز آغاز نگارش کتاب گلستان، در ایران روز سعدی نام‌گذاری شده‌است. 
-
-زمانه سعدی
-
-وضعیت سیاسی
-
-مهم‌ترین واقعه قرن هفتم هجری، حمله مغول‌ها به ایران است. حمله مغول در سال ۶۱۶ هجری که چنگیز آغاز کرد و در نهایت در سال ۶۵۶ هجری، هلاکو با تصرف بیشتر قسمت‌های سرزمین ایران و عراق به سرانجام رساند. این هجوم با ویران کردن شهرها، سوزاندن کتابخانه‌ها و غارت و کشتار مردم همراه بود. چند میلیون نفر از مردم در این حملات کشته شدند و بسیاری از شهرها با خاک یکسان شدند. نخستین سرزمینی که مورد هجوم واقع شد، سرزمین فرارود بود و این حملات باعث شد تا بخشی از مردم به مناطق امن‌تر مانند پارس، اصفهان، هند و آسیای صغیر پناه ببرند. 
-
-سعدی در زمان حکومت اتابکان فارس (یا سلغریان) می‌زیست. این سلسله از سال ۵۴۳ هجری شروع شد و نزدیک به صد و پنجاه سال بعد، یعنی در سال ۶۸۵ هجری، به پایان رسید. ششمین و مشهورترین اتابک این سلسله ابوبکر بن سعد بن زنگی بود که در سال ۶۲۳ هجری به فرمان‌دهی رسید و ۳۵ سال حکومت کرد. پدر وی، سعد بن زنگی تبعیت علاءالدین محمد خوارزمشاه را پذیرفته بود؛ ��ا از بین رفتن خوارزمشاهیان سرزمین پارس به سبب تدبیر ابوبکر بن سعد از تجاوز مغول در امان ماند؛ وی با پذیرفتن اطاعت خان مغول، اجازه سلطنت در فارس (یرلیغ) را از جانب اوگتای خان، امپراتور مغول دریافت کرد. سپس هولاکو خان، سرسلسله ایلخانان نیز حکومت وی بر فارس را پذیرفت. او در سال ۶۵۶ هجری، عده‌ای از سپاه خود را برای کمک به هلاکوخان در تسخیر بغداد گسیل کرد. حمله هلاکو به بغداد منجر به انقراض حکومت عباسیان و کشته شدن مستعصم، آخرین خلیفه عباسی شد. اما ابوبکر بن سعد، در سال ۶۵۸ هجری در شیراز درگذشت و پسرش سعد بن ابوبکر نیز در راه بازگشت از اردوی ایلخان در منطقه تفرش درگذشت. هلاکو در سال ۶۶۷، امیر انکیانو را به سمت فرماندار مغول در فارس منصوب کرد. 
-
-فرهنگ و ادبیات
-
-قرن ششم و هفتم هجری با اوج‌گیری تصوف مصادف است، که زمینه گسترش آن از قرن پنجم هجری با پاسخگویی ابوحامد محمد غزالی به «شبهات» و ایجاد آشتی بین شرع و تصوف فراهم شده‌بود. در این دوران بسیاری از مشایخ صوفیه از جمله عبدالقادر گیلانی و شهاب‌الدین عمر سهروردی ظهور کردند. بسیاری از مکتب‌های صوفیه از جمله قادریه، سهروردیه و کبرویه بنیان‌گذاری شدند و خانقاه‌های بسیاری ساخته‌شدند. بسیاری از امرا، وزرا و سلاطین ازجمله مستنصر عباسی، طغرل سلجوقی و خواجه نظام الملک طوسی از مشایخ صوفیه حمایت کردند. در این دوره، عناصر صوفیانه در اشکال مختلف به شعر و نثر فارسی راه یافت و عالی‌ترین مظاهر شعر تعلیمی در حدیقه سنایی و بعد از آن در اشعار عطار نیشابوری و مولوی نمایان شد. سهروردی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم فلسفه اشراق را با استفاده از آثار صوفیه، منابع فلسفه یونانی و حکمت خسروانی پایه‌گذاری کرد. فلسفه اشراق هم مبتنی بر استدلال عقلی و هم سیر و سلوک عرفانی است. او در صدد زنده کردن حکمت ایرانی در بین ایرانیانی بود که دین اسلام را پذیرفته بودند و ختم شدن حماسه پهلوانی به حماسه عرفانی یکی از ابعاد تحولی است که در این دوران به وقوع پیوست. 
-
-با روی کار آمدن حاکمان سلجوقی و پس از آن ایلخانی — که علاقه‌ای به شعر نداشتند — سرودن مدیحه درآمدی برای شاعران ایجاد نمی‌کرد و در نتیجه، قصیده که قالب متداول مدح در دوران پیشین بود، کم‌کم اهمیت خود را از دست داد. در نقطه مقابل، از آن‌جا که غزل قالب مناسبی برای بیان مضامین عارفانه و عاشقانه است، شاعران غزل‌سرا ظهور کردند و پایه‌های غزل استوارتر شد. سنایی نخستین شاعری است که به‌جد به سرودن غزل عارفانه و عاشقانه روی آورد و زمینه را برای تکامل آن در آثار شاعران بعد از خود، از جمله عطار، خاقانی، نظامی، سعدی، مولوی و حافظ فراهم کرد. 
-
-از سوی دیگر، روزگار سعدی مقارن با متداول شدن سبک عراقی در ادبیات فارسی است. رواج سبک عراقی به اواخر قرن ششم هجری و روی کار آمدن سلجوقیان بازمی‌گردد. در این دوره بسیاری از حکما و ادبا به مناطق مرکزی و جنوبی ایران مهاجرت کردند که به عراق عجم شهرت داشت. این روند مهاجرت با هجوم مغول به ایران سرعت و شدت بیشتری گرفت. با انتقال کانون‌های تأثیرگذار بر زبان فارسی به مناطق مرکزی و جنوبی، زمینه بروز تغییرات در سبک سخنوری فارسی (که به سبک خراسانی مشهور بود) پدید آمد. در این دوران با نفوذ زبان عربی در زبان فارسی، بسامد استفاده از واژه‌ها و ترکیب‌های عربی در شعر و نثر فارسی بیشتر شد و نثر فنی متکلفانه نیز رواج پید�� کرد. کتاب مقامات حمیدی نمونه‌ای از این نوع نثر است. در قرن ششم، غلبه زبان عربی بر فارسی به‌قدری زیاد شد که نویسندگان فارسی‌زبان به خلق آثار عربی روی آوردند و اگر هم به زبان فارسی می‌نوشتند، آن را با کلمه‌ها و ترکیب‌های عربی می‌آمیختند؛ به‌طوری‌که آثار این دوره پر از اشعار و اصطلاحات عربی و استدلالات قرآنی است. نویسندگان این عصر، در جستجوی سجع، به استفاده از واژگان نامأنوس روی آورده بودند و صفت جوهری نثر که انتقال مفهوم به ذهن خواننده است، بسیار کم‌رنگ شده بود. 
-
-در سده هفتم هجری، از آن‌جا که حاکمان ایلخانی علاقه زیادی به ثبت وقایع تاریخی داشتند، زمینه گسترش تاریخ‌نگاری فراهم شد که از آن جمله می‌توان به جامع التواریخ و تاریخ جهانگشا اشاره کرد. 
-
-زندگی
-
-در مورد زندگی سعدی اطلاعات قطعی بسیار کمی در دست است. حتی قدیمی‌ترین منابع، بسیاری از اطلاعات خود را از آثار خود او اقتباس کرده‌اند؛ اطلاعاتی که بسیاری از آن‌ها به لحاظ تاریخی غیرممکن‌اند و سعدی –شاید– به‌منظور تأثیر بیشتر کلام خود، آن‌ها را تغییر داده و با مبالغه و افسانه درآمیخته‌است. بنابراین، هنوز تصویر دقیق و منسجمی از زندگی سعدی وجود ندارد. به‌ویژه در مورد سال‌های پیش از سال ۶۵۵ و پس از ۶۸۰ دانسته‌ها متکی بر فرضیات است. 
-
-تولد و کودکی
-
-سعدی به احتمال زیاد در سال ۶۰۶ هجری قمری (برابر با حدود ۵۸۹ خورشیدی و ۱۲۱۰ میلادی) در شیراز زاده شده‌است. با این حال، برخی از صاحب‌نظران تولد وی را حدود سال ۵۸۵ هجری قمری می‌دانند. با توجه به این‌که هیچ منبع تاریخی مستقلی در مورد زادروز سعدی گزارشی نداشته‌است، هر دو تاریخ ذکرشده، بر اساس استنباط صاحب‌نظران از آثار خود او به دست آمده‌است. 
-به‌عقیده یان ریپکا، محتمل‌ترین فرضیه برای تولد سعدی بین ۶۱۰ تا ۶۱۵ است که عباس اقبال، مورخ و ادیب معاصر، طرح کرده‌است؛ هرچند حتی با این فرض نیز عمر سعدی بسیار طولانی می‌شود. 
-
-طبق قدیمی‌ترین اسناد، نام وی مصلح‌الدین ابومحمد عبدالله بن مشرف بن مصلح بن مشرف است. نام کوچک سعدی، مصلح، از نام پدربزرگ پدری‌اش اقتباس شد. پدر او ملازم دربار سعد بن زنگی، اتابک فارس، بود و هم‌زمان به علوم دینی نیز اشتغال داشت. سعدی از کودکی تحت تعلیم و تربیت قرار گرفت. وی در آثارش ضمن یادآوری این تعالیم، از عشق و آموزه‌های خردمندانه پدرش به نیکی یاد می‌کند. سعدی در دوازده‌سالگی پدرش را از دست داد و تحت تکفل پدربزرگ مادری خود، مسعود بن مصلح الفارسی، قرار گرفت. او در دوران کودکی، مقدمات علوم ادبی و شرعی را در شیراز آموخت. سعدی به قولی، خواهرزاده قطب‌الدین شیرازی، دانشمند و فیلسوف سرشناس است. دوران کودکی و نوجوانی سعدی هم‌زمان با اتابکی سعد بن زنگی در فارس بود، که با یورش مغول‌ها به ایران مصادف شد. اوضاع نابسامان ایران در پایان دوران سلطان محمد خوارزمشاه و به‌ویژه حمله سلطان غیاث‌الدین خوارزمشاه، برادر جلال‌الدین خوارزمشاه، به شیراز در سال ۶۲۰ هجری قمری، سعدی را بر آن داشت که در روزگار جوانی شیراز را ترک کند و به بغداد برود. 
-
-تحصیل و سفر
-سعدی حدودا از سال ۶۲۳ قمری در مدرسه نظامیه بغداد مشغول به تحصیل شد. این مدرسه در سال ۴۵۹ هجری به دستور خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر مشهور دربار سلجوقیان، تأسیس‌شده بود. در این مدرسه که به صورت شبانه‌روزی اداره می‌شد، دانشجویان دروسی ا�� قبیل صرف و نحو عربی، قرآن، فقه، حدیث، اصول، طب، فلسفه و نجوم را فرا می‌گرفتند. هدف اصلی تأسیس مدارس نظامیه، تربیت قاضی و فقیه و محدث اهل سنت بود. امام محمد غزالی از سال ۴۸۴ هجری در آن تدریس می‌کرد و تأثیر وی در محتوا و نظام آموزشی، در درازمدت (حتی در زمان تحصیل سعدی) هویدا بود؛ چنان‌که کتاب احیاء علوم‌الدین یکی از مهم‌ترین کتاب‌های درسی آن به‌شمار می‌رفت. این مدرسه و سایر مدارس نظامیه مروج فقه شافعی و کلام اشعری بود و مثل سدی در برابر تفکر اسماعیلیه عمل می‌کرد. 
-
-سعدی در مدت تحصیل در بغداد از استادان مشهور دوران خود از جمله سبط بن جوزی (منظور ابن جوزی دوم، نواده ابن جوزی مشهور است) و شهاب‌الدین عمر سهروردی، صوفی مشهور، بهره برد. به استناد یکی از سروده‌های سعدی، او در این دوره از مدرسه نظامیه شهریه دریافت می‌کرده‌است. سعدی پس از تحصیل در نظامیه، شغل واعظی پیشه می‌کند که مستلزم سفر به مناطق مختلف و ارائه خطابه و ارشاد مردم بوده‌است. با توجه به شواهد متعددی که در بوستان و گلستان وجود دارد، سعدی مدتی را در شهرهای مختلف شام مانند دمشق و بعلبک به سر برده و به کار تدریس و موعظه مشغول بوده‌است. مسلم است که سعدی به حجاز، شام و آسیای صغیر سفر کرده‌است. با این حال نشانه‌هایی از سفر به هندوستان، ترکستان، غزنین، آذربایجان، فلسطین، چین، یمن و آفریقای شمالی هم در سروده‌های وی یافت می‌شود. اما به‌نظر می‌رسد که بعضی از این سفرها داستان‌پردازی باشند و به‌طور منطقی پایه نمادین و اخلاقی داشته باشند. یان ریپکا، سفر او به شرق ایران، شامل ترکستان و هندوستان، را بسیار بعید می‌داند. این جهانگردی که مورد اشاره خود سعدی نیز واقع شده‌است، به روایتی سی سال به طول انجامید. 
-
-بازگشت به شیراز
-سعدی در حدود سال ۶۵۵ قمری به شیراز بازگشت و در خانقاه ابوعبدالله بن خفیف ساکن شد. سعدی در این زمان به حاکم فارس، اتابک ابوبکر بن سعد زنگی بسیار نزدیک شد و –مانند پدر– به دربار رفت‌وآمد پیدا کرد. ذبیح‌الله صفا، معتقد است که اشتغال سعدی در دربار، به عنوان شاعر درباری نبوده‌است. در این دوران سعدی به تدوین و تصنیف اشعار و رسائل خود پرداخت. 
-
-با توجه به شواهدی که در کتاب بوستان وجود دارد، سعدی در بازگشت از سفر تصمیم گرفت که «سخن‌های شیرین‌تر از قند به سوغات آورد» و بدین جهت کتاب بوستان را در سال ۶۵۵ قمری نوشت و به ابوبکر بن سعد زنگی، حاکم وقت شیراز، تقدیم کرد. محمدعلی همایون کاتوزیان، منتقد ادبی، با توجه به شواهدی در گلستان، معتقد است که سعدی پس از نگارش بوستان دچار نوعی افسردگی شد و با این فکر که عمر خود را به بطالت گذرانده و به ایام پیری رسیده‌است، دست از کار کشید؛ اما دوست یا دوستانی او را به نوشتن کتاب جدیدی مصمم کردند. سعدی نگارش کتاب گلستان را کمتر از یک سال بعد از تدوین بوستان، در ۱ اردیبهشت سال ۶۵۶ هجری شروع کرد و «هنوز از گل بوستان بقیتی موجود بود» که نگارش آن را به پایان رساند؛ بنابراین کتاب گلستان در مدت پنج یا شش ماه نوشته شد که — به نظر محمدعلی همایون کاتوزیان — شبیه به معجزه است و می‌تواند نشانی از فرح و انبساطی باشد که پس از یک دوره افسردگی — به‌صورت موقت — بروز می‌کند. سعدی این کتاب را تلویحا به سعدبن ابوبکر زنگی، ولیعهد جوان فارس تقدیم و ابراز امیدواری کرد که مورد پسند وی واقع شود. یان ریپکا می‌گوید این‌که سعدی توانسته در این مدت کوتاه این دو اثر بلیغ را در نهایت کمال تصنیف کند، از این مسئله نشات می‌گیرد که مطالبش را پیش‌تر نگاشته بوده‌است. 
-
-سعدی تا پیش از نگارش بوستان و گلستان، شاعری نام‌آشنا نبود، اما نگارش این دو کتاب سرآغاز شهرت و بلندآوازگی او شد. سعدی پس از سکونت در شیراز، زندگی خود را صرف سرودن شعر و مراقبه کرد و روزگار خود را با تقدیم شعری یا نصیحتی به امیران و رعایا و طرفداران خود و پذیرش هدایای آن‌ها می‌گذراند. 
-
-سعدی در گلستان می‌گوید که با دو وزیر دربار ایلخانی زمان خود یعنی شمس‌الدین محمد جوینی و عطاملک جوینی دوستی و مراوده داشت. این دو اهل سخن و شعر بودند و با سعدی مکاتبات و ملاقات‌هایی داشتند. سعدی پس از بازگشت به شیراز، یک‌بار به سفر حج می‌رود و در بازگشت، از مسیر آذربایجان، به دیدار این دو برادر نائل می‌شود. آن‌ها او را به دیدار اباقاخان، پادشاه وقت ایلخانی، بردند و او هم از سعدی خواست که او را نصیحتی کند. سعدی در مدت اقامت خود در شیراز، با بسیاری از افراد سرشناس معاصر خود از جمله شیخ صفی‌الدین اردبیلی دیدار کرد. یان ریپکا گزارش این ملاقات‌ها را معتبر نمی‌داند. 
-
-قاضی نورالله شوشتری در کتاب قصص العلماء، داستانی از ملاقات سعدی با خواجه نصیرالدین توسی در شیراز نقل می‌کند که طی آن خواجه نصیر، به سبب قصیدهای که سعدی در رثای مستعصم، خلیفه عباسی سروده، دستور فلک کردن او را می‌دهد و این شکنجه، طی چند روز به درگذشت وی می‌انجامد. با این حال به‌نظر ابراهیم باستانی پاریزی، اگرچه اصل فلک شدن سعدی به‌واسطه سرودن مرثیه برای مستعصم عباسی ممکن است واقعیت داشته‌باشد، اما جزئیات داستان ساختگی است؛ چرا که نشانه‌ای از سفر خواجه نصیر به شیراز در دست نیست و در عین حال، سعدی تا سال‌ها پس از درگذشت خواجه نصیر به حیات خود ادامه داده‌است. 
-
-مرگ
-تاریخ مرگ سعدی را در منابع گوناگون، یکی از سال‌های ۶۹۰ تا ۶۹۵ هجری قمری ذکر کرده‌اند. اما مورد اعتمادترین روایت که سعید نفیسی طرح می‌کند، این است که وی در ۲۷ ذیحجه سال ۶۹۰ هجری درگذشته و در همان خانقاهی که اقامت گزیده‌بود، به خاک سپرده شده‌است. 
-
-داستان‌های خیالی و مبالغه‌آمیز
-پیش‌تر عادت بر این بود که — بیشتر بدون گفتگو — داستان‌های گلستان و بوستان را بخشی از سرگذشت سعدی قلمداد نمایند؛ از معروف‌ترین صاحب‌نظرانی که چنین رویکردی داشته‌اند می‌توان به هنری ماسه، علی‌اصغر حکمت و محمد خزائلی اشاره کرد. اما مطالعات نشان می‌دهد که برخی از این حکایات جنبه تخیلی دارد و واقعی نیست یا دست‌کم در بیان آن مبالغه شده‌است؛ بنابراین نمی‌توان این داستان‌ها را به‌عنوان سرگذشت واقعی سعدی پذیرفت. 
-
-یکی از این سرگذشت‌ها، حکایت بتی دیدم از عاج در سومنات … است که نمونه‌ای از مقامه‌نویسی است و واقعیت ندارد؛ سعدی اصولا سفری به هندوستان نداشته‌است. داستان از این قرار است که سعدی در بت‌خانه سومنات، مردم را در حال پرستش بتی می‌بیند، که ادعا می‌شد صبح‌ها دست خود را برای ستایش خداوند به سوی آسمان دراز می‌کند. سعدی درمی‌یابد که یک برهمن در درون بت پنهان می‌شود و با کشیدن ریسمانی، دست بت را حرکت می‌دهد. در همین حال برهمن هم درمی‌یابد که سعدی متوجه موضوع شده‌است. پس از بیم جان، برهمن را می‌کشد و از راه هندوستان و یمن به حجاز می‌گریزد. 
-
-سعدی در مدت اقامت در دمشق به علت دلگیری از دوستان خود، از آن‌ها کناره‌گیری می‌کند و سر به بیابان می‌گذارد. اما اسیر فرنگیان می‌شود و در شهر طرابلس به کار اجباری گماشته می‌شود. در این اثنا، آشنایی او را می‌بیند و از صاحبانش می‌خرد. این شخص سعدی را به شهر حلب می‌برد و دختر خود را به عقد وی درمی‌آورد. به استناد این حکایت، برخی معتقدند که سعدی اسیر فرنگیان شده و به اروپا سفر کرده‌است. ضیاء موحد اصل داستان اسارت را قابل رد یا اثبات نمی‌داند. اما بر این عقیده است که منظور سعدی از فرنگ، اروپا نیست؛ چون در آن دوران، طی جنگ‌های صلیبی، فرنگیان استحکاماتی را در سرزمین شام به وجود آورده‌بودند که به افرنج یا افرنجیه شهرت یافته‌بود و سعدی نیز به اسارت محافظان یکی از همین قلعه‌ها درآمده‌بود. موحد برآورد می‌کند که این اتفاق البته در صورت واقعیت داشتن — به احتمال زیاد بین سال‌های ۶۴۵ تا ۶۵۲ قمری (۱۲۴۸ تا ۱۲۵۴ میلادی) طی هفتمین مرحله از جنگ‌های صلیبی واقع‌شده باشد. 
-
-سعدی در گلستان حکایتی نقل می‌کند راجع به سفر خود به کاشغر در سالی که محمد خوارزمشاه با ختا صلح اختیار کرد. بنا بر شواهد تاریخی این رخداد در سال ۶۱۰ هجری بوده‌است. وی در این سفر با پسری زیباروی که در حال یادگیری صرف و نحو عربی بود، هم‌کلام می‌شود. پسر از وی درخواست می‌کند شعری از سعدی برایش بخواند و سعدی هم فی‌البداهه ابتدا شعری عربی و سپس شعری فارسی برای او می‌خواند. پسر نحوی سپس که متوجه می‌شود این شخص، همان سعدی است، از او تقاضا می‌کند که مدت بیشتری در آن‌جا اقامت کند؛ اما سعدی به‌رغم میل باطنی، تقاضای او را نمی‌پذیرد. سعدی در این سال، سن کمی داشته‌است و غیرممکن بوده که آوازه‌اش در شهر کاشغر در ترکستان شرقی به این درجه رسیده‌باشد. از سوی دیگر، شمس قیس رازی در کتاب المعجم که در سال ۶۳۰ هجری نوشته شده‌است، هیچ عبارت یا شعری از سعدی را نقل نمی‌کند؛ در حالی که به آثار بسیاری از دیگر شاعران آن دوران اشاراتی دارد. از این رو سفر به کاشغر و ملاقات با پسر نحوی، به احتمال زیاد تخیلی است. 
-
-گرایش‌های فکری و اجتماعی
-
-مذهب
-سعدی در نظامیه بغداد تحصیل کرده‌است و هدف از تأسیس مدارس نظامیه، پرورش افرادی بود که فقه شافعی و کلام اشعری را تدریس کنند. همچنین تفکر اشعری در زمان و جغرافیای زندگی سعدی متداول بوده‌است. برخی پژوهشگران معتقدند که نشانه‌های اعتقاد سعدی به اشاعره، در آثار او قابل‌تشخیص است و شکی در اشعری‌مذهب بودن او باقی نمی‌گذارد؛ به‌طور مثال، سعدی قصیده‌ای دارد که در آن نخست پیامبر اسلام و سپس خلفای چهارگانه را ستوده و در آن از ادبیات و تعبیرات اهل سنت استفاده کرده‌است. نکته قابل‌توجه در بررسی مذهب سعدی این است که او اصراری به تبلیغ مذهب خود و زیر سؤال بردن سایر مذاهب نمی‌کند و بیشتر به‌عنوان یک شاعر اصول اخلاقی را انعکاس می‌دهد و تبیین می‌کند. 
-
-جهان‌بینی
-اگرچه سفر به مناطق مختلف و همنشینی با حکیمان و دانشمندان نقش مهمی در شکل‌گیری عقاید سعدی دارد. اما او بیش از هر چیز تحت تأثیر آموزه‌های مذهبی است که در شیراز و بغداد فرا گرفته‌است. سعدی به پیروی از اشاعره فلسفه و هرگونه تفکر خارج از دایره تعالیم شرعی را گمراهی می‌داند و معتقد است که در هر امری باید تابع قرآن و حدیث بود. سعدی تقدیرگراست و حتی افتادن برگی از درخت را ناشی از اراده خداوند می‌داند؛ پس در تف��ر وی خوبی و بدی در ذات انسان‌ها سرشته شده و قابل تغییر نیست. 
-
-نکته بارز دیگری که در مورد عقاید سعدی می‌توان یاد کرد، نوع‌دوستی و تلاش برای اصلاح جامعه است. این جنبه از تفکر او که از آن با عنوان حکمت عملی نام می‌برند، در اشعار و آثار سعدی نمود بارز و برجسته‌ای دارد. مفاهیمی از قبیل پرستش خدای یگانه، نکوهش ریاکاری، فروتنی، خدمت به خلق، انسان‌دوستی، کار و تلاش، عدالت و مواردی از این دست در اشعار وی و به‌ویژه در بوستان به دفعات توصیه شده‌است. سعدی خود را مصلحی اجتماعی و آموزگاری اخلاقی می‌داند که با پند و اندرز تلاش می‌کند در مقابل ظلم و نابرابری بایستد یا دست‌کم تا حدی از عوارض آن بکاهد. او در طول عمر خود با دربار پادشاهان مختلفی در ارتباط بود. اما آزادی اندیشه و آزادی قلم خود را از دست نداد و ترجیح داد در قصیده‌های خود، به جای ثنا گفتن امیران و وزیران، آن‌ها را پند و اندرز دهد. 
-
-عرفان و تصوف
-سعدی را نمی‌توان صوفی یا عارف قلمداد کرد؛ اما در عین حال، نمی‌توان او را یکسره مخالف یا بیگانه با تصوف دانست. تصوف و عرفان در قرن هفتم هجری بسیار رایج بود. سعدی هم به‌عنوان یکی از عالمان زمان خود، به‌واسطه تحصیل در بغداد و نشست و برخاست با عارفان زمان خود نظیر شیخ شهاب‌الدین عمر بن محمد سهروردی در معرض اندیشه‌های عرفانی قرار داشت. او در گلستان می‌گوید که ابوالفرج جوزی او را به ترک سماع دعوت کرده بود و به‌همین دلیل، بدیع‌الزمان فروزانفر، او را در زمره صوفیان دین‌دار (متشرع) قرار می‌دهد. سعدی در حکایات گلستان و بوستان رویکردی دوگانه نسبت به مقوله تصوف دارد؛ گاهی عارفان را تمجید و نظریه تصوف و عرفان را تبیین می‌کند، از آراء و روش‌های اصولی تصوف برداشت می‌کند و بازتاب آن را در اخلاق و رفتار صوفیان بزرگ (ابدال) مانند جنید بغدادی، شبلی نعمانی و بایزید بسطامی به‌تصویر می‌کشد. با این حال، گاهی صوفیان را «مردمی بیکار و بیعار و بی‌بندوبار» می‌شمارد و از جماعتی انتقاد می‌کند، که تصوف را بهانه‌ای برای «تن‌پروری و شهوت‌رانی» قرار داده‌اند. 
-
-رشید یاسمی، زبان‌شناس، بر این عقیده است که همه غزل‌های سعدی عارفانه است و تصویر عشق زمینی در اشعار سعدی، وسیله‌ای برای رساندن مفهوم عشق حقیقی اهل تصوف است. اما بسیاری دیگر از صاحب‌نظران از جمله محمدعلی فروغی، همایون کاتوزیان و ضیاء موحد این نظر را رد می‌کنند. حدود ده درصد از غزل‌های سعدی، عرفانی یا شبه‌عرفانی است. اما حتی در این اشعار نیز شور و شعف عارفانه، چنان‌که در غزلیات مولوی هست، وجود ندارد. سیدعلی قاضی طباطبایی، عارف شیعه قرن سیزدهم و چهاردهم، سعدی را اگرچه فردی حکیم و دانشمند می‌دانست، اما معتقد بود که «در اشعار او بویی از عرفان به مشام نمی‌رسد». وی تنها از غزلی با مطلع «به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازوست» به عنوان غزلی «آبدار و شیرین» یاد کرده‌است. به عقیده روبن لوی، استاد دانشگاه کمبریج، فلسفه سعدی، عملی و عادی است و جنبه متافیزیک ندارد؛ سعدی درباره اندیشه‌های صوفیانه به‌شکل جامع و دقیق سخن نمی‌گوید و نگاه او به عارفان برجسته به عنوان معلم اخلاق است و به‌همین دلیل، رویکرد سعدی با مولوی متفاوت است. یان ریپکا نیز می‌گوید توجه سعدی نه به اندیشه‌های انتزاعی عارفانه، بلکه به کاربرد آن در زندگی عادی معطوف بوده‌است. به نظر باربیه دومنار، شرق‌شناس فرانسوی، سعدی تمایل جدی به تصوف نداشت. اما از آن‌جا که در عصر او، تصوف مانند مذهب یک عامل تربیتی عمومی بود، از آن برکنار نماند و از چاشنی تصوف در آثار خود بهره گرفت. 
-
-مصلحت‌اندیشی
-سعدی بیش از آن‌که تابع اخلاق به‌صورت مطلق و فلسفی باشد، مصلحت‌اندیش است و ازین‌رو اصولا نمی‌تواند طرفدار ثابت و بی‌چون‌وچرای قاعده‌ای باشد که احیانا در جای دیگری آن را بیان کرده‌است؛ مثلا راستگویی یک ارزش است؛ اما ممکن است شرایطی واقع شود که مصلحت، دروغ گفتن را ایجاب کند. سعدی در نخستین حکایت از فصل یکم گلستان، شرایطی را تصویر کرده‌است که در آن ارزش راست‌گویی زیر پا گذاشته می‌شود؛ در غیر این صورت نادانی پادشاه و بی‌رحمی وزیرانش باعث کشتار بی‌مورد می‌شود. سعدی در عالم واقع نیز به‌طور مطلق از یک سری قواعد اخلاقی ثابت پیروی نکرده‌است. 
-
-او از جمله شاعرانی است که چاپلوسی را نمی‌پسندد و ترجیح می‌دهد در قصیده به جای مدح گفتن، تذکر بدهد. او هلاکو خانی را، که آخرین خلیفه عباسی را به قتل رسانده‌است، تمجید و در همان زمان، برای خلیفه مقتول نیز سوگواری می‌کند؛ حال آن‌که حاکم شیراز — که سعدی او را نیز تمجید کرده‌است — برای شکست دادن همین خلیفه، لشکری را به کمک هلاکوخان گسیل کرده‌بود. 
-
-شاهدبازی
-سعدی در دوره خود به هزالی و شاهدبازی معروف بوده‌است. علاوه بر هزلیات، که در آن اشعاری در باب همجنس‌گرایی موجود است، در بوستان و گلستان هم مطالب متعددی در همین زمینه وجود دارد. خود سعدی از طرفداران جمال و رخ زیبا بود و از آن حظ روحانی می‌برد. بدیع‌الزمان فروزانفر، استاد ادبیات فارسی، معتقد است که سعدی در بیشتر غزل‌های خود آشکارا و بی‌پروا، جمال‌پرستی را تأیید کرده‌است. مهدی جامی، روزنامه‌نگار، سعدی را مانند بسیاری از شاعران دیگر آن دوران، دارای گرایش به بچه‌بازی و دوجنس‌گرا می‌داند. آرش نراقی، نویسنده و مترجم نیز معتقد است که سعدی در آثارش از عشق ورزیدن با پسران با لذت و تحسین یاد کرده‌است. در مقابل، محمد بقایی ماکان، پژوهشگر ادبیات، معتقد است که سعدی تنها ستایشگر زیبایی است و نباید اشعار جمال‌پرستانه او را به مسائل جنسی مرتبط دانست. 
-
-با این حال، سعدی در باب هفتم بوستان، شاهدبازی را تقبیح می‌کند و پدران را پند می‌دهد که از افتادن فرزندان خود به دام نظربازان جلوگیری کنند. وی ادعای صوفیانی را که عشق‌ورزی به شاهدان را تجلی عشق به آفرینش پروردگار می‌دانند، به چالش می‌کشد. 
-
-آثار
-همه آثار سعدی اعم از شعر و نثر در مجموعه‌ای با عنوان کتاب کلیات سعدی جمع‌آوری شده‌است. از بین آثاری که در این کتاب آمده، بوستان و گلستان دو کتاب مستقل هستند. سعدی گلستان را به نظم و نثر مسجع و بوستان را به نظم تألیف کرده‌است. علاوه بر این، غزلیات و هزلیات (یا خبیثات) نیز به‌صورت مستقل به چاپ رسیده‌اند. سایر آثار سعدی که در کتاب کلیات آمده‌است، عبارتند از: قصاید، مراثی، ملمعات و مثلثات، ترجیعات، صاحبیه، رباعیات و مفردات. 
-
-قصاید، شامل قصیده‌های عربی و قصیده‌های فارسی است. قصیده‌های عربی در حدود هفت‌صد بیت است و در کل دارای مضامین غنایی یا مدح است. قصیده‌های فارسی نیز دارای مضامین موعظه و توحید و مدح است. 
-
-مراثی، مشتمل بر چند قصیده در مرثیه چند تن از رجال معاصر سعدی از جمله مستعصم، آخرین خلیفه عباسی، ابوبکر بن سعد بن زنگی و سعد بن ا��وبکر (از اتابکان فارس) است. 
-
-صاحبیه، مجموعه‌ای از قطعات فارسی و عربی است. 
-
-سعدی، علاوه بر گلستان، آثار دیگری نیز به نثر دارد، که عبارتند از نصیحةالملوک، رساله عقل و عشق و مجالس پنج‌گانه. 
-
-همچنین در نسخه‌های چاپی پاکستان و هند کتاب شعر دیگری با نام کریما به سعدی نسبت داده شده‌است. قالب این کتاب مثنوی است و در بحر متقارب سروده شده‌است. اصالت این انتساب، با توجه به قوی نبودن اشعار و موجود نبودن اسناد خطی از آن، محل شک است. علاوه بر این، محمدعلی فروغی در تحقیقات خود، در یکی از نسخه‌های خطی از کلیات سعدی، با کتاب دیگری به نام معمیات مواجه شده‌است که حاوی ۳۱ قطعه عربی و فارسی در لغز و معماست. 
-
-سعدی، در زمان زندگی خود، نسبت به جمع‌آوری و تدوین آثارش مبادرت می‌ورزیده‌است؛ چنان‌که این کار در مورد گلستان، بوستان و طیبات مسلم است. علی بن احمد بن ابی بکر بیستون از جمله مشهورترین گردآورندگان کلیات سعدی است که در سال ۷۲۶ و نیز در سال ۷۳۴ هجری به این کار مبادرت کرد. در این نسخه، غزلیات سعدی به‌ترتیب الفبای حرف آخر ابیات مرتب شده‌اند. ترتیب قرار گرفتن فصول مختلف کلیات سعدی در نسخه‌های بعدی نیز کم و بیش از این نسخه اقتباس شده‌است. 
-
-تاکنون نسخه‌های مختلفی از آثار سعدی چ ه به‌صورت مستقل و چه در قالب کلیات سعدی — تصحیح و منتشر شده‌است. نخستین کتاب تصحیح‌شده گلستان را در سال ۱۳۱۰، عبدالعظیم قریب آماده و منتشر کرد. نخستین نسخه تصحیح‌شده کلیات سعدی را نیز در سال ۱۳۱۶، محمدعلی فروغی منتشر کرد، که تا به امروز به‌عنوان مهم‌ترین منبع ارجاع به آثار سعدی محسوب می‌شود. بعدها محققان دیگر از جمله سعید نفیسی، محمدجواد مشکور، خلیل خطیب رهبر و حسن انوری نسخه‌های دیگری از این کتاب را تصحیح کردند. معتبرترین نسخه از گلستان به تصحیح غلامحسین یوسفی است که مبنای آن هفده نسخه خطی و نسخه‌های چاپی معتبر بود. با این حال، این تصحیح نیز نظرات مثبت همه منتقدان را برنیاورد و پس از آن دست‌کم دو تصحیح دیگر از کلیات سعدی از بهاءالدین خرمشاهی (۱۳۷۵) و حسن انوری (۱۳۸۳) عرضه شد. 
-
-بوستان
-
-بوستان از آثار منظوم سعدی و یکی از شاهکارهای ادب فارسی به‌شمار می‌آید. این کتاب در نسخه‌های قدیمی سعدی‌نامه نامیده می‌شد، اما بعدها به بوستان شهرت یافت. بوستان به نظم (شعر) نوشته‌شده و مشتمل بر حدود چهار هزار بیت شعر است. قالب شعری آن مثنوی است و همانند شاهنامه فردوسی در بحر متقارب سروده شده‌است. بوستان، کتابی اخلاقی و آموزشی است و سعدی آرمان‌شهر مطلوب خود را در آن به تصویر کشیده‌است. چنان‌که سعدی، خود، اشاره کرده‌است، نگارش آن را در ۶۵۵ هجری به پایان برده و به ابوبکر بن سعد زنگی تقدیم کرده‌است. 
-
-بوستان با یک مقدمه طولانی آغاز می‌شود که در حمد خداوند، ستایش پیامبر اسلام، بیان دلیل نگارش کتاب و مدح ابوبکر بن سعد زنگی و سعد بن ابوبکر، حاکمان وقت فارس، سروده شده‌است. این کتاب در ده فصل (یا ده باب) نوشته شده‌است که عبارتند از: عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه و مناجات و ختم کتاب. حجم این باب‌ها متفاوت است و به‌جز باب یکم و پنجم، همگی با یک مقدمه کوتاه شروع می‌شوند. هر باب، مشتمل بر حکایت‌هایی است که به‌صورت پی‌درپی نقل می‌شوند. بر اساس نسخه تصحیح‌شده غلام‌حسین یوسفی، با احتساب دیباچه، در مجموع ۱۸۳ حکایت در این کتاب نقل شد��‌است. حکایت‌های بوستان از نظر پیچیدگی و ساختار یکسان نیستند؛ برخی از ساختار داستانی پیچیده‌تری برخوردارند و حوادث و اشخاص متعددی را در بر می‌گیرند، درحالی‌که برخی دیگر ساده و در حد حکایت‌واره‌اند. 
-
-گلستان
-
-سعدی کتاب گلستان را در سال ۶۵۶ هجری قمری، یعنی یک سال پس از نگارش بوستان نوشته‌است. این کتاب به نثر آهنگین و آمیخته با نظم و در هشت فصل (یا هشت باب) نوشته شده‌است. هشت باب گلستان عبارتند از: «سیرت پادشاهان»، «اخلاق درویشان»، «فضیلت قناعت»، «فوائد خاموشی»، «عشق و جوانی»، «ضعف و پیری»، «تأثیر تربیت»، و «آداب صحبت». گلستان یکی از تأثیرگذارترین کتاب‌های نثر در ادبیات فارسی است. سعدی این کتاب را به سعد بن ابوبکر بن سعدی زنگی تقدیم کرده‌است. 
-
-این کتاب، مجموعه‌ای از حکایت‌های مستقل و حاوی اندرزها و جمله‌های قصار است. اما هنر داستان‌گویی و ایجاز نگارنده، مانع از آن می‌شود که وجه تعلیمی آن باعث ملالت خواننده شود. سعدی در گلستان، از پرداختن به تاریخ‌نگاری و تذکرهنویسی پرهیز می‌کند و تنها امور مربوط به زندگی و منش اشخاص را بیان می‌کند. کتاب گلستان را می‌توان گزارش سعدی از جامعه زمان خود دانست، که در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی زندگانی مردم به صورت واقعی به تصویر کشیده شده‌است. 
-
-حکایت‌های گلستان، فراخور موضوع، کوتاه یا بلند می‌شود. در برخی از حکایت‌ها شخصیت‌های خیالی یا واقعی ثالثی وجود دارند و ایفای نقش می‌کنند؛ اما در برخی از حکایت‌ها، نگارنده حاضر و ناظر است. برخی از این رخدادها، رخدادهای واقعی زندگی او و برخی فقط رخدادهای تخیلی است. 
-
-این کتاب به لحاظ سبک و سیاق در زمره مقامات جای می‌گیرد. با این حال، به‌رغم این‌که دشوارنویسی و اطناب در مقامه‌های نویسندگان پیشین متداول بود، حکایات گلستان، موجز و تا سرحد امکان نزدیک به زبان عامه نوشته شده‌است. داریوش رحمانیان، استاد تاریخ، با استناد به تعداد زیاد حکایاتی که در مورد سیاست در این کتاب موجود است، این کتاب را صورتی از اندرزنامه (سیاست‌نامه) می‌داند و سعدی را پیرو سنت اندرزنامه‌نویسی قلمداد می‌کند. 
-
-سعدی در نگارش نثر آهنگین گلستان، از جناس و تقارن‌های لفظی و داستانی استفاده می‌کند؛ اما دچار تکلف و تصنع نمی‌شود. کلمه‌ها و ترکیب‌های پیچیده و دور از ذهن در گلستان به کار نمی‌رود و به‌همین دلیل، این کتاب از کتاب‌هایی مانند مقامات حمیدی، تاریخ وصاف و تاریخ جهانگشای جوینی ساده‌تر و روان‌تر است. 
-
-سعدی در گلستان، سبک شخصی و فردی خود را برگزیده‌است، که از حیث سادگی نگارش، به ویژگی‌های سبک خراسانی نزدیک است. برخی از صاحب‌نظران، گلستان را اوج آمیزش دو سبک نثر موزون خواجه عبدالله انصاری و قاضی حمیدالدین حمیدی بلخی می‌دانند. 
-
-کتاب گلستان یکی از نخستین کتاب‌های فارسی است که با استفاده از ماشین چاپ منتشر شد. این کتاب نخستین بار در سال ۱۸۲۴ میلادی در تبریز به چاپ رسید. 
-
-غزلیات
-
-غزلیات سعدی مجموعه شعرهایی‌ست که سعدی در قالب غزل سروده و تاکنون چندین تصحیح از آن‌ها به‌وسیله استادان زبان و ادب فارسی منتشر شده‌است. سعدی حدود ۷۰۰ غزل دارد. سعدی در سرایش غزلیات، به زبان سنایی و انوری توجه ویژه داشته‌است. بسیاری از صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که غزل در اشعار سعدی و حافظ به اوج رسیده‌است. 
-
-محور بیشتر غزل‌های سعدی، عشق است. سعدی ا�� معدود شاعرانی است که غزل‌های عاشقانه‌اش از ابتدا تا انتها عاشقانه باقی می‌ماند. غزل‌های عاشقانه سعدی، به سادگی، خلوص و زمینی بودن شهره‌اند. سعدی همچنین در سرایش غزلیات خود، به وزن‌های دوری (اوزان طرب‌انگیز مانند فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن یا مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) توجه ویژه‌ای نشان داده‌است. 
-
-علاوه بر غزل‌های عاشقانه، سعدی غزل‌های عارفانه و غزل‌های پندآموز نیز سروده‌است. فروغی در تدوین کلیات سعدی، غزل‌های پندآموز و عارفانه را از بقیه غزل‌ها جدا کرده و در فصلی مجزا با عنوان مواعظ آورده‌است. 
-
-غزلیات سعدی در چهار کتاب طیبات، بدایع، خواتیم و غزلیات قدیم گردآوری شده‌است. غزلیات قدیم را سعدی در دوران جوانی سروده و سرشار از شور و شعف است. خواتیم مربوط به در دوران کهن‌سالی سعدی و دربرگیرنده زهد و عرفان و اخلاقیات است. بدایع و طیبات، مربوط به دوران میان‌سالی و پختگی سعدی‌اند؛ هم شور و شعف جوانی و هم زهد و عرفان را در بر می‌گیرند. طیبات و بدایع به لحاظ هنری نیز به دو بخش دیگر برتری دارد. در برخی از نسخه‌های کلیات سعدی، غزل‌های ملمع در بخش جداگانه‌ای با نام ملمعات آمده‌است که به نظر محمدعلی فروغی یک تقسیم‌بندی جعلی است؛ چون در نسخه‌های قدیمی، مشاهده نشده‌است. 
-
-علی دشتی وجه تمایز سعدی از دیگر غزل‌سرایان را در طنین و ترنمی می‌داند که در اشعار و به‌خصوص غزلیات وی وجود دارد. به تعبیر وی «موزونی و خوش آهنگی» کلام در غزلیات سعدی به سادگی قابل توصیف نیست و آن را به یک منحنی یا دایره تشبیه می‌کند که در آن پیوستگی واژگان با هیچ زاویه‌ای شکست برنمی‌دارد. 
-
-هزلیات
-در مجموعه آثار سعدی، سه رساله با نام‌های مطایبات، مضحکات و خبیثات دیده می‌شود که به مجموعه آن‌ها هزلیات گفته می‌شود. مطایبات، مجموعه‌ای از لطیفه‌ها و داستان‌های جنسی است که در نگارش آن‌ها از الفاظ جسورانه و بیان عریان و بی‌پروا استفاده شده‌است. بافت کلام و تسلط زبانی در سرایش آن‌ها به‌گونه‌ای است که می‌توان اطمینان یافت شاعر آن‌ها سعدی است. خبیثات و مضحکات به نثر نوشته شده‌اند و در نسخه لرد گرینوی، که سی سال پس از درگذشت سعدی نوشته‌شده و نسخه اساس غلامحسین یوسفی و محمدعلی فروغی نیز بوده، اثری از آن‌ها نیست، اما در نسخه‌های قدیمی‌تر از این نسخه، این دو بخش نیز ضبط شده‌است و تردیدی در انتساب هر سه بخش به سعدی وجود ندارد. 
-
-یان ریپکا، ایران‌شناس اهل چک مجموعه خبیثات را شامل مطالب «خلاف ادب و نزاکت» در مورد همجنس‌گرایی می‌داند. منتها بر این باور است که سعدی این اشعار را بنا به درخواست مقامات عالی‌رتبه زمان خود سروده‌است. سرایش خبیثات باعث شهرت سعدی در هزالی و شاهدبازی شد. 
-
-آثار به زبان عربی
-سعدی اثر مستقلی به زبان عربی ندارد. اما تعدادی از اشعار وی به زبان عربی سروده شده‌است. این اشعار مرکب از تعدادی قصیده، قطعه و تک‌بیت است. مجموعه آثار عربی سعدی در سال ۱۳۹۰ در قالب کتابی به نام اشعار عربی سعدی گردآوری شد و انتشارات مرکز سعدی‌شناسی به‌همراه ترجمه فارسی آن‌ها، چاپ کرد. به عقیده ادوارد براون، شرق‌شناس، اشعار عربی سعدی در سطح متوسطی قرار دارد. موسی اسوار، این شعرها را در مقایسه با شعر شعرای عرب‌زبان هم‌عصر سعدی، دارای جایگاه مناسبی می‌داند که از نظر مضمون و ساختار ارزشمندند. به عقیده وی، پاره‌ای اشکالا�� نحوی در اشعار عربی سعدی به‌چشم می‌خورد. 
-
-ویژگی آثار
-به‌طور کلی سعدی را می‌بایست از شاعران سبک عراقی به‌حساب آورد. با این حال، نشانه‌هایی از سبک خراسانی در آثار وی مشاهده می‌شود. وی در دوره‌ای که استفاده سخنوران از انواع آرایه‌های ادبی رواج پیدا کرده‌بود، به سادگی زبان رودکی و فردوسی روی آورده‌است. سبک شعری سعدی از تخیل و تصویرآفرینی پیچیده‌ای بهره دارد و در عین حال بسیار ساده و روان است؛ که حاصل از شیوه موجز، نرم و دل‌نشین بیان اوست. 
-
-سهل ممتنع
-سهل یعنی آسان و ممتنع یعنی محال. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آثار سعدی، سهل و ممتنع بودن آن‌هاست. معنی و مفهوم آثار سعدی به سادگی دریافته می‌شود و در ظاهر نگارش چنین جملات یا ابیاتی ساده به‌نظر می‌رسد. اما در عمل، تقلید یا پدیدآوردن آثار مشابه دشوار یا غیرممکن می‌شود. دلیل بروز این ویژگی در آثار سعدی، پرهیز وی از تکلف و تصنع و در عین حال چیرگی کامل او بر زبان فارسی است؛ با این ترفند سعدی توانسته‌است مطالب پیچیده و دشواری را به ساده‌ترین شکل ممکن بیان کند. سعدی –برخلاف مصنوع‌نویسان– از اصطلاحات و عناصری که مردم در زندگی روزمره با آن سر و کار دارند، به‌وفور استفاده کرده‌است. زبان سعدی به زبان محاوره در روزگار خود بسیار نزدیک است و حتی از مثل‌های متداول در زبان فارسی نیز بهره برده‌است. 
-
-یکی دیگر از عواملی که باعث سهل بودن آثار سعدی می‌شود، گسترده بودن دایره واژگانی است. هریک از کلماتی که سعدی به‌کار می‌برد، نقش ویژه‌ای در القای مفهوم دارد. وی در عین حال، از واژگان دشوار و مهجور کمترین استفاده ممکن را کرده‌است. گذشته از حسن انتخاب کلمات، سعدی بیشتر ارکان جمله را در جای اصلی خود قرار می‌دهد و به همین دلیل فهم جملات وی در قالب شعر یا نثر آسان می‌شود. رعایت چنین قاعده‌ای، با توجه به ضرورت شعر در رعایت وزن، قافیه، ردیف و مصراعبندی کار دشواری است، که سعدی به‌خوبی از عهده آن برآمده‌است. 
-
-سعدی در استفاده از آرایه‌های ادبی زیاده‌روی نکرده‌است. استعاره‌ها و مجازهای سعدی، بیشتر نزدیک به ذهن است و باعث ایجاد زیبایی و رعنایی در شعر می‌شود. وی در انتخاب وزن برای اشعار خود نیز به ساده و روان بودن آن توجه داشته‌است؛ چنان‌که وزن‌های ثقیل و پیچیده در اشعار او به‌ندرت به‌چشم می‌خورد. 
-
-ایجاز
-ایجاز یعنی کوتاه کردن سخن و گفتن معنی بسیار در لفظ کم. در دوران سعدی، ادبیات فارسی به اطناب (درازگویی) متمایل شده بود و نویسندگان و شاعران به‌منظور هنرنمایی، با افزودن جملات معترضه، استفاده از واژگان مترادف و شگردهای دیگر، کلام خود را طولانی می‌کردند. یکی از ویژگی‌های سبک سعدی، به‌کاربردن ایجاز است. سعدی درحالی‌که اطلاعات ضروری برای فهم موضوع را در اختیار خواننده قرار می‌دهد، از دادن اطلاعات اضافی هم به‌جد اجتناب می‌کند. در گلستان و بوستان حکایت‌های متعددی وجود دارد که در آن‌ها از مقدمه‌چینی و تفصیل غیرضروری اجتناب شده و مطلب، در نهایت با چند بیت یا چند جمله کوتاه بیان شده‌است. 
-یکی دیگر از مهارت‌های سعدی در به‌کارگیری ایجاز، حذف کردن بخشی از جمله است؛ به‌گونه‌ای که ذهن خواننده، ناخودآگاه بخش حذف‌شده را درج می‌کند و متوجه کمبود آن در جمله نمی‌شود. 
-
-طنز
-یکی دیگر از ویژگی‌های بارز سعدی، شوخ‌طبعی، نکته‌دانی و طنازی اوست. در آثار گوناگون او اعم از غزلیات، بوستان، گلستان و غیره، همه‌جا آثاری آشکار یا پنهان از نکته‌سنجی و طنز سعدی می‌توان یافت. وی مفاسد و معایب جامعه خود را با طنز ملایمی به تصویر می‌کشد و از آن انتقاد می‌کند. 
-
-تخلص
-تخلص نام هنری‌ای است که شاعر برای خود برمی‌گزیند و در اشعار خود (به خصوص در غزل) از آن استفاده می‌کند. بسیاری از شاعران، از جمله سعدی، با تخلص خود مشهورند. سعدی تخلص خود را به واسطه ارادتی که به سعد بن ابوبکر، فرزند حاکم وقت شیراز داشت، انتخاب کرده‌است. او در استفاده از تخلص بسیار جدی بوده و در ۹۷ ٪ از غزلیاتش از تخلص استفاده کرده‌است. تخلص اغلب در بیت آخر غزل قرار داده‌شده، اما در مواردی نیز بعد از بیت تخلص، یک یا چند بیت دیگر آمده‌است. سعدی در ۵۷ درصد موارد، تخلص خود را به صورت سوم شخص مفرد به‌کار برده؛ یعنی در این ابیات خبری از خود داده‌است. و در بقیه موارد از دوم شخص مفرد استفاده کرده و خودش را مخاطب قرار داده‌است. 
-
-تأثیرپذیری
-
-قرآن و حدیث
-سعدی از جمله شاعرانی است که با قرآن و حدیث آشنایی داشت و در آثار خود از آن بهره گرفت. او چه در نثر و چه در شعر، به آموزه‌های قرآنی توجه نشان داده‌است. او همچنین از احادیث محمد، پیامبر اسلام در اشعار خود استفاده کرده‌است. سعدی محدث زبردستی است که سال‌ها به معانی و مفاهیم احادیث نبوی اندیشیده و آن‌ها را بر چارچوب فکری خود منطبق کرده و در نهایت نتایج این امتزاج را در قالب نظم و نثر به مخاطبان خود ارائه کرده‌است. مفهوم‌ها، مضمون‌ها و عبارت‌های قرآنی را در گلستان، بوستان، قصاید و حتی در غزلیات سعدی به وفور می‌توان یافت. سعدی مانند ادبای پیش از خود، در بسیاری از موارد عین آیه یا بخشی از آن را به زبان عربی در شعر یا متن ذکر کرده یا تنها مفهوم آن را در بیان آورده‌است تا مخاطب خود را به درستی گفته خود مطمئن سازد یا او را به انجام یا اجتناب از کاری توصیه کند. در اصطلاح، به این روش بهره گرفتن از آیات و احادیث، «استفاده استشهادی» می‌گویند که هدف آن به‌کار گرفتن جنبه تعلیمی قرآن است. در گلستان ۲۷ آیه از قرآن و ۱۳ حدیث از پیامبر اسلام به‌صورت کامل نقل‌شده که در ۳۴ مورد متن اصلی (به زبان عربی) و در ۶ مورد ترجمه فارسی آن‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌است. اشاره به آیات و احادیث در آثار سعدی فراتر از این مقدار است؛ چنان‌که اشاره به آیات قرآن در گلستان و بوستان، به‌ترتیب، ۱۰۲ و ۱۱۵ مورد و اشاره به احادیث نبوی ۷۰ و ۵۲ مورد گزارش شده‌است. 
-
-اما سعدی علاوه بر این روش، از آیات و احادیث برای ساختن تصویر شعری نیز استفاده کرده و توانسته‌است با خلاقیت خود، در ادبیات غنایی و احساسی نیز از آیات قرآن بهره بگیرد. برای به‌کارگیری این شگرد، سعدی عبارات و اصطلاحات قرآنی را در مفهومی متفاوت به کار برده‌است. امید مجد، مترجم قرآن و شاعر، این شگرد را «استنباط ذوقی» می‌نامد. برای نمونه، سعدی از عبارت «اللیل یغشی النهار» در آیه ۵۴ سوره اعراف استفاده کرده تا مردی سیاه‌پوست را توصیف کند که زنی سفیدپوست را در کنار آورده‌است. 
-
-فردوسی
-سعدی به شاهنامه فردوسی علاقه‌مند بود و از آن تأثیر می‌پذیرفت؛ چنان‌که بارها از شاهنامه یاد کرده‌است و اشاره‌های مختلفی به نام‌های اساطیری شاهنامه، ابیات شاهنامه و خود فردوسی (م. ۴۱۶ هجری) داشته‌است. این تأثیرپذیری را به‌خصوص در کتاب بوستان می‌توان دید، که سعدی آن را در وزن و قالب شعری شاهنامه سروده‌است. در بوستان می‌توان بیت‌هایی را یافت که بافت کلام فردوسی را دارند و این نشان‌دهنده انس سعدی با شاهنامه بوده‌است. علاوه بر این، شباهت‌های محتوایی و دیدگاه‌های فکری مشترک را نیز می‌توان در آثار سعدی یافت. سعدی به قصد پند و اندرز سیاسی، بیش از همه چیز از داستان‌های شاهنامه کمک می‌گیرد. 
-
-در بوستان حکایتی هست با این مضمون که کسی در محفلی، از شعر سعدی تمجید می‌کند، اما در عین حال، وی را شاعری حماسه‌سرا قلمداد نمی‌کند. سعدی در جواب این فرد پراکنده‌گو، عنوان می‌کند که «سر جنگ» ندارد؛ وگرنه، «مجال سخن» بر او «تنگ نیست». 
-سعدی، در پی آن، دو حکایت حماسی نقل می‌کند
-و واژگانی مشابه واژگان شاهنامه را برای نامیدن سلاح‌ها و حرکت‌های جنگی به‌کار می‌برد. با این حال — علی‌رغم ادعای خود — در آفریدن یک اثر حماسی ناموفق بوده‌است. 
-
-محمد غزالی
-سعدی دانش‌آموخته نظامیه بغداد است و به‌واسطه تحصیل در این مدرسه، به صورت غیرمستقیم از تعالیم محمد غزالی (م. ۵۰۵ هجری) بهره‌مند شده و از او تأثیر پذیرفته‌است. سعدی از وی با عنوان امام مرشد یاد می‌کند. برخی از سعدی‌شناسان از جمله ضیاء موحد، معتقدند که بررسی اندیشه سعدی بدون در نظر گرفتن آثار غزالی، به عنوان خاستگاه فکری و عقیدتی سعدی، میسر نیست. سعدی در یکی از حکایات گلستان، جایی که مناظره یکی از علماء با یکی از ملاحده را نقل می‌کند، بلافاصله پس از ذکر ملاحده، عبارت لعنهم الله (خداوند لعنتشان کند) را می‌نشاند که تا حدی می‌تواند یادآور لحن شدیدی باشد که غزالی در ردیه‌های خود بر اسماعیلیه می‌نویسد. همچنین یکی دیگر از نشانه‌های تأثیر غزالی بر سعدی، حکایتی است که در آن سعدی «دروغ مصلحت‌آمیز» را «به از راست فتنه‌انگیز» می‌داند. به احتمال زیاد، این سخن از کتاب احیاء علوم‌الدین برگرفته شده‌است. 
-
-ضیاء موحد، مهم‌ترین تفاوت سعدی با محمد غزالی را «عشق به فرهنگ و زبان فارسی» می‌داند و بر این رأی است که سعدی، برخلاف غزالی که در مورد اسماعیلیه فتواهای بسیار سنگینی دارد، چنین شدتی را از خود نشان نمی‌دهد. 
-
-سنایی
-سنایی (م. ۵۴۵ هجری)، نخستین شاعری است که به قالب غزل تشخص بخشید. سعدی نیز در سرودن غزل به زبان سنایی توجه کامل داشته‌است. به‌طور خاص، سنایی اولین شاعری بود که در غزل، به‌طور جدی تخلص را به‌کار برد و چنان‌که می‌دانیم، سعدی هم کاربرد تخلص در غزل را تکرار کرده‌است. سعدی در چندین قسمت از ترجیع‌بند مشهور خود، از غزلیات سنایی ب ا همان وزن و قافیه — استقبال کرده‌است. با برانداز کردن اشعار این دو شاعر، می‌توان دریافت که سعدی، سبکی را به کمال رسانده که سنایی شروع کرده‌است. 
-
-علی‌رغم پیروی سعدی از زبان سنایی در سرودن غزل، نظر سنایی در مواردی مورد تعرض و انتقاد سعدی واقع شده‌است؛ چنان‌که سنایی در جایی به تمثیل گفته: «خفته را خفته کی کند بیدار؟» اما سعدی چنین معنایی را «باطل» دانسته و به شعر گفته‌است که حتی از نوشته‌ای بر دیوار هم می‌توان پند آموخت. 
-
-انوری
-انوری (م. ۵۷۵ هجری) مانند سعدی از نبوغ زبانی برخوردار بوده‌است؛ وی به زبان محاوره نزدیک شده‌بود و از آرایه‌های ادبی پیچیده پرهیز می‌کرد. این تکامل زبانی، تأثیر بارزی بر اشعار سعدی داشت؛ به‌طوری‌که بسیاری از غزل‌های او را استقبال کرده‌است. توجه دقیق و مداوم سعدی به دیوان انوری و بهره‌گیری از زبان و سبک او، به‌خصوص در قصیده، انکارناپذیر است. هرچند که ضیاء موحد، سعدی‌شناس، معتقد است که در تأثیر گرفتن سعدی از غزل عاشقانه انوری نباید اغراق کرد، اما سیروس شمیسا، استاد ادبیات فارسی، سعدی را در غزل تابع تمام‌عیار انوری می‌داند. از نظر وی، سعدی هم به زبان ساده و همه‌فهم انوری توجه داشته و هم به پیروی از او، از عشق صوری و زمینی مبتنی بر سوز و گداز و وصال و فراق سخن گفته‌است. 
-
-ادبیات عرب
-سعدی به زبان عربی مهارت داشت و به‌واسطه تحصیل در بغداد، آثار و منابع عربی را مطالعه می‌کرد. او اشعاری نیز به زبان عربی دارد که نشان‌دهنده میزان تسلط او بر این زبان است. ضیاء موحد، به‌رغم این پیشینه از سعدی، او را به‌جد مقید به فارسی‌نویسی می‌داند و بر این باور است که سعدی در گزینش واژگان و رعایت ساختار زبان فارسی نهایت دقت را به‌کار می‌برد. با این حال مواردی را به عنوان نمونه یادآوری می‌کند که سعدی از قواعد زبان عربی استفاده کرده‌است. به نظر او سعدی بیش از آن‌که در سرایش اشعار فارسی از زبان عربی متأثر باشد، در سرایش اشعار عربی، از زبان فارسی متأثر است. 
-
-در عین حال برخی از پژوهشگران، مضمون‌های انتخابی سعدی را برگرفته از برخی شاعران عرب تلقی کرده‌اند. یکی از نظرهای جنجالی در این خصوص، ادعای تأثیرپذیری او از متنبی است. متنبی (م. ۳۵۴ هجری) شاعر و ادیب عرب زبان عراقی در قرن چهارم هجری است که به عقیده حسینعلی محفوظ، سعدی دیوان اشعار او را از برداشته و در انتخاب مضامین اشعار خود از او تأثیر پذیرفته‌است. محفوظ از این نظریه در سال ۱۳۳۷ در قالب رساله دکتری در رشته زبان و ادبیات فارسی دفاع کرد که سپس مورد تأیید برخی از پژوهشگران ادبیات فارسی از جمله غلامحسین یوسفی واقع شد. در مقابل، برخی دیگر از پژوهشگران مانند علی دشتی و مهدی محقق این نظریه را رد کردند. استدلال مخالفان این بود که مضامین مشترک مورد اشاره محفوظ، مضامینی عمومی است که مورد استفاده بسیاری از شاعران دیگر قبل از متنبی نیز قرار گرفته‌است. 
-
-میراث
-
-اعتلای زبان فارسی
-شواهدی وجود دارد که کلام سعدی، در زمان زندگانی و همچنین پس از مرگ وی، در هرکجا که به زبان فارسی سخن می‌گفته‌اند، شناخته‌شده بود. سعدی در زمان حیات خود به عنوان سخنور و شاعر، شهرت زیادی پیدا کرد و حتی در هندوستان، آسیای صغیر و آسیای میانه نیز او را می‌شناختند و اشعارش را می‌خواندند. ابن بطوطه، جهانگرد سده هشتم هجری، در گزارش سفر خود به چین، از امیرزاده شهر خنسا می‌نویسد که به شعر و موسیقی فارسی علاقه زیادی داشت و در محفل او آوازی به زبان فارسی خوانده می‌شد. این آواز چنان تکرار شد که ابن بطوطه آن را از بر شد و گزارش کرد: 
-
-امروز می‌دانیم که این شعر از سعدی است و به عبارتی، دایره نفوذ شعر سعدی تا چین هم گسترش داشته‌است. یادداشت‌های ابن بطوطه همچنین نشان می‌دهد که زمزمه اشعار سعدی در بین ملوانان چینی نیز مرسوم بوده‌است. 
-
-به‌نظر می‌رسد که سعدی از عالم‌گیر بودن شعر و کلام خود آگاه بوده؛ چنان‌که در جایی مدعی می‌شود: 
-
-کلام سعدی تأثیر انکارناپذیری در زبان و ادبیات فارسی داشته‌است؛ آن‌چنان‌که شباهت قابل توجهی بین زبان فارسی امروزی و زبان سعدی وجود دارد. محمدعلی فروغی در این‌باره می‌گوید: «گاهی شنیده می‌شود که اهل ذوق اعجاب می‌کنند که سعدی هفتصد سال پی�� به زبان امروزی ما سخن گفته‌است، ولی حق این است که سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن نگفته‌است؛ بلکه ما پس از هفتصد سال به زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم؛ یعنی سعدی شیوه نثر فارسی را چنان دلنشین ساخته که زبان او زبان رایج فارسی شده‌است.» شعر و نثر سعدی، همواره به‌عنوان یکی از منابع متداول برای آموزش زبان فارسی مطرح بوده‌است. کتاب گلستان، سالیان زیادی به عنوان منبع آموزشی برای مکتب‌خانه‌ها و مدرسه‌ها مورد استفاده واقع می‌شده‌است. به گفته ادوارد براون، ایران‌شناس مشهور بریتانیایی، طی شش قرن و نیم، هرجا به آموزش زبان فارسی پرداخته‌شده، نخستین کتاب‌هایی که به دست آموزنده داده‌اند، آثار سعدی بوده‌است. 
-
-تکه‌های بسیاری از شعرها و حکایت‌های سعدی در فارسی امروز به‌صورت اصطلاح یا ضرب‌المثل به‌کارمی‌رود. تنها از کتاب گلستان، بیش از ۴۰۰ عبارت به عنوان ضرب‌المثل وارد زبان فارسی شده‌است. از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 
-مشک آن است که خود ببوید…
-ترسم نرسی به کعبه‌ای اعرابی، کاین ره که تو می‌روی به ترکستان است
-… ادب از که آموختی؟ از بی‌ادبان
-از کوزه همان برون تراود که در اوست
-آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است؟ 
-این ویژگی، تنها مختص گلستان نیست و در همه آثار سعدی ملاحظه می‌شود؛ چنان‌که به گفته خطیب رهبر، بیش از ۸۰۰ مورد از غزل‌های وی نیز جنبه ضرب‌المثل یافته‌است. 
-
-سعدی در زمان بودش و پس از مرگ، مورد توجه بسیاری از شاعران فارسی‌زبان قرار گرفته‌است. همام تبریزی (م. ۷۱۴ هجری) و نزاری قهستانی (م. ۷۲۱ هجری)، شاعران هم‌عصر سعدی بودند که به وی ارادت می‌ورزیدند و از او تأثیر می‌پذیرفتند. از همام تبریزی بیش از دویست غزل بر جای مانده که در بیش از هشتاد غزل با غزلیاتی از سعدی هم‌وزن یا هم‌قافیه است. امیرخسرو دهلوی (م. ۷۲۵ هجری) و امیرحسن دهلوی (م. ۷۳۷ هجری) دو شاعر فارسی‌سرای هندی معاصر سعدی بودند که در سرایش غزل از سعدی پیروی می‌کردند. پیروی امیرحسن دهلوی از سعدی به حدی است که به وی لقب سعدی هندوستان را داده‌اند. سیف فرغانی (م. ۷۴۹ هجری) شاعر فارسی‌گوی دیگری است که در عصر سعدی و در آقسرا در آسیای صغیر می‌زیست. وی شیفته غزلیات سعدی بود و برخی از غزلیات سعدی را پاسخ گفته‌است. وی همچنین چندین قصیده در ستایش سعدی سروده و وی را سلطان سخن قلمداد کرده‌است. 
-
-تأثیر سعدی بر حافظ (م. ۷۹۲ هجری) نیز مشهود است؛ وی عروض خود را بر مبنای اشعار سعدی گذاشته و حدود ۳۰ غزل با وزن و قافیه غزلیات سعدی سروده‌است. همچنین در اشعار حافظ، موارد بسیاری از تضمین از اشعار سعدی به‌چشم می‌خورد. تعداد تضمین‌ها، استقبال‌ها، اقتباس‌ها و مشابهت‌های لفظی و معنایی در اشعار حافظ با اشعار سعدی به ۱۵۰ مورد می‌رسد. حافظ در یکی از غزل‌های خود بر جایگاه سعدی به‌عنوان استاد سخن تأکید کرده و در عین حال خود را متأثر از سبک خواجو دانسته‌است. البته این بیت منسوب به حافظ است و عبدالعلی دستغیب، نویسنده و منتقد، آن را غیرقابل استناد می‌داند. وی حافظ را بدون هیچ تردیدی از پیروان سبک سعدی می‌داند. 
-
-همچنین، بسیاری از شاعران و نویسندگان پس از سعدی با الهام از کتاب گلستان یا به تقلید از آن، آثاری را خلق کرده‌اند. از جمله این آثار می‌توان به روضه خلد مجد خوافی، نگارستان معین‌الدین جوینی (م. ۷۸۳ هجری)، بهارستان جامی (م. ۸۷۱ هجری)، منشآت قائم‌مقام فراهانی (م. ۱۲۵۱ هجری)، پریشان قاآنی (م. ۱۲۸۵ هجری)، و بسیاری آثار دیگر اشاره کرد. با این حال، هیچ‌کدام از این آثار نتوانسته‌اند به موفقیت و جایگاهی مانند گلستان برسند. 
-
-تأثیر سعدی بر ادبیات فارسی، در ادبیات معاصر نیز مشهود است؛ برای نمونه، تأثیرپذیری پروین اعتصامی از سبک شعری و اصطلاحات سعدی، به خوبی دیده می‌شود. ابراهیم گلستان از جمله نویسندگان معاصر است که در سبک نویسندگی خود از سعدی تأثیر پذیرفته‌است؛ او در نثر خود از جملات دارای وزن عروضی، جملات کوتاه و آرایه‌های ادبی مانند جناس، استعاره و مجاز استفاده کرده‌است و مثلا علی‌اصغر شیرزادی او را «سعدی زمانه» خوانده. محمود دولت‌آبادی نیز بهرام بیضایی را «سعدی معاصر ما» گفته است. محمدعلی جمال‌زاده، نویسنده و مترجم معاصر، گرایش مشهودی به ساده‌نویسی و کاربرد زبان عامیانه در آثار خود داشت. او در خلق آثارش، به گفته خودش، «در مقام ساده نوشتن، آنچه سهل و ممتنع می‌گویند و بارزترین نمونه آن گفته سعدی است» را در نظر داشته‌است. زبان جمال‌زاده، لحنی گزارشی و آمیخته با شوخی دارد و از شیوه حکایت‌نویسی متون کلاسیک مانند گلستان سعدی پیروی می‌کند؛ به‌طوری که نکات اخلاقی با لحنی اندرزگونه اما با استفاده از چاشنی طنز به خواننده انتقال داده می‌شود. محمد حجازی در داستان‌ها و مقالات خود از سبک و زبانی ویژه استفاده می‌کرد که انشایی ساده و آهنگین داشت و از ترکیب‌های غنایی سنتی آکنده بود. او از زبان سعدی در گلستان پیروی می‌کرد و سعی داشت، صورتی امروزی شده از آن زبان را در آثار خود به‌کار برد. 
-
-تأثیر بر نهضت روشنگری در غرب
-
-سعدی نخستین شاعر ایرانی است که آثار او به یکی از زبان‌های اروپایی ترجمه شده‌است. آندره دو ریه در سال ۱۶۳۴ میلادی بخش‌هایی از گلستان را به زبان فرانسوی ترجمه کرد. در سال ۱۶۵۱ میلادی، برگردان لاتین از گلستان منتشر شد. در سال ۱۶۵۴، آدام اولئاریوس، ترجمه کاملی از بوستان و گلستان را به زبان آلمانی منتشر کرد. او زبان فارسی را در ایران آموخته بود و ترجمه‌اش را به کمک یک ایرانی به نام حق‌وردی انجام داد. در زبان انگلیسی، نخستین‌بار در سال ۱۷۷۴ میلادی، بخش‌هایی از گلستان را استیفن سالیوان ترجمه و با عنوان حکایات برگزیده از گلستان در لندن منتشر کرد. در سال ۱۸۸۸ میلادی، نخستین ترجمه انگلیسی کامل از این کتاب را نیزسر ریچارد برتون نوشت. 
-
-ترجمه آثار سعدی به زبان فرانسوی و سپس دیگر زبان‌های اروپایی، زمینه نفوذ ادبیات و جهان‌بینی سعدی در غرب را فراهم کرد؛ به‌طوری که آثار او، پیش از نوگرایان ایرانی، مورد توجه نوگرایان غربی قرار گرفت. نوگرایان فرانسوی در قرن هجدهم میلادی، آثار سعدی را نوعی انتقاد اجتماعی یافته‌بودند، که می‌توانستند با توجه به ویژگی‌های جامعه خود، از آن الگوبرداری کنند. سبک ظریف سعدی و توجه او به حکمت و خرد عملی، تأثیر مطلوبی بر خوانندگان اروپایی داشت و درک آثار او را برای مردم اروپا، بیش از هر شاعر فارسی‌زبان دیگری تسهیل کرد. 
-
-در فرانسه
-ژان دو لا فونتن یکی از مشهورترین حکایت‌نویسان فرانسوی است که در خلق آثار خود به کلیله و دمنه، انوار سهیلی و گلستان سعدی توجه داشته‌است. وی در برخی از آثار خود، بدون کم‌وکاست از حکایات سعدی اقتباس کرده‌است. ولتر، نویسنده مشهور عصر روشنگری در فرانسه، در بخش‌هایی از رمان فلسفی صادق، تحت تأثیر گلستان سعدی بوده‌است. دنی دیدرو، از نویسندگان بزرگ قرن هجدهم فرانسه است که آثار سعدی را ستایش کرده‌است. به‌طور خاص، باب نخست گلستان، در سیرت پادشاهان، مورد توجه وی قرار داشته‌است. ویکتور هوگو و آندره ژید نیز از جمله متفکران و ادیبان فرانسوی بودند که تا حدودی از سعدی متأثر شدند. گلستان تاکنون شش بار به‌طور کامل به زبان فرانسه ترجمه شده‌است. 
-
-لازار کارنو، ریاضی‌دان مشهور فرانسوی، به سعدی علاقه وافری داشت. این علاقه به حدی بود که نام سعدی را به‌عنوان نام میانی فرزندان خود برگزید. فرزند وی نیکولا سعدی کارنو، پدر علم ترمودینامیک و نوه وی ماری فرانسوا سعدی کارنو، رئیس‌جمهور فرانسه در سال‌های ۱۸۸۷ تا ۱۸۹۴ است، که نام میانی هر دو به افتخار سعدی انتخاب شده‌است. 
-
-در آلمان
-گوته، شاعر بلندآوازه آلمانی، یکی از شاعران اروپایی است که در خلق آثار خود به ادبیات شرقی و به‌طور خاص، ادبیات فارسی توجه ویژه‌ای داشت. گوته، سعدی را می‌شناخته و در خلق آثار خود از سعدی تأثیر پذیرفته‌است. یکی از کتاب‌های وی با نام دیوان غربی-شرقی، اگرچه به‌طور مشهودی تحت تأثیر اشعار حافظ سروده‌شده و در هیچ‌کجای کتاب نامی از سعدی برده نشده؛ اما بخش‌هایی از آن نیز حاوی اشعاری است که از بوستان و گلستان سعدی اقتباس شده‌است. یکی از این اقتباس‌ها، داستان قطره بارانی است که با دیدن دریا، خود را ناچیز می‌شمارد و به سبب این فروتنی، صدفی او را در بر می‌گیرد و تبدیل به یک مروارید می‌شود. این داستان، بی کم‌وکاست از قطعه‌ای با مطلع «یکی قطره باران ز ابری چکید…» در بوستان اقتباس شده‌است. گوته، این دیوان خود را با نقل فارسی و ترجمه آلمانی یکی از اشعار گلستان به پایان برده‌است. 
-
-در آمریکا
-رالف والدو امرسون، شاعر آمریکایی قرن نوزدهم میلادی، به فرهنگ و زبان‌های شرقی از جمله فارسی و عربی علاقه داشت و به‌واسطه مطالعه ترجمه آلمانی گلستان، با سعدی آشنا شد. وی مقالاتی در مورد سعدی نوشته و منتشر کرده‌است. در اشعار او نیز می‌توان عباراتی یافت که تحت تأثیر گلستان سعدی سروده شده‌است. وی معتقد بود که سعدی به زبان همه اقوام و ملل سخن می‌گوید و سخنان او مانند شکسپیر، سروانتس و هومر همیشه تازگی دارد. وی دستورهای اخلاقی کتاب گلستان را قوانین عمومی و بین‌المللی می‌دانست. 
-
-در روسیه
-الکساندر پوشکین، شاعر و نویسنده نامدار روس و بنیانگذار ادبیات نوین روسی به فرهنگ و ادبیات شرق علاقه‌مند بود. او منظومه فواره باغچه‌سرای را با نگاهی جدی به ادبیات شرق نوشته و آن را با این عبارت آغاز کرده‌است: «بسیاری چون من فواره را دیده‌اند اما برخی از آنان در عالم وجود نیستند و دیگران نیز در بلاد دور سیاحت می‌کنند.» این عبارت برداشتی است از بیت‌های ۴۷۹ و ۴۸۰ باب یکم بوستان سعدی. او این مفهوم شاعرانه را بخش‌های مختلفی از این اثر تکرار کرده‌است. ایوان بونین، نویسنده و شاعر معاصر روس و برنده جایزه نوبل ادبیات، در گفته‌های خود بارها به تأثیراتی که اشعار سعدی بر او گذاشته، اشاره کرده‌است. به اعتقاد او سعدی، سی سال از عمرش را صرف شناخت کرد، سی سال سفر کرد و سی سال را نیز به اندیشیدن و خلق آثار اختصاص داد. بونین نیز بخش عمده‌ای از زندگی خود را صرف سفر به نقاط گوناگون دنیا کرد و به‌طور خاص، سفرهای متعددی به سرزمین‌های شر��ی داشت. او در سفرهایش کتاب‌های سعدی به‌ویژه گلستان را همراه داشت و مطالعه می‌کرد. در آثار او ردپای مضمون‌ها و نمادهای سعدی مشاهده می‌شود و در بعضی جاها به نام سعدی نیز اشاره شده‌است. او در داستان مرگ پیامبر با صراحت از تأثیر سعدی می‌گوید و داستان را با سخنی از دیباچه گلستان به پایان برده‌است. او در این اثر به نام سعدی اشاره کرده و درباره او گفته‌است: «ما با بهره از اشعار شیخ سعدی که مانند دانه‌های مروارید در میان اشعار ما آمده، خوش قلم شدیم.» تشبیه کلام سعدی به دانه‌های مروارید نیز برگرفته از خود سعدی است. 
-
-محبوبیت در شرق
-آثار سعدی در شبه‌قاره هند به زبان‌های اردو، پنجابی، سندی و سانسکریت منتشر شده‌است. از آثار سعدی –چنان‌که مورد اشاره جواهر لعل نهرو نیز واقع شده– در کتاب‌های درسی نظام آموزش و پرورش هندوستان و پاکستان استفاده شده‌است. به‌واسطه این‌که زبان فارسی در مقاطعی از تاریخ، به ویژه در زمان گورکانیان زبان رسمی هند بوده، نسخه‌های خطی متعددی از گلستان، بوستان و کلیات سعدی از هند به‌دست آمده که به سفارش حاکمان وقت نوشته شده‌است. علاوه بر این، شاعران فارسی‌زبان هندی مانند امیرخسرو دهلوی و امیرحسن دهلوی نیز تحت تأثیر سعدی بوده‌اند. 
-
-در امپراتوری عثمانی آثار سعدی و به‌ویژه گلستان و بوستان از اقبال عمومی برخوردار بود. اندیشمندان ترک ترجمه‌ها و شرح‌های متعددی بر این آثار نوشته و منتشر کرده‌اند. برخی منابع کهن‌ترین ترجمه گلستان به ترکی را منسوب به سیف فرغانی، شاعر قرن هفتم هجری می‌دانند. در امپراتوری عثمانی، علاوه بر شرح‌ها، دست‌کم هفت ترجمه ترکی از گلستان انجام شده‌است. 
-
-نخستین شرحی که به زبان عربی بر گلستان نوشته‌شده، اثر یعقوب بن علی بروسوی، فقیه و ادیب اهل عثمانی است که در قرن دهم هجری نوشته‌شده و در آن، پس از متن فارسی عبارت‌های گلستان، ترجمه و شرح عربی آن آمده‌است. از جمله ترجمه‌های متأخر آثار سعدی به زبان عربی می‌توان موارد زیر را برشمرد: 
-ترجمة الجلستان الفارسی العبارة المشیر إلی محاسن الآداب بألطف إشارة (ترجمه گلستان)، جبرائیل المخلع (مترجم اهل سوریه)، ۱۸۴۶ میلادی
-کلستان: روضة الورد (ترجمه گلستان)، محمد الفراتی (مترجم اهل سوریه)، ۱۹۶۲ میلادی
-البستان (ترجمه بوستان)، محمد الفراتی، ۱۹۶۲ میلادی
-
-شعر بنی‌آدم
-
- «بنی‌آدم» قطعه‌شعر مشهوری از گلستان سعدی‌ست که به دلیل مضمون انسان‌دوستانه‌اش بسیار مورد توجه واقع شده‌است: 
-
-در برخی از منابع فارسی و انگلیسی گزارش‌شده که این شعر بر سردر ورودی تالار ملل ساختمان سازمان ملل متحد در نیویورک با خط نستعلیق طلاکوب نقش بسته‌است؛ ولی این ادعا درست نیست و عکسی نیز از این شعر بر سردر نام‌برده دیده نشده‌است. با این حال در سال ۱۳۸۴، از سوی ایران، فرشی از استاد صیرفیان به سازمان ملل متحد اهدا و در آن نصب شد، که شعر بنی‌آدم در آن نقش بسته بود. این شعر در پیام فارسی که در مجموعه پیام‌های فضاپیمای ویجر (در مجموع، پیام‌هایی به ۵۵ زبان) برای فضاهای دوردست فرستاده شده‌است، برگزیده شده‌است. 
-
-الهام و بازآفرینی
-
-در موسیقی
-شواهد موجود در آثار سعدی نشان می‌دهد، که او در نشست‌های موسیقی شرکت می‌کرده و اصطلاحات و اسباب موسیقی را می‌شناخته‌است. اشعار، به خصوص غزلیات، او ساده و روان است، مضمون مناسب دارد، در وزن‌هایی سروده شده که با الحان و ضرباهنگ موسیقی ایرانی سازگار است و واج‌ها و آواهای آن هم همنشینی دارند. این ویژگی‌ها باعث شده‌است که موسیقی‌دان‌ها از قدیم‌الایام از اشعار سعدی برای ساختن ترانه‌های خود استفاده کنند. ابن بطوطه در سفر خود به ترکستان خواندن آوازی را در محفلی نقل می‌کند، که برگرفته از شعر سعدی است. قدیمی‌ترین قطعات موسیقی ضبط‌شده بر روی صفحات گرامافون هم نشان‌دهنده قدمت به‌کارگیری اشعار سعدی در موسیقی ایرانی است. 
-
-در بین خوانندگان معاصر، تاج اصفهانی بیش از دیگران به سعدی علاقه‌مند بود. او تأکید ویژه‌ای بر مناسب‌خوانی داشت و بسیاری از قطعات آوازی خود را از اشعار سعدی برگزید. محمدرضا شجریان نیز از خوانندگان پیشرو در خواندن اشعار سعدی است. تمام ترانه‌های آلبوم پیوند مهر و بسیاری از ترانه‌های آلبوم‌های دیگر او از جمله نوا، دستان، دل مجنون، بهار دلکش، فریاد و در خیال از اشعار سعدی انتخاب شده‌است. غلامحسین بنان، محمودی خوانساری، عبدالوهاب شهیدی، اکبر گلپایگانی و محسن چاوشی نیز بارها اشعار سعدی را خوانده‌اند. 
-
-در تئاتر
-نمایشی با عنوان گلگشت در گلستان به کارگردانی داریوش مؤدبیان در سال ۱۳۹۵ در تهران بر روی صحنه رفت که روخوانی نمایشی گزیده‌ای از گلستان سعدی بود. این نمایش اقتباسی، یکی از محصولات کارگاه‌های نمایشی مؤدبیان بود که در سال ۱۳۹۲ برگزار شده‌بود. پری صابری نیز نمایشنامه‌ای بر مبنای زندگی سعدی نوشت که در سال ۱۳۹۱ با عنوان باغ دل‌گشا؛ نگاهی بر احوالات، حکایات و شعر و شاعری شیخ سعدی به چاپ رسید. سلطان فیل‌گردن نیز عنوان نمایشنامه دیگری است داریوش ارجمند که بر اساس یکی از حکایات سعدی نوشته و منتشر کرده‌است. ماجرای این داستان، ماجرای سلطانی است که از اسب می‌افتد و گردنش در بدنش فرومی‌رود. طبیبان در درمان او راه به جایی نمی‌برند تا اینکه یکی از طبیبان او را درمان می‌کند. اما سلطان به طبیب پاداشی نمی‌دهد و او نیز برای تلافی، دانه‌هایی را به ملیجک می‌سپارد تا در عودسوزها بریزد و باعث می‌شود گردن سلطان دوباره در بدنش فرورود. این نمایشنامه در قالب یک نمایش روحوضی نوشته شده‌است. 
-
-در ادبیات نوین
-یکی از نخستین رمان‌های فارسی، مجموعه سه‌گانه‌ای است با عنوان شمس و طغرا که محمدباقر خسروی آن را در سال ۱۹۱۰ میلادی در کرمانشاه به چاپ رسانده‌است. یکی از شخصیت‌های مهم این داستان تاریخی و عاشقانه، سعدی است که مراسم ازدواج دو شخصیت اول داستان را برگزار می‌کند. 
-
-در ادبیات کودک و نوجوان
-از حکایت‌های بوستان و گلستان، آثار مختلفی برای کودکان و نوجوانان بازنویسی و بازآفرینی شده‌است. مجموعه ۱۰ جلدی قصه‌های شیرین فارسی اثر فرهاد حسن‌زاده و هفتمین جلد از مجموعه قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب با عنوان قصه‌های گلستان و ملستان اثر مهدی آذریزدی از جمله کتاب‌هایی هستند که در این حوزه در ایران به چاپ رسیده‌اند. 
-
-رویکردهای نو
-سعدی از دست خویشتن فریاد عنوان منتخبی از ابیات غزل‌های سعدی به انتخاب عباس کیارستمی است که خوانشی جدید از اشعار سعدی محسوب می‌شود. کیارستمی هر صفحه از کتاب را به یک بیت اختصاص داده و آن‌ها را براساس قافیه و ردیف طبقه‌بندی کرده‌است. او در برخی از صفحات، برخلاف رویه معمول، ابیات را به صورت سر-و-ته نوشته‌است. این کتاب نه مقدمه‌ای دارد و نه فهرستی. 
-
-انتقادات
-با آغاز ��نبش مشروطه ایران در دهه ۱۲۸۰، انتقاد از سعدی در میان برخی از روشنفکران رواج یافت. منتقدان، آموزه‌های اخلاقی و حکمی سعدی را کهنه و ناسازگار با هنجارهای اجتماعی جدید قلمداد کرده و مورد نقد قرار داده‌اند. در این زمان که نبردی بین سنت و مدرنیته شکل‌گرفته بود، سعدی به عنوان یکی از نمادهای سنت مورد هجمه نوگرایانی مانند میرزا فتحعلی آخوندزاده، میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی، میرزا آقاخان کرمانی و دیگران قرار گرفت. همایون کاتوزیان، تاریخ‌نگار و منتقد ادبی معاصر، حجم انتقادات و تبلیغات منفی نوگرایان معاصر به اشعار سعدی در سال‌های بعد از ۱۳۲۰ را به حدی وسیع می‌داند که بسیاری از افراد بی‌آن که شعری از سعدی بخوانند، آثار او را مزخرف قلمداد می‌کردند. وی از این جریان به عنوان یکی از پدیده‌های عجیب قرن بیستم در ایران یاد می‌کند و آن را پدیده سعدی‌کشی در ایران می‌نامد. در مقابل، کسانی مانند سیاستمدار محمدعلی فروغی، و شاعر محمدتقی بهار به سعدی ارادت می‌ورزیدند. 
-
-گروهی از منتقدان، آثار سعدی را دچار تناقض و فاقد نظم سیستماتیک دانسته‌اند. برای نمونه، علی دشتی در کتاب قلمرو سعدی، اطلاق کتاب اخلاقی به گلستان را مورد تردید قرار می‌دهد؛ چراکه برخی از حکایات آن را فاقد هرگونه نکته تربیتی و برخی را حتی مخالف اصول اخلاقی می‌شمرد. به عقیده وی هرچند که نکات اخلاقی و پند و اندرز به‌وفور در گلستان به‌چشم می‌خورد، اما این کتاب — برخلاف دیگر کتاب‌هایی که به‌عنوان کتاب اخلاق شناخته‌می‌شوند — فاقد یک سیر مدون برای تبیین اصول اخلاقی از جهات و زاویه‌های مختلف است. دشتی، اگرچه به برخی تناقض‌گویی‌ها در آثار وی اشاره می‌کند، اما سخنوری سعدی را می‌ستاید و خود را «منتقد» سعدی یا گلستان نمی‌داند؛ چنان‌که در کتاب قلمرو سعدی می‌نویسد: «هدف انتقاد گلستان نیست، بلکه طرز پذیرش گلستان است… اگر گلستان را چنان‌که هست قبول کنند؛ یعنی مجموعه ملاحظات و لطایف، و پند و موعظه و بیان اوضاع روحی و اخلاقی زمان… دیگر ایرادی باقی نمی‌ماند.» یان ریپکا نیز نظر مشابهی دارد و سعدی را فاقد مکتب فلسفه اخلاق و نظام منسجم فکری می‌داند. 
-
-گروهی دیگر از منتقدان نیز با تکیه بر برخی از حکایت‌ها و اشعار سعدی، دیدگاه‌های وی را مبتنی بر برخی از ضدارزش‌های امروزی؛ مانند تقدیرگرایی، عدم برابری حقوق اجتماعی زن و مرد و مواردی از این دست می‌دانند. اسماعیل خویی بر گرایش‌های سازش‌کارانه و محافظه‌کارانه سعدی انگشت گذاشته و از این لحاظ، وی را سزاوار نقد می‌بیند. 
-
-احمد کسروی یکی از منتقدان جدی سعدی به‌شمار می‌آید که در کل حرفه شاعری را کاری بیهوده و ضداجتماعی می‌دانست و درباره بیشتر شاعران ایرانی بدگویی می‌کرد. از نظر کسروی، «سعدی اندیشه‌های پست و بی‌خردانه زمان خود را به قالب سخن ریخته» و به‌صورت پند و اندرز بیان کرده‌است. وی تیر نقد را به سمت گرایش‌های جنسی سعدی نیز نشانه گرفته و او را از این منظر مورد سرزنش قرار داده‌است. علی شریعتی نیز در کتاب زن در چشم و دل محمد (که برگرفته از یکی از سخنرانی‌های اوست) در جایی که شواهدی مبنی بر روابط جنسی همجنس‌گرایانه در گذشته ارائه می‌کند، به استناد برخی از حکایات سعدی از جمله حکایت مسجد جامع کاشغر و حکایت قاضی همدان، به روابط عاشقانه سعدی با پسران اشاره و آن را تقبیح می‌کند. آرش نراقی، نویسنده و مترجم ایرانی نیز «عشق ورزیدن و مغازله ورزیدن‌های جنسی با کودکان و نوجوانان» در اشعار سعدی را سزاوار تقبیح می‌داند. وی اگرچه این موضوع را نوعی سنت ادبی در روزگار سعدی می‌داند، معتقد است که او در آثارش از این مناسبات با لذت و تحسین یاد کرده‌است. میرزا آقاخان کرمانی ابیات عاشقانه سعدی را مورد نقد اخلاقی قرار داده‌است. 
-
-بخشی از دیدگاه‌های انتقادی که متوجه آثار سعدی شده، از جانب شاعران نوپرداز بوده که تلقی متفاوت و جدیدی از شعر و فرم پردازش آن داشته‌اند. احمد شاملو، شاعر نوپرداز معاصر، سعدی را اگرچه «ناظم» بزرگی می‌دانست؛ اما معتقد بود که آثار وی با معیارها و استنباط امروزی از شعر، مغایرت دارد. وی معتقد بود که سعدی تابع احساس نیست و عمیق نمی‌اندیشد؛ بلکه تنها مطالب را به زیبایی بیان می‌کند. از نظر نیما یوشیج، شاعر در پرداخت غنایی شعر به جای این‌که بگوید، باید نشان دهد. درحالی‌که به عقیده وی، اشعار سعدی فاقد چنین ظرافتی در خلاقیت معنایی و مفهومی است؛ برای نمونه به جای این‌که اندوه را غیرمستقیم به تصویر بکشد، سر راست به سراغ واژگانی چون ناله، گریه، روز وداع و عبارت‌هایی از این دست رفته‌است. 
-
-یادبود و بزرگداشت
-
-آرامگاه
-
-آرامگاه سعدی در شمال شرقی شیراز، در دامنه کوه پهندژ و در کنار باغ دلگشا واقع شده‌است. این مجموعه با عنوان سعدیه نیز نامیده می‌شود. 
-
-محل دفن سعدی، خانقاهی بود که او در سال‌های پایانی زندگی خود در آن می‌زیست. این خانقاه، در نزدیکی سرچشمه‌های نهر رکن‌آباد واقع شده‌بود. در سال ۹۹۸ هجری قمری به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، بنای خانقاه شیخ تخریب شد. 
-
-در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به دستور کریمخان زند، یک ساختمان آجری در آن‌جا بنا شد که شامل ۲ طبقه بود؛ طبقه پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آن‌جا شروع می‌شد و مزار سعدی در محفظه‌ای چوبی در اتاق شرقی راهرو قرار داشت. 
-
-این بنا و محوطه آن در اثر مرور زمان رو به زوال گذاشت و در دهه ۱۳۲۰ خورشیدی به صورت بنایی مخروبه و کثیف و زیستگاه مگس‌ها تبدیل شد. در این زمان، با توجه به اتمام بنای حافظیه، علی‌اصغر حکمت، رئیس وقت انجمن آثار ملی ایران، به فکر احداث بنایی تازه و مناسب افتاد. با تلاش‌های وی، طراحی و ساخت این عمارت جدید، بر عهده محسن فروغی، معمار ایرانی، و علی صادق گذاشته شد؛ هرچند آندره گدار، معمار فرانسوی نیز بازدیدهایی از آن داشته‌است. کلنگ احداث این بنا در سال ۱۳۲۷ به دست اشرف پهلوی زده‌شد. این بنا با صرف هزینه ۹۸۰ هزار تومان، در سال ۱۳۳۱ آماده و در روز یازدهم اردیبهشت همان سال با حضور محمدرضا پهلوی و دکتر حسابی، وزیر وقت فرهنگ، افتتاح شد. 
-
-معماری بنای جدید سعدیه، با استفاده از عناصر معماری ایرانی صورت گرفته‌است؛ این بنا از یک ایوان ستوندار بلند و یک رواق کشیده تشکیل شده‌است. رواق و ایوان به‌صورت L جانمایی شده‌اند. در محل برخورد ایوان و رواق، که مزار سعدی در آن قرار دارد، یک گنبد از کاشی فیروزه‌ای تعبیه شده‌است. آب قنات نیز در آب‌نمای موسوم به حوض ماهی در زیرزمین مجموعه جریان دارد. 
-این مجموعه در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. 
-
-تندیس
-
-در سال ۱۳۳۰، با ابتکار و پیگیری علی‌اصغر حکمت، رئیس وقت انجمن آثار ملی ایران، مجسمه بزرگی از سعدی ساخته و در میدان سعدی شیراز در نزدیکی دروازه اصفهان نصب و در سال ۱۳۳۱ هم‌زمان با افتتاح آرامگاه سعدی، رونمایی شد. این تندیس اثر ابوالحسن صدیقی، نقاش و مجسمه‌ساز برجسته ایرانی است و از جنس سنگ مرمر ساخته‌شده‌است. کار ساخت این مجسمه که بیش از سه متر ارتفاع دارد، یک سال و نیم به طول انجامیده‌است. نصب این مجسمه در ابتدا با مخالفت و اعتراض برخی از متشرعین شیراز همراه بوده که آن را خلاف احکام اسلام می‌دانستند؛ ولی در نهایت با می‌انجی‌گری علمای شیراز این اعتراضات خاتمه پیدا کرد. 
-
-علت انتخاب این محل برای نصب مجسمه سعدی، واقع‌شدن این محل در مبدأ ورود مسافران به شیراز بود. اما به مرور زمان، با ساخته‌شدن مسیرهای جدید، مسافران کمتر این مسیر را انتخاب می‌کردند و این مجسمه امروز کمتر در معرض دید مسافران قرار دارد. 
-
-این مجسمه تا اواسط دهه ۱۳۷۰ در این میدان واقع بود اما با برچیده شدن تدریجی میدان، مجسمه به میدان گلستان انتقال داده‌شد. 
-
-روز سعدی
-
-مرکز سعدی‌شناسی، از سال ۱۳۸۱ خورشیدی، روز ۱ اردیبهشت را روز سعدی، اعلام کرد و در یکم اردیبهشت ۱۳۸۹ خورشیدی، در «اجلاس شاعران جهان» در شیراز، نخستین روز اردیبهشت، از سوی نهادهای فرهنگی داخلی و خارجی، به‌عنوان «روز سعدی» نام‌گذاری شد. 
-
-پول ملی
-
-سکه‌های پانصد ریالی برنزی ایران از سال ۱۳۸۷ خورشیدی به نقش آرامگاه سعدی مزین شده‌است. همچنین طرح پشت اسکناس ده‌هزار تومانی (یک‌صد هزار ریالی) نمایی از مقبره سعدی در شیراز است. گفتنی است که چاپ بیت نخست شعر بنی‌آدم اعضای یک پیکرند بر روی اسکناس‌های یک‌صدهزار ریالی در سال ۱۳۸۹، موجب واکنش‌های رسانه‌ای شد و روایت صحیح این بیت، از فرهنگستان زبان و ادب فارسی استعلام شد. 
-
-یادواره هفت‌صدمین سال تصنیف گلستان و بوستان
-سال ۱۳۱۶ خورشیدی مصادف با ۱۳۵۶ هجری قمری، هفتصدمین سالگرد تصنیف کتاب‌های گلستان و بوستان بود. در این سال به‌منظور بزرگداشت سعدی، به ابتکار علی‌اصغر حکمت، وزیر وقت معارف، مجموعه اقداماتی به عمل آمد. برخی از مهم‌ترین این اقدامات عبارت بودند از: 
-برگزاری مراسم بزرگداشت و جشن در نقاط مختلف کشور و از جمله در دانش‌سرای عالی تهران
-انتشار یک دوره کامل از کلیات سعدی از روی قدیمی‌ترین و معتبرترین نسخه‌های خطی موجود در آن زمان
-انتشار مجموعه مقالات با موضوع تحقیق و تتبع در آثار و احوال سعدی در قالب یک شماره از نشریه تعلیم و تربیت با عنوان سعدی‌نامه
-نام‌گذاری دبیرستان اصفهان به نام دبیرستان سعدی
-
-منبع‌شناسی
-تاکنون، در مورد سعدی، منابع کمی به زبان فارسی گردآوری شده‌است. از زمان سعدی تا حدود سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی، آثاری که به سعدی اشاره می‌کنند از کلی‌گویی و داستان‌سرایی فراتر نمی‌روند. در مورد سعدی، منابع و شواهد بیرونی چندانی وجود ندارد و به‌همین دلیل، محققان اغلب به شواهد درونی؛ یعنی آثار خود سعدی روی می‌آورند و تلاش می‌کنند زندگی وی را از نوشته‌های خودش — به‌ویژه بوستان و گلستان — استخراج نمایند. با این حال، یکی از راه‌های کسب اطلاعات درباره سعدی، مطالعه روزگار و زمانه اوست که با یورش مغول‌ها به ایران هم‌زمان بوده‌است. به‌طور مثال تاریخ جهانگشای، تاریخ وصاف و جامع‌التواریخ سه اثر دست اول در مورد تاریخ این دوران هستند. در عین حال می‌توان از برخی تذکره‌ها، سفرنامه‌ها و مقدمه‌های نگاشته‌شده بر آثار او نیز اطلاعاتی در مورد زندگانی سعدی به‌دست‌آورد. 
-
-منابع تاریخی درباره زمانه سعدی
-برخی از منابع تاریخی، اگرچه به صورت مستقیم از سعدی نام نبرده‌اند، اما وقایع تاریخی قرن هفتم هجری را، که با حمله مغول به ایران و پایان حکومت خوارزمشاهیان و خلافت عباسیان مصادف بود، گزارش کرده‌اند. کتاب تاریخ جهانگشای عطاملک جوینی (م. ۶۸۱ هجری)، که وزیر هلاکوخان و معاصر سعدی بود، وقایع زمان ایلخانان را به تصویر کشیده‌است. تاریخ وصاف را می‌توان ادامه تاریخ جهانگشای دانست که به قلم شرف‌الدین عبدالله شیرازی (م. ۷۲۸ هجری) نوشته شده‌است. چکیده‌ای از تاریخ تیره‌های مغول و ترک و تاریخ فرمانروایی چنگیزخان و جانشینان او در کتاب جامع‌التواریخ به قلم رشیدالدین فضل‌الله همدانی (م. ۷۱۷ هجری) آمده‌است. همچنین کتاب‌های الکامل فی التاریخ به قلم ابن اثیر (م. ۶۳۰ هجری)، معجم‌البلدان اثر یاقوت حموی (م. ۶۲۶ هجری) و طبقات ناصری نوشته منهاج سراج (م. ۶۵۸ هجری) اطلاعات مهمی در خصوص چگونگی یورش مغول و چیرگی آن‌ها بر سرزمین ایران را ارائه می‌کنند. 
-
-منابع اولیه درباره سعدی
-مقدمه کلیات سعدی
-
-نخستین نسخه کلیات سعدی که امروزه در دسترس است، نسخه‌ای است که علی بن احمد بیستون ۳۵ سال پس از درگذشت سعدی یعنی در سال ۷۲۶ هجری نوشته‌است. وی در خصوص چگونگی گردآوری و تنظیم دیوان توضیح می‌دهد و از نوشته‌های وی چنین بر می‌آید که پیش از وی نسخه‌های دیگری از کلیات سعدی وجود داشته‌است. وی در این مقدمه، نام کامل سعدی را «مولانا و شیخ‌الشیوخ فی عهده و قدوه‌المحققین افصح المتکلمین مفخر السالکین مشرف (شرف) المله و الحق و الدین مصلح الاسلام و المسلمین شیخ سعدی‌شیرازی قدس سره» یاد کرده‌است. 
-
-مجمع‌الآداب
-کتاب مجمع‌الآداب فی معجم‌الالقاب، اثر ابن فوطی (م. ۷۲۳ هجری)، مورخ و راوی حدیث در قرن هفتم و هشتم هجری است که شرح‌حال افراد گوناگون در مکان‌ها و زمان‌های مختلف را شامل می‌شود. بخش زیادی از این کتاب از میان رفته‌است و بخش باقی‌مانده مشتمل بر نزدیک به ۶۰۰۰ شرح‌حال است. این کتاب، طیف گسترده‌ای از شرح‌حال‌ها، از پیامبران گرفته تا معاصران ابن فوطی را دربردارد. با توجه به مطالب موجود در این کتاب می‌توان دریافت که وی شاهد صحنه‌های تاریخی مهمی از جمله سقوط بغداد به وسیله هولاکو بوده‌است. ابن فوطی، معاصر سعدی بوده و با وی ارتباط داشته‌است. وی در سال ۶۶۰ هجری، نامه‌ای به سعدی می‌نویسد و بعضی از اشعار عربی او را درخواست می‌کند. مجمع‌الآداب، قدیمی‌ترین مأخذی است که نام و نسب سعدی در آن بیان‌شده و از سعدی با عنوان «سعدی الشیرازی الشاعر العارف» یاد شده‌است. با این حال، ذبیح‌الله صفا گزارش ابن فوطی را خالی از اشکال نمی‌داند. 
-
-صفوةالصفا
-ابن بزاز عارف و نویسنده سده هشتم و نویسنده کتاب صفوةالصفا است که در آن سرگذشت شیخ صفی‌الدین اردبیلی و خانواده او را روایت کرده‌است. در فصل چهارم از این کتاب که در سال ۷۵۹ هجری قمری نوشته شده‌است، داستان دیدار و صحبت شیخ صفی با سعدی تشریح شده‌است. 
-
-شدالازار
-کتاب شدالازار فی حط الاوزار عن زوار المزار در سال ۷۹۱ هجری قمری به قلم جنید شیرازی، شاعر و واعظ شیرازی نوشته شده‌است. این کتاب، راهنمای مزار افراد مشهوری است که در شیراز دفن شده‌اند. آخرین فرد از فهرست این کتاب، سعدی است که سال مرگ وی ۶۹۱ هجری قمری و محل دفن وی قبرستان مصلی روایت شده‌است. در این کتاب، علاوه بر توصیف ویژگی‌های سعدی، مقبره وی نیز توصیف شده‌است. نویسنده، بیشتر اشعار سعدی را در فضای تصوف و درباره مراحل و آفات طریق سلوک می‌داند و گزارش می‌کند که سعدی بسیاری از شیوخ و بزرگان زمان خود را ملاقات کرده و خود نیز صاحب کراماتی بوده‌است. 
-
-الحوادث‌الجامعه
-کتاب الحوادث‌الجامعه، کتابی است که مؤلفی ناشناس به زبان عربی نوشته‌است و در آن حوادث و رویدادهای سده هفتم هجری قمری در سرزمین‌های اسلامی را روایت کرده‌است. البته بخش‌هایی از این کتاب که به سال‌های ۶۰۰ تا ۶۲۵ مربوط می‌شود، از میان رفته‌است. تا مدتی گمان می‌رفت ابن فوطی مؤلف این کتاب باشد، اما امروز این نظر رد شده و مؤلف این کتاب ناشناس باقی مانده‌است. این کتاب یکی از منابع مهم در مورد چگونگی حمله مغول به ایران محسوب می‌شود و علاوه بر این، رویدادهای تاریخی دیگری از جمله سقوط بغداد به دست هلاکو، سقوط اسماعیلیان، مناسبات خوارزمشاهیان و وقایع اداری و اجتماعی در بغداد در آن تشریح شده‌است. این کتاب تاریخ وفات سعدی و ارتباط سعدی با ابن جوزی را گزارش کرده‌است. 
-
-سفرنامه ابن بطوطه
-سفرنامه ابن بطوطه کتابی است که در قرن هشتم هجری نوشته شده‌است. ابن بطوطه، گردشگر مراکشی در این سفرنامه مشاهدات خود را در طی سی سال سفر به نقاط مختلف جهان اسلام (از جمله ایران) بازگو کرده‌است. وی نزدیک به سی و پنج سال پس از درگذشت سعدی، از شیراز و آرامگاه سعدی بازدید و مشاهدات خود را گزارش می‌کند. گزارش وی از سفرش به چین نشان می‌دهد که دایره نفوذ شعر سعدی تا چین هم گسترش داشته‌است. 
-
-نفحات‌الانس
-نفحات‌الانس عنوان کتابی است از جامی، شاعر و عارف قرن نهم هجری که در سال ۸۸۳ هجری قمری نوشته شده‌است. در این کتاب، تعدادی از افراد سرشناس از جمله علما و عرفا معرفی شده‌اند. بخشی از این کتاب شرح حالی کوتاه از سعدی می‌دهد و از جمله مصاحبت او با شهاب‌الدین عمر سهروردی در آن نقل شده‌است. برخی از مطالب این کتاب در مورد سعدی، از کتاب شدالازار نقل شده‌است. 
-
-تذکرةالشعرا
-تذکرةالشعرا کتابی است از دولتشاه سمرقندی که در اواخر قرن نهم هجری قمری نوشته شده‌است. این کتاب به شرح‌حال شعرای پارسی‌گو اختصاص دارد که به لحاظ تاریخی به هفت‌طبقه (یا فصل) تقسیم شده‌اند. در فصل چهارم شرح حالی از سعدی و توصیفی از مقبره وی آمده‌است. دولتشاه در این کتاب، اشعار سعدی را نشان‌دهنده حقیقت و طریقت می‌داند و کراماتی به او نسبت می‌دهد. 
-
-منابع معاصر درباره سعدی
-در دوران معاصر، کتاب‌ها و مقالات متعددی درباره سعدی منتشر شده‌است. لغت‌نامه دهخدا به چند اثر برجسته معاصر در این باب ارجاع داده‌است که عبارتند از: 
-تاریخ ادبیات ایران نوشته صادق رضازاده شفق
-بحث در باب سعدی (یا تحقیق درباره سعدی) نوشته هنری ماسه
-تاریخ ادبیات ایران جلد دوم (از فردوسی تا سعدی) و جلد سوم (از سعدی تا جامی) نوشته ادوارد براون
-سبک‌شناسی جلد یکم، دوم و سوم نوشته محمدتقی بهار
-
-ضیاء موحد در کتاب سعدی () مهم‌ترین کتاب‌هایی را که تا دهه ۱۳۷۰ خورشیدی در مورد سعدی نوشته شده‌است، برمی‌شمارد: 
-تکوین غزل و نقش سعدی، نوشته محمود عبادیان () 
-ذکر جمیل سعدی (مجموعه مقالات کنگره هزاره سعدی) 
-در قلمرو سعدی، نوشته علی دشتی
-طبله عطار و نسیم گلستان، نوشته جلال‌الدین همایی
-حکمت سعدی، نوشته کیخسرو هخامنشی
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-یادکردها
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-دیوان اشعار سعدی، بوستان و مواعظ
-پایگاه مرکز سعدی‌شناسی
-
-اهالی ایران در سده ۱۳ (میلادی) 
-اهالی شیراز
-دانش‌آموختگان نظامیه بغداد
-درگذشتگان ۶۹۱ (قمری) 
-درگذشتگان در شیراز
-درگذشتگان سده ۱۳ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۸۴ (میلادی) 
-زادگان ۱۲۱۰ (میلادی) 
-زادگان ۶۰۶ (قمری) 
-سعدی
-شاعران ایران بزرگ
-شاعران سده ۱۲ (میلادی) اهل ایران
-شاعران سده ۱۳ (میلادی) اهل ایران
-شاعران صوفی
-شاعران غزل‌سرا
-شاعران فارسی‌زبان اهل ایران
-شاعران فارسی‌زبان سده ۷ (قمری) 
-شاعران فارسی‌زبان
-شاعران قصیده‌سرا
-شاعران مرد اهل ایران
-صوفیان اهل ایران
-موجزنویسان
-نمادهای ملی ایران
-نویسندگان سده ۱۳ (میلادی) 
-نویسندگان مرد اهل ایران
-نورالدین عبد الرحمن بن احمد بن محمد جامی (۲۴ آبان ۷۹۳ تربت‌جام – ۲۷ آبان ۸۷۱ هرات)، معروف به جامی و ملقب به خاتم الشعرا، همه‌چیزدان، شاعر، موسیقی‌دان، ادیب و صوفی نام‌دار فارسی‌زبان ایرانی سده ۹ قمری است. وی با الهام گرفتن از گلستان سعدی یکی از مهم‌ترین کتاب‌های خود یعنی بهارستان را به رشته تحریر درآورد. او به مناسبت محل تولد خویش «جام» و نیز به سبب دوستداری شیخ‌الاسلام «احمد جام» جامی تخلص کرد. 
-
-زندگی جامی
-از طرف پدر نسبش به محمد بن حسن شیبانی، فقیه معروف حنفی سده ۲ قمری می‌رسد. از خراسان کوچ کرد و در شهر جام با شهرت دشتی منصب قضاوت یافت و ماندگار شد. 
-
-روزگار کودکی و تحصیلات مقدماتی جامی در خرگرد جام، که در آن زمان یکی از تبعات هرات بود در کنار پدرش سپری شد. در حدود سیزده‌سالگی همراه پدرش به هرات رفت و در آنجا اقامت گزید؛ در همان‌جا به تعلم و تعلیم پرداخت و قسمت عمده حیاتش نیز در همان‌جا به سر آمد و از آن زمان به جامی شهرت یافت. وی در شعر ابتدا دشتی تخلص می‌کرد، سپس آن را به جامی تغییر داد که خود علت آن را تولدش در شهر جام و ارادتش به شیخ‌الاسلام احمد جام ذکر کرده‌است. 
-
-جامی مقدمات ادبیات فارسی و عربی را نزد پدرش آموخت و چون خانواده‌اش شهر هرات را برای اقامت خود برگزیدند، او نیز فرصت یافت تا در مدرسه نظامیه هرات که از مراکز علمی معتبر آن زمان بود، مشغول به تحصیل شود و علوم متداول زمان خود را همچون صرف و نحو، منطق، حکمت مشایی، حکمت اشراق، طبیعیات، ریاضیات، فقه، اصول، حدیث، قرائت، و تفسیر به خوبی بیاموزد و از محضر استادانی چون خواجه علی سمرقندی و محمد جاجرمی استفاده کند. 
-
-در این دوره بود که جامی با تصوف آشنا و مجذوب آن شد به‌طوریکه در حلقه مریدان سعدالدین محمد کاشغری نقشبندی درآمد و به تدریج چنان به مقام معنوی خود افزود که بعد از مرگ مرشدش (۸۶۰ ه‍. ق برابر با ۱۴۵۵ م) خلیفه طریقت نقشبندیه گردید. پس از گذشت چند سالی جامی راه سمرقند را در پیش گرفت که در سایه حمایت پادشاه علم‌دوست تیموری، الغ بیگ، به کانون تجمع دانشمندان و دانشجویان تبدیل‌شده بود. در سمرقند نیز نورالدین توانست استادانش را شیفته ذکاوت و دانش خود کند. او که سرودن شعر را در جوانی آغاز کرده و در آن شهرتی یافته بود، با تکیه زدن بر مقام ارشاد و به نظم کشیدن تعالیم عرفانی و صوفیانه به محبوبیتی عظیم در میان اهل دانش و معرفت دست یافت. 
- [[پرونده: Jami Tomb. JPG| ۲۰۰ px|بندانگشتی|چپ|مزار عبدالرحمان جامی در شمال غربی شهر هرات]] 
-
-جامی به افتادگی و گشاده‌رویی معروف بود و با اینکه زندگی بسیار ساده‌ای داشت و هیچ‌گاه مدح زورمندان را ن��ی‌گفت، شاهان و امیران همواره به او ارادت می‌ورزیدند و خود را مرید او می‌دانستند. جانشینان الغ بیگ خصوصا سلطان حسین بایقرا و امیر او علیشیر نوایی تا آخر عمر او را محترم می‌داشتند و اوزون حسن آق قویونلو، سلطان محمد فاتح پادشاه عثمانی و ملک الاشراف پادشاه مصر از ارادتمندان او بودند. 
-
-اعتقادات مذهبی
-
-بر اساس نسب و طریقت نقشبندیه و نوشته‌های جامی واضح است که وی حنفی و اهل سنت بوده اما چون همه اهل سنت در حب اهل‌بیت محمد سخنانی دارند و جامی نیز در این رابطه اشعاری دارد برخی او را شیعی دانسته‌اند؛ عده‌ای نیز او را متمایل به عقاید اشاعره و فقهای شافعی دانسته‌اند. 
-
-جامی در کتاب شواهد النبوة ابتدا احادیثی درباره پیغمبر اسلام نقل و ترجمه کرده و سپس از خلفای راشدین یاد کرده، سپس به ذکر مناقب دوازده امام پرداخته و از یکایک آنان سخن گفته سپس به شرح احوال اصحاب محمد پرداخته‌است. 
-
-اما آنچه جامی در ذم و سرزنش ابوطالب و پسرش عقیل سروده بود، مورد مخالفت بسیاری از علمای شیعه و از جمله قاضی میرحسین شافعی و قاضی عبید شوشتری واقع شد تا حدی که میرحسین یزدی او را با عبدالرحمن بن ملجم قیاس کرد. 
-
-در شعر دیگر می‌گوید: 
-
-هر چند از نظر خود او، رفض اگر حب آل محمد باشد، درست و کیش همه مسلمانان است و اگر منظور از آن بغض اصحاب رسول باشد، مذموم است و سپس گفته‌است مذهب «رفض» چون خواه و ناخواه به چنین بغضی می‌کشد، ناپسندیده‌است. جامی در سروده‌ای خود را ورای نزاع شیعه و سنی می‌داند: 
-
-دامنه عداوت منتسبین به اهل تشیع با جامی به زمان حیات او محدود نمانده و در زمان خروج صفویه و سرکوبی اهل سنت و شیعه‌سازی بالاجبار مردم دامنه این تجاوز بعد از وفات جامی به هرات رسید که شاه اسماعیل صفوی دستور داد در هر کتاب و اسنادی که نام جامی را بیابند آن را تراشیده و به عوض آن خامی بنویسند که مولانا هاتفی، خواهرزاده جامی، در این وصف‌الحال شعری هم دارد: 
-
-آثار جامی
-
-جامی ده‌ها کتاب و رساله به نظم و نثر به زبان‌های فارسی و عربی دارد. 
-
-آثار منظوم
-جامی اشعار خود را در دو مجموعه بزرگ گردآوری کرده‌است: دیوان‌های سه‌گانه و هفت‌اورنگ
-دیوان‌های سه‌گانه شامل قصاید و غزلیات و مقطعات و رباعیات است. دیوان قصاید و غزلیات این دیوان را جامی در سال ۸۸۴ تدوین و تنظیم کرده‌است. قصاید جامی در توحید و نعت پیامبر اسلام و صحابه و اهل‌بیت و نیز مطالب عرفانی و اخلاقی‌است. جامی همچنین قصایدی در مدح یا مرثیه سلاطین و حکمای زمانش سروده‌است. غزلیات جامی غالبا از هفت بیت تجاوز نمی‌کند و اکثرا عاشقانه یا عارفانه‌است. از جامی مقطعات و رباعیاتی نیز باقی‌است که یا محتوی مسائل عرفانی است و اشاره به حقایق صوفیانه دارد یا نکته لطیف عاشقانه‌ای در آن نهفته‌است. دیوانی نیز به نام دیوان بی‌نقاط از جامی به‌جای مانده که در تمامی واژه‌های آن هیچ حرف نقطه‌داری استفاده نشده‌است. جامی دیوان خود را در اواخر عمر به تقلید از امیر خسرو دهلوی در سه قسمت زیر مدون نمود: 
-فاتحة الشباب (دوران جوانی) 
-واسطة العقد (اواسط زندگی) 
-خاتمة الحیاة (اواخر حیات) 
-هفت‌اورنگ که خود مشتمل بر هفت کتاب در قالب مثنوی است: 
-مثنوی اول سلسلة الذهب (زنجیره طلا) به سبک حدیقةالحقیقه سنایی و در سال ۸۸۷ سروده شده‌است، در این مثنوی از شریعت، طریقت، عشق و نبوت از دیدگاه عرفانی سخن رفته‌است. این مثنوی بر وزن «فعلاتن مفاعلن فعلن» می‌باشد. 
-مثنوی دوم سلامان و آبسال که به نام سلطان یعقوب ترکمان آق قویونلو است و در سال ۸۸۵ تألیف شده‌است. حکایت سلامان و آبسال نخستین بار در شرح اشارات خواجه نصیرالدین توسی و اسرار حکمه ابن طفیل آمده بود که جامی آن را به نظم فارسی درآورده و این مثنوی بر وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» می‌باشد. 
-مثنوی سوم تحفة الاحرار (هدیه آزادگان) نخستین مثنوی تعلیمی جامی است که به سبک و سیاق مخزن‌الاسرار نظامی سروده شده‌است. در این کتاب اشارت‌هایی به آفرینش، اسلام، نماز، زکات، حج، عزلت، تصوف، عشق و شاعری آمده‌است. در انتهای این مثنوی جامی به فرزند خود ضیاءالدین یوسف پندنامه‌ای نگاشته‌است که در آن از جوانی خود یاد کرده‌است. این کتاب بر وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلن» سروده شده‌است. 
-مثنوی چهارم سبحةالابرار (نیایش نیکوکاران) و آن نیز مثنوی تعلیمی‌است که در سال ۸۸۷ سروده شده‌است و در آن تعالیم اخلاقی و عرفانی در باب توبه، زهد، فقر، صبر، شکر، خوف، رجا، توکل، رضا و حب آمده‌است. این کتاب بر وزن «فعلاتن فعلاتن فعلن» نوشته‌شده و می‌توان گفت نخستین و شاید آخرین اثر بر وزن فعلاتن فعلاتن فعلن می‌باشد. 
-مثنوی پنجم یوسف و زلیخا مثنوی عشقی به سبک خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخر گرگانی است که به نام و یاد پیامبر و بیان معراج و مدح سلطان حسین بایقرا آغاز می‌شود. در این کتاب جامی از سوره یوسف در قرآن و نیز از روایات تورات در سفر پیدایش بهره برده‌است. تاریخ تألیف این کتاب را سال ۸۸۸ هجری دانسته‌اند. جامی این کتاب را بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن» آورده‌است. 
-مثنوی ششم لیلی و مجنون مثنوی عشقی است که به وزن لیلی و مجنون نظامی و امیرخسرو دهلوی ساخته شده‌است. این کتاب درباره عشق لیلی و مجنون بوده و شباهت بالایی با لیلی و مجنون نظامی دارد. این کتاب بر وزن «مفعول مفاعلن فعولن» سروده شده‌است. 
-مثنوی هفتم خردنامه اسکندری''' که مثنوی تعلیمی در حکمت و اخلاق است و در آن از حکیمان یونان از سقراط، افلاطون، ارسطو، بقراط، فیثاغورث و اسکندر سخن رفته‌است. این کتاب بر وزن شاهنامه فردوسی بوده و به سبک اسکندرنامه نظامی نگاشته شده‌است. 
-
-آثار منثور
-بهارستان ۳۱
-شواهد النبوه
-نفحات‌الانس
-
-جستارهای وابسته
-ابن عربی
-ادبیات عرفانی
-
-پانویس
-
-منابع
-اورنبایف، عصام‌الدین، نامه‌های دستنویس جامی، به همکاری و مقدمه مایل هروی، کابل: ۱۳۶۴ خورشیدی. 
-گل، حسن. زندگی‌نامه شاعران ایران. تهران: مؤسسه انتشارات خلاق، ۱۳۸۸. 
-
-پیوند به بیرون
-
-اشعار نایاب جامی، (فایل PDF) 
-زندگی‌نامه جامی
-
-ادبیات فارسی
-اهالی ایران در سده ۱۵ (میلادی) 
-اهالی تربت‌جام
-اهالی هرات
-درگذشتگان ۱۴۹۲ (میلادی) 
-درگذشتگان ۸۷۱
-درگذشتگان ۸۹۸ (قمری) 
-زادگان ۱۴۱۴ (میلادی) 
-زادگان ۷۹۳
-زادگان ۸۱۷ (قمری) 
-شاعران اهل افغانستان
-شاعران ایرانی سده ۱۵ (میلادی) 
-شاعران سده ۱۵ (میلادی) 
-شاعران صوفی
-شاعران فارسی‌زبان سده ۹ (قمری) 
-شاعران فارسی‌زبان
-شاعران قرون وسطی
-صوفیان اهل ایران
-عارفان اهل ایران
-نویسندگان سده ۱۵ (میلادی)
-سر آیزاک نیوتن (؛ ۲۵ دسامبر ۱۶۴۲ – ۲۰ مارس ۱۷۲۶ / ۲۷) ریاضی‌دان، فیزیک‌دان، اخترشناس، متخصص الهیات و نویسنده (در روزگار خود شناخته‌شده به عنوان یک فیلسوف طبیعت) اهل انگلستان بود که به عنوان یکی از مؤثرترین دانشمندان کل تاریخ و یک شخصیت کلیدی در انقلاب علمی شناخته می‌شود. کتاب او اصول ریاضی فلسفه طبیعی که برای نخستین بار در سال ۱۶۸۷ منتشر شد، مبانی مکانیک کلاسیک را بنا نهاد. همچنین او سهم بزرگی در نورشناسی ایفا کرد. او و گوتفرید لایبنیتس، به‌طور همزمان و مستقل حساب دیفرانسیل و انتگرال را ایجاد کردند. 
-
-نیوتن فرمولی برای قوانین حرکت و گرانش جهان وضع کرد که دیدگاه غالب علمی را تا پیش از ارائه نظریه نسبیت تشکیل می‌داد. نیوتن از برهان‌های ریاضی پیرامون گرانش برای اثبات قوانین حرکت سیاره‌ای کپلر استفاده کرد. او با بررسی و تشریح جزر و مد، مسیر پرواز دنباله‌دارها، پیش‌روی محوری و سایر پدیده‌ها، تردید در مورد درستی خورشیدمرکزی بودن منظومه شمسی را از بین برد. او نشان داد که حرکت اشیا روی زمین و اجرام آسمانی می‌تواند با اصول مشابهی محاسبه شوند. استنباط نیوتن مبنی بر اینکه زمین کروی با حالت تخت (شعاع قطبی کمتر از شعاع استوایی) است، با اندازه‌گیری‌های هندسی توسط موپرتوئی، لا کانداماین و سایرین تأیید شد و اکثر دانشمندان اروپایی را بر برتری مکانیک نیوتنی بر سیستم‌های قدیمی متقاعد ساخت. 
-
-نیوتن نخستین تلسکوپ بازتابی کاربردی را ساخت و نظریه پیشرفته‌ای از نور مبنی بر مشاهده تجزیه نور سفید در منشور به طیف‌های مرئی، ایجاد کرد. بررسی‌های او در مورد نور در کتاب مؤثرش اپتیکس جمع‌آوری و در سال ۱۷۰۴ منتشر شد. او همچنین قانون تجربی سرد شدن را فرمول‌بندی کرد، نخستین محاسبه نظری سرعت صوت را انجام داد و مفهوم سیال نیوتنی را تعریف کرد. او به عنوان یک ریاضی‌دان نیز در مطالعه سری توانی، تعمیم دادن بسط دوجمله‌ای به توان‌های غیر عدد صحیح و ایجاد کردن روشی برای تقریب زدن ریشه‌های یک تابع نقشی قابل‌توجه در پیشبرد ریاضی ایفا کرد. 
-
-نیوتن از اعضای کالج ترینیتی و دومین دارنده کرسی ریاضیات لوکاسین در دانشگاه کمبریج بود. او مسیحی بود و به کتاب مقدس مسیحی باور داشت، اما تفاسیر و عقایدش از کتاب مقدس با عقاید معمول مسیحیان متفاوت بود، به‌طوری که تثلیث را غیر عامیانه و دور از دیدگاه عموم رد کرد. برخلاف اعضای دانشکده کمبریج در آن دوران، وی از پذیرفتن دستورهای مقدس کلیسای انگلستان امتناع کرد. علاوه بر کارهای مربوط به علوم ریاضی، وقت زیادی را برای مطالعه علم کیمیا و شرح تاریخ مطابق کتاب مقدس صرف کرد. اما بیشتر کارهای او در این زمینه‌ها تا مدت‌ها پس از مرگش منتشر نشد. او از دید سیاسی و شخصیتی با حزب ویگ گره خورده بود. نیوتن دو دوره کوتاه در سال‌های ۹۰ – ۱۶۸۹ و ۰۲ – ۱۷۰۱ به عنوان عضوی از پارلمان دانشگاه کمبریج خدمت کرد. در سال ۱۷۰۵ نیز توسط ملکه آن عنوان شوالیه دریافت کرد. او سه دهه پایانی عمرش را در لندن، در جایگاه‌های ناظر (۱۷۰۰ – ۱۶۹۶) و ارباب (۱۷۲۷ – ۱۷۰۰) ضرابخانه سلطنتی و همچنین رئیس انجمن سلطنتی (۱۷۲۷ – ۱۷۰۳) گذراند. 
-
-زندگی
-آیزاک نیوتن در نیمه‌شب سال نو ۱۶۴۲ زاده شد. او کودکی زودرس و به‌قدری رنجور بود که پزشکان به زنده ماندنش امید چندانی نداشتند. پدرش که کشاورزی مرفه بود سه ماه پیش از تولد او از دنیا رفته بود و هانا، مادرش، به هنگامی‌که نیوتن تنها کودکی خردسال بود او را رها کرد. مادربزرگ نیوتن این کودک رنجور را به تنهایی بزرگ کرد. خانه مادربزرگ او در وولزثروپ بزرگ و راحت بود. آن‌ها فقیر نبودند، اما بزرگ‌کردن آیزاک که کودکی رنجور بود برای مادربزرگش آسان نبود. 
-
-در سال تولد آیزاک نیوتن، جنگ‌های داخلی انگلستان آغاز شد. نبردهای خونینی میان گارد سلطنتی و طرفداران مجلس درگرفت. جنگ که تمام شد، نیوتن شش ساله بود. 
-چندپاره‌شدن کشور، که از رویدادهای مهم تاریخ آن به‌شمار می‌رفت، آن را جولان‌گاه پروتستان‌ها کرد. بیشتر مردمان محل زندگی نیوتن (لینکلن‌شر) طرف‌دار مجلس بودند، ولی خانواده او طرف‌دار پادشاه بود. این مشکلات سیاسی بر زندگی او تأثیر فراوان داشت. 
-
-در این هنگام مادر او قصد ازدواج دوباره کرد و برای ازدواج با یک کشیش پولدار و مرفه، عاطفه مادری را زیر پا گذاشته و پسرش را رها کرد و او را نزد مادربزرگش نهاد؛ که احتمالا همین طرد شدن در کودکی توسط مادرش زمینه‌ساز عقاید زن ستیزانه نیوتن شد و موجب شد نیوتن هیچ‌وقت ازدواج نکند. او هیچگاه با مادربزرگش صمیمی نبود و همیشه از مادر و ناپدریش بیزار بود؛ او حتی در دفترچه خاطرات خود نوشته بود که دوست دارد مادر و ناپدری‌اش را زنده زنده بسوزاند و خانه را بر سرشان خراب کند. نیوتن در خانه مادربزرگش بیشتر روز را به ساخت الگوهای مکانیکی می‌پرداخت. او علاقه زیادی به این کار داشت. 
-
-نیوتن در ده سالگی شاهد مرگ ناپدری‌اش بود و به خاطر آن احساس شادمانی می‌کرد، چرا که از او بیزار بود. با مرگ ناپدری، مادرش به همراه سه بچه از شوهر دومش به وولزثروپ بازگشت، نیوتن از مادرش متنفر بود و حتی پس از بازگشت مادرش، رابطه او و مادرش هیچ‌وقت خوب نشد؛ نیوتن تا اخر عمر مادرش را نادیده می‌گرفت و به او توجه‌ای نمی‌کرد؛ دو سال بعد نیوتن وارد دبیرستان گرانثام شد. حال او با عمویش در شهر زندگی می‌کرد. نیوتن کم‌جان بود و نمی‌توانست در بازی‌های خشن شرکت کند. در چهارده سالگی او یک روز با یکی از بچه‌های قلدر مدرسه گلاویز شد و بینی او را شکست. این اتفاق او را به یک قهرمان تبدیل کرد و باعث تشویق دیگر بچه‌ها و دلگرمی او شد. 
-
-آیزاک جوان در ۱۶۶۱، در هجده سالگی وارد دانشگاه کمبریج شد اما مادر او حاضر نبود مخارج دانشگاه را بپردازد. از این رو وی به گروه «سابسایزرها» پیوست. سابسایزرها دانشجویانی بودند که به جای پرداخت شهریه، اتاق‌ها را نظافت می‌کردند یا در سالن غذاخوری، پیش‌خدمت می‌شدند. 
-
-در یکشنبه‌ای در اواخر بهار ۱۶۶۴ آیزاک و دوستش، جان ویکنز به سیرکی که به‌تازگی در کمبریج برپا شده‌بود رفتند. 
-در این سیرک آیزاک متوجه چیز درخشنده‌ای شد. آن چیز یک منشور بود. او دریافت که با آن منشور می‌تواند آزمایش‌های جالبی کند. از این رو بی‌درنگ آن را خرید. 
-مردم آن زمان فکر می‌کردند که اثر رنگین‌کمانی از خواص منشور است و تابش نور به منشور این خاصیت را از درون منشور آزاد می‌کند. 
-نیوتن دست به چندین آزمایش زد و از چند منشور استفاده کرد. نتایج او امروزه، بخشی از قوانین فیزیک هستند. او پی برد که «آنچه ما از چیزها می‌بینیم، بازتاب نور از سطح آن‌هاست». 
-
-نیوتن پس از این موفقیت‌های علمی در ۱۶۶۵ مدرک لیسانس علوم انسانی گرفت. حال او می‌توانست چهار سال دیگر در کالج ترینیتی تحصیل کند. او مایل بود از این پس به مسئله جاذبه بپردازد. اما در این سال طاعون در انگلستان شایع شد. به همین دلیل دانشگاه تعطیل شد و نیوتن به لینکلن‌شر بازگشت. 
-
-نیوتن در این فکر بود که چگونه سیاره‌ها بر مدار خود پیرامون خورشید می‌گردند بی‌آنکه نیرویی در کار باشد. او هنگامی‌که در باغ خانه مادری خود در حال فک�� به این بود، سیبی از درخت فرو افتاد و او پی برد که دلیل افتادن سیب، همان دلیل گردش سیاره‌ها به دور خورشید است. خورشید نیروی کششی به سیاره‌ها وارد می‌کند و همان نیرو را زمین به ماه. اما پرسشی دیگر برای وی پیش‌آمد؛ چرا سیاره‌ها به روی خورشید فرو نمی‌افتند؟ 
-او چند روز به این فکر کرد اما پاسخی نیافت. درست همان زمان که او بار و بنه خود را برای بازگشت به دانشگاه کمبریج می‌بست، پاسخ را یافت. او بازی بچه‌ها در مدرسه را به‌خاطر آورد. بازی این‌گونه بود که بازیکن باید سطل آبی را در هوا می‌چرخاند و برنده کسی بود که سطل را، بدون اینکه آب از آن بریزد، در هوا بچرخاند. 
-نیوتن دلیل چرخش سیاره‌ها به‌دور خورشید، بدون آنکه بر خورشید فرو افتند را دریافته بود. این پدیده که نیازمند سرعت جانبی است، در اثر یک نیروی مرکزگراست. او پس از چند آزمایش کشف کرد که نیروی جاذبه از قانون عکس مجذور فاصله پیروی می‌کند. 
-
-در زمان گالیله فقط تلسکوپ‌های شکستی وجود داشت که بزرگ‌نمایی و وضوح خوبی نداشتند. نیوتن با استفاده از نبوغ و تجربه‌اش در ساخت مدل‌های مکانیکی، تلسکوپ بازتابی را، که انقلابی در علم به‌شمار می‌رفت، اختراع کرد. نیوتن برای اختراع تازه‌اش مشهور شد و پس از چندی به انجمن سلطنتی پیوست. او در نخستین سخنرانی‌اش با دانشمند بزرگ هم عصرش یعنی رابرت هوک دیدار کرد و میان این دو مشاجره درگرفت. هوک خود را درباره نور، خبره می‌دانست و نظرات نیوتن را رد می‌کرد. 
-
-پس از چندی، نیوتن فیزیک را رها کرد و به کیمیاگری (پایه شیمی امروز) پرداخت. اما در همین ایام؛ هانا مادر او؛ در سن ۵۵ سالگی درگذشت، ولی نیوتن همچنان به فعالیت‌های علمی خود ادامه داد. 
-
-در ۲۸ آوریل ۱۶۸۶ نیوتن کتاب اصول ریاضی فلسفه طبیعی را چاپ کرد و نسخه اول آن را به انجمن سلطنتی فرستاد. اما در نیمه‌شب همان روز هوک مدعی شد که قوانین نیوتن را قبلا کشف کرده‌است. 
-
-در ۱۶۹۶ نیوتن رئیس ضرابخانه سلطنتی و چند سال بعد سرپرست انجمن سلطنتی شد. در این مدت او متقاعد شد که اکتشافات خود در زمینه نور را به نام «نورشناخت» منتشر کند. یک سال بعد، ملکه آن به او لقب شوالیه (سر) داد. 
-
-آیزاک نیوتن در ۲۰ مارس ۱۷۲۶ یا ۱۷۲۷ در سن ۸۴ سالگی به مرگ طبیعی درگذشت؛ او هیچ‌وقت ازدواج نکرد و فرزندی نداشت. 
-
-از کودکی تا استادی
-پس از به پایان بردن آموزش‌های آغازین در مدرسه گرنتام، نیوتن در ۱۶۶۱ به سفارش عمویش، که در کالج ترینیتی دانشگاه کمبریج درس خوانده‌بود، وارد آن‌جا شد. در آن دوران درس‌ها بیشتر بر پایه آموزه‌های ارسطو بود، اما نیوتن ترجیح می‌داد که با اندیشه‌های پیش گامانه فیلسوفان نوگرایی چون دکارت، گالیله، کوپرنیک و کپلر آشنا شود. در ۱۶۶۵ او قضیه دو جمله‌ای در جبر را کشف کرد. یافته‌ای که بعدها به ابداع حساب دیفرانسیل انجامید. نیوتن نخستین مدرک دانشگاهی خود را در ۱۶۶۵ دریافت کرد اما وقتی می‌خواست به دوره کارشناسی ارشد وارد شود، دانشگاه کمبریج بر اثر همه‌گیری طاعون در لندن بسته شد و نیوتن به روستایش بازگشت. در دو سال بعد، او در خانه‌اش به مطالعات خود در حساب، نورشناسی و گرانش ادامه داد. 
-
-در همین دوران مرخصی اجباری بود که نیوتن نظر خود را درباره گرانش پایه ریخت. بر اساس داستانی مشهور، روزی نیوتن زیر یک درخت سیب نشسته بوده که ناگاه سیبی به زمین افتاد و او به یکی‌بودن نیروی گرانش در زمین و آسمان پی برد. این داستان در واقع اغراق‌شده خاطره‌ای است که نیوتن نقل کرده بود. بعدها، او اقرار کرد که داستان افتادن سیب، ساختگی بوده و کشف جاذبه به تحقیقات پیشین او برمی‌گردد و او این داستان را برای جلب توجه مردم ساخته‌است. سال‌ها بعد در ۱۵ آوریل ۱۷۲۶، او به دوست نویسنده‌اش ویلیام استاکلی گفت: «این رخداد این پرسش را به ذهنم آورد که چرا سیب همیشه یک‌راست به پایین می‌افتد؟ چرا به جای حرکت به سمت مرکز زمین، به طرف‌های دیگر یا به بالا نمی‌رود؟» (برداشته از کتاب «یادداشت‌هایی از زندگانی سر آیزاک نیوتن») پس از برطرف شدن خطر طاعون در ۱۶۶۷، نیوتن به کمبریج بازگشت و عضو کالج ترینیتی شد و در ۱۶۶۸ با دریافت مدرک فوق‌لیسانس و کرسی استادی لوکازین جایگاه خود را محکم کرد. 
-
-اوج فعالیت‌های علمی
-
-نورشناسی
-در دهه ۱۶۶۰ میلادی نیوتن درباره شکست نور تحقیق می‌کرد. او دریافت که اگر نور سفید از یک منشور بگذرد، به طیفی از رنگ‌ها تجزیه می‌شود و این‌که با قرار دادن وارونه منشور مشابه دیگری در مسیر نور تجزیه‌شده، می‌توان رنگ‌های طیف را بازترکیب کرد و به نور سفید رسید. او دلیل تشکیل طیف را چنین توجیه می‌کرد؛ نور جریانی از ذرات کوچک است که به خط مستقیم در فضا حرکت می‌کنند و با گذر از یک ماده شفاف مانند منشور به ماده‌ای دیگر، این ذرات بسته به نوع لرزش خود با زاویه‌های گوناگون می‌شکنند. در نتیجه ذرات نور سفید از هم جدا شده به شکل طیف هفت رنگ ظاهر می‌شوند. 
-
-این ویژگی در تلسکوپ‌های شکستی، به پراکندگی نور می‌انجامد؛ لبه‌های عدسیهای این تلسکوپ‌ها مانند منشور عمل کرده و نور سفید را به صورت طیف درمی‌آورند و در تصویر تلسکوپ حاشیه‌های رنگی پدیدمی‌آورند. برای حل این مشکل نیوتن در ۱۶۶۸ تلسکوپ بازتابشی را، که جیمز گرگوری اسکاتلندی پیش‌تر طراحی کرده‌بود، کامل کرد و آن را همراه با تحلیل دقیق قوانین بازتابش و تجزیه نور به انجمن سلطنتی پیش نهاد. کار نیوتن با مخالفت رابرت هوک فیزیک‌دان روبرو شد. هوک و کریستیان هویگنس هلندی در آن زمان صاحب تئوری موجی نور بودند که نیوتن آن را نمی‌پذیرفت. چندی بعد نیوتن بر پایه نظرات خود کتابی درباره نورشناسی به نام «اپتیکس» نوشت؛ ولی از بیم مخالفت‌های هوک، آن را تا ۱۷۰۴، که خود رئیس انجمن سلطنتی شده و رابرت هوک نیز در گذشته بود، منتشر نکرد. 
-
-گرانش
-
-در ۱۶۸۴ نیوتن که مطالعات خود را درباره گرانش و چگونگی حرکت سیاره‌ها کامل کرده‌بود، رساله‌ای درباره آن نوشت که با توجه ادموند هالی ستاره‌شناس انگلیسی روبرو شد. با تشویق و پیگیری او سرانجام نیوتن کتابش با نام «اصول ریاضی فلسفه طبیعی» را کامل و با سرمایه هالی منتشر کرد. این کتاب بر جهان علم به ویژه فیزیک اثری بزرگ گذاشت و برخی آن را برترین کتاب علمی تاریخ دانسته‌اند. 
-
-یوهانس کپلر ستاره‌شناس آلمانی در ۱۶۰۹ نظریه انقلابی خود را درباره حرکت سیاره‌ها پیش نهاد. در آن زمان هنوز یافته‌های کوپرنیک مقبولیت عام پیدا نکرده‌بود و بیشتر مردم بر این باور بودند که سیاره‌ها، خورشید و دیگر ستارگان به دور زمین می‌گردند. کپلر در کتاب خود به نام «هیئت جدید» تمام این پندارها را در هم ریخت. او با بهره‌گیری از نتایج رصدهای استادش تیکو براهه و مشاهدات خود ثابت کرد که سیاره‌ها نه به دور زمین، که گرد خورشید می‌گردند و مدار آن‌ها نیز برخلاف تصور رایج دایره‌ای نیست بلکه بیضوی است. کپلر نتوانسته بود توضیح دهد که چرا مدار سیاره‌ها به این شکل است و چه نیرویی آن‌ها را به حرکت درمی‌آورد. همچنین مشخص نبود که چرا سرعت مداری سیاره‌ها وقتی به خورشید نزدیکترند، افزایش می‌یابد. 
-
-نیوتن در کتاب «اصول ریاضی فلسفه طبیعی»، معروف به «پرینسیپیا» (Principia)، به این پرسش‌ها پاسخ گفت. او ثابت کرد که نیروی کشش میان اجسام آسمانی، بر پایه قانون عکس مربع عمل می‌کند؛ یعنی مقدار نیروی گرانش میان خورشید و سیاره برابر است با عکس مجذور فاصله آن‌ها. او با تحلیل ریاضی نشان داد که قانون عکس مربع، ناگزیر مسیر حرکت سیاره‌ها را بیضوی می‌سازد. او حساب دیفرانسیل را در این زمان پی ریخت. آنگاه گام بلند دیگری برداشت و قانون گرانش عمومی را کشف کرد که به موجب آن هر جسمی در عالم به هر جسم دیگری نیروی کششی وارد می‌کند و مقدار این نیرو محاسبه‌پذیر است. 
-
-قوانین نیوتن در حرکت اجسام
-
-
-در بخش دیگری از پرینسیپیا، نیوتن چگونگی حرکت اجسام را با سه قانون توصیف کرده‌است. این قوانین آن‌قدر همه‌فهم و آشکارند که امروزه کسی گمان نمی‌برد نیازی به کشف‌شدن داشته‌باشند. با این حال نیوتن نخستین کسی بود که با نبوغ خود به آن‌ها پی‌برد و چیستان حرکت جسم را حل کرد. 
-قانون اول نیوتن (قانون لختی): «هر جسم در سکون یا حرکت یکنواخت در راستای خط مستقیم، به همان حالت می‌ماند مگر در اثر نیروهای بیرونی ناچار به تغییر آن حالت شود.» 
-قانون دوم نیوتن (رابطه نیرو و شتاب): «کل نیروی وارد بر یک جسم برابر است با حاصل‌ضرب جرم آن جسم در شتاب آن.» 
-قانون سوم نیوتن (قانون کنش و واکنش): «هرگاه جسمی به جسمی دیگر نیرو وارد کند جسم دوم نیز نیرویی به همان اندازه (مقدار) ولی در خلاف جهت بر جسم اول وارد می‌کند.» 
-
-مجموعه قوانین سه‌گانه حرکت و قانون گرانش عمومی، اساس فناوری مدرن هستند و با پیدایش فرضیه‌های تازه‌تر از اهمیت آن‌ها کاسته نشده‌است. 
-
-پذیرش مناصب حکومتی و ریاست انجمن سلطنتی
-در کنار کارهای علمی، نیوتن از مسئولیت‌های حکومتی نیز روی‌گردان نبود. او در ۱۶۸۹، ۱۷۰۱ و ۱۷۰۲ به نمایندگی مجلس برگزیده شد. اگر چه تنها چیزی که در این سه سال در مجلس بر زبان آورد، درخواست بستن پنجره‌ها بود. 
-
-در ۱۶۹۶ با فرمان چارلز مونتاگو رئیس خزانه‌داری انگلستان، نیوتن ناظر ضرابخانه سلطنتی شد و سه سال بعد در ۱۶۹۹، مدیر آن شد. اگرچه نیوتن چنین مشاغلی را بیشتر برای سرگرمی می‌پذیرفت ولی گفته‌اند که در این مقام وظیفه خود را «با شایستگی تمام» انجام می‌داد. از ۱۷۰۳ تا پایان عمر، نیوتن رئیس انجمن سلطنتی بریتانیا و همچنین یکی از اعضای فرهنگستان علوم فرانسه بود. او در ۱۷۰۵ از سوی ملکه آن به مقام شوالیه (شهسواری) رسید. 
-
-آیزاک نیوتن در ۸۴ سالگی در لندن درگذشت. پیکر وی را در کلیسای وست مینیستر به خاک سپردند. او نخستین دانشمندی بود که به این افتخار رسید. 
-
-زندگی شخصی
-نیوتن شخصیتی آشکارا غیرعادی داشت، بیش از اندازه استثنایی اما تک‌رو، سرد، بدعنق، تا حدی پارانوید و به حواس‌پرتی و انجام کارهای غیرعادی معروف بود. او تا جایی پیش رفت که یک‌بار سنجاقی دراز را در کاسه چشم خود، بین چشم و استخوان کاسه چشم و تا جای ممکن نزدیک به عقب چشم خود فرو برد و به اطراف چرخاند تا ببیند چه می‌شود، اگرچه به گونه‌ای معجزه‌آسا، چیزی نشد. در موردی دیگر، تا جایی‌که می‌توانست تاب بیاورد به خورشید خیره شد تا ببیند چه اثری بر بینایی می‌گذارد؛ این بار نیز آسیب ماندگار ندید ولی مجبور شد چند روزی در یک اتاق تاریک بماند تا چشمانش به وضعیت عادی برگردند. 
-
-هرچند نیوتن بیشتر برای آثار علمی شهرت دارد اما تعدادی از رساله‌های وی درباره تفسیر کتاب مقدس شهرت دارند. وی خود را از اندک افراد زمانه می‌دانست که از سوی خدا برای تفسیر کتاب مقدس برگزیده‌شده بودند. وی مانند بسیاری دیگر از هم‌وطنان هم‌عصرش از ستایندگان آثار جوزف مید بود. نیوتن تأکید زیادی بر تفسیر مکاشفه یوحنا داشت و یادداشت‌های فراوانی درباره این بخش از انجیل دارد. وی تثلیث را باور نداشت. او نیمی از عمر خود را به کیمیاگری و کارهای خودسرانه دینی گذراند و سال‌های سال به مطالعه نقشه طبقه همکف معبد گمشده سلیمان در بیت‌المقدس گذراند (و زبان عبری را هم برای همین فرا گرفت) تا سرنخ‌های ریاضی برای پیداکردن تاریخ دومین بازگشت مسیح و پایان جهان را در آن پیدا کند. او به کیمیاگری نیز دل‌بسته بود تا جایی‌که تجزیه یک‌رشته از موی سر نیوتن در دهه ۱۹۷۰ میلادی نشان داد که جیوه مانده در آن، چهل برابر میزان عادی است، که این، حواس‌پرتی او را نیز توجیه می‌کند که گاهی هنگام بیدارشدن، ساعت‌ها فراموش می‌کرد که باید از رختخواب برخیزد و نشسته در تختش در اندیشه‌های خود غرق می‌شد. 
-
-اختلافات علمی
-آیزاک نیوتون با لایبنیتس بر سر اینکه کدام‌یک زودتر حساب دیفرانسیل و انتگرال را ابداع کرده‌اند، اختلاف داشت و هنگامی‌که لایبنیتس از آکادمی علوم سلطنتی درخواست کرد که کمیته‌ای بی‌طرف برای بررسی آن دست به کار شود، نیوتون که رئیس آکادمی بود، کمیته‌ای از دوستان خود را برای این کار برگزید. در نتیجه، لایبنیتس به سرقت فکری محکوم شد. 
-
-درگیری دیگر نیوتون با رابرت هوک بر سر کشف قوانین سه‌گانه حرکت بود. مدارک تازه‌به‌دست‌آمده نشان می‌دهد حق با هوک بوده‌است. 
-
-پژوهش‌های انجیلی
-نیوتن در نسخه‌ای از سال ۱۷۰۴ کوشش‌های خود برای استخراج داده‌های علمی از کتاب مقدس را توصیف می‌کند و تخمین می‌زند که جهان زودتر از سال ۲۰۶۰ به پایان نخواهد رسید. او در پیش‌بینی این موضوع گفت: «این را نه برای اینکه پایان جهان را پیش‌بینی کرده باشم، می‌گویم؛ بلکه برای ابطال گمانه‌های عجولانه انسان‌های خیال‌پرداز که مرتبا آخرالزمان را پیش‌بینی می‌کنند، می‌گوییم که با هر بار شکست پیش‌بینی‌هایشان، اعتبارشان کاهش می‌یابد.» 
-
-جستارهای وابسته
-من فرضیه نمی‌سازم
-آیزاک نیوتن و علوم خفیه
-
-یادداشت‌ها
-سر آیزاک نیوتون - مدرسه ریاضیات و آمار، دانشگاه سنت اندروز، اسکاتلند. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-اسحاق نیوتن / آلفرد روپرت هال؛ ترجمه حسن افشار. - تهران: نشر مرکز
-تاریخ علم کمبریج / کالین ا. رنان؛ ترجمه حسن افشار. - تهران: نشر مرکز، چاپ سوم: ۱۳۸۲
-زندگی نامه اسحاق نیوتون
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-
-اعضای انجمن سلطنتی
-اعضای کالج ترینیتی، کمبریج
-انگلیکان‌های اهل انگلستان
-تاریخ حساب دیفرانسیل و انتگرال
-خاک‌سپاری‌ها در کلیسای وست‌مینستر
-دارندگان عنوان شوالیه
-دارندگان کرسی ریاضیات لوکاسی
-دانشمندان رنگ
-دانشمندان سده ۱۸ (میلادی) اهل بریتانیا
-دانشمندان عصر روشنگری
-دانشمندان فیزیک نظری
-دانش‌آموختگان ترینیتی کالج، کمبریج
-درگذشتگان ۱۷۲۷ (میلادی) 
-دینامیک سیالات‌دانان
-رؤسای انجمن سلطنتی
-ریاضی‌دان��ن انگلیسی سده ۱۷ (میلادی) 
-ریاضی‌دانان انگلیسی سده ۱۸ (میلادی) 
-ریاضی‌دانان اهل انگلستان
-زادگان ۱۶۴۲ (میلادی) 
-شوالیه‌های اهل انگلستان
-فیزیک‌دانان آزمایشگاهی
-فیزیک‌دانان اهل انگلستان
-فیزیک‌دانان نور
-فیلسوفان طبیعی
-فیلسوفان علم
-کارشناسان بالستیک (مکانیک) 
-مخترعان اهل انگلستان
-مسیحیان اهل انگلستان
-منتقدان بی‌خدایی
-نویسندگان انگلیسی سده ۱۸ (میلادی) 
-نویسندگان دین و علم
-ریاضیات اسلامی
-نویسندگان سده ۱۷ (میلادی) اهل انگلستان
-نویسندگان لاتین سده ۱۷ (میلادی) 
-نویسندگان لاتین سده ۱۸ (میلادی) 
-هرمسیون
-هندسه‌دانان
-گاه‌شماری میلادی یا تقویم میلادی یک گاهشماری با ریشه مسیحی است که هم‌اکنون در بیشتر از ۹۵ درصد کشورهای جهان استفاده می‌شود و یک تقویم بین‌المللی است. این گاه‌شماری برگرفته از گاه‌شماری ژولینی با مبدأ میلاد عیسی است و نخست از سوی آلویسیوس لیلیوس که پزشکی از اهالی کالابریا بود، پیشنهاد شد. تعدیل کبیسه‌گیری این گاه‌شماری در ۲۴ فوریه ۱۵۸۲ از سوی پاپ گریگوری سیزدهم پذیرفته شد و از آن پس به گاه‌شماری گریگوری (گرگوری) مشهور شد ولی در ایران و کشورهای عربی به آن تقویم میلادی می‌گویند. 
-
-گاه‌شماری گریگوری ابتدا در میان کشورهای کاتولیک اروپا و سپس در میان پروتستان‌ها و ارتدکس‌ها پذیرفته‌شد. در میان کشورهای اروپایی، یونان آخرین کشوری بود که در سال ۱۹۲۳ اقدام به پذیرش این گاه‌شماری کرد. ژاپن، کشور کره و چین به‌ترتیب در سال‌های ۱۸۹۵، ۱۸۷۲ و ۱۹۱۲ گاه‌شماری میلادی را پذیرفتند. امروزه در اکثر کشورهای جهان، همچنین اغلب کشورهای اسلامی، گاه‌شماری میلادی به‌عنوان تقویم رسمی شناخته می‌شود. مصر در سال ۱۸۷۵ و ترکیه در تاریخ ۲۶ دسامبر ۱۹۲۵ تصویب و از اول ژانویه سال ۱۹۲۶ اقدام به پذیرش تقویم میلادی کردند. عربستان سعودی آخرین کشور اسلامی است که در سال ۲۰۱۶ تقویم میلادی را به‌عنوان تقویم رسمی کشور انتخاب و جایگزین تقویم ام‌القری (مبتنی بر تقویم هجری قمری) کرد. 
-
-طبق آمار جهانی در اوت ۲۰۲۰، کشورهای ایران با ۸۳ میلیون جمعیت، افغانستان با ۳۸ میلیون جمعیت، اتیوپی با ۱۱۲ میلیون جمعیت، و نپال با ۲۹ میلیون جمعیت، تنها کشورهای جهان هستند که هنوز تقویم میلادی در آن‌ها تقویم رسمی به‌شمار نمی‌رود، ایران و افغانستان از تقویم هجری خورشیدی، و دو کشور دیگر هر یک از تقویم‌های متفاوتی استفاده می‌کنند که هیچ‌یک جهانی نیستند و در خارج از این کشورها کاربردی ندارند. 
-
-تاریخچه و ویژگی‌ها
-گاه‌شماری ژولینی (گاه‌شماری میلادی قدیم) که از گاه‌شماری رومی گرفته‌شده بود، در دوره مسیحی با مبدأ میلادی پذیرفته شد. این گاه‌شماری ۳۶۵ روز بود که برای هر ۴ سال یک روز به روزهای سال اضافه می‌شد (سال ۳۶۵ ٫ ۲۵ روزه). به علت دقیق نبودن کسر سال نسبت به سال اعتدالی هر ۱۲۸ سال یک روز عقب می‌افتاد. در سال ۱۵۸۲ میلادی جهت تصحیح آن «گاه‌شماری گرگوری» (میلادی جدید) ایجادشد. در گاه‌شماری ژولیانی اعتدال بهاری در سال ۳۲۵ میلادی که شورای نیقیه تشکیل‌شده بود در ۲۱ مارس صورت گرفته بود و در سال ۱۵۸۲ به ۱۱ مارس افتاده بود و ده روز عقب‌مانده بود. در گاه‌شماری گرگوری ده روز از تاریخ حذف گردید و کبیسه‌گیری‌های یکنواخت چهارساله نسبتا کاهش یافت بدینگونه که سال‌های قرن غیرقابل قسمت به ۴۰۰ (مانند: ۱۷۰۰، ۱۸۰۰ و ۱۹۰۰) بدون کبیسه‌گیری باشند. در نتیجه، با احتساب سال گریگوری ۳۶۵ ٫ ۲۴۲۵ روز (نسبت به سال حقیقی ۳۶۵ ٫ ۲۴۲۱۹۸۷۹ روز) میزان دقت گاه‌شماری میلادی را به عقب‌ماندگی یک روز در هر ۳ ٬ ۳۲۰ سال رساند. 
-
-طول زمانی سال گریگوری -> ۳۶۵ ٬ ۲۴۲۵ روز = (۳:۴۰۰) - ۳۶۵ ٬ ۲۵
-
-دوره عقب‌ماندگی یک‌روزه گاه‌شماری گریگوری -> ۳۳۲۰ سال = (تفاضل سال حقیقی با گریگوری): ۱
-
-کبیسه‌گیری
-کبیسه‌گیری تقویم میلادی دارای دو دوره زمانی است. در دوره ژولینی سال‌های مضرب عدد ۴ کبیسه‌اند. در دوره گریگوری هر چهار سال یک‌بار (سال‌های مضرب ۴) کبیسه است، با این استثنا که در سال‌های رأس سده، تنها سال‌های مضرب عدد ۴۰۰ کبیسه‌اند. در تصحیح گاه‌شماری میلادی، با حذف ده روز از تقویم ژولینی، روز پس از پنجشنبه ۴ اکتبر ۱۵۸۲ ژولینی، جمعه ۱۵ اکتبر گریگوری است؛ و ازنظر تاریخی، روزهای ماقبل ۵ اکتبر ۱۵۸۲ میلادی بر اساس گاه‌شماری ژولینی در نظر گرفته می‌شود و عملا ده روز از تاریخ میلادی حذف‌شده قلمداد می‌شود. 
-
-در شبه‌جزیره ایبری، ایتالیا و لهستان بعد از پنجشنبه ۴ اکتبر جمعه ۵ اکتبر نبود بلکه ۱۵ اکتبر بود که ۱۰ رور از روزهای تاریخ برای رفع خطاهای تقویم جولیان برداشته شد. در فرانسه و می‌سی‌سی‌پی (ایالات‌متحده آمریکا)، یکشنبه ۹ دسامبر با ۲۰ دسامبر میلادی دنبال شد. 
-
-ماه‌های میلادی
-
-هر سال در گاه‌شماری گرگوری ۱۲ ماه دارد. نام ماه‌های میلادی رایج در ایران از زبان فرانسوی وارد فارسی ایران شده‌است که البته با تلفظ اصیل و درست فرانسوی کمی متفاوت هستند، همچنین نام و املای فرانسوی آن‌ها با همتای انگلیسی خود نیز کمی متفاوت است. نام‌های رایج در فارسی افغانستان از زبان انگلیسی، و نام‌های رایج در فارسی تاجیکستان از زبان روسی هستند. 
-
-فهرست نام ماه‌های گاه‌شماری میلادی و تعداد روزهای آنها: 
-
-کاستی‌های گاه‌شماری میلادی
-نقص نخست گاه‌شماری گریگوری، سرآغاز سال است که امروزه ۱ ژانویه به صورت جهانی رسمی شناخته شده‌است. پیش‌تر در این‌باره اتفاق‌نظری میان کشورها و فرقه‌های مسیحی نبود. با توجه به اینکه اول ژانویه برابر با ۱۰ یا ۱۱ دی گاه‌شماری خورشیدی (اوایل زمستان در نیم کره شمالی و اوایل تابستان در نیم کره جنوبی) است، این زمان از لحاظ حرکت انتقالی زمین و در مقایسه با سرآغاز گاه‌شماری‌های معتبر جهان برای آغاز سال مناسب نیست. از همین جاست که اشکال‌های بزرگ در ازمنه تاریخ برای آن به وجود آمده‌است (چنان‌که سال مالی کشورهایی که از این تقویم استفاده می‌کنند با سال میلادی منطبق نیست و تقریبا از اوایل فروردین آغاز می‌شود). 
-
-گاه‌شماری میلادی با وضعیت فصلها و موقعیت خاص زمین مانند اعتدالین و انقلابین هم‌خوانی ندارد و شمار روزهای هر ماه نیز نامنظم است. سرآغاز سال و سرآغاز ماه‌ها در گاه‌شماری مسیحی کلا قراردادی هستند و به مسائل نجومی یا حرکت انتقالی زمین مربوط نیستند و با بروج سروکاری ندارند. برای بهره‌گیری از این روش هیچ دلیل منطقی وجود ندارد و از سوی دیگر در طول تاریخ بسیاری به دلخواه دخل و تصرفی در این گاه‌شماری کرده‌اند. 
-
-هم‌چنین این گاه‌شماری پایه دقیق مذهبی ندارد و مشکلات مذهبی مسیحیان را برطرف نکرده‌است و ایام مذهبی را به‌طور دقیق مشخص نمی‌کند و برای تعیین این ایام باید از تقویم قمری کمک گرفت و منجمین ناچارند هر سال با کمک گرفتن از روش اپاکت (Epacte) محل آن را در ماه‌های قمری پیدا کنند؛ در نتیجه عید پاک در فاصله ۲۲ مارس تا ۲۵ آوریل دائما در تغییر است همچون سایر اعیاد و روزهای مذهبی مسیحیان و مسلمانان. 
-
-پیشنهاد جایگزینی تقویم میلادی
-کاستی‌های تقویم میلادی برخی را به فکر تدوین یک تقویم معتبر جهانی انداخته‌است چنان‌که چنین طرحی در سازمان ملل مطرح شد که به جایی نرسید. در گذشته نیز پس از انقلاب فرانسه به فکر تغییر تقویم در این کشور افتادند و تقویم جمهوری فرانسه را جایگزین تقویم میلادی کردند. از آن جمله شخصی به نام سیلون مارشال طرحی ارائه داد که مورد تأیید انجمن ریاضی‌دانان و کنگره ملی فرانسه قرار گرفت. سرآغاز سال در این تقویم اعتدال پاییزی و مبدأ آن سال ۱۷۸۷ (انقلاب فرانسه) بود که البته بعدا منسوخ شد. 
-
-جستارهای وابسته
-شب سال نو
-گاه‌شماری چینی
-گاه‌شماری عبری
-گاه‌شماری هجری قمری
-گاه‌شماری هجری خورشیدی
-تطبیق ماه‌ها و روزهای میلادی با گاه‌شماری هجری خورشیدی
-
-منابع
-
-بنیان‌گذاری‌های ۱۵۸۲ (میلادی) در اروپا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۵۸۲ (میلادی) 
-گاه‌شماری رومی
-
-گاه‌شماری‌ها
-سید عمادالدین حسنی برقعی (مبرقعی)، معروف به عماد خراسانی (۱۳۰۰ - ۲۸ بهمن ۱۳۸۲) شاعر غزل‌سرا و قصیده‌سرای مشهور خراسانی بود و از نام‌آوران شعر و غزل معاصر ایران به‌شمار می‌آمد. 
-
-زندگی‌نامه
-عماد خراسانی به روایت مهدی اخوان ثالث متولد بهار ۱۳۰۰ خورشیدی در توس (مشهد) روستای کاهو است اما خود در مصاحبه‌ای گفته تولدش را بدون هیچ توضیح دیگری در ۱۲۹۹ ثبت کرده‌اند. پدرش «سید محمدتقی معین‌دفتر» (از صاحب منصبان آستان قدس رضوی) و مادرش «بی‌بی حرمت» نام داشتند. نسب عماد به احمد بن موسی مبرقع امام محمد تقی جواد می‌رسد و نام کاملش سید عمادالدین حسن برقعی است. 
-
-عماد در ۳ سالگی مادرش را از دست داد و در ۶ سالگی پدرش را و از آن پس تحت سرپرستی پدربزرگ و مادر بزرگ رشد کرد. عماد از ۹ سالگی با تشویق دایی خود، شعرخوانی و سرودن شعر را آغاز کرد. او در جوانی با تخلص «شاهین» یا «شاخص» شعر می‌گفت و سپس تخلص «عماد» را برگزید. تخلص عماد خراسانی را فریدون مشیری برای او انتخاب کرد. 
-
-زندگی شخصی
-عماد یک‌بار ازدواج کرد اما همسرش هشت ماه بعد درگذشت. او از سال ۱۳۳۱ به تهران رفت. عماد خراسانی فرزندی نداشت و تا آخر عمر تنها زندگی کرد. 
-
-درگذشت
-وی پس از یک دوره بیماری در صبح روز شنبه ۲۸ بهمن ۱۳۸۲ در تهران در سن ۸۲ سالگی درگذشت. 
-
-عماد در نگاه دیگران
- «مهدی اخوان ثالث» که یکی از دوستان صمیمی عماد بود در مقدمه‌ای بر کتاب «ورقی چند از دیوان عماد» شرح‌حال و زندگی کاملی از عماد را نوشته که این کتاب تاکنون بارها با همان مقدمه تجدید چاپ شده‌است. به گفته اخوان ثالث «اگر شعر را در معنای حقیقیش به‌جای آوریم، نه فقط فن و صنعت‌گری و مهارت در تمشیت امر و قافیه و کلمات، بی‌شک عماد در غزل‌سرایی از شاعران برجسته و تراز اول معاصر است و در قیاسی وسیع‌تر، سخن او از این و آن متمایز است.» 
-
-پرویز خائفی از غزلسرایان معاصر، عماد خراسانی را یکی از معتبرترین چهره‌های غزل معاصر دانسته و می‌گوید: در دوره‌ای که غزل در ادبیات ما شرایط خاصی داشت و به سکون و سرگردانی رسیده بود، «محمد حسین شهریار»، «محمدحسن رهی معیری» و «عماد خراسانی» هر یک با زبان و بیان خاص خود در پی غزل اصیل و سنتی رفتند. در ضمن این‌که عماد با حفظ ساختار و استحکام شعر کهن، حالاتی را ارائه می‌دهد که قابل توجه‌است و درد جامعه امروز را می‌شناسد. نکته مهم در غزل عماد، تجلی دردها، ناراحتی‌ها و سرخوردگی‌هایی است که او در زندگی خود با آنها روبه‌رو بوده‌است. او اصالت غزل را حفظ می‌کرد و هیچ‌وقت از روی تفنن غزل نگفت، بلکه مفهوم غزل یعنی عشق و دوست داشتن را شناخته و به‌کار می‌برد. خائفی کار عماد را بالاتر از شهریار می‌داند و می‌گوید: شهریار تراش خاص زبان فارسی را گاهی اوقات رعایت نمی‌کرد، ولی زبان عماد شفاف و تراش داده شده‌است. 
-
-حسین منزوی غزل عماد را غزلی بینابین دانسته و می‌گوید: غزل عماد ضمن اینکه به ارزش‌های کلاسیک پایبند است، از برخی فضاها و اصولهای تازه هم خالی نیست. غزل عماد عاشقانه است و کمتر از مضامین فلسفی و اجتماعی استفاده می‌کند. منزوی معتقد است: غزل عماد، غزل و تغزل و حدیث نفس است. البته طبیعی است که در سن و سال پیری مانند همه به شکایت از دنیا و مسائل آن بپردازد، اما غزل او مانند غزل سایه یا منوچهر نیستانی نیست که علاوه بر طرح مضامین شخصی و عاطفی، به مشکلات اجتماعی و مسائل زمانه نیز بپردازد. 
-
-فرج سرکوهی معتقد است: «شعرهای عماد در قوالب کلاسیک قدمائی است و عماد به مباحث نظری مطرح در ایران در زمینه زبان، ساختار و فرم شعر بی‌اعتنا بود اما ماندگاری شعر او دیوان او را به کتاب درسی شاعران تازه‌نفس نوجو و نوگرا از «نیمائی و پسانیمائی» گرفته تا «مدرن و پسامدرن» بدل می‌کند؛ چرا که ابعادی از راز ماندگاری و جاودانگی در زبان و فرهنگ، راز تأثیر، نفوذ و حیات ادبی را در دیوان او می‌توان خواند.» سرکوهی می‌گوید: «در شعر عماد همان جوهری است که قدما اصطلاح «سهل و ممنتع» را در توصیف آن به کار برده و سعدی را نمونه متعالی آن می‌دانستند. در بهترین شعرهای عماد اثری از تصنع زبانی و فرمی و ساختاری نیست و عماد عاطفه، ذهنیت، تخییل، اندیشه و حسی را در شعر خود درونی کرده، در اجرا به شعر برکشیده و با چنان قدرتی بیان می‌کند که مخاطب را به درون شعر می‌کشاند.» 
-
-اشعار
-دیوان اشعار عماد خراسانی با مقدمه‌ای از مهدی اخوان ثالث، بارها تجدید چاپ شده‌است. 
-
-برخی شعرهای عماد به ضرب‌المثل بدل شده و چند نسل از لایه‌های گوناگون مردم ایرانیان، از شاعران نوآور گرفته تا کسانی که با ادبیات مکتوب معاصر آشنائی چندانی ندارند، عواطف و احساسات و حالات خود را با تکرار بیتی از عماد بیان می‌کنند که در حافظه آنان نقش بسته‌است. 
-
-یا این بیت دیگر: 
-
-این غزل زیبا و معروف از اوست: 
-
-و یا شعری دیگر از عماد خراسانی: 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-یکی از اشعار مشهور عماد خراسانی به لهجه مشهدی: 
-
-عماد و موسیقی ایرانی
-بسیاری از غزل‌ها و اشعار عماد در برنامه‌های مختلف موسیقی اصیل ایرانی در رادیو یا برنامه‌های خصوصی توسط هنرمندان نامی و خوانندگان مشهور خوانده‌شده ازجمله: 
-
-اکبر گلپایگانی، محمود محمودی خوانساری، غلامحسین بنان، عبدالوهاب شهیدی، هایده، ایرج، ناصرمسعودی، محمدرضاشجریان، علیرضاافتخاری
-
-به گوش مخاطبان رسیده است. اکبر گلپایگانی آوازی را با این مطلع «دلم آشفته‌ی آن مایه ناز است هنوز» را در نهایت زیبایی اجرا کرده و همچنین محمد رضا شجریان یکی از غزلهای مشهدی عماد را به نام «پیری و معرکه‌گیری» به‌صورت ضربی در برنامه موسیقی ایرانی اجرا کرده‌است. همچنین آواز ویگن با شعر «ای دل بلا، ای دل بلا، ای دل بلایی» که از اشعار اوست مع��وف است. 
-از آثار عماد می‌توان به «یک شب در بهشت» مثنوی حاوی پانصد بیت در بحرخفیف به سال ۱۳۲۰
- «شبی بر مزار خیام» به سال ۱۳۲۹ و کتابچه «سبو» و «دیوان عماد خراسانی» اشاره کرد. 
-
-عماد و احمد ظاهر
-اشعاری از اعماد توسط احمد ظاهر خوانند شهیر افغانستان خوانده‌شده است که از جمله آنها می‌توان به پیدا شد و پیدا شد و عهد کردم دیگر می‌نخورم اشاره کرد. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-مقاله بی‌بی‌سی فارسی درباره عماد خراسانی (از شعری که روزگار را شکست داد تا …) 
-مقاله بی‌بی‌سی فارسی درباره درگذشت عماد خراسانی
-
-اهالی مشهد
-درگذشتگان ۱۳۸۲
-زادگان ۱۳۰۰
-شاعران اهل مشهد
-شاعران مرد اهل ایران
-مدفونان در مقبرةالشعرای آرامگاه فردوسی
-۲۸ بهمن سیصد و سی و چهارمین روز سال در گاه‌شماری خورشیدی است. به پایان سال ۳۱ روز (۳۲ روز در سال کبیسه) باقی‌است. 
-
-رویدادها
-۱۳۸۸ - تغییر رنگ سبز پرچم ایران در چند مراسم دولتی به رنگ آبی
-
-زادروزها
-۱۲۸۱ - صادق هدایت، نویسنده، مترجم و روشنفکر ایرانی، (مرگ ۱۹ فروردین ۱۳۳۰) 
-۱۲۹۱ - مجید وفادار، آهنگساز و نوازنده ویولن
-۱۲۹۷ - امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر در دوران پهلوی
-۱۳۲۴ - شهرنوش پارسی‌پور، داستان‌نویس و مترجم ایرانی
-۱۳۴۹ - آرش حجازی، نویسنده و مترجم ایرانی
-
-مرگ‌ها
-۱۳۷۵ - بزرگ علوی، نویسنده، مترجم، پدر داستان‌نویسی نوین ایران (زاده ۱۲۸۳) 
-۱۳۸۲ - عماد خراسانی، شاعر غزل‌سرا و قصیده‌سرا (زاده ۱۳۰۰) 
-۱۳۹۹ - بهنام محجوبی'''، یکی از دراویش زندانی اعتراضات گلستان هفتم
-
-منابع
-
-روزهای بهمن
-انتخابات دوره هفتم مجلس شورای اسلامی. 
-
-نتیجه انتخابات
-
-پیروزی مطلق اصولگرایان
-دومین پیروزی مطلق اصولگرایان پس از انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا (۱۳۸۱) بود که در تهران ۲۹ نفر از ۳۰ نامزد معرفی‌شده توسط این جریان، وارد مجلس شدند. این در حالی بود که انتخابات این دوره مجلس شورای اسلامی توسط دولت محمد خاتمی برگزار شد. همچنین اکثریت اعضای لیست انتخاباتی اصلاح طلبان در این دوره شکست خوردند. مهدی کروبی از آن جمله است. 
-
-واجدین شرایط: ۴۶ میلیون و ۳۵۱ هزار و ۳۲ نفر (بدون احتساب حوزه انتخابیه بم) 
-شرکت‌کنندگان: ۲۳ میلیون و ۴۳۸ هزار و ۳۰ نفر (۵۰ ٫ ۵۷ ٪) 
-تعداد شعب اخذ رأی: ۳۹ هزار و ۸۸۵
-تعداد شعب شهرها: ۲۰ هزار و ۵۴۲ (۵۲ ٪) 
-تعداد شعب روستاها: ۱۹ هزار و ۳۴۳ (۴۸ ٪) 
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-آمار رسمی شرکت‌کنندگان انتخابات از وبگاه وزارت کشور
-پایگاه جامع اطلاع‌رسانی انتخابات ایران
-
-جستارهای وابسته
-انتخابات
-انتخابات زودهنگام
-قانون انتخابات
-هیئت مرکزی نظارت بر انتخابات
-انتخابات ۲ خرداد ۱۳۷۶ (ایران) 
-انتخابات هفتمین مجلس شورای اسلامی
-همه‌پرسی
-
-انتخابات ۲۰۰۴ (میلادی) در آسیا
-پارلمان
-انتخابات مجلس شورای اسلامی
-ایران در ۱۳۸۲
-ایران در ۱۳۸۳
-ایران در ۲۰۰۴ (میلادی) 
-دوره هفتم مجلس شورای اسلامی
-رویدادهای فوریه ۲۰۰۴
-رویدادهای مه ۲۰۰۴ (میلادی)
-۱۴ اسفند سیصد و پنجاهمین روز سال در گاه‌شماری خورشیدی است. به پایان سال ۱۵ روز (۱۶ روز در سال کبیسه) باقی‌است. 
-
-رویدادها
-۱۳۵۷ - تأسیس کمیته امداد امام خمینی به دستور سید روح‌الله خمینی
-۱۳۵۹ - رویدادهای ۱۴ اسفند پس از سخنرانی بنی‌صدر
-۱۳۷۵ - سقوط یک فروند هواپیمای داسو فالکن- ۲۰ ارتش جمهوری اسلامی ایران در اردبیل
-
-زادروزها
-۱۳۱۵ - پرویز شهدی، مترجم معاصر
-۱۳۲۹ - فرخنده فرمانی‌زاده، بازیگر
-۱۳۵۴ - محسن نامجو، آهنگساز، نوازنده، شاعر، خواننده و فعال اجتماعی
-
-درگذشت‌ها
-۵۲۹ قبل از میلاد - کوروش بزرگ، شاه بزرگ ایران
-۱۳۴۵ - محمد مصدق، دولت‌مرد و نخست‌وزیر (زاده ۱۲۶۱). 
-۱۳۵۳ - عباس شهریاری، عامل ساواک
-۱۳۸۸ - محمد خوانساری، استاد برجسته فلسفه و منطق در دانشگاه تهران، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی و یکی از بزرگ‌ترین منطق دانان دوران معاصر بود
-۱۳۹۴ - عباس واعظ طبسی، از اعضای مجلس خبرگان رهبری
-
-مناسبت‌ها
-روز احسان و نیکوکاری. 
-
-منابع
-
-روزهای اسفند
-محمد مصدق (۲۶ خرداد ۱۲۶۱ – ۱۴ اسفند ۱۳۴۵) مشهور به دکتر مصدق و ملقب به مصدق‌السلطنه، سیاستمدار و حقوق‌دان ایرانی بود که از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ به‌عنوان سی‌امین نخست‌وزیر ایران خدمت کرد. او پیش از این نماینده چهار دوره مجلس شورای ملی بود. مصدق نخستین ایرانی دارنده مدرک دکترای رشته حقوق است که این مدرک را در سال ۱۲۹۳ از دانشگاه نوشاتل سوئیس دریافت نمود. مصدق در زمان انتقال سلطنت از قاجار به پهلوی، اگر چه از سلاطین قاجار ناامید بود با توجه به این‌که معتقد بود رضاخان با شاه شدن حکومتی بر مبنای دیکتاتوری و بازگشت به استبداد ایجاد می‌کند، با این کار مخالفت کرد و بعد از آن یکی از منتقدان سرسخت او بود. در زمان حکومت رضاشاه، مصدق زندان رفت و مدتی را در تبعید گذراند. او سلطنت پهلوی را مخلوق سیاست بریتانیا می‌دانست. 
-
-مصدق پس از سقوط رضاشاه، از تبعید به عرصه سیاست بازگشت و در سال ۱۳۲۸ با چندین حزب وارد اتحاد شد و به تأسیس جبهه ملی ایران اقدام کرد. جبهه ملی و در رأس آن‌ها مصدق، به پیشنهاد حسین فاطمی برای آغاز استعمارزدایی از ایران، ملی شدن صنعت نفت را مطرح کردند. مصدق در سال ۱۳۳۰ به نخست‌وزیری رسید و در نخستین قدم، قانون ملی شدن نفت ایران را اجرایی کرد. به همین دلیل طرح سقوط دولت او توسط بریتانیا (که شرکت بریتیش پترولیوم آنان تا پیش از ملی‌شدن نفت، صاحب عمده نفت ایران بود) ریخته شد و در کودتای ۲۸ مرداد که توسط سیا و‌ام آی ۶ و با حمایت محمدرضاشاه و روحانیون و ارتش شاهنشاهی انجام شد، دولت مصدق برکنار گردید. یکی دیگر از دلایل سقوط دولت او، مخالفت‌های ابوالقاسم کاشانی با مصدق بود. کاشانی در حالی که قبلا از مصدق حمایت می‌کرد، به همراه جمعی از روحانیون به مخالفت با مصدق برخاست. پس از آن مصدق در دادگاه نظامی محاکمه شد و علی‌رغم دفاعیه مستندی که از خود ارائه داد، به سه سال حبس انفرادی محکوم شد. پس از تحمل سه سال زندان، مصدق به دستور محمدرضاشاه به قلعه احمدآباد تبعید شد و تا پایان عمر خود، در آن‌جا تحت نظارت قرار داشت و به دلیل محدودیت‌های بسیار تا به آن اندازه عرصه به او تنگ شده بود که گفته خودش، «هر روز آرزوی مرگ می‌کرد» مصدق در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ بر اثر سرطان در ۸۷ سالگی در بیمارستان نجمیه تهران زیر نظر مأموران ساواک درگذشت و به دلیل مخالفت شاه با وصیت او مبنی بر به خاک سپرده شدن در کنار کشته‌شدگان قیام ۳۰ تیر در قبرستان ابن‌بابویه، در ملک شخصی‌اش واقع در قلعه احمدآباد دفن شد. 
-
-مصدق از طرفداران انقلاب مشروطه ایران بود و معتقد بود که مقام سلطنت مقام عالی تشریفاتی است. او در دوران نخست‌وزیری کوشید تا قدرت شاه را محدود به چارچوب مشخص‌شده آن در قانون اساسی مشروطه کند و نهادهای مدنی را تقویت کرد. در زمان نخست‌وزیری او، خانواده سلطن��ی (به خصوص اشرف پهلوی) از مخالفان سرسخت مصدق بودند. پس از کودتای ۲۸ مرداد، مصدق همچنان منتقد دخالت شاه در امر حکومت بود. اگرچه محمدرضاشاه کودتای ۲۸ مرداد را «قیام مردم» و «رستاخیز ملی ایران» می‌نامید، اما ۶۰ سال پس از کودتا، سیا با انتشار اسنادی، به دخالت مستقیم خود در ایران معترف شد. محققان معتقدند در جستجوی ریشه اصلی انقلاب ۱۳۵۷ ایران، می‌توان به کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ بازگشت. 
-
-مصدق یکی از پیشگامان نهضت ضداستعماری معاصر بود. از او نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهای جهان سوم هم به عنوان کسی که شجاعانه و با سرسختی تحسین‌برانگیزی مقابل استعمار بریتانیا ایستاد، نام می‌برند. او چهره آزادی‌خواه پرشور و استعمارستیزی بود که با سیاست موازنه منفی الهام‌بخش رهبران جنبش عدم تعهد بود و بر کشورهای خاورمیانه همچون مصر تأثیر گذاشت. مصدق نخستین دولتمرد خاورمیانه بود که با اجرایی کردن اندیشه ملی‌سازی صنعت نفت پرچم مبارزه اقتصادی با قدرت‌های استعماری را برافراشت. از این رو در کشورهای خاورمیانه از او به‌عنوان «زعیم الشرق» یاد می‌شد و جمال عبدالناصر خیابانی را در قاهره به نام مصدق نام نهاد که اکنون نیز به این نام خوانده می‌شود. او در سال ۱۹۵۱ به‌عنوان شخص سال مجله تایم انتخاب شد. 
-
-اوایل زندگی
-
-محمد مصدق در ۲۶ خرداد ۱۲۶۱ در محله سنگلج تهران به دنیا آمد. پدرش میرزا هدایت‌الله، وزیر دفتر ناصرالدین‌شاه، از نوادگان میرزا محسن آشتیانی و از رجال متجدد روزگار و اطرافیان میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود. مادر محمد مصدق ملک تاج خانم نجم‌السلطنه دختر شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله و نوه عباس میرزا ولیعهد بود که موقوفه بیمارستان نجمیه تهران را بنا نهاد. 
-
-ازدواج و خانواده
-در سال ۱۲۸۰، مصدق ۱۹ ساله با زهرا دختر میرزا زین‌العابدین تهرانی، سومین امام جمعه تهران، ازدواج کرد. زهرا ابتدا ملقب به شمس‌السلطنه بود. پس از مرگ مادرش که دختر ناصرالدین‌شاه بود و لقب ضیاءالسلطنه داشت، این لقب به زهرا داده شد. ازدواج این دو ۶۴ سال تا پایان زندگانی‌شان ادامه یافت. ضیاءالسلطنه در سال ۱۳۴۲ بر اثر ابتلا به ذات‌الریه در بیمارستان نجمیه تهران درگذشت. 
-
-این زوج صاحب سه فرزند دختر و چهار فرزند پسر شدند که دو تن از فرزندان به نام‌های محمود و یحیی در کودکی درگذشتند و دو فرزند پسر به نام‌های احمد و غلامحسین و سه دختر به نام‌های منصوره و ضیاء اشرف و خدیجه باقی ماندند. 
-
-رسیدن به شغل مستوفی
-در ۱۶ اسفند ۱۲۶۴، پدربزرگ مادری مصدق، شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله درگذشت. چنان‌که در آن دوره مرسوم بود، هرگاه یکی از حقوق‌بگیران دولت در می‌گذشت، یک سوم حقوق او به بازماندگان می‌رسید و به همین سبب یک سوم حقوق ۱۲۰ تومانی وی به فرزندانش فرزندانش از جمله عبدالحسین میرزا سالار لشکر (بعدا معروف به فرمانفرما)، خانم سرورالسلطنه (بعدها ملقب به حضرت علیا) و خانم نجم‌السلطنه تعلق گرفت. تعلق گرفت. در سال ۱۲۷۰، پدر مصدق از ناصرالدین‌شاه درخواست کرد که میرزا محمد (مصدق) ۹ ساله در ردیف مستوفیان زبردست قرار گیرد و در فهرست حقوق‌بگیران درآید و ناصرالدین‌شاه پذیرفت. در شهریور ۱۲۷۱، پدر میرزا محمد درگذشت. پس از درگذشت پدر به رسم زمامداری آن زمان، محمد به تصدی استیفای خراسان رسید که وظائف رسیدگی به کلیه حساب‌های ایالات یا ولایات مربوط و دستورالعمل‌��ای امور مالی را برعهده داشت. او ابتدا از سررشته‌داران راهنمایی گرفت ولی خیلی زود بر امور مسلط شد و در ردیف مستوفیان کارآمد قرار گرفت. 
-
-به نوشته مصدق: 
-
- «هیچ حقوقی یا اضافه‌حقوقی داده نمی‌شد مگر این‌که پیشتر محل آن تعیین شده‌باشد و محل حقوق جدید به این روش معمولا یک سوم متوفیات بود. به‌این طریق که هر کسی از دنیا می‌رفت اگر وارثی داشت یک سوم از حقوق او و الا تمام آن در اختیار دولت قرار می‌گرفت که به هر کس می‌خواست می‌داد…» 
-
-پسر بزرگ میرزا هدایت‌الله از خواهر میرزا یوسف آشتیانی، میرزا محمد حسین نام داشت که سال‌ها به علت بیماری میرزا هدایت‌الله وزارت دفتر استیفا را عهده‌دار بود و با فوت پدر رسما به این سمت منصوب شد. میرزا علی و میرزا محمد، پسران دیگر میرزا هدایت‌الله به ترتیب موثق‌السلطنه و مصدق‌السلطنه لقب گرفتند. در همین زمان یک سوم حقوق دوران خدمت میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر بین بازماندگانش تقسیم شد و قسمتی هم به مصدق‌السلطنه رسید. 
-
-از ۱۶ دی ۱۲۷۳ تا ۸ اردیبهشت ۱۲۷۴، ولیعهد مظفرالدین میرزا (مظفرالدین‌شاه آینده) که به‌رسم معمول دوره قاجار، فرمانروای آذربایجان بود و در تبریز زندگی می‌کرد به همراه اطرافیان به تهران سفر کرد و این ۱۱۲ روز را در منزل داماد خود عبدالحسین میرزا فرمانفرما (دایی مصدق) به سر برد. نجم‌السلطنه با فضل‌الله خان وکیل‌الملک منشی باشی ولیعهد ازدواج کرد و در بهار ۱۲۷۳ خورشیدی به همراه شوهر خود و مصدق از تهران به تبریز جابه‌جا شد. مصدق بیش از یک سال در تبریز زندگی کرد و آشنایی او به ترکی آذری در این دوران بود. 
-
-در سال ۱۲۷۵ مظفرالدین میرزا پس از به قتل رسیدن پدرش ناصرالدین‌شاه، تاجگذاری کرد. پس از این ماجرا تمامی افرادی که در دربار ولیعهد در تبریز بودند به تهران نقل‌مکان کردند. عبدالحسین میرزا فرمانفرما علیه علی‌اصغر خان اتابک، اتابک اعظم نخست‌وزیر، توطئه کرد و چهار ماه پس از به تخت نشستن مظفرالدین‌شاه با دسیسه اتابک را کنار زدند و پس از آن، کشور بدون صدر اعظم و با زعامت چهار وزیر به شمول وزیر داخله مخبرالدوله؛ وزیر جنگ فرمانفرما؛ وزیر خارجه مشیرالدوله؛ و وزیر مالیه نظام‌الملک اداره شد و میرزا فضل‌الله خان وکیل‌الملک، منشی مخصوص شاه، فرمان استیفای خراسان را به نام میرزا محمد خان مصدق‌السلطنه صادر کرد. 
-
-رها کردن شغل مستوفی
-در ایران عهد قاجار، انقلاب مشروطه موجب تغییر کلیه ارکان حکومتی و ایجاد نهادهای نوین به جای دوایر سنتی از جمله دیوان استیفا شد. مصدق نیز از مستوفی‌گری استعفا داد. 
-
-مصدق به دو علت برای استعفای خود اشاره کرده‌است: یکی اینکه علی‌رغم احساس رضایت در سال‌های نخستین این مسؤولیت، به کسب دانسته‌ها بیش از آنچه در مکتب‌خانه‌های فراگیر درس داده می‌شد، گرایش داشت و در این میان ماجرای گله‌مندی یکی از ارباب‌رجوع که به گفته مصدق «حقوقی در حقش برقرار شده و از تأدیه رسوم معمول خودداری می‌کرد…» بهانه‌ای به دست امین‌السلطان اتابک اعظم صدراعظم دوران ناصری و مظفری داد تا ناراحتی درونی خود را نسبت به مصدق که می‌اندیشید با مخالفان صدراعظم ارتباط دارد، آشکار ساخته، تصمیم به برکناری او بگیرد، کاری که در عمل رخ نداد. این جریان منجر به این شد که مصدق در خانه گوشه‌نشینی کند و روانه مدرسه تازه تأسیس شده علوم سیاسی آن دوره گردید؛ ولی به علت ممنوعیت تحص��ل مستخدمین دولت، در خانه به مطالعه خصوصی پرداخت و از اساتیدی مانند محمدعلی کاشانی، میرزا عبدالرزاق خان یغابری، میرزا غلامحسین‌خان رهنما و میرزا جوادخان قریب (دیپلم مدرسه سیاسی و ناظم مدرسه آلمانی) بهره برد. 
-
-دلیل دیگری که مصدق برای رها کردن کارش برمی‌شمرد این است: 
-
-پس از انقلاب مشروطه
-
-تلاش برای نمایندگی در مجلس دوره اول
-پس از صدور فرمان مشروطیت، مصدق از سوی طبقه اعیان اصفهان برای نمایندگی آن‌ها به مجلس راه یافت همسرش به‌دلیل داشتن دو ملک در اصفهان، باعث آشنایی مصدق با رجال و اعیان این شهر شده بود. همچنین مصدق با حاکم اصفهان ارتباط داشته بود. به‌علت نداشتن سن قانونی ۳۰ سال، اعتبارنامه او رد شد. مصدق در این باره می‌گوید: اما «اعتبارنامه بعضی از نمایندگان کمتر از سی سال به تصویب رسید». 
-
-مجلس شورای کبرای دولتی
-
-پس از مرگ مظفرالدین‌شاه، پسرش محمدعلی‌شاه در ۱۲۸۵ تاجگذاری کرد. در دسامبر ۱۹۰۷ بین محمدعلی‌شاه و مجلس شورای ملی جدال شد زیرا مجلس حقوق وی را کم کرد و دیگر تصویب نکرد که وی برای هزینه‌های شخصی از دولت روسیه وام بگیرد. در عوض روسیه برای براندازی مشروطه محرمانه به او وام داد و محمدعلی شاه جواهرات سلطنتی و مروارید ثروت ایران را گرو گذاشت. 
-
-محمد مصدق در دوران سلطنت محمدعلی شاه توسط برادر ناتنی‌اش حشمت‌الدوله والاتبار به عنوان یکی از اعضای طبقه اعیان و اشراف به عضویت «مجلس شورای کبرای دولتی» انتخاب شد که شاه ایجاد کرده بود. احمد کسروی راجع به‌این مجلس شورا نوشته‌است: 
-
-عضویت در مجلس شورای کبرای دولتی باب طبع مصدق نبود که خود جزء مشروطه‌خواهان محسوب می‌شد. او جلسه‌ای بی‌نتیجه هم با محمدعلی شاه داشت که آن را چنین روایت کرده‌است: 
-
- «روزی محمدعلی شاه مرا احضار کرد و فرمود که خواستم توسط معاون‌الدوله [وزیر خزانه] با سید عبدالله بهبهانی راهی باز کنم، کاری نکرد. هر گاه شما بتوانید کاری کنید موجب امتنان است. عرض شد که شاه را با ایشان چه حاجت است؟ ایشان هر چه دارند از همراهی و مساعدتی است که با آزادی‌خواهان می‌نمایند. شاه هم همین رویه را اختیار کنند و با مشروطیت مخالفت نفرمایند تا دکان سیاسی آقا تخته شود. آقا و اصحابش همگی من تبع شاه شوند». 
-پس از این جلسه، مصدق با وساطت برادرش حشمت‌الدوله والاتبار در خواست گذرنامه کرد و برای ادامه تحصیل به اروپا رفت. 
-
-مصدق در ۱۲۸۷ خورشیدی به فرانسه رفت و پس از پایان یافتن تحصیل علوم مالیه در مدرسه علوم سیاسی پاریس به سویس رفت و به دریافت درجه کارشناسی و دکتری در رشته حقوق در دانشگاه نوشاتل نائل آمد. موضوع پایان‌نامه کارشناسی او مسئولیت دولت برای اعمال خلاف قانونی مستخدمین در موقع انجام وظایف و قاعده منع استرداد مقصرین سیاسی بود. او تز دکترای خود را در مورد وصیت در فقه اسلام و مذهب شیعه نوشت که بعدا به فارسی ترجمه شد و در تهران به چاپ رسید. مصدق اولین ایرانی است که در رشته حقوق دارای مدرک دکترا می‌باشد. مصدق در همان زمان درخواست تابعیت سوئیس را کرد. 
-
-فعالیت‌های علمی
-مصدق در سال ۱۲۹۳ خورشیدی به ایران بازگشت و به درخواست ولی‌الله خان نصر تدریس در مدرسه سیاسی مشغول شد. او در این دوران به دلیل علاقه‌ای که به مسائل حقوقی و مالی و سیاسی داشت، چهار کتاب نوشت: 
-کاپیتولاسیون و ایران
-دستور در محاکم حقوقی
-شرکت‌های سهامی در اروپا
-اصول قواعد و قوانین مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دوره مشروطه
-مصدق همچنین در نشر مجله حقوقی-اقتصادی علمی با محمدعلی تهرانی و عده‌ای دیگر همکاری کرد. این مجله به مدت یک سال منتشر گردید. 
-
-بازگشت مصدق به ایران با آغاز جنگ جهانی اول مصادف بود. یک سال بعد برای مدتی به عضویت حزب اعتدال و سپس حزب دموکرات درآمد؛ و در آبان ماه همین سال به عضویت کمیسیون تطبیق حواله‌جات (جانشین دیوان محاسبات) از طرف مجلس سوم به مدت دو سال انتخاب شد. مصدق با سوابقی که در امور مالیه و مستوفی‌گری خراسان داشت به معاونت وزارت مالیه و ریاست کل محاسبات دعوت شد. نزدیک چهارده ماه در کابینه‌های مختلف این مسولیت‌ها را بر عهده داشت. خودش درباره این دوره می‌گوید: 
-
- «بنده چهارده ماه در وزارت مالیه خدمت کردم یعنی آن وقتی‌که این وزارتخانه دیناری کمک خارجی نداشت با آن تجربیاتی که بنده داشتم به هر ترتیبی بود مخارج مملکتی و عایداتش را میزان نمودم و مخارج از عایدات می‌گذشت. بعد از آن مدت خدمت بنده با یک یأسی فوق‌العاده کنار رفتم». 
-
-آنچه مصدق به عنوان یأس از آن یاد می‌کند اختلافاتش با مشارالملک وزیر کابینه صمصام السلطنه بود که به استعفای او و سفرش به اروپا انجامید. سفر او به اروپا همزمان شد با تشکیل کابینه دوم وثوق‌الدوله. مصدق در زمان اقامت دوم در سوییس، چون مانند بسیاری استقلال طلبان ایرانی با قرارداد سال ۱۹۱۹ میلادی وثوق‌الدوله مبنی بر تحت‌الحمایه بریتانیا شدن ایران مخالف بود، دوباره به سوئیس بازگشت. مصدق در اروپا با همراهی دکتر محمود افشار یزدی و چند تن دیگر به تشکیل کمیته مقاومتی پرداخت و با انتشار نامه‌ها و مقاله‌هایی در مخالفت با این قرارداد اقدام کرد. با سقوط کابینه وثوق‌الدوله و منتفی شدن قرارداد ۱۹۱۹، از او در دولت بعدی به ریاست حسن پیرنیا (مشیرالدوله) برای تصدی مقام وزارت عدلیه از وی دعوت به عمل آورد و این بار برای همیشه به ایران بازگشت. 
-
-والی فارس
-اندکی بعد از اینکه میرزا حسن خان مشیرالدوله که به جای وثوق‌الدوله به نخست‌وزیری انتخاب‌شده بود، به دکتر مصدق تلگراف زد و از او خواست به ایران برگردد و وزارت عدلیه (دادگستری) را به عهده بگیرد، مصدق به ایران وارد شد. در بازگشت از راه بندر بوشهر، پس از ورود به شیراز بر حسب درخواست محترمین فارس، در نوزدهم مهر ۱۲۹۹ به والی‌گری (استانداری) فارس منصوب شد. 
-
-دکتر مصدق در نخستین قدم اصلاحی بلافاصله پس از قبول مسئولیت، ضمن آن‌که وجه پیشنهادی برخی بزرگان را به عنوان پیشکش نپذیرفت قاطعانه آنان را ملزم کرد که بدون ضابطه از مردم پولی دریافت نکنند. وی رسما اعلام کرد که مبلغ شش هزار تومان بودجه ایالتی زیاداست و مبلغ دو هزار تومان کافی است و پس از آن وی، دو سوم از حقوق ماهانه خود را به خرانه بازگرداند. 
-
-از جمله اقدامات مصدق در دوران فرمانفرمایی ایالت فارس، برخورد با «شرارت و راهزنی» ایلات بود. در این زمان، کاروان حامل میرزا رضاخان ارفع الدوله، نماینده ایران در جامعه ملل در فارس مورد حمله قرار گرفته و بعد از قتل دو تن از همراهان، اموالش به یغما رفته بود. با پیگیری‌های والی جدید، اشرار بعد از مدتی یافته شدند و به مجازات رسیدند. مصدق ضمنا اشخاص وطن‌دوست را مصدر امور ایلات و عشایر کرد. پس از ورود مصدق‌السلطنه، اسماعیل‌خان صولت الدوله به ریاست ایل قشقایی رسید، به شیراز رفت و مورد محبت واقع شد. همچنین، میرزا محمدخان غضنفرالسلطنه برازجانی که از طرف انگلیسی‌ها به شیراز تبعید شده بود با انتخاب مصدق به سمت والی فارس مجددا به عنوان ضابط خطه برازجان تعیین و زمام امور آن ناحیه را به عهده گرفت. مصدق در عین حال، مانع از این شد که پلیس جنوب (وابسته به انگلستان) با تنگستانی‌ها درگیر شود. 
-
- «یک روزی ماژور (سرگرد) هود قنسول انگلیس آمد به من گفت ما حکم داده‌ایم تنگستانی‌ها را بلند بکنند. من حالم به هم خورد. گفت شما چرا حالتان به هم خورد؟ گفتم چون این صحبتی که کردید، نه در نفع شما بود نه در نفع ما. گفت توضیح بدهید. گفتم شما از پلیس جنوب شکایت دارید و می‌گویید که پلیس جنوب در شیراز منفور است. پس وقتی‌که شما پلیس جنوب را مأمور بیشه تنگستان بکنید، بر منفوریت آنها افزوده می‌شود. تنگستانی‌ها اگر شرارت می‌کنند من تصدیق می‌کنم. اگر بعضی از آنها راهزنی می‌کنند من تصدیق دارم. اگر آنها را پلیس جنوب تنبیه کند، آنها جزء شهدا و وطن‌پرست‌ها می‌شوند و من راضی نیستم؛ ولی اگر من که والی هستم آنها را تنبیه کنم، به وظیفه خودم عمل کرده‌ام و کار صحیحی کرده‌ام. گفت توضیحات شما مرا قانع کرد. شما کار خودتان را بکنید. من از شما تشکر می‌کنم. بعد از چند روز من تنگستان را امن کردم و ماژور هود آمد از من تشکر کرد». 
-
-هنگامی‌که مصدق والی فارس شد، قرارداد ۱۹۱۹ هنوز لغو نشده بود و انگلیسی‌ها انتظار داشتند که دولت ایران به پلیس جنوب که تحت فرماندهی آنان بود رسمیت بخشد. مصدق در برابر این خواسته مقاومت کرد، از مکاتبه رسمی با پلیس جنوب خودداری ورزید و افسران آن را در آیین‌های سلام رسمی که در تمام اعیاد مذهبی برگزار می‌شد، نپذیرفت: 
-
-کودتای سوم اسفند
-شب سوم اسفند ۱۲۹۹ سیم تلگراف شیراز و تهران قطع شد و تا شب ششم اسفند که تلگراف احمد شاه رسید، مصدق و اهالی فارس از کودتای سید ضیاءالدین طباطبایی در تهران بی‌خبر بودند. احمد شاه در تلگراف خود، تعیین سید ضیاء را به نخست‌وزیری اعلام کرد و مصدق در جواب شاه نوشت که اگر خبر تصمیم او در فارس پخش شود، «اسباب بسی انقلاب و اغتشاش خواهد شد و اصلاح آن خیلی مشکل خواهد بود». بلافاصله پس از تلگرام مصدق، بیانیه سید ضیاء در فارس منتشر و مردم از کودتا در تهران با خبر شدند. به جای احمد شاه، سید ضیاء به مصدق پاسخ داد: 
-
- «تصور این‌که قرائت دستخط اعلی‌حضرت اقدس همایون شاهنشاهی ارواحنا فداه محتمل است حدوث اشکالی را تولید کند، بالمره فکری نارسا بوده‌است. با کمال اقتدار و با نهایت نیرومندی لازم است وظیفه خود را ایفا نمایید. تشکیل این دولت وطنی و اصلاح‌کننده را هیچ‌کس جز خیانت‌کار نمی‌تواند تردید کند. آن هم فورا تنبیه می‌شود». 
-
-سید ضیاء به مصدق نوشت که نسبت به شخص او خوش‌بین است و او را شخص شایسته‌ای می‌داند و بسیار مایل است که از او در اصلاحات فارس استفاده کند اما مصدق نیز باید «صداقت و صمیمیت» خود را به آگاهی او برساند و «آغوش گشوده» او را «برادرانه در بغل گرفته، کمک و مظاهرت» خودش را به وی «اهدا» کند. مصدق به این تلگرام و تلگرام‌های بعدی سید ضیاء جواب نداد و عملا از اطاعت او سر باز زد. در شانزدهم اسفند استعفای خود را به احمد شاه نوشت اما تا دوم فروردین ۱۳۰۰ از شاه جوابی نرسید تا اینکه در این روز به مصدق اعلام کرد که ایالت فارس را به قوام‌الملک بسپارد و فورا به تهران برود. 
-
-مصدق پس از کودتای سوم اسفند با نگارش مقالات �� سخنرانی میان رجال به مخالفت با این کودتا پرداخت. او دولت کودتا را به رسمیت نشناخت و از مقام خود مستعفی گشت و برای مصون ماندن از تعرض کودتاچیان ابتدا به قریه سیدان و سپس به قریه گز در اصفهان رفت و بعد از آن با توجه به پیام سردار محتشم مبنی بر اینکه تنها در صورت حضور در چهارمحال بختیاری از او پذیرایی خواهد شد، به دعوت سردار اشجع و معظم‌السلطان و سایر خوانین بختیاری نزد ایل بختیاری پناه برد و تا پایان سقوط کابینه سید ضیاء در قلعه دزک فرخ شهر (قهفرخ) مهمان باقی‌ماند
-
-وزیر مالیه
-هنوز مدت زیادی از توقف مصدق در ایل بختیاری نگذشته بود که کابینه سید ضیاءالدین سقوط کرد. با سقوط کابینه سید ضیاء، قوام‌السلطنه به نخست‌وزیری رسید و مأمور تشکیل کابینه شد و مصدق را به وزارت مالیه انتخاب کرد. 
-
-مصدق پس از ورود به تهران و تصدی وزارت مالیه با وجود همه فشارها حاضر نشد با آرمیتاژ اسمیت مستشار انگلیسی مالیه همکاری کند و به کار او پایان داد. مصدق برنامه اصلاحات در مالیه را در پیش گرفت که از جمله آن، پایان دادن به کار مستشاران خارجی بود. او از مجلس دوره چهارم طی دو لایحه در خواست کرد که دو کمیسیون یکی برای نظارت در جمع و دیگری برای نظارت در خرج ایجاد شود و در لایحه دیگر پیشنهاد داد برای تغییر کلیه لوایح قانونی به او به مدت سه ماه اختیار داده شود تا کلیه لوایح قانونی برای تغییر قوانین وزارت مالیه را تصویب کند. 
-دو لایحه مصدق در کمسیون رد، و به جای آن، ماده واحده‌ای به این شرح جهت تصویب در مجلس پیشنهاد می‌شود: «راجع به ادارات وزارت مالیه از تاریخ تصویب این قانون تا مدت سه ماه موقوف‌الاجری شده وزیر مالیه مجاز است که ادارات مربوط به آن قوانین را منحل کرده و اداراتی را که صلاح می‌داند، تشکیل و قوانین مربوط به آن ادارات را که باید مجلس شورای ملی پیشنهاد نماید به‌طور نظامنامه برای تجربه و آزمایش در ادارات وزارت مالیه به جریان انداخته و بعد از تجدید نظر آنها را به صورت لوایح قانونی به مجلس شورای ملی پیشنهاد نمایند.» 
-
-آقا سید یعقوب انوار شیرازی، نماینده شیراز، در دفاع از این خواسته او گفت: «یک مصدق‌السلطنه که به همه ماها دیانت و امانت او معین‌شده، در عرض سه ماه می‌خواهد این قوانین را که اسباب تعدی نسبت به ملت شده‌است فسخ کند». مجلس درخواست مصدق را پذیرفت و به اعطای اختیارات به او رأی داد. مخالف سرسخت اعطای اختیارات به مصدق، سلیمان میرزا رهبر جناح اقلیت مجلس بود که با لایحه پیشنهادی کمسیون مالیه و اختیارات اعطایی به مصدق مخالف بود. دوران وزارت مالیه مصدق با کنار رفتن دولت قوام‌السلطنه در اواخر دی ۱۳۰۰ به پایان رسید. 
-
-والی آذربایجان
-
-با سقوط دولت قوام‌السلطنه در اواخر دی ۱۳۰۰ و روی کار آمدن دوباره مشیرالدوله، با توجه به فتنه سردار عشایر حاج علیلو و نظر به شهرتی که والیگری مصدق در فارس ایجاد کرده بود از مصدق خواسته شد که والی آذربایجان شود. مصدق به شرطی قبول کرد که نیروهای ارتش ایالت به دلایل امنیتی زیر نظر او عمل کنند. پس از موافقت مشیرالدوله و رضاخان، مصدق به آذربایجان رفت و تبریز را آرام، سردار عشایر را دستگیر و نان را در نانوایی‌ها فراوان کرداما بعد به سبب سرپیچی فرمانده قشون از دستورهایش و ادامه پیروی از اوامر رضاخان سردار سپه، وزیر جنگ وقت، از این سمت مستعفی گشت و به تهران مراجعت کرد. مصدق خود در خاطراتش اینگونه ذکر می‌کند: «علت استعفای من این بود که در اسکو وضعیتی پیش‌آمده بود که برای جلوگیری از آن می‌بایست عده‌ای سوار به آنجا اعزام شود که دستور اعزام ده سوار نظام به فرمانده لشکر دادم … و دستور اجرا ننمود، سپس خواستم که خود ده نفر سوار استخدام و به آنجا روانه کنم که باز به همان دلیل موافقت ننمود. این بود به دولت … استعفا دادم که مورد قبول واقع نشد و چون در آن ایالت از من خدمتی ساخته نبود به‌وسیله تلگراف دیگری ضرب‌الاجل کردم که تا بیست سرطان در تبریز می‌مانم و آن روز حرکت می‌کنم، خواه استعفایم قبول شود یا نشود.» 
-
-وزارت امورخارجه
-در ۲۶ خرداد ۱۳۰۲ مشیرالدوله مصدق را به عنوان وزیر خارجه کابینه خود به مجلس معرفی کرد. مصدق با خواسته انگلیسی‌ها برای دو میلیون لیره که مدعی بودند برای ایجاد پلیس جنوب خرج کرده‌اند به‌شدت مخالفت و به حضور آنان در جزیره شعیب و ابوموسی اعتراض کرد. 
-
-پس از استعفای مشیرالدوله، رضاخان سردار سپه به نخست‌وزیری رسید و بعد از آن با وجود پیشنهادهای مختلف مانند ریاست دیوان عالی تمیز و نخست‌وزیری را چه در دوران نخست‌وزیری سردار سپه و چه بعد در دوران سلطنت رضا شاه نپذیرفت واز همراهی با او خودداری کرد. 
-
-در دوره پهلوی
-
-مخالفت با پادشاهی رضا شاه
-مصدق در سال ۱۳۰۲ کتاب حقوق پارلمانی در ایران و اروپا را تألیف کرد و در دوره پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی تهران انتخاب شد. 
-
-در آغاز مجلس در آستانه نوروز ۱۳۰۳، طرفداران رضاخان سردارسپه که رئیس‌الوزرا بود سعی کردند حکومت ایران را به جمهوری تغییر دهند اما با مخالفت افرادی چون مدرس و ملک الشعرای بهار موفق نشدند. در ۹ آبان ۱۳۰۴، جناح اکثریت نمایندگان مجلس، ماده واحده «انقراض سلطنت قاجار و خلع احمدشاه» را با دو فوریت به شور گذاشتند. از ۸۵ نماینده حاضر هشتاد نفر رأی موافق و پنج نفر رأی مخالف دادند. یکی از این پنج نفر مصدق بود و مصدق نطقی نیز کرد. استدلال مصدق این بود که اگر رضاخان شاه شود، چون در نظام مشروطه شاه مسئولیت ندارد، دیگر نمی‌تواند به خدماتی که تا آن وقت می‌کرده ادامه دهد و کشور را اداره کند، اگر هم بخواهد اداره کشور و حکومت را به دست بگیرد، به معنای بازگشت به دوران استبداد و ضد مشروطیت خواهد بود: 
-
- «اگر شما می‌خواهید که رئیس‌الوزرا شاه بشود با مسئولیت، این ارتجاع است و در دنیا هیچ سابقه ندارد که در مملکت مشروطه، پادشاه مسئول باشد و اگر شاه بشوند بدون مسئولیت، این خیانت به مملکت است برای اینکه یک شخص محترم و یک وجود مؤثری که امروز این امنیت و آسایش را برای ما درست کرده و این صورت را امروز به مملکت داده‌است، برود بی‌اثر شود، هیچ معلوم نیست کی به جای او می‌آید». 
-
-پیشنهاد راه‌آهن شرق به غرب
-محمد مصدق در مجلس پنجم مسیر شمالی-جنوبی راه‌آهن را دارای کاربرد نظامی برای بریتانیا (برای حمله به شوروی) و بدون توجیه اقتصادی از نظر بازگشت سرمایه می‌دانست و معتقد بود بهتر است ابتدا یک کارخانه قند ساخته شود تا از ۲۲ میلیون تومان معادل خروج ارز سالانه جلوگیری شود و سپس از سود حاصله یک راه‌آهن شرقی-غربی ساخته شود تا از طریق جابجایی کالاهای بین‌المللی ظرفیت خود را تکمیل کرده و توجیه اقتصادی داشته باشد. وی با مطالعه درآمد سه ساله راه‌آهن جلفا-تبریز که پیش‌تر احداث‌شده بود، دید که درآمد آن از ترابری کشوری به‌اندازه‌ای کم است که بازگشت سرمایه اولیه آن ��رن‌ها طول می‌کشد. 
-
-او دو ایراد اساسی به خط آهن سراسری وارد می‌دانست: اول این‌که انتخاب مسیر بندر محمره (خرمشهر) به بندر جز (گز) به نظر او درست نبود و این مسیر بیشتر جنبه نظامی داشت تا حمل بار و مسافر که در نهایت همین خط آهن باعث اشغال ایران توسط متفقین شد! 
-
-دلیل دوم او اقتصادی بودن و تأمین بودجه ساخت راه‌آهن بود. پیشنهاد مصدق ساخت راه‌آهن شرقی-غربی بود تا علاوه بر حمل و نقل داخلی بتواند کالاهای بین‌المللی را (در مسیر قدیمی جاده ابریشم) نیز جابجا کند. 
-
-او می‌گوید: 
-
-سوق الجیشی (استراتژیک یا نظامی) بودن مسیر
- «مدت سه سال یعنی از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۶ هر وقت درباره این راه در مجلس صحبتی می‌شد یا لایحه‌ای جزء دستور قرار می‌گرفت، من با آن مخالفت کرده‌ام زیرا خط خرمشهر بندرشاه خطی است کاملا سوق‌الجیشی و در یکی از جلسات حتی خود را برای هر پیشامدی حاضر کرده، گفتم هر کس به این لایحه رأی بدهد، خیانتی است که به وطن خود نموده‌است که این بیان در وکلای فرمایشی تأثیر ننمود، شاه را هم عصبانی کرد و مجلس لایحه دولت را تصویب نمود و در بادی‌امر، نظریاتم این بود راه‌آهنی که ترانزیت بین‌المللی ندارد، نه فقط در ایران بلکه در بسیاری از ممالک دیگر که عده ساکنین آن کم است و اجتماع فشرده ندارند، مفید نیست و احتیاجات کشور را می‌توان به وسیله سرویس‌های منظم باربری تأمین کرد؛ چنان‌که هم‌اکنون در نقاطی که راه‌آهن نیست این کار می‌شود و از فقدان این راه کسی عدم رضایت ندارد. 
-
-عدم توجیه اقتصادی
-مدرک من در آن وقت گزارشی بود که اداره کل طرق و شوارع نسبت به درآمد سه ساله راه‌آهن آذربایجان به مقامات مافوق خود داده بود که در سه سال از این راه بعد از وضع مخارج در حدود ۳۳ هزار تومان عاید دولت شده بود، به این قرار: 
-
-سال ۱۳۰۰: ۲۰۶۸۳ تومان
-
-سال ۱۳۰۱: ۴۵۸۳ تومان
-
-سال ۱۳۰۲: ۷۸۰۶ تومان
-
-جمع عوائد سه سال: ۳۳۰۷۲ تومان
-
-از تحقیقاتی هم که بعد راجع به این خط نمودم، به این نتیجه رسیدم که طول آن ۳۰ فرسنگ و در هر فرسنگ در حدود ۳۰۰ هزار تومان به نرخ روز خرج شده‌است و جمع کل مخارج به ۹ میلیون تومان بالغ شده بود که از قرار سودی صدی ده، می‌بایست در ظرف سه سال، ۲۷۰ هزار تومان داده باشد که چهار درصد برای سود سرمایه و ۶ درصد دیگر به مصرف مخارج اداری و استهلاک رسیده باشد؛ در صورتی که مجموع عوائد سه سال، ۳۳ هزار تومان بود، به شرحی که گذشت. 
-
-در آن روزهایی که لایحه راه‌آهن تقدیم مجلس شده بود دولت از عواید نفت چهارده میلیون و به تعبیر امروز در حدود دویست میلیون تومان ذخیره کرده بود که من پیشنهاد کردم آن را صرف ایجاد کارخانه قند بکنند و از خرید بیست و دو میلیون تومان قند در سال که در آن وقت وارد کشور می‌شد بکاهند… چنانچه در ظرف این مدت عواید نفت به مصرف کارخانه قند رسیده بود رفع احتیاج از یک قلم بزرگ واردات گردیده بود و از عواید کارخانه‌های قند هم می‌توانستند خط راه‌آهن بین‌المللی را احداث کنند که باز عرض می‌کنم هر چه کرده‌اند خیانت است و خیانت» 
-
-دوره ششم مجلس
-انتخابات دوره ششم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۰۵، نخستین انتخاباتی بود که در زمان رضا شاه انجام شد. مداخله شهربانی در انتخابات سبب شد که سید حسن مدرس جلسه‌ای در منزل حاج مهدی سلامت برای اتخاذ موضع در برابر دخالت در انتخابات برگزار کند. رضا شاه که باخبر شد دستور داد آرائی را که تا آن وقت در تهران گرفته ��ودند و شش هزار و اندی برگه رأی می‌شد، در حیاط مدرسه دارالفنون سوزاندند و انتخابات را زیر نظر مشیرالدوله گذاشت. بدین ترتیب، کسانی که با سلطنت رضا شاه مخالفت کرده بودند، همچون مدرس و مصدق توانستند به مجلس راه یابند. 
-
-مخالفت با حضور وثوق و فروغی در مجلس
-در آغاز دوره ششم که مستوفی‌الممالک کابینه خود را برای رأی اعتماد به مجلس معرفی کرد، مصدق به حضور حسن وثوق و محمدعلی فروغی در این دولت اعتراض کرد. 
-
-ماجرای قرارداد ۱۹۱۹ از وثوق‌الدوله شخصیتی خیانتکار در افکار عمومی ساخته و آینده سیاسی‌اش را در آن مقطع نابود کرده بود. او ناگزیر به اروپا رفته اما پنج سال بعد، با دگرگون شدن عرصه قدرت، انقراض سلطنت قاجار و به پادشاهی رسیدن رضاشاه به ایران بازگشته و فعالیت سیاسی را از سر گرفته بود. او در نخستین انتخاباتی که پس از به سلطنت رسیدن رضاشاه انجام گرفت، همچون مصدق به نمایندگی تهران انتخاب شد اما در همان هفته‌های آغازین کار مجلس و پیش از آنکه وثوق در مجلس حضور یابد و اعتبارنامه‌اش مطرح شود، مستوفی‌الممالک او را به عنوان وزیر عدلیه به مجلس معرفی کرد. 
-
-مصدق در مجلس نطق مفصل و مستدلی علیه وثوق کرد، خواهان محاکمه او شد و او را مستحق زندان و محرومیت از حقوق مدنی دانست، نه اینکه وزیر و وکیل شود. مصدق گفت که وثوق «ضربه مهمی به اخلاق مملکت» زده‌است و وثوق در پاسخ، مصدق را فردی عوام‌فریب خواند که در سیاست مبتدی است و باید نزد او شاگردی کند: 
-
- «محصلین و مبتدیان در سیاست در دوره تحصیلات خودشان یک دروه درس وجاهت و جنت مکان شدن لازم دارند بخوانند و ایشان [دکتر مصدق] اگر فعلا در آن دوره از تحصیلات خودشان واقع شده‌اند، بنده عرضی ندارم ولی بنده عرض می‌کنم در دوره تحصیلات خودم، اصلا از این کلاس صرف‌نظر کردم؛ یعنی از آن کلاس ما قبل طفره زدم و یکسره آمدم در ما بعد و هیچ‌وقت به این مسائل اهمیت ندادم. هر وقت بنده با شخصی که بخواهد عوام‌فریبی کند و گریه دروغی کند در مبارزه واقع شوم، قطعا مغلوب می‌شوم و بالاخره این را باید بدانند که در مسائل عالیه مملکت آیا بایستی دماگوژی کرد یا بایستی شاگرد بنده شد». 
-در مورد فروغی، مصدق گفت که او در زمانی که وزیر امورخارجه بوده، نامه‌ای به سفارت شوروی نوشته و موافقت کرده بوده که به دعاوی مربوط به شهروندان دولت شوروی، به جای محاکم عدلیه در اداره محاکمات وزارت خارجه رسیدگی شود. مصدق همچنین گفت که فروغی در زمان نخست‌وزیری‌اش، بدون اطلاع دیگر وزیران، در نامه‌ای به سفارت انگلیس، حدود ده میلیون تومان دعاوی دولت انگلیس را نسبت به ایران تأیید کرده بوده‌است. مصدق در انتقاد از فروغی گفت که او به دلیل همین باج دادنها به دولتهای خارجی، هیچگاه «ضرری ندیده و همیشه در کار بوده و بلکه گاهی هم مثل امروز غیر از وزارت یکی دو کار دیگر هم، ریاست دیوان تمییز و ریاست مدرسه حقوق را ذخیره نموده که اگر از مقام وزارت کناره‌جویی کرد، مملکت از آثار وجودی ایشان مستفیض شود». 
-
-رد نخست‌وزیری رضا شاه
-پس از آنکه کابینه مستوفی‌الممالک نیز کنار رفت. رضا شاه از مصدق خواست که نخست‌وزیر شود. به گفته خودش: «پس از این‌که شاه دید هیچ‌چیز مرا نمی‌تواند از عقیده‌ام خارج کند. مأیوسانه به من نگاهی کرد و گفت این مذاکرات باید مکتوم بماند». 
-
-با اینکه مصدق با سلطنت رضا شاه مخالفت کرده بود، رضا شاه پس از به سلطنت رسیدن، تصمیم داشت سمتی به او واگذار کند. از این رو، هنگامی‌که مستوفی‌الممالک را در بهار ۱۳۰۵ مأمور تشکیل دولت کرد، از خواست شغل وزارت خارجه را به مصدق بدهد. اما مصدق نپذیرفت. بعد از ان رضا شاه به مصدق پیشنهاد نخست‌وزیری را می‌دهد که باز هم با مخالفت او مواجه می‌شود و مصدق ماندن در مجلس را به عنوان بهانه عدم پذیرش این موضوع ذکر می‌کند. به گفته خودش «مقصود شاه این نبود که از افکار من استفاده کند. چه هر کسی با آن شاه کار می‌کرد و از افکار خود استفاده نمی‌کرد. بلکه نظرش این بود که مرا از مجلس خارج کند و ثابت نماید که من هم مثل بعضی‌ها به آنچه می‌گویم عقیده ندارم». 
-
-زندان بیرجند و تبعید به احمدآباد
-در ۱۳۰۵، مصدق به سبب ادامه مخالفت با دستگاه حاکم، خانه‌نشین شد و تا سال ۱۳۱۹ به اداره املاک خود در روستای احمدآباد و تولیت بیمارستان نجمیه مشغول بود و از فعالیت سیاسی دوری کرد. او نسبت به آینده نگران بود تا جایی که به گفته خودش گاهی به سرش می‌زد به زندان قصر برود و بخواهد او را زندانی کنند تا از این نگرانی و هراس از آینده رها شود. پس از برکناری دامادش احمد متین دفتری از نخست‌وزیری، شهربانی مصدق را در پنجم تیر ۱۳۱۹ بدون آنکه دلیلی ارائه دهد، چند روز در زندان موقت تهران در بازداشت نگاه داشت و از آنجا به زندان بیرجند انتقال داد. مصدق در طول راه و در زندان به گفته خودش دو بار دست به خودکشی نافرجام زد. 
-
-مصدق پس از چند ماه با اقدام پسرش غلامحسین مصدق توسط ارنست پرون از زندان بیرجند به احمدآباد برگردانده شد و در آن‌جا در ملک خود تحت نظر قرار گرفت. 
-
-مصدق این باره گفت: 
-
- «آقای پرون ناخوش و در مریضخانه نجمیه بستری و خوب شد. وقتی خواست برود از پسر من، دکتر غلامحسین مصدق تشکر نمود. پسرم گفت اگر شما می‌خواهید از من تشکر کنید بروید پدر مرا که در زندان است مرخص بکنید. گفت چشم. خدا شاهد است هیچ‌کس قادر نبود نزد شاه فقید از من شفاعت بکند مگر این شخص که رفت به اعلیحضرت [محمدرضا که در آن زمان ولی‌عهد بود] عرض کرد تمام خدمات و زحماتی که در راه شما کشیده‌ام به این مصالحه می‌کنم که یک زندانی را خلاص کنید. شاه فرموده بودند از او بد نشنیده‌ام و می‌روم از او وساطت می‌کنم. رفتند حضور پدر تاج‌دارشان و از من وساطت فرمودند. شاه امر کردند که یک قدری تأمل بکنید و بالأخره بعد از بیست روز دستور دادند که مرا از زندان بیرجند به احمدآباد منتقل و در آنجا تحت مراقبت مأمورین شهربانی باشم». 
-
-در شهریور ۱۳۲۰ با ورود ارتشهای اشغالگر شوروی و بریتانیا به ایران، رضا شاه مجبور به استعفا و خروج از کشور شد و همه محکومان سیاسی آزاد شدند، حکم آزادی مصدق هم رسید اما او تصمیم گرفت در احمدآباد بماند و در سیاست مداخله نکند. 
-
-سرآغاز جنبش نفت
-
-نوشتار اصلی: جبهه ملی ایران
-در شهریور ۱۳۲۰ با ورود ارتشهای اشغالگر شوروی و بریتانیا به ایران، رضا شاه مجبور به استعفا و خروج از کشور شد. همه محکومان سیاسی آزاد شدند، حکم آزادی مصدق هم در بیستم شهریور رسید اما او تصمیم گرفت در احمدآباد بماند و در سیاست مداخله نکند. 
-
-دو سال بعد که انتخابات دوره چهاردهم مجلس شورای ملی آغاز شد، از مصدق خواسته شد در انتخابات به عنوان نامزد نمایندگی تهران شرکت کند. مصدق پذیرفت و در این انتخابات، بیشترین رأی را میان نامزدهای تهران آورد. نخستین اقدام او در مجلس، اعتراض به اعتبارنامه سید ضیاءالدین طباطبایی بود که پس از ۲۲ سال به ایران و صحنه سیاست برگشته و حزب و روزنامه راه انداخته و به عنوان نماینده یزد به مجلس راه‌یافته بود. 
-
-بحث بر سر اعتبارنامه سید ضیاء سه نشست مجلس را به خود اختصاص داد. دکتر مصدق با استناد به اینکه کودتای سید ضیاء در سال ۱۲۹۹ و اقداماتی که پس از کودتا کرده، اقدام علیه کشور حساب می‌شود که مرتکبان به آن، طبق قانون انتخابات حق نمایندگی ندارند، شرح مفصلی درباره کودتای سوم اسفند و پیشینه و عملکرد سید ضیاء داد و خطاب به مجلس گفت: 
-
- «آقایان نمایندگان بیایید دوره بدبختی را تکرار نکنید. بیایید به جامعه ترحم نمایید. بیایید جوانان روشنفکر مملکت را دچار شکنجه و عذاب ننمایید. بیایید علمداران آزادی را به دست میرغضبان ارتجاع نسپارید». 
-
-از سال ۱۳۲۲ شرکت‌های نفتی آمریکایی و انگلیسی مذاکراتی را با دولت ایران برای کسب امتیاز نفت شمال آغاز کردند. پس از آنکه در پایان این سال، دولت محمد ساعد روی کار آمد، شوروی نیز نسبت به کسب امتیاز نفت شمال ابراز علاقه کرد و موضوع نفت به مطبوعات و مجلس کشید. نخستین کسی که ساعد را به سؤال کشید، داود طوسی نماینده بجنورد بود. 
-
-ادامه اعتراض‌ها به مذاکرات و آمد و رفت‌هایی که بر سر نفت به تهران می‌شد، دولت ساعد را در آبان ۱۳۲۳ به سقوط کشید. نمایندگان جناح اکثریت مجلس به نخست‌وزیری دکتر مصدق ابراز تمایل کردند اما او پذیرفتن نخست‌وزیری را مشروط به این کرد که مجلس قانونی بگذارند که اگر دوره نخست‌وزیری‌اش پیش از پایان دوره مجلس به سر رسید، بتواند به کرسی نمایندگی بازگردد. نمایندگان این شرط را نپذیرفتند و سهام‌السلطان بیات، خواهرزاده دکتر مصدق را برای نمایندگی برگزیدند. مصدق از جانب جناح اکثریت، شرط رأی اعتماد به دولت بیات را این تعیین کرد که عقد هر گونه قرارداد برای اعطای امتیاز نفت به هر دولت یا شرکت خارجی ممنوع شود. 
-
-شرطی که دکتر مصدق برای رأی اعتماد به دولت بیات گذاشت به صورت طرحی دو فوریتی در مجلس به رأی گذاشته شد و به تصویب رسید. جریانی که به ملی شدن نفت انجامید از همین‌جا سرچشمه گرفت. دکتر مصدق در مجلس گفت که ابتکار این طرح از خود او نبود بلکه یکی از نمایندگان مبتکر آن است که صلاح نیست نامش برده شود (احتمال دارد اشاره او به غلامحسین رحیمیان نماینده قوچان باشد). 
-
-تشکیل جبهه ملی
-در انتخابات دوره پانزدهم مجلس در سال ۱۳۲۵ با مداخلات قوام (نخست‌وزیر) و شاه و ارتش، مصدق که در انتخابات دوره چهاردهم با ۱۶۹۱۳ نفر اول تهران شده بود، این بار با ۲۱۵۰۴ رأی نفر پانزدهم شد (تهران دوازده نماینده داشت) و نتوانست قدم به مجلس بگذارد. او عده‌ای از معترضان به انتخابات را جمع کرد و برای شکایت به دربار برد اما شاه حاضر نشد او را بپذیرد. در آن دوره از مجلس قوام‌السلطنه برای پیشبرد نقشه خود برای بازگرداندن آذربایجان به ایران، نیاز به مجلسی یکدست و مطیع خود داشت. 
-
-وقتی مجلس تشکیل شد، قوام موفق به اجرای نقشه خود و بازگرداندن آذربایجان شده بود. نمایندگان حزب دموکرات که قوام به راه انداخته بود بتدریج از او فاصله گرفتند و در همین دوره از مجلس همراه با بسیاری از مستقل‌ها، مصدق را نامزد نخست‌وزیری کردند اما مصدق در برابر آرای تمایلی که به حکیمی داده شد، با یک رأی کمتر رقابت را به حکیمی واگذار کرد و حکیمی نخست‌وزیر شد. 
-
-در این دوره هدف عوامل وابسته به بریتانیا این بود که قرارداد سال ۱۹۳۳ دوره ر��اشاه را به دست دولت ساعد مراغه‌ای و با تصویب مجلس تنفیذ کنند. بر اثر فشار افکار عمومی و همچنین مساعی اقلیت چهارنفره مجلس، خصوصا سخنرانی چندین روزه حسین مکی در مخالفت با این لایحه، مقصود انگلیسی‌ها تأمین نشد و عمر مجلس پانزدهم به‌سر رسید. 
-
-انتخابات دوره شانزدهم در سال ۱۳۲۸ نیز با دخالت سپهبد رزم‌آرا رئیس ستاد ارتش مواجه شد که از طریق اعمال نفوذ در سرتیپ صفاری رئیس شهربانی کل کشور، در انتخابات دخالت کرد. مصدق و یارانش احمد ملکی (مدیر روزنامه ستاره)، محمدحسن کاویانی، کریم سنجابی، احمد زیرک‌زاده، عباس خلیلی (مدیر روزنامه اقدام)، ابوالحسن عمیدی نوری (مدیر روزنامه داد)، سید علی شایگان، شمس‌الدین امیرعلائی، سید محمود نریمان، ارسلان خلعتبری، ابوالحسن حائری‌زاده، حسین مکی، مظفر بقائی، عبدالقدیر آزاد، جلالی نایینی (مدیر روزنامه کشور) و حسین فاطمی، در دربار تحصن کردند و از شاه درخواست کردند جلوی دخالت رزم‌آرا را بگیرد. این تحصن‌کنندگان، سنگ بنای جبهه ملی را گذاشتند (هنگام کودتای ۲۸ مرداد از این گروه فقط سه یا چهار نفر با مصدق بودند. بقیه یا کنار رفتند یا آشکارا علیه مصدق قیام کردند و به کودتا پیوستند). 
-
-به اشاره شاه، سرتیپ صفاری برکنار و سرلشکر زاهدی رئیس شهربانی شد که رقیب دیرینه رزم‌آرا بود و زیر نفوذ او نمی‌رفت. به دستور زاهدی و با حمایت ضمنی شاه، صندوقهای ساختگی آراء تهران باطل و انتخابات پایتخت تجدید شد؛ و اقلیت جبهه ملی با رهبری مصدق با کسب هشت کرسی از دوازده کرسی تهران به مجلس راه یافتند اما در دیگر نقاط کشور عمدتا انتخابات با پیروزی رزم‌آرا به پایان رسید که بعدا با رأی همین مجلس به نخست‌وزیری رسید. 
-
-پیش از آغاز به کار مجلس، در پی ترور عبدالحسین هژیر وزیر دربار، مصدق و شماری از اعضای جبهه ملی دستگیر شدند. مصدق به احمدآباد تبعید شد و شش هفته در حصر بود. چهار نفر دیگر از اعضای جبهه ملی هم در بازداشتگاه شهربانی ماندند. 
-
-با گشایش مجلس شانزدهم، مصدق به مجلس رفت و در رأس فراکسیون جبهه ملی قرار گرفت. مجلس کمیسیونی پانزده نفره برای رسیدگی به موضوع نفت تشکیل داد که مصدق در رأس آن قرار گرفت. به گفته خودش، به علت کسالت از ادامه کار مأیوس بود و پزشک به او تأکید کرد که حتما باید دو ماه حرف نزند و حرکت نکند، پس از یک ماه: 
-
- «خواب دیدم که شخصی نورانی به من گفت دکتر مصدق برو و زنجیرهایی که به پای ملت ایران بسته‌اند پاره کن. این خواب سبب شد که مثل همیشه من به حفظ جان خود کوچک‌ترین اهمیتی ندهم و دو ماه تمام نشده در کمیسیون حاضر شوم و وقتی‌که به اتفاق آراء ملی شدن صنعت نفت از کمیسیون گذشت، قبول کردم که حرف آن شخص نورانی، غیر از الهام چیز دیگری نبوده‌است». 
-
-دوران نخست‌وزیری رزم‌آرا
-در سال ۱۳۲۹ اقلیت مجلس به شدیدترین شکل به رویارویی با رزم‌آرا پرداخت که قصد مصالحه با انگلیس در جریان نفت را داشت. رزم‌آرا چنین استدلال می‌کرد که ایرانیان توان فنی در اختیار گرفتن کامل صنعت نفت را ندارند و باید به افزایش سهم ایران از سود حاصل، به پنجاه درصد رضایت دهیم. همین باعث شد تا او را به عنوان یک خائن به منافع ملی ایران معرفی کنند. در بیرون از مجلس نیز جریان‌های گوناگون کشور از دربار تا اسلامگرایان تندرو ائتلافی ضد رزم‌آرا ایجاد کرده بودند. 
-
-مصدق (۱۳۲۹) در آن دوران در مجلس و در مقام مخالفت با رزم‌آرا و انتقاد از برکنار�� سرلشکر زاهدی از ریاست شهربانی توسط رزم‌آرا، می‌گوید: 
-رزم‌آرا اگرچه لایحه قرارداد الحاقی نفت را از مجلس پس گرفت ولی مخالفت‌ها با او ادامه یافت تا اینکه در روز شانزدهم اسفند سال ۱۳۲۹ سپهبد حاج‌علی رزم‌آرا در مسجد شاه تهران کشته شد. 
-در این باره دو روایت وجود دارد. یکی اینکه خلیل طهماسبی، که پس از دستگیری در همان لحظه خود را عبدالله موحد رستگاری معرفی کرد، این کار را کرد. فداییان اسلام، گروه اسلامگرای وابسته به نواب صفوی، که آن زمان در اتحاد با آیت‌الله کاشانی و جبهه ملی بود، همان روز مسئولیت آن را به عهده گرفت. او پس از تصویب قانونی در مجلس شورای ملی مبتنی بر عفو قاتل رزم‌آرا به پیشنهاد شمس قنات‌آبادی و توشیح شاه آزاد شده و پس از کودتای ۲۸ مرداد، که دوباره بازداشت شد، قتل را منکر گشت. بنابر روایت فداییان اسلام، رزم‌آرا، هیچ اختلافی با شاه نداشت و شاه دشمن ملی شدن نفت بود. روایت دیگر آن است که اگرچه خلیل طهماسبی قصد این کار را داشت ولی در واقع گلوله او به رزم‌آرا نخورد، بلکه نخست‌وزیر ایران با گلوله‌ای با کالیبر بزرگ مربوط به یک اسلحه کلت کمری که تنها در اختیار ارتش بود، کشته شده‌است؛ و ضارب واقعی یک گروهبان ارتش بود (از محافظان رزم‌آرا) که با هماهنگی دربار و شخص اسدالله علم این قتل را انجام داده‌است. بنابر روایت دوم، در آن مقطع، شاه مخالف رزم‌آرا بوده و از آن می‌ترسیده که رزم‌آرا کودتا کرده و قدرت را در دست بگیرد. 
-
-مصدق در خاطرات خود می‌گوید: 
-
-فردای قتل رزم‌آرا، روز ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ کمیسیون نفت پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت را تصویب و اعلام کرد. 
-قانون ملی شدن صنایع نفت در مجلس شورای ملی در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۲۹ و در مجلس سنا در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ به تصویب رسید. 
-
-نخست‌وزیری
-
-دوره اول
-
-با امضای قانون ملی شدن نفت از سوی شاه و رسمیت یافتن آن، حسین علاء که بعد از رزم‌آرا نخست‌وزیر شده بود، استعفا کرد. در این زمان شاه یک سیاستمدار قدیمی و طرفدار انگلیس به نام سید ضیاءالدین طباطبائی را نامزد نخست‌وزیری نمود. اما در مجلس جمال امامی خوئی نماینده طرفدار دربار در حین مذاکرات به مصدق تعارف نخست‌وزیری می‌نماید که برخلاف انتظار او این بار پذیرفت. به این شرط که در همان جلسه قانون خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس به تصویب برسد. 
-
-دولت مصدق در مورخ ۱۵ اردیبهشت ۱۳۳۰ توانست از میان ۱۰۲ نفر عده حاضر با کسب ۹۹ رأی موافق رأی اعتماد مجلس را کسب نماید. 
-این ترکیب هیئت دولت تا پایان مجلس شانزدهم بارها تغییر پیدا کرد. 
-
-مصدق بلافاصله پس از نخست‌وزیری اجرای خلع ید از انگلیسی‌ها را در دستور کار قرار داد؛ و هیئتی به ریاست مهدی بازرگان و با حضور حسین مکی را به این منظور به آبادان فرستاد. بیرون راندن شرکت انگلیسی باعث اعتراض دولت بریتانیا شد. با شکایت دولت انگلیس از دولت ایران در شورای امنیت سازمان ملل، مصدق به نیویورک رفت و به دفاع از حقوق ایران پرداخت. نتیجه به نفع ایران شد و شورای امنیت ادله ایران که این منازعه بین دولت ایران و یک شرکت بازرگانی است و نه منازعه‌ای میان دو دولت که در صلاحیت شورای امنیت باشد، را پذیرفت. 
-در سال بعد مصدق به دادگاه لاهه رفت تا در آنجا به شکایت شرکت انگلیسی پاسخ دهد. در آن جا نیز دادگاه بین‌المللی که در راس آن یک قاضی انگلیسی به نام سر آرنولد مک نایر بود شکایت بریتانیا را وارد ندانست و مصد�� در احقاق حق ملت ایران به پیروزی دست یافت. وکالت ایران در این پرونده را دکتر هانری رولن (Henri Rolin) رئیس سابق مجلس سنای بلژیک بر عهده گرفت و برای این کار از دولت ایران دستمزدی دریافت نکرد. دکتر حسین علی‌آبادی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران نیز وی را در این کار همراهی می‌کرد. نطق‌های دفاعیه ایران در این دادگاه به زبان فرانسوی توسط مصدق ایراد شد. وی در راه بازگشت به ایران به مصر رفت و مورد استقبال نخست‌وزیر ضد استعمار آن زمان مصر موسوم به نحاس پاشا قرار گرفت. 
-
-انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی و قیام سی تیر
-
-انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی با درگیری همراه بود و به تشنج کشیده شد. کار بجایی رسید که پس از انتخاب ۸۰ نماینده، مصدق به دلیل دخالت ارتش و دربار، مجبور شد دستور توقف انتخابات حوزه‌های باقی‌مانده را صادر کند. ولی برخی مورخان عقیده دارند مصدق با پی بردن به اینکه جناح مخالف، اکثریت قابل‌توجه کرسی‌های استانی را به‌دست خواهند آورد، پس از اینکه انتخاب شوندگان به حد نصاب رسیدند (هفتاد و نه نماینده)، انتخابات را متوقف کرد. بدین ترتیب، در مجلس هفدهم، نماینده‌ای از بسیاری از شهرهای بزرگ مانند شیراز و اصفهان و مشهد و کل خوزستان و بخش‌هایی از مازندران و کردستان و همدان و لرستان حضور نداشت و کرسی ۵۵ نماینده خالی مانده بود. 
-
-مصدق پس از بازگشت از لاهه به تهران، در ۱۹ تیر از مجلس شورای ملی تقاضای رأی اعتماد کرد و با ۵۲ رأی موافق، ۳ مخالف و ۱۰ رأی ممتنع مأمور تشکیل کابینه شد. 
-
-مجلس سنا در ابراز تمایل به او تعلل کرد. سرانجام با وساطت شاه که حمایت گسترده افکار عمومی و شخصیت‌ها را از مصدق می‌دید، سناتورها به اکراه در ۱۸ تیر تشکیل جلسه دادند. در این جلسه از میان ۳۶ سناتور حاضر، فقط ۱۴ نفر به مصدق رأی دادند و ۱۹ نفر رأی سفید (ممتنع) دادند و یک نفر هم به فضل‌الله زاهدی رأی داد. به این ترتیب، مصدق اکثریت آرای سناتورها را در مجلس سنا کسب نکرد و قاعدتا می‌بایست کنار رود؛ ولی شاه به سناتورها پیغام داد که مخالفت نکنند. سناتورها نیز بدون آنکه تشکیل جلسه بدهند به مصدق اطلاع دادند که در موقع اخذ رأی اعتماد اکثریت آرا را خواهد داشت. 
-
-در تیر ۱۳۳۱ خورشیدی مصدق از شاه درخواست کرد تا مسئولیت وزارت جنگ را به او بسپارد. علت این تقاضا، کارشکنی امرای ارتش در انجام اصلاحات مورد نظر دولت بود که جز با اطاعت مستقیم امرا از اوامر رئیس دولت، امکان اجرای این اصلاحات وجود نداشت. 
-
-شاه در جواب مصدق که در خواست وزارت جنگ را کرده بود گفت: استدلال مصدق برای تصدی وزارت جنگ این بود که: مذاکرات مصدق و شاه در این مورد به جایی نرسید و مصدق در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ از مقام خود استعفا کرد. استدلال مصدق این بود که طبق قانون اساسی، وزرا در قبال مجلس مسوولیت مشترک دارند و تعیین وزیر جنگ هم باید بر عهده نخست‌وزیر باشد نه شاه. 
-
-متن کناره‌گیری مصدق از نخست‌وزیری: 
-. 
-
-پس از اعلام تمایل مجلس به قوام، شاه، فرمان نخست‌وزیری او را صادر کرد. قوام که از همان آغاز با مخالفت سرسختانه فراکسیون جبهه ملی در مجلس هفدهم روبه‌رو شده بود، از شاه تقاضا کرد مجلس را منحل کند، اما شاه موافقت نکرد. قوام نیز با صدور بیانیه شدیدالحنی نخست‌وزیری خود را آغاز کرد. بیانیه قوام بر «جدایی دین از سیاست» تأکید داشت و درباره «ارتجاع سیاه مذهبی» هشدار می‌داد و چنین پایان می‌یافت: «کشتیبان را سیاستی دگر آمد». این بیانیه باعث شد که اکثریت مطلق نیروهای جامعه از فداییان اسلام و بازار و اصناف و روحانیونی چون آیت‌الله کاشانی گرفته تا جبهه ملی و حزب توده و حزب پان ایرانیست به مخالفت با قوام بپردازند. 
-
-حزب توده که در عین غیرقانونی اعلام شدنش از چند سال پیش، بزرگ‌ترین حزب و تشکیلات ایران بود از این زمان به صورت علنی فعالیتش را مجددا آغاز کرد. همچین اسلامگرایان به جهت اشاره قوام به «جدایی دین از سیاست»، به شدیدترین شکل به رویارویی با قوام پرداختند. رهبران مذهبی و در رأس آن‌ها سید ابوالقاسم کاشانی بازارها را به تعطیلی کشانده و اخطار کردند که اگر قوام بر سر کار بماند، حکم جهاد می‌دهند. 
-
-سرانجام اکثریت مطلق نیروهای جامعه از جمله: فداییان اسلام و بازار و اصناف و روحانیونی چون آیت‌الله کاشانی تا جبهه ملی، حزب توده و حزب پان ایرانیست تظاهراتی بزرگ برگزار کردند که بعدها به قیام سی تیر مشهور شد. با رفتار خشونت‌آمیز شهربانی در تهران و کشته‌شدن تظاهرکنندگان در این قیام، قوام مجبور به استعفا شد و شاه پس از رأی تمایل مجلس به مصدق مجبور شد هم سمت نخست‌وزیری و هم سمت وزیر جنگ را به او واگذار کند. مجلس هفدهم پس از کشته‌شدن تظاهرکنندگان در قیام سی تیر، قوام را مهدورالدم دانست و حکم مصادره اموالش را به نفع شهدای ۳۰ تیر صادر کرد. 
-
-دوره دوم
-
-در پی تظاهرات در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ که به کشته شدن چند نفر انجامید، قوام به دلیل عدم پذیرش انحلال مجلس از سوی شاه استعفا کرد و مصدق با رأی تمایل مجلس (۶۱ رأی از ۶۴ نماینده) بار دیگر به نخست‌وزیری ایران رسید. 
-
-در اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۲ دکتر مصدق، شاه را وادار کرد که اداره امور املاک پهلوی را به دولت واگذار کند. 
-
-در این دوره، ریاست مجلس به ابوالقاسم کاشانی سپرده شد. با اینحال به مرور او و برخی از قدیمی‌ترین یاران مصدق از جمله ابوالحسن حائری‌زاده، دکتر بقایی و حسین مکی که از مؤسسین جبهه ملی و از نخستین هواداران ملی شدن نفت در مجلس پانزدهم بودند، از او فاصله گرفته و حتی به مقابله مستقیم با دولت پرداختند. همچنین زاهدی که به دلیل تلاش در برگزاری انتخابات آزاد در انتخابات مجلس شانزدهم در تهران، پس از به نخست‌وزیری رسیدن مصدق، به وزارت کشور رسیده بود، کنار گذاشته‌شده و در مجلس سنا خود را به عنوان رهبر اپوزیسیون هوادار شاه و مخالف مصدق اعلام نمود. 
-
-توطئه ۹ اسفند ۱۳۳۱
-در بهمن ۱۳۳۱ علا وزیر دربار طی دیداری به اطلاع مصدق می‌رساند که شاه برای معالجه ایران را ترک می‌کند و این موضوع محرمانه‌است. در صبح روز ۹ اسفند قرار می‌شود که مصدق به همراه وزرا برای امور مربوط به تشریفات به دربار بروند. مصدق که به درخواست شاه برای خداحافظی دربار رفته بود، در بازگشت با تظاهراتی از طرف هواداران شاه ضد او شکل گرفت مواجه می‌شود که توطئه‌ای هدایت‌شده توسط شاه برای به قتل رساندن او بود. 
-ماجرا از این قرار بود که شاه بظاهر به مصدق اطلاع می‌دهد که عازم مسافرت خارج از کشور است و تنها ایشان از این موضوع اطلاع دارند و لازم است که برای خداحافظی نخست‌وزیر و وزراء به حضور شاه آمده تا صحبت نمایند. در هنگام مذاکرات مصدق با شاه سفیر آمریکا هندرسن چندین بار از مصدق (از طریق پیغام تلفنی) می‌خواهد که از کاخ خارج‌شده و به منزلش برگردد تا با او مذاکراتی را انجام دهد که این امر رخ نمی‌دهد. طرفداران شاه به هدایت سید محمد بهبهانی، شعبان جعفری (شعبان بی‌مخ) و تعدادی از افسران اخراجی ارتش و اراذل و اوباش در جلوی کاخ حضور پیدا کرده و پس از اینکه مصدق به جای در اصلی از در دیگری خارج می‌شود به هدایت شاهپور حمید رضا به خانه وی حمله می‌کنند. که مصدق از خانه خود به منزل پسرش دکتر غلامحسین مصدق و از آن جا به ستاد ارتش رفته و اقدام‌های لازم برای مقابله با این شورش را انجام می‌دهد. این عمل شاه باعث قطع ارتباط مصدق با دربار شد به گونه‌ای که دیگر شاه و مصدق یکدیگر را ندیدند. 
-
-استیضاح
-با وجود حمایت کاشانی از مظفر بقایی و نصرالله زاهدی (متهمان پرونده قتل محمود افشار طوس) دولت اقدام به ارائه لایحه عدم مصونیت بقایی در مجلس و جلب زاهدی که در مجلس تحصن کرده بود می‌دهد. همین باعث شد تا شکاف بین مصدق و کاشانی علنی‌تر گردد و این دو در روبروی هم قرار بگیرند. در انتخابات هیئت‌رئیسه مجلس در تیرماه ۱۳۳۲ هواداران دولت در مجلس، عبدالله معظمی از نزدیکان مصدق را با ۴۱ رأی در برابر ۳۰ رأی کاشانی به ریاست برگزیدند. 
-
-در روز ۱۵ تیر علی زهری از حزب زحمتکشان، دولت را به اتهام شکنجه متهمان پرونده قتل سرتیپ افشارطوس، استیضاح کرد. در روز ۱۸ تیر، وزیر کشور، در مجلس حاضر شده و با اعلام اینکه نخست‌وزیر کسالت دارد، خود را مأمور نخست‌وزیر دانست. در این جلسه نمایندگان مخالف اعتراض کردند که نخست‌وزیر دو سال است در جلسات مجلس حاضر نشده‌است. همچنین حائری زاده تأکید کرد که در شش دوره‌ای که در مجلس بوده، سابقه نداشته، نخست‌وزیر، (حتی رضاخان) هنگام تعیین وقت استیضاح، به جای آنکه خود بیاید نماینده به مجلس بفرستد. در پایان روز ۲۳ تیرماه ۱۳۳۲ برای استیضاح معین گردید. بلافاصله پس از آن حسین مکی (مخالف سرسخت مصدق) با ۴۱ رأی از ۷۲ نماینده حاضر، به عضویت هیئت نظارت بر اندوخته اسکناس برگزیده شد. این واپسین تصمیم مجلس هفدهم بود. 
-
-همه‌پرسی
-نمایندگان طرفدار مصدق در حمایت از ابقای دولت و انحلال مجلس استعفا دادند. همین باعث شد تا دیگر جلسات مجلس به حد نصاب نرسیده و تشکیل نشود. از طرف دیگر مصدق رفراندومی با موضوع انحلال مجلس و ابقای دولت برگزار کرد. این نخستین همه‌پرسی تاریخ سیاسی ایران است. 
-
-متن این رفراندوم چنین بود: 
-
- «اگر با این دولت و نقشه و هدف آن موافق هستید رای به انحلال مجلس بدهید تا مجلس دیگری تشکیل شود که بتواند در راه تأمین آمال ملت با دولت همکاری کند و اگر با ادامه وضع کنونی مجلس موافقید تا دوره هفدهم سپری شود و دولت دیگری روی کار بیاید که با این مجلس همکاری کند رای مخالف به انحلال مجلس بدهید». 
-
-تصمیم مصدق برای انحلال مجلس و ابقای دولت از طریق مراجعه به همه‌پرسی در حالی که کمتر از یک سال از عمر آن مانده بود، باعث مخالفت جمعی از برجسته‌ترین مشاوران و هواداران مصدق از جمله عبدالله معظمی، علی شایگان، کریم سنجابی، غلامحسین صدیقی، احمد رضوی، خلیل ملکی و محمود نریمان شد. آن‌ها تلاش کردند که مصدق را از تصمیم خود منصرف کنند اما او بر سر رأی خود باقی‌ماند. 
-
-رضوی (نایب‌رئیس مجلس) در اعتراض به مصدق در جلسه فراکسیون نهضت ملی که صبح روز ۲۳ تیرماه ۱۳۳۲ در منزل نخست‌وزیر تشکیل شد، گفت: 
-
-عبدالله معظمی رئیس مجلس شورای ملی نیز در جلسه‌ای که در مجلس برگزار شد، ضمن مخالفت با رفراندوم انحلال مجلس به مصدق گفت: 
-
-همچنین ابوالقاسم کاشانی در اعلامیه‌ای در ۱۰ / ۵ / ۳۲ رفراندوم را تحریم کرد. در این اعلامیه آمده بود: «هموطنان و برادران عزیزم، ضمن اعلامیه قبلی از مفاسد و مضار رفراندوم شرحی متذکر و همه مستحضر گردیده و توجه دارند که عمل به آنچه ضررهایی برای دیانت و ملت و مشروطیت و مملکت دربردارد، با این حال دوران خود را دوره انقراض دیانت و استقلال مملکت و ملت قرار ندهید و طوق رغیت و اسارت و بندگی را به گردن خود نگذارید. شرکت در رفراندوم خانه‌برانداز که با نقشه اجانب طرح‌ریزی شده، مبغوض حضرت ولی‌عصر عجل الله تعالی فرجه و حرام است. البته و البته هیچ مسلمان وطن‌خواهی شرکت نخواهد کرد، گرچه ممکن است بعضی اشخاص غافل و بی‌اطلاع از حقایق و مضار آن و خائنین وطن‌فروش برای انجام مقاصد شوم دیگران در رفراندوم شرکت کنند یا این‌که دولت صندوق را از آرای قلابی پرکند. علی‌أی‌حال عمل به رفراندوم برخلاف قانون اساسی و مصلحت مملکت و ملت بوده و هیچ‌گونه اثر قانونی ندارد». 
-
-سید محمد بهبهانی نیز در نامه‌ای از مصدق خواست تا در تصمیم خود برای انحلال مجلس و ابقای دولت تجدید نظر کند. همچنین مظفر بقایی طی تلگرافی به مصدق خاطر نشان کرد در صورتی که وی از انجام رفراندوم انحلال مجلس صرف‌نظر کند، حاضر است به اتفاق علی زهری از سمت نمایندگی مجلس استعفا کند. 
-در این زمان دکتر مصدق در ملاقات با هندرسون، سفیر آمریکا می‌گوید که انگلیسی‌ها ۳۰ نفر از نمایندگان مجلس را خریدند و با کمی تلاش بیشتر می‌توانند ۱۰ نفر دیگر را هم بخرند و دولت را بیندازند. ما باید این مجلس را ببندیم. 
-
-در این میان حزب توده با انحلال مجلس و ابقای دولت موافق بود و در جریان رفراندوم هم اعضا و هواخواهان این حزب حضور داشتند و علاوه بر این از دولت خواسته بودند که علاوه بر انحلال مجلس برای تشکیل مجلس مؤسسان و تغییر قانون اساسی اقدام کند. 
-
-این همه‌پرسی به خاطر هم‌زمان نبودن رای‌گیری در تهران و شهرستان‌ها و جدا بودن صندوق‌های مخالفان و موافقان مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت. در تهران برای موافقان صندوق‌هایی در میدان‌های سپه و راه‌آهن و برای مخالفان صندوقهایی در میدان‌های بهارستان و محمدیه قرار داده‌شده بود. 
-
-روزنامه لوموند فرانسه از تهران چنین گزارش می‌دهد: «… به نظر می‌رسد که یک توافق ضمنی بین حزب توده و جبهه ملی برقرار شده‌است، به این شکل که طرفداران جبهه ملی در میدان سپه و طرفداران حزب توده در ایستگاه (راه‌آهن) آراء خود را به صندوق بریزند. تمام سفارتخانه‌ها بسته‌اند و حدود سه هزار نیروی نظامی از ۴ نقطه محل اخذ رأی و نقاط استراتژیک تهران محافظت می‌کنند … گروه‌های وابسته به حزب توده خیلی عظیم‌تر هستند و طول صف‌های آنان به چند صد متر بالغ می‌شود. شعارها و پلاکاردهای جبهه ملی حاکی از اعلام حمایت از مصدق و درخواست انحلال مجلس است، در حالیکه شعارهای حزب توده – اساسا – علیه مجلس است و درخواست تشکیل مجلس مؤسسان برای تغییر رژیم فعلی است. نحوه اخذ رأی، مخفی نیست زیرا نه فقط یک محل جداگانه برای کسانی که می‌خواهند رأی منفی بدهند در نظر گرفته‌شده بلکه هر یک از شرکت کنندگان در این رفراندوم باید ورقه‌ای را پر کنند که اسم و آدرس خود را روی آن بنویسند. محلی که برای اخذ رأی طرفداران مجلس در نظر گرفته‌شده، مقابل مجلس است و روی یک پلاکارد بزرگ این جمله به چشم می‌خورد: کسانی که این‌جا رأی می‌دهند، طرفدار انحلال مجلس هستند. تا ساعت ۹ به وقت مح��ی، فقط سه نفر برای اعلام رأی «نه» در این صندوق حضور یافتند و از این سه نفر، تعداد زیادی عکس گرفته شد و از آن‌ها فیلم‌برداری شد و مورد اهانت و آزار قرار گرفتند. دیشب حوادثی در منزل کاشانی رخ داد. وی به تمام «مسلمانان حقیقی» توصیه کرده تا این رفراندوم را تحریم کنند. طرفداران مصدق بطری‌های بنزین آتش‌زا به طرف منزل کاشانی پرتاپ می‌کردند و نزاعی در اطراف منزل ایشان درگرفت که یک نفر کشته و نزدیک به صد نفر مجروح شدند و امروز صبح گروه‌های مسلح، منزل کاشانی را محاصره کرده و ورود به منزل ایشان – حتی برای نزدیکان و بستگان وی – را ممنوع کرده بودند، کاشانی مجددا رفراندوم برای انحلال مجلس را تحریم کرد و اعلام نمود که هر رأیی که مصدق در این رفراندوم زیر حمایت سرنیزه‌ها و تانک‌ها بگیرد، موجب بطلان هر قرارداد بین‌المللی است که در آینده منعقد نماید.» 
-
-گزارشگر لوموند در گزارش بعدی خود خبر داد: «… طرفداران دکتر مصدق در تهران برنده شدند. بر طبق خبر رادیو تهران، بیش از صدهزار نفر به طرفداری از دکتر مصدق رأی به انحلال مجلس و فقط ۶۷ نفر رأی مخالف دادند و این نتایج مربوط به تهران است که حدود یک‌میلیون نفر جمعیت دارد.» 
-
-در این همه‌پرسی در حدود دو میلیون ایرانی (از جمعیت حدود ۱۸ میلیونی ایران) شرکت کرده و ۹۹ ٫ ۹ ٪ از شرکت کنندگان به «انحلال مجلس و ابقای دولت» رأی مثبت دادند؛ و شمار آرای مخالفان مطابق با آمار اعلامی در تهران ۱۱۵ نفر و در کل شهرستان‌ها فقط ۷۱۰ نفر بود. در ۲۱ مرداد ۱۳۳۲ مصدق، رسما نتیجه یعنی «ابقای دولت و انحلال مجلس ۱۷» را اعلام کرده و از شاه خواست فرمان برگزاری انتخابات جدید را امضا کند؛ ولی او این رفراندوم را تأیید نکرد. 
-
-پیش از این یاران دکتر مصدق همچون غلامحسین صدیقی و خلیل ملکی به او هشدار داده بودند که در نبود مجلس، شاه شما را برکنار می‌کند؛ ولی مصدق چنین پاسخ داده بود که شاه جرأتش را ندارد. اگر هم‌چنین کند، ما تمکین نمی‌کنیم. 
-
-محمد مصدق در دادگاه و کتاب خاطراتش عنوان می‌کند که مطابق با عرف و قانون اساسی و سابقه آن پادشاه اجازه عزل را ندارد و تنها می‌تواند در زمان رأی تمایل مجلس نسبت به صدور فرمان اقدام نماید که آن هم امری تشریفاتی است. مصدق فرمان شاه برای نخست‌وزیر را زمانی دارای رسمیت می‌دانست که مجلس شورای ملی رأی تمایل به یک فرد برای نخست‌وزیری بدهد و فرمان شاه را متمم می‌دانست و نه موجد. 
-قبل از این هم در مورد نخست‌وزیری صدرالاشراف به دلیل اینکه حکم را شاه به صورت مستقیم و قبل از رأی مجلس صادر کرده بود موضوع منتفی اعلام شد. 
-
-او در کتاب خاطراتش در مورد حرکت احمد شاه در مورد عزل صمصام السلطنه چنین می‌گوید: 
-
-مصدق در نبود مجلس و دوران فترت، در صورت استعفای نخست‌وزیر پادشاه را مسوول تعیین نخست‌وزیر می‌دانست، چنانچه او و تنی چند از یارانش در ۲۲ دی‌ماه سال ۱۳۲۸، در اعتراض به دخالت‌های دولت (ساعد) در انتخابات در دربار متحصن شدند، مصدق در نامه‌ای خطاب به هژیر وزیر دربار، از شاه خواستند تا دولتی روی کار آورد که مصالح سلطنت و ملت را حفظ کند:. 
-نامه دکتر مصدق به هژیر: (۱۳۲۸ / ۷ / ۲۶) 
-
-عباس میلانی نظرش در این خصوص این است که: 
-به بیان دیگر چندسال پیش از آنکه همرزمان وی از جمله صدیقی و سنجابی، درباره انحلال مجلس و حقوق شاه در دوره فترت سخن برانند، مصدق خود به چنین حقی اذعان کرده بود. 
-اگر چه او فرمان ��اه را متمم می‌دانست و نه موجد اما در کتاب خاطراتش می‌نویسد «چنانچه روز روشن ابلاغ می‌نمودند اگر اطاعت نمی‌کردم متمرد بودم» 
-
-کودتای ۲۵ مرداد
-
-در ۲۳ مردادماه ۱۳۳۲ بنا بر نقشه سیا موسوم به تی پی آژاکس برای براندازی دولت مصدق، شاه طی دو حکم جداگانه، فرمان عزل مصدق و نخست‌وزیری تیمسار زاهدی را امضا می‌کند. رئیس گارد شاهنشاهی، سرهنگ نصیری موظف می‌شود تا با محاصره خانه نخست‌وزیر فرمان را به وی ابلاغ و او را دستگیر کند. همچنین نیروهایی از گارد اقدام به بازداشت چند تن از وزرای مصدق (فاطمی معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه- حق‌شناس وزیر راه - زیرک زاده نماینده مجلس و از رهبران حزب ایران) می‌کنند. در همین زمان گروه‌هایی از نظامیان اقدام به اشغال مرکز تلفن بازار و تلاش به قطع ان می‌نمایند. مصدق از طریق شبکه افسران حزب توده و کیانوری از این توطئه باخبر می‌شود. گروه دستگیر کنندگان رئیس ستاد ارتش نیز که با هجوم به منزل تیمسار ریاحی و تبادل آتش و با نگهبان آن جا موفق به دستگیری دکتر فاطمی و مهندس حق‌شناس و مهندس زیرک زاده می‌شوند این خبر توسط دو زن که از روی پشت‌بام فاطمی را در درون جیپ ارتشی و تحت بازداشت دیده بودند به آگاهی نخست‌وزیر می‌رسد. به دلیل عدم حضور تیمسار ریاحی در ستاد مشترک نمی‌توانند او را دستگیر کنند. از سوی دیگر سرهنگ کیانی جانشین سرتیپ ریاحی که برای سرکشی به باغشاه آمده بود توسط افسران گارد دستگیر می‌گردد. دستگیرشدگان را به کاخ سعد آباد برده و در آن جا زندانی می‌کنند. سرهنگ نصیری نیز که در نیمه‌شب برای ابلاغ فرمان شاه و دستگیری مصدق به در منزل مصدق آمده بود توسط نیروهای نگهبان نخست‌وزیری به سرپرستی سرهنگ ممتاز و سروان فشارکی دستگیر و نیروهایش خلع سلاح و بازداشت می‌شوند. 
-
-در فردای این روز مصدق در بیانیه‌ای از کشف و خنثی‌سازی یک کودتا علیه دولت خبر می‌دهد؛ ولی هیچ اشاره‌ای به ماجرای فرمان شاه نمی‌کند. در این روز خبر خروج شاه از ایران و ورودش به بغداد منتشر می‌شود. حسین فاطمی به سفارتخانه‌های ایران از جمله سفیر ایران در بغداد دستور می‌دهد که با شاه مقابله کنند. از این روز نیروهای حزب توده با حضور در سطح شهر تشنج‌هایی ایجاد می‌کنند. در روز ۲۶ مرداد هر دو گروه مهم یعنی حزب توده و جبهه ملی میتینگهایی پرشور ضد شاه برگزار کردند. در میتینگ جبهه ملی در بهارستان، به رغم عدم حضور مصدق، یاران او همچون فاطمی و صالح به بی‌سابقه‌ترین شکل ممکن به شاه تاختند. همچنین فاطمی در سرمقاله باختر امروز، شاه را به خیانت متهم کرد. در این روز برای جلوگیری از اغتشاش اعضای حزب توده، مأمورین دولتی و طرفداران جبهه ملی، مجسمه‌های شاه و رضاشاه را از میدان‌های شهر پایین کشیدند. 
-
-با توجه به اغتشاشات پیش‌آمده در روز ۲۶ و ۲۷ مرداد به رهبری توده‌ای‌ها مصدق به تیمسار مدبر ریاست شهربانی دستور می‌دهد که با هرگونه تظاهرات علیه دولت یا شاه مقابله نماید. همچنین، با توجه به نبودن پادشاه در کشور، طرح تشکیل شورای سلطنت به ریاست میرزا علی‌اکبر دهخدا در دستور کار دولت قرار گرفت. این روز هندرسون سفیر آمریکا به تهران بازگشت و به مصدق اولتیماتوم داد که اگر با حزب توده ائتلاف کند، آمریکا دولت وی را به رسمیت نمی‌شناسد؛ ولی مصدق به او اطمینان خاطر داد که کنترل اوضاع در دستش بوده و هرگز به توده ای‌ها اجازه تشنج‌آفرینی نخواهد داد. همچنین در پاسخ به پرسش سفیر آمریکا درباره رابطه او با شاه، مصدق گفت: 
-
-شاه که از انجام موفقیت‌آمیز کودتا مطمئن بود. پس از خبردار شدن از شکست کودتا از رامسر به بغداد می‌رود. 
-
-کودتای ۲۸ مرداد
-
-در روز کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ حرکت دیگری ضد دولت انجام شد که این‌بار باعث سرنگونی دولت مصدق گشت. بنابر کتاب «ضد کودتا» نوشته مأمور سیا کیم روزولت، او در این روز با خریدن فتوای برخی از روحانیون و همچنین دادن پول به ارتشیان، ولگردان و اوباش تهران آن‌ها را به خیابان‌ها کشانید. در این عملیات ماشین‌های وابسته هوایی سفارت آمریکا در تهران با انتقال نفرات گارد شاهنشاهی و ارتشیان تحت حمایت خود به سمت منزل مصدق و پرداخت دلار به افراد فعال در کودتا باعث پیشروی این کودتا گردیدند. امری که در کودتای ۲۵ مرداد ناموفق بود. 
-
-حدود ۸ صبح ۱۹ اوت جمعیتی حدودا سه‌هزار نفره از مردانی مسلح به چوب و چماق در جنوبی‌ترین نقطه شهر تظاهراتی علیه مصدق و به طرفداری از شاه شروع کردند. به خیابان‌ها می‌رفتند و فریاد می‌کشیدند «زنده‌باد شاه» و «مرگ بر مصدق خائن». اگر چه احتمالا اغلب‌شان سرشار از احساسات سلطنت‌طلبانه بودند اما به روشنی برای این کار پول گرفته بودند؛ بین آن‌ها انبوهی آدم بیکار و بسیاری اوباش و الوات سرشناس بودند. هم‌زمان رئیس پلیس دستور داد کسی مانع تظاهرات نشود. بخش از جمعیت به‌طرف بازار رفتند و تهدید به غارت مغازه‌ها کردند. تأثیر کارشان آنی بود و بازار تعطیل شد. هر چه زمان گذشت جمعیت بیشتر شد و بخش اعظمی از ثروتمندان شهر که از دولت مصدق و به‌خصوص سیاست اخیر حمایتش از حزب توده منزجر بودند، به تظاهرات پیوستند. بعد تعداد انبوهی کامیون و اتوبوس، که از صبح زود کرایه شده بودند، پیدایشان شد و امکان نقل‌وانتقال مجانی تظاهرکنندگان را مهیا کردند. این وسایل نقلیه در شهر می‌چرخیدند و سرنشینان‌شان با فریاد شعار می‌دادند، سعی می‌کردند خشم مردم را افزایش دهند و احساساتشان را به نفع شاه برانگیزند. خیلی زود روشن شد کل نیروی پلیس همراه و همدل تظاهرات‌اند و در بعضی موارد حرکت تظاهرکنندگان را هم هدایت می‌کنند. مصدق بلافاصله رئیس پلیس را عزل کرد و دستور دستگیری‌اش را داد. به ارتش هم دستور داد تانک و خودروهای زره‌پوش برای متفرق کردن جمعیت بفرستد. دستورهای صادرشده ستاد فرماندهی کل طبیعتا بلافاصله اطاعت نشد و چند ساعت بعدتر که اجرا شد دیگر جمعیت خیلی آسان سربازان رسیده به محل را متقاعد کردند که در دفاع از شاه به آن‌ها بپیوندند. بین ساعت ۹ تا ۱۲ تظاهرکنندگان ستادهای مرکزی سه حزب سیاسی طرفدار حکومت و دفاتر نیم دوجین روزنامه حامی مصدق را زیر و رو کردند و به آتش کشیدند. جمعیت بعد به دفاتر روزنامه‌های حزب توده حمله کردند؛ ابتدا در برابرشان مقاومت شد، اما خیلی زود چیره شدند. 
-سپس در حمله به زندان، شعبان جعفری (شعبان بی‌مخ) که از ۹ اسفند ماه ۱۳۳۱ به جرم تلاش برای قتل نخست‌وزیر در زندان بود، توسط نیروهای شورشی آزاد شد. 
-با اشغال مرکز رادیو، پس از چند ساعت سکوت رادیویی بی‌سابقه در تاریخ رادیوی ملی ایران، نخست مهدی میراشرافی، نماینده مجلس و مصطفی کاشانی فرزند آیت‌الله کاشانی و سپس دیگر نمایندگان ضد مصدق و طرفدار شاه در مجلس همچون احمد فرامرزی به سود زاهدی سخنرانی کرده و آنگاه سرلشکر زاهدی فرمان انتصاب خود به نخست‌وزیری خواند. 
-
-سپس نوبت به خانه مصدق که در واقع مقر نخست‌وزیری بود رسید. نخست جمعیت بدون پشتوانه نیروهای نظامی به منزلش حمله کردند اما با آتش مسلسل عقب رانده شدند؛ دومین حمله که با همراهی و پشتیبانی سربازان طرفدار زاهدی انجام شد، باز ناکام ماند. این بار تانک‌های سنگین شرمن به محل رسیدند و خانه را به توپ بستند، حدود ۶ بعدازظهر دیگر دفاع گارد حفاظت نخست‌وزیری در هم شکست و خانه ویران شد. جمعیت مهاجم توانستند به داخل خانه وارد، هر آنچه بود را به تاراج بردند و ساختمان را به آتش کشیدند. برای منزل کناری که خانه پسر مصدق بود، نیز همین اتفاق رخ داد. عصر مابقی زندانیان که در حادثه کودتای ۲۵ مرداد یا توطئه قتل مصدق در ۹ اسفند در زندان بودند آزاد شدند و سرلشکر زاهدی قدرت را در دست گرفت. 
-
-بنا به نوشته سعید حکمت رئیس اداره پزشکی قانونی در جریان این کودتا ۴۱ تن مقتول و ۷۵ تن مجروح شدند. در این روز شاه در رم ایتالیا بود و به گفته همسرش ثریا، در فکر خریدن خانه‌ای در رم برای اقامت بود که سقوط دولت مصدق و قدرت‌یابی زاهدی و تلگراف‌های حمایتی ابوالقاسم کاشانی و سید محمد بهبهانی را دریافت کرد. 
-
-در روز ۲۹ مرداد مصدق و بیشتر یارانش خود را به شهربانی تسلیم کردند. 
-
-پس از موفقیت کودتای ۲۸ مرداد، سید ابوالقاسم کاشانی به شاه که به کشور و قدرت بازگشته بود به همراه سید حسین طباطبایی بروجردی تبریک گفت. پس از بازگشت شاه، کاشانی در مصاحبه‌ای چنین می‌گوید: 
-
- «مصدق شاه را مجبور کرد که ایران را ترک نماید اما شاه با عزت و محبوبیت چند روز بعد بازگشت. ملت شاه را دوست دارد و رژیم جمهوری مناسب ایران نیست.» 
-
-نواب صفوی رهبر گروه فداییان اسلام نیز که در زمان کودتا در خارج از کشور بود طی یک مصاحبه در بغداد سقوط مصدق را به شاه تبریک گفت. 
-
-مخالفان و منتقدان عملکرد ۲۸ ماهه دولت مصدق
-
-برخی از هواداران مصدق یا اعضای جبهه ملی که در زمان نخست‌وزیری مصدق، از جبهه ملی یا از هیئت‌وزیران کنار گذاشته‌شده یا کنار رفتند، پس از جدایی از مصدق، به انتقاد از کارنامه وی پرداختند و حتی برای سرنگونی‌اش تلاش کردند. برخی از این افراد عبارت‌اند از: 
-فضل‌الله زاهدی (نخست‌وزیر کودتا) 
-علی امینی
-حسین مکی، (که در آغاز سرباز فداکار وطن نامیده شد ولی در پایان به دلیل مخالفت با مصدق از سوی هواداران جبهه ملی سرباز خطاکار وطن خطاب می‌شد) 
-مظفر بقایی (به دلیل اتهام مشارکت در قتل سرتیپ افشار طوس و سپس اتهام شرکت در کودتای ۲۵ مرداد به دستور فرماندار نظامی تهران بازداشت شد و تا روز ۲۸ مرداد در زندان بود). 
-آیت‌الله کاشانی، در ۳۰ تیر ۱۳۳۱ در اعتراض به استعفای مصدق، تهدید به حکم جهاد کرد ولی در ماه‌های پایانی ضمن انتقاد شدید از کارنامه دولت، از زاهدی پشتیبانی می‌کرد. او در اعلامیه‌ای به عنوان تحریم رفراندوم دولت، در هشتم مرداد ۱۳۳۲ نوشت: 
-ابوالحسن حائری‌زاده در سال ۱۳۳۱ در مجلس، ضمن مخالفت با لایحه اختیارات ویژه دولت، آن را خطر بازگشت دیکتاتوری ۲۰ ساله دانست و سپس در سال بعد با نوشتن نامه به رئیس سازمان ملل متحد، مصدق را دیکتاتور خواند. این افراد علی‌رغم هواداری از مصدق در ماه‌های نخست حکومت او، در یک سال پایانی دولت مصدق، گاه به صورت پنهانی و گاه علنا برای سرنگونی مصدق، تلاش می‌کردند. 
-
-این در حالی بود که برخی از هواداران مصدق که تا روز پایانی همراه و پشتیبان او بودند و پس از آن نیز به هواداری از مصدق ادامه دادند، به بعضی از رفتارهای مصدق در زمان نخست‌وزیری‌اش، نقدهایی دلسوزانه داشتند. از این جمله‌اند: 
-خلیل ملکی («آقای دکتر مصدق! این راهی که شما می‌روید به جهنم است ولی ما تا جهنم به دنبال شما خواهیم آمد») 
-غلامحسین صدیقی که به ویژه با رفراندوم مصدق برای تعطیلی مجلس مخالفت کرد. 
-کریم سنجابی که به گفته خود، با خویشاوندگرایی مصدق در زمان نخست‌وزیری‌اش مخالفت کرد. کریم سنجابی همچنین با رفتار مصدق در هنگام تشکیل جبهه ملی دوم نیز مخالفت کرد. 
-
-برخی از تاریخ‌پژوهان و روشنفکران جدیدتر، اگرچه کلیت مصدق را تصدیق و تأیید کرده‌اند ولی برخی از کارهای او (به ویژه مخالفت او با پیشنهادهای نفتی ارائه‌شده به ایران همچون بانک جهانی یا پیشنهاد چرچیل - ترومن) را اشتباه دانسته و عقیده دارند که مصدق باید پیشنهادهای مذکور را می‌پذیرفت و از اصل ملی کردن صنعت نفت صرف‌نظر می‌کرد. اینان خطاهای مصدق در این رابطه را اصلی‌ترین علت سرنگونی مصدق می‌دانند. از جمله این افراد می‌توان به همایون کاتوزیان، فوأد روحانی، محمدعلی موحد و صادق زیباکلام اشاره کرد. 
-
-گروه دیگری نیز هستند که سیاست‌های مصدق را به شدت مورد نکوهش قرار داده‌اند. برخی از این افراد عبارت‌اند از: موسی غنی نژاد، فریدون مجلسی، مرتضی مردیها، عباس میلانی و محمد قوچانی، که ضمن نقد دوران پهلوی پیش و پس از مصدق، دوران مصدق را نیز از انتقادات مصون نداشته‌اند. حال آنکه برخی دیگر چون داریوش همایون، هوشنگ نهاوندی، پیروز مجتهدزاده، و جلال متینی، دوران حکومت ۲۸ ماهه مصدق را بدتر از دوران «پس از مصدق» و یک سراشیبی برای سقوط ایران به هرج و مرج یا کمونیسم دانسته‌اند. 
-
-موسی غنی‌نژاد معتقد است: «هیچ ابتکاری در دوران دولت دکتر مصدق و اطرافیان او دیده نشد. اصطلاح اقتصاد بدون نفت را حتی در یک مورد قبل از آن نمی‌شود پیدا کرد. وقتی تحریم شروع شد دور و بری‌های دکتر مصدق گفتند نفت بلای سیاه است و تحریم موهبت است. اما نتیجه آن بود که به مردم فشار آمد و مردم ناراضی شدند و بحران‌های سیاسی اقتصادی و اجتماعی شکل گرفت. درآمدهای ارزی ما کاهش پیدا کرد، اقتصاد دچار بحران شدید شد و به نارضایتی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم انجامید و مردم این نارضایتی را در روز ۲۸ مرداد نشان دادند. از روز ۲۵ مرداد که طبق دست خط شاه مصدق خلع شده بود حکومت مصدق غیرقانونی بود و اگر کودتایی صورت گرفت توسط مصدق بود. چرا که قانون اساسی، در غیاب مجلس، به شاه اختیار می‌دهد در عزل و نصب نخست‌وزیر و مصدق هم این را می‌دانست و به همین خاطر هم بود که این دست خط را اعلام و ابلاغ نکرد. اطرافیان او هم می‌دانستند. هنگام برگزاری رفراندوم هم این انتقاد را به او کرده بودند که انحلال مجلس همه اختیار را به شاه خواهد داد.» 
-
-محاکمه و زندان و خانه نشینی
-
-محمد مصدق را پس از کودتای ۲۸ مرداد در دادگاه نظامی محاکمه و با توجه به تبرئه او از اتهامات اصلی چون «تلاش برای برهم زدن اساس سلطنت» و «کودتا علیه قانون اساسی» به سه سال حبس مجرد (انفرادی) محکوم شد. استدلال او در نفی صلاحیت دادگاه این بود که دیوان عالی حق محاکمه نخست‌وزیر را دارد و دادگاه نظامی، صالح نیست و او همچنان نخست‌وزیر قانونی کشور است. استدلال دادستان نیز این بود که مصدق در پی دریافت فرمان عزل پادشاه از روز ۲۵ مرداد تا روز ۲۸ مرداد نخست‌وزیر نبوده‌است و این دادگاه به اتهامات او پس از برکناری از نخست‌وزیری یعنی تمرد از فرمان پادشاه رسیدگی می‌کند. پاسخ مصدق نیز آن بود که چون فرمان پادشاه را در نیمه‌شب و با یک دسته مسلح آورده بودند گمان بر جعلی بودن آن داده و از این نظر او متمرد نیست. او هم در دفاعیه در دادگاه و هم در خاطراتش می‌نویسد که اگرچه بنابر روح قانون اساسی مشروطه، پادشاه حق عزل و نصب وزیران را ندارد ولی اگر در روز و ساعات اداری فرمان را می‌آوردند، آن را می‌پذیرفت. ضمن اینکه با توجه به نوع نوشتار دست خط، احتمال داد که فرمان به صورت سفید، مهر و امضا شده و جعلی است. به همین دلیل آورنده نامه را دستگیر کرد تا صبح روز بعد از شاه، اصل ماجرا را جویا شود که با خروج شاه از کشور، فرصت این کار را نیافت. 
-دادگاه که به صورت علنی و با حضور رسانه‌های ایرانی و بیگانه برگزار شده و مشروح آن در روزنامه‌ها به چاپ رسید. 
-مصدق در مورد دادگاهش و علل محاکمه خود چنین می‌گوید: 
-
-دادگاه اگرچه او را از اتهامات مهمی چون اقدام علیه اساس سلطنت و کودتا علیه قانون اساسی که حکم اعدام داشت، تبرئه کرد ولی به جهت تمرد از فرمان شاه او را به سه سال زندان محکوم کرد. مصدق پس از گذراندن سه سال زندان، به ملک خود در احمدآباد رفته و تا پایان زندگی زیر نظارت شدید دولت بود. 
-مصدق نخستین کسی بود که سرنگونی خود را غیرقانونی و کودتا خواند ولی هرگز تا پایان عمر (۱۳ سال بعد) آن را آمریکایی ندانست و تنها از انگلیسی‌ها به بدی یاد می‌کرد. 
-
-او هم‌چنین چه در دادگاه و چه در کتابش با اشاره به سوگند خود به قرآن، تأکید کرده‌است که هرگز تلاشی برای سرنگونی سلطنت و برپایی جمهوری نکرده و آرمانش ایجاد یک پادشاهی مشروطه بود که در ان شاه سلطنت کند و نه حکومت. 
-
-محمد مصدق در روزهای آخر عمر خود درباره حوادث سال ۳۲ می‌گوید: 
-
-درگذشت مصدق در قلعه احمدآباد
-پس از درگذشت مصدق در ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ در بیمارستان نجمیه تهران، به وصیت او قرار بود وی را کنار کشته‌شدگان ۳۰ تیر در ابن‌بابویه دفن کنند، ولی با مخالفت شاه از دفن وی در قبرستان ابن‌بابویه جلوگیری شد و او را در یکی از اتاق‌های خانه‌اش در قلعه احمدآباد در روستای احمدآباد به خاک سپردند. پیکر او توسط دکتر یدالله سحابی غسل داده شد و نماز میت توسط سید رضا زنجانی اقامه گردید. 
-
-در سال‌های حکومت محمدرضا پهلوی مراسم بزرگداشت مصدق ممنوع اعلام شد. محمدرضا شفیعی کدکنی شعر «مرثیه درخت» را برای مرگ مصدق سرود که در مجله سخن در اردیبهشت ۱۳۴۶، صفحه ۱۲۹ چاپ شد. هم‌زمان با تاجگذاری محمدرضا پهلوی در سال پس از درگذشت مصدق، نمایش تمثیلی میراث و ضیافت کار بهرام بیضایی که اوضاع ایران را در چهره‌هایی تمثیلی مانند «شبان» (مصدق؟) و «دهباشی» (شاه؟) تصویر می‌کرد در تالار ۲۵ شهریور بر صحنه رفت و خود باعث واکنش‌هایی نیز شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۵ اسفند ۵۷ یکی از بزرگ‌ترین گردهمایی‌های سیاسی در سالروز درگذشت رهبر نهضت ملی نفت بر آرامگاه وی در احمدآباد برگزار شد. در این مراسم که سید محمود طالقانی سخنران آن بود، به نوشته روزنامه اطلاعات یک‌میلیون نفر به احمدآباد رفتند. اطلاعات در شماره همان روز در توصیف این مراسم نوشت: «امروز ایران پس از دوازده سال خون دل خوردن و خاموشی بخاطر عجز از برپایی مراسم تجلیل از دکتر محمد مصدق رهبر ملی خود باشکوهی خیره‌کننده یاد آن بزرگ‌مرد تاریخ مبارزات ضد استعماری ملل شرق را گرامی داشت. مراسم تجلیل از این ابرمرد چندان باشکوه بود که بی‌شک پرتو پرجلالش قرون متمادی بر صفحات تاریخ جدید ایران پرتو خیره‌کننده‌ای داشت.» 
-
-بعد انقلاب نیز از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۵ نیز هر گونه حضور رسمی بر سر آرامگاه مصدق ممنوع بود و پس از آن فشار برای عدم برگزاری این مراسم کمتر گردید اما از سال ۱۳۸۹ به بعد مجددا برگزاری هرگونه مراسمی در احمدآباد اعم از خصوصی یا عمومی ممنوع شد. در سال ۱۳۹۵ هیئت امنای قلعه احمدآباد خبر از مسدود شدن حسابی دادند که هیئت امنای قلعه احمدآباد جهت نگهداری قلعه اعلام کرده بودند. 
-
-وصیت‌نامه
-مصدق در سال ۱۳۴۴ طی وصیت‌نامه‌ای اموال خواستار ان شد که در کنار شهدای ۳۰ تیر دفن شود و همچنین وی طبق اسناد رسمی ثبت‌شده در دفتر اسناد رسمی شماره ۳۹ تهران
-بخشی از اموال خود را جهت خرید زمینی برای باشگاه دانشجویان دانشگاه تهران و تعمیر و نوسازی ساختمان آن بخشید. 
-
-در جلسه هفدهم دادگاه بدوی
-مصدق در جلسه هفدهم دادگاه بدوی‌اش، در تاریخ شنبه ۷ آذر ۱۳۳۲ می‌گوید: 
-
-قبل از اینکه به جواب تیمسار محترم مبادرت کنم باید عرض کنم: اشهد ان لا اله الا الله، اشهد ان محمدا رسول‌الله. [در این موقع مصدق از جای خود بلند شد] این شهادتین است که تمام مذاهب اسلام باید بگویند، یعنی حنفی و شافعی و حنبلی و مالکی. این چهار مذهب تسنن و همچنین هر کس که مسلمان است این شهادتین را باید بگوید. یک شهادت هم مال مذهب شیعه است: اشهد ان علیا ولی‌الله! من در این دادگاه اقرار می‌کنم که مسلمان و شیعه اثنی عشری هستم. مسلک من مسلک حضرت سید الشهدا است؛ یعنی آنجایی که حق در کار باشد، با هر قوه‌ای مخالفت می‌کنم؛ از همه چیزم می‌گذرم. نه زن دارم، نه پسر دارم، نه دختر دارم؛ هیچ‌چیز ندارم مگر وطنم را در جلو چشمم دارم. [در این موقع مصدق به گریه افتاد] رسول اکرم فرموده‌است: «قم فاستقم» بایست و مقاومت کن. البته نفرموده‌است: «بدون مطالعه مقاومت کن. وقتی دیدی موضوعی بحق است بایست و مقاومت کن.» حالا من پیروی از مولای خودم را که در یک عمر کرده می‌کنم؛ و تا نفس دارم، دنبال عقیده صحیح خود هستم…
-
-یاران مصدق پس از سقوط دولت او
-
-پس از پیروزی کودتا، محمد نخشب به اتفاق ابراهیم کریم آبادی و حسین شاه‌حسینی در روز ۲۹ مردادماه به منزل سید رضا زنجانی رفته و نخستین اعلامیه را نشر دادند. بعدها مهدی بازرگان، شاپور بختیار و سایر اعضای احزاب ملی عضو در جبهه ملی ایران، نهضت مقاومت ملی را تشکیل دادند و برخی دیگر از طرفداران مصدق همچون سید محمود طالقانی و یدالله سحابی و داریوش فروهر به آن پیوستند. شاپور بختیار در مصاحبه با پروژه تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد در پاسخ به سؤالی درباره نهضت مقاومت ملی گفت: 
-
-انعقاد قرارداد جدید کنسرسیوم، تقریبا تمامی فعالیت‌های محمد مصدق، ازقبیل موازنه منفی، ملی شدن نفت و … را از بین برد. پس از اعتراض بسیاری از طرفداران مصدق، واکنش رژیم اخراج دوازده نفر از استادان دانشگاه ازجمله مهدی بازرگان، یدالله سحابی، محمد قریب بود. 
-در اواخر دهه سی، جبهه ملی دوم توسط اللهیار صالح به همراهی احزاب ملی حزب ایران، حزب ملت ایران، حزب مردم ایران و منفردینی و همراهی اعضای نهضت مقاومت ملی و غلامحسین صدیقی، شاپور بختیار، مهدی بازرگان، ناصر یمین مردوخی کردستانی، کریم سنجابی، باقر کاظمی
-سید محمود طالقانی و دیگران تشکیل شد. اما عملکرد آن به‌به گونه‌ای بود که مصدق (که خودش هیچ نقشی در تشکیل جبهه ملی دوم نداشت) دستور انحلال آن را صادر کرد. شاپور بختیار در مصاحبه با پروژه تاریخ شفاهی ایران دانشگاه هاروارد درباره انحلال جبهه ملی دوم گفت: 
-
-برخی از اعضای جبهه ملی مانند ادیب برومند و مهندس حسیبی اینکار را از اشتباهات بزرگ مصدق در قبال جبهه ملی دوم می‌دانند. 
-در اردیبهشت ۱۳۴۰، مهدی بازرگان به اتفاق سید محمود طالقانی و تنی چند از فعالان نهضت مقاومت ملی و اعضای جبهه ملی دوم نسبت به تشکیل حزب نهضت آزادی ایران اقدام کردند؛ که با توجه به موضع‌گیری‌های انجام‌شده توسط برخی از اعضای نهضت آزادی در کنگره جبهه ملی در خصوص تهمت زدن به رهبران جبهه ملی عضویت نهضت آزادی در جبهه ملی به درخواست دکتر صدیقی تا زمان خروج این افراد از نهضت آزادی منتفی اعلام شد. 
-
-نوشته‌ها
-
-تبارنامه
-
-یادواره
-با تصویب شورای شهر تهران در اسفند ۱۳۹۶ خیابان نفت به خیابان دکتر محمد مصدق تغییر نام داد. این خیابان جهتی شمالی - جنوبی دارد و از شمال به خیابان ظفر و از جنوب به بلوار میرداماد منتهی می‌شود. 
-
-در اردیبهشت ۱۳۹۸ خیابان پیروزی شهر اراک با تصویب شورای شهر به نام دکتر محمد مصدق مجددا نامگذاری شد. 
-
-در مصر نیز یکی از خیابان‌های مرکزی شهر قاهره به نام خیابان مصدق نام‌گذاری شده‌است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-محمد مصدق، خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق مشتمل بر دو کتاب: شرح مختصری از زندگی و خاطراتم و مختصری از تاریخ ملی شدن نفت در ایران، به کوشش ایرج افشار، تهران ۱۳۶۴
-کتاب ایران در دوره دکتر مصدق، ریشه‌های انقلاب ایران، نشر: آشیانه کتاب (۱۳۸۱)، شابک: ۹۶۴ – ۳۱۳ – ۲۲۲ – ۶
-زندگینامه‌های گوناگون دکتر مصدق
-مصدق نفت و دفاعیات او، آرش شعاع شرق، نشر: مؤلف ۱۳۹۰
-طلایه داران دروغین تاریخ، جلد اول، آرش شعاع شرق، انتشارات: جبهه ملی ایران ۱۳۸۹
-
-صادق زیباکلام، فصل رضاخان رضاشاه می‌شود، ۱۳۹۸
-
-پیوند به بیرون
-
-رجال معروف ایران / زندگینامه مصدق نوشته‌شده در فروردین ۱۳۲۴ shahrefarang. com
-ویدئو: خانه دکتر مصدق در احمدآباد
-دموکراسی و مصدق: قربانیان کودتای سی. آی. ای
-مدارک سازمان سیا. 
-عکس‌های دکتر محمد مصدق
- «انگلستان عامل همه بدبختی‌های ایران» سخنرانی از دکتر مصدق
-روزشمار و تقویم عمر دکتر محمد مصدق
-بزرگان ایران‌زمین؛ محمد مصدق، بی‌بی‌سی فارسی
-تجربه مصدق در چشم‌انداز آینده ایران، بی‌بی‌سی فارسی
-آخرین کتاب آبراهامیان؛ 'کودتایی موفق اما فاجعه‌بار'، بی‌بی‌سی فارسی
-
-زنی که دکتر مصدق عشقش به او را پنهان نمی‌کرد
-
-رسانه
-
-
-
-اعضای جبهه ملی ایران
-اعضای حزب دموکرات (دوران مشروطه) 
-اهالی ایران در سده ۲۰ (میلادی) 
-اهالی تهران
-اهالی سنگلج
-تبعیدشدگان اهل ایران
-حاکمان آذربایجان
-حاکمان فارس
-حصر خانگی
-حقوق‌دانان اهل ایران
-خاندان آشتیانی
-دانش‌آموختگان ایرانی سیانس‌پو
-دانش‌آموختگان دانشگاه نوشاتل
-دانش‌آموختگان مدرسه علوم سیاسی پاریس
-درگذشتگان ۱۳۴۵
-درگذشتگان ۱۹۶۷ (میلادی) 
-دور از وطن‌های اهل ایران در سوئیس
-دور از وطن‌های اهل ایران در فرانسه
-رهبران برکنارشده از طریق کودتا
-رهبران جنگ سرد
-زادگان ۱۲۶۱
-زادگان ۱۸۸۲ (میلادی) 
-سیاستمداران اهل ایران در دوره قاجار
-سیاستمداران اهل تهران
-شخص سال برگزیده مجله تایم
-فرماندهان کل نیروهای مسلح ایران
-فعالان حقوق بش��
-فعالان دموکراسی در ایران
-کودتای ۲۸ مرداد
-لیبرالیسم در ایران
-ملی‌گرایان اهل ایران
-نخست‌وزیران ایران
-نمایندگان تهران در مجلس شورای ملی
-نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی
-نمایندگان دوره چهاردهم مجلس شورای ملی
-نمایندگان دوره شانزدهم مجلس شورای ملی
-نمایندگان دوره ششم مجلس شورای ملی
-نویسندگان سیاسی اهل ایران
-نویسندگان مرد اهل ایران
-وزیران اقتصاد و دارایی ایران
-وزیران امور خارجه پهلوی
-وزیران جنگ (ایران) 
-وزیران دارایی (ایران) 
-وزیران دولت محمد مصدق
-ریاضیات فن محاسبه اعداد بوده و نیز به مطالعه مباحثی چون کمیت (نظریه اعداد)، ساختار (جبر)، فضا (هندسه)، و تغییرات (آنالیز ریاضیات) می‌پردازد. در حقیقت، تعریفی جهانی که همه بر سر آن توافق داشته باشند، برای ریاضیات وجود ندارد. 
-
-ریاضی‌دانان به دنبال الگوهایی هستند که بتوان از آن‌ها استفاده کرده و حدس‌های جدید را به‌صورت فرمول درآورد؛ آن‌ها درستی یا نادرستی حدس‌ها را با اثبات ریاضی نشان می‌دهند. هرگاه ساختارهای ریاضی مدل‌های خوبی از پدیده‌های جهان واقعی باشند، استدلال ریاضی می‌تواند پیش‌بینی‌هایی برای طبیعت ارائه کند. علم ریاضیات با استفاده از انتزاع و منطق از مفاهیمی چون شمردن، محاسبه و اندازه‌گیری و مطالعه نظام‌مند شکل‌ها و حرکات اشیای فیزیکی به‌وجود آمد. ریاضیات کاربردی از زمانی که انسان نوشتن را آموخت، به‌عنوان فعالیتی بشری وجود داشته‌است. تحقیقات مورد نیاز برای حل مسائل ریاضی، ممکن است سال‌ها یا حتی سده‌ها طول بکشد. 
-
-استدلال‌های استوار ابتدا در ریاضیات یونان باستان ظاهر شدند؛ به‌خصوص در اثر عناصر اقلیدس. از زمان کارهای تحقیقاتی جوزپه پئانو (۱۸۵۸ – ۱۹۳۲)، داویت هیلبرت (۱۸۶۲ – ۱۹۴۳) و دیگران بر روی دستگاه اصول موضوعه‌ای در پایان سده نوزدهم میلادی، روش تحقیقاتی ریاضیدانان به این شکل درآمده که آن‌ها حقایق را با استدلال ریاضی از مجموعه منتخبی از اصول موضوعی و تعاریف به دست می‌آورند. روند پیشرفت ریاضیات تا زمان رنسانس سرعت نسبتا آرامی داشت، تا زمانی که نوآوری‌های ریاضیاتی با کشفیات علمی برهم‌کنش کرده و منجر به افزایش سریع نرخ اکتشافات ریاضی گشت و تا به امروز نیز ادامه دارد. 
-
-ریاضیات در بسیاری از زمینه‌ها مثل علوم طبیعی، مهندسی، پزشکی، اقتصاد و علوم اجتماعی یک علم ضروری است. شاخه‌های کاملا جدیدی در ریاضیات به‌وجود آمده‌اند؛ مثل نظریه بازی‌ها. ریاضی‌دانان در ریاضیات محض (مطالعه ریاضی به هدف کشف هرچه بیشتر رازهای خود آن) بدون اینکه هیچ‌گونه هدف کاربردی در ذهن داشته باشند به تحقیقات می‌پردازند؛ در حالی که کاربردهای عملی یافته‌های آن‌ها معمولا بعدها کشف می‌شود. مادر علوم جهان ریاضیات است. 
-
-تاریخچه
-
-تاریخ ریاضیات را می‌توان به عنوان دنباله‌ای از تجریدسازی‌های فزاینده دید. اولین قابلیت تجریدسازی که در بسیاری از حیوانات مشترک است، احتمالا مفهوم عدد است؛ فهم این مطلب که مجموعه دو سیب و مجموعه دو پرتقال (به‌عنوان مثال) با هم اشتراکی دارند، و آن کمیت تعدادشان است. 
-
-همان‌طور که شواهد بر روی چوب‌خط نشان می‌دهد، مردم پیشاتاریخ می‌توانستند اشیاء فیزیکی را بشمرند و توانایی شمردن اشیاء تجریدی مثل روز، فصل و سال را نیز داشتند. 
-
-شواهد مربوط به ریاضیات پیچیده‌تر تا ۳۰۰۰ قبل میلاد مشاهده نشده، زمانی که بابلی‌ها و مصری‌ها شروع به استفاده از حساب، جبر و هندسه برای محاسبات مربوط به مالیات و دیگر مفاهیم اقتصادی، و ساخت و ساز یا نجوم کردند. قدیمی‌ترین متون ریاضیاتی مربوط به بین‌النهرین و مصر می‌شود که به ۲۰۰۰ – ۱۸۰۰ قبل از میلاد بازمی‌گردد. بسیاری از متون اولیه سه تایی‌های فیثاغوری را ذکر کرده و لذا به نظر می‌رسد که قضیه فیثاغورس کهن‌ترین و گسترده‌ترین توسعه ریاضیاتی بعد از حساب مقدماتی و هندسه باشد. در اسناد تاریخی، در ریاضیات بابلی‌ها بود که حساب مقدماتی (جمع، تفریق، ضرب و تقسیم) ابتدا پدیدار گشت. بابلی‌ها همچنین از یک دستگاه مکان-ارزشی بهره می‌جستند که در آن دستگاه اعداد پایه ۶۰ پیاده‌سازی شده بود، ازین دستگاه عددی هنوز هم برای اندازه‌گیری زاویه و زمان استفاده می‌شود. 
-
-با آغاز سده ششم قبل از میلاد مسیح، ریاضیات یونانی‌ها با فیثاغورسی‌ها مطالعه نظام مندی را در ریاضیات، به هدف شناخت بیشتر خود ریاضیات آغاز نمودند که سرآغاز ریاضیات یونانی‌ها بود. حدود ۳۰۰ قبل از میلاد، اقلیدس روش اصول موضوعه‌ای را که هنوز هم در ریاضیات به کار می‌رود را معرفی کرد که شامل تعاریف، اصول، قضیه و اثبات بود. کتاب مرجع او که به اصول اقلیدس معروف است به‌طور گسترده به عنوان موفق‌ترین و تأثیر گذارترین کتاب مرجع همه زمان‌ها شناخته می‌شود. بزرگ‌ترین ریاضیدانان باستان را اغلب ارشمیدس (۲۸۷ تا ۲۱۲ قبل از میلاد) اهل سیراکوز می‌دانند. او فرمول‌هایی برای محاسبه مساحت و حجم اجسام در حال دوران پیدا کرد و از روش افنا برای محاسبه مساحت زیر منحنی سهمی با استفاده از جمع یک سری بی‌نهایت استفاده کرد به گونه‌ای که بی‌شباهت با حساب دیفرانسیل و انتگرال مدرن نیست. دیگر دستاوردهای قابل‌توجه در ریاضیات یونان مقاطع مخروطی (آپولونیوس اهل پرگا، سده سوم قبل از میلاد)، مثلثات (هیپارکوس اهل نیکا (سده دوم قبل از میلاد))، و آغاز جبر (دیوفانتوس، سده سوم پس از میلاد) بود. 
-
-سیستم عددی هندو-عربی و قواعد استفاده از عملیاتش که امروزه در سراسر جهان استفاده می‌شود، در طی هزاره اول میلادی در هند توسعه یافت و سپس از طریق ریاضیات اسلامی به جهان غرب انتقال یافت. دیگر پیشرفت‌های مربوط به ریاضیات هندی‌ها شامل تعریف مدرن سینوس و کسینوس و فرم اولیه سری‌های بی‌نهایتی است. 
-
-در طی عصر طلایی اسلام، که در سده نهم و دهم میلادی شکل گرفت، ریاضیات نوآوری‌های مهمی را به خود دید که بر اساس ریاضیات یونانی‌ها پایه‌ریزی شده بود. مهم‌ترین دستاوردهای ریاضیات اسلامی توسعه جبر بود. دیگر دستاوردهای مهم ریاضیات دوره اسلامی پیشرفت در مثلثات کروی و اضافه شدن اعشار به سیستم عددی عربی بود. بسیاری از ریاضیدانان این دوره فارسی‌زبان بودند مثل خوارزمی، خیام و شرف‌الدین توسی. 
-
-در طی اوایل عصر مدرن، ریاضیات شروع به توسعه شتاب داری در غرب اروپا کرد. توسعه حساب دیفرانسیل و انتگرال توسط نیوتون و لایبنیز در سده هفدهم میلادی ریاضیات را متحول کرد. لئونارد اویلر مهم‌ترین ریاضیدان سده هجدهم میلادی بود که چندین قضیه و کشفیات را به ریاضیات افزود. شاید مهم‌ترین ریاضیدانان سده نوزدهم میلادی ریاضیدان آلمانی کارل فردریش گاوس بود که خدمات متعددی به شاخه‌های مختلف ریاضیات چون جبر، آنالیز، هندسه دیفرانسیل، نظریه ماتریس، نظریه اعداد و آمار کرد. در اوایل سده بیستم میلادی، کورت گودل، ریاض��ات را با انتشار قضایای ناتمامیت خویش دچار تغییر کرد. این قضایا نشان دادند که هر سیستم اصول موضوعه سازگاری شامل گزاره‌های غیرقابل اثبات اند. 
-
-ریاضیات از آن زمان به‌طور گسترده‌ای توسعه یافته‌است و کنش و واکنش‌های ثمربخشی بین ریاضیات و علوم ایجاد شده که به نفع هردو است. کشفیات ریاضیات تا به امروز نیز ادامه دارد. بر اساس نظر میخائیل سوریوک، که در ژانویه ۲۰۰۶ در بولتن انجمن ریاضی آمریکا منتشر شد، " تعداد مقالات و کتب پایگاه اطلاعاتی ژورنال Mathematical Review از سال ۱۹۴۰ (اولین سال عملیاتی شدن MR) اکنون به ۱ ٫ ۹ میلیون می‌رسد که سالانه بیش از ۷۵ هزار مورد به این پایگاه افزوده می‌شود. اکثریت کارهای گسترده‌ای که در این اقیانوس وجود دارد شامل قضایای جدید ریاضیاتی و اثبات‌هایشان است. 
-
-شاخه‌های ریاضیات
-
-ریاضیات را می‌توان به‌طور خیلی کلی به چند قسمت تقسیم کرد: مطالعه کمیت، ساختار، فضا و تغییرات (یعنی حساب، جبر، هندسه و آنالیز). علاوه بر این‌ها که دغدغه‌های اصلی ریاضیات هستند، گرایش‌های دیگری نیز وجود دارند که خود را وقف کاوش ارتباطات بین قلب ریاضیات با دیگر زمینه‌های ریاضیات کرده‌اند، مثل ارتباطش با منطق، نظریه مجموعه‌ها (شالوده‌های ریاضی)، یا دیگر شاخه‌های تجربی‌تر ریاضیات که در علوم مختلف کاربرد دارند (ریاضیات کاربردی)، و اخیرا مطالعه عدم قطعیت. در حالی که برخی از این قلمروها ممکن است به ظاهر غیر مرتبط به نظر برسند، برنامه لنگلندز ارتباطاتی بین شاخه‌هایی را یافته‌است که پیش از این غیر مرتبط تلقی می‌شدند، مثل گروه‌های گالوا، رویه‌های ریمانی و نظریه اعداد. 
-
-بنیان ریاضیات و فلسفه
-
-نظریه مجموعه‌ها و منطق ریاضی به منظور تببین بنیان‌های ریاضیات توسعه یافته‌اند. منطق ریاضی شامل مطالعه منطق و کاربردهای منطق صوری به شاخه‌هایی از ریاضیات است؛ نظریه مجموعه‌ها شاخه‌ای از ریاضیات است که به مطالعه مجموعه‌ها یا گردایه‌ای از اشیاء می‌پردازد. نظریه رسته‌ها که به صورت مجرد به مطالعه ساختارهای ریاضیاتی و ارتباطشان با هم می‌پردازد هنوز هم در حال تکوین است. عبارت «بحران بنیان‌های ریاضیاتی» به دوره‌ای تاریخی بین ۱۹۰۰ تا ۱۹۳۰ اشاره دارد که در آن دوره جستجویی برای یافتن بنیانی مستحکم برای ریاضیات انجام شد. اختلاف نظرها در مورد بنیان‌های ریاضی تا زمان کنونی هم ادامه دارد. این بحران با یک سری بحث‌ها تحریک شد، از جمله این بحث‌ها، بحث بر سر نظریه مجموعه‌های کانتور و جدال هیلبرت-براور بود. 
-
-دغدغه منطق ریاضیاتی، ایجاد چارچوب مستحکم اصول موضوعه‌ای برای ریاضیات است. منطق ریاضی الزامات چنین چارچوبی را مطالعه می‌کند. به‌طور مثال قضایای عدم کمال گودل به‌طور ضمنی می‌گویند که هر نظام صوری اگر معنا دار باشد (یعنی تمام قضیه‌هایی که می‌توان آن‌ها را اثبات کرد درست باشند)، الزاما ناکامل اند (یعنی قضایای درستی هستند که نمی‌توان آن‌ها را در این سیستم اثبات کرد). گودل نشان داد که هر گردایه متناهی از اصول موضوعه‌های نظریه اعداد را به عنوان اصول موضوعه در نظر بگیریم، می‌توان یک جمله صوری ساخت که از نظر حقایق نظریه اعداد صحیح باشد ولی از این اصول موضوعه به‌دست نیایند؛ لذا در نظریه اعداد هیچ نظام صوری که از نظر اصول موضوعه‌ای کامل باشد وجود ندارد. منطق نوین به چند بخش تقسیم می‌شود: نظریه بازگشت، نظریه مدل و نظریه اثبات و ارتباط نزدیکی با علوم رایانه و نظریه رسته‌ها دارد. در زمینه نظریه بازگشت، عدم امکان وجود سیستم اصول موضوعه‌ای کامل را می‌توان به صورت صوری از طریق پیامدهای قضیه MRDP نشان داد. 
-
-علوم رایانه شامل نظریه محاسبه پذیری، نظریه پیچیدگی محاسباتی و نظریه اطلاعات است. نظریه رایانش‌پذیری محدودیت‌های مدل‌های مختلف نظری رایانه‌ها را بررسی می‌کند که شامل بسیاری از مدل‌های شناخته‌شده چون ماشین تورینگ می‌شود. نظریه پیچیدگی به مطالعه رام پذیری حل مسائل در رایانه می‌پردازد. برخی مسائل وجود دارند که با وجود این‌که از لحاظ نظری توسط رایانه قابل‌حل هستند، اما در عمل هزینه حل کردنشان از نظر زمان یا فضا زیاد است و عملا با وجود پیشرفت‌های سریع سخت‌افزاری در دنیای رایانه حل آن‌ها به نظر نامعقول می‌آید. یک مسئله مشهور در این وادی مسئله «P=NP»؟ است که برای حل آن جایزه مسائل هزاره تعیین شده‌است. در نهایت، نظریه اطلاعات با حجمی از داده‌ها سر و کار دارد که بتوان آن‌ها را بر روی یک وسیله خاص ذخیره کرد، پس این علم با مفاهیمی چون فشرده‌سازی و انتروپی سروکار دارد. 
-
- {|style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto» cellspacing= «۱۵» 
-||| || ||
-|-
-|منطق ریاضیاتی||نظریه مجموعه‌ها ||نظریه رسته‌ها||نظریه محاسبات
-|} 
-
-ریاضی محض
-
-کمیت
-
-مطالعه کمیت با اعداد آغاز می‌گردد، ابتدا مطالعه اعداد طبیعی و اعداد صحیح و عملیات حسابی روی آن‌ها که در شاخه حساب انجام می‌گردد. خواص عمیق‌تر اعداد در نظریه اعداد صورت می‌پذیرد، که قضایای معروفی چون آخرین قضیه فرما از آن بیرون می‌آید. اعداد اول دوقلو و حدس گلدباخ دو تا از مسائل لاینحل نظریه اعدادند. 
-
-با پیشرفت دستگاه اعداد، اعداد صحیح به عنوان زیر مجموعه‌ای از اعداد گویا («کسرها») شناخته شدند. خود اعداد گویا زیر مجموعه اعداد حقیقی می‌باشند که از آن‌ها برای نمایش مفهوم کمیت‌های پیوسته استفاده شده‌است. خود اعداد حقیقی زیر مجموعه اعداد مختلط اند. این‌ها اولین قدم‌ها در سلسله‌مراتب اعداد است که شامل چهارگان‌ها و هشتگان‌ها باشد. با در نظر گرفتن اعداد طبیعی، می‌توان به اعداد ترامتناهی رسید که مفهوم «بی‌نهایت» بودن را صوری می‌کنند. بر اساس قضیه بنیادی جبر، تمام جواب‌های چند جمله‌ای‌های تک متغیره با ضرایب مختلط، صرف‌نظر از درجه‌شان مختلط هستند. یکی دیگر از قلمروهای مطالعاتی مربوط به اندازه مجموعه‌ها می‌شود، که در اعداد کاردینال توصیف گشته‌اند. مثل اعداد الف که امکان مقایسه مجموعه‌های نامتناهی را با هم می‌دهند. 
-
- {|style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto» cellspacing= «۲۰» 
-| || || || ||
-|-
-|اعداد طبیعی|| اعداد صحیح || اعداد گویا || اعداد حقیقی || اعداد مختلط
-|} 
-
-ساختار
-
-بسیاری از اشیاء ریاضیاتی، مثل مجموعه اعداد و توابع، ساختار داخلی از خود بروز می‌دهند که می‌تواند پیامد عملیات یا روابطی باشند که بر روی یک مجموعه اعمال می‌شود. سپس ریاضیات به مطالعه خواص آن مجموعه‌هایی می‌پردازد که می‌توان آن‌ها را بر اساس آن ساختار مورد نظر بیان کرد؛ به عنوان مثال نظریه اعداد به مطالعه خواص مجموعه اعداد صحیح می‌پردازد که می‌توان آن‌ها را با عملیات حساب به‌دست‌آورد. به علاوه، معمولا اتفاقی که می‌افتد این است که چنین مجموعه‌های ساخت یافته (ساختارها) خواص مشابهی از خود بروز می‌دهند که امکان انجام یک م��حله تجرید دیگر بر روی آن‌ها را داده و لذا در چنین شرایطی می‌توان اصول موضعه‌هایی برای آن دسته خاص از مجموعه‌ها ارائه داد، و سپس به مطالعه همه آن‌ها به صورت یکجا پرداخت (همه آن مجموعه‌هایی که در آن اصول موضوعه صدق می‌کنند). ازین رو، می‌توان گروه‌ها، حلقه‌ها، میدان‌ها و دیگر نظام‌های مجرد را مطالعه کرد؛ چنین مطالعاتی (برای ساختارهای تعریف‌شده با عملیات جبری) تشکیل یک قلمرو از ریاضیات به نام جبر مجرد را می‌دهند. 
-
-جبر مجرد را می‌توان در حالت کلی آن به مسائل به ظاهر غیر مرتبط اعمال کرد؛ به عنوان مثال، تعدادی از مسائل مربوط به ساخت به کمک خط‌کش و پرگار در نهایت با کمک نظریه گالوا حل شدند، که در آن از نظریه میدان و گروه‌ها استفاده شد. یکی دیگر از مثال‌های مرتبط با نظریه جبری، جبر خطیست، که عناصر آن بردارها می‌باشند. بردارها هم‌اندازه دارند و هم‌جهت و می‌توان از آن‌ها برای مدل‌سازی روابط بین نقاط درون فضا استفاده کرد. این مثالی از پدیده‌ای است که پیشتر اشاره شد، یعنی ارتباط قلمروهای به ظاهر غیر مرتبط مثل هندسه و جبر، به گونه‌ای که مشخص می‌شود این قلمروهای به ظاهر غیر مرتبط ارتباطاتی بس عمیق‌تر با یک دیگر در ریاضیات مدرن دارند. ترکیبیات به مطالعه راه‌های شمارش تعدادی اشیاء می‌پردازد که آن اشیاء در ساختار داده شده‌ای صدق می‌کنند. 
-
- {| style= «border:۱ px solid # ۹۹۹ ; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-| || ||
-|-
-| جبر مجرد || نظریه اعداد || نظریه گروه‌ها
-|-
-|| || ||
-|-
-| توپولوژی || نظریه مدول‌ها || نظریه ترتیب
-|} 
-
-فضا
-
-مطالعه فضا از هندسه آغاز شد، به‌خصوص هندسه اقلیدسی که فضا و اعداد را با هم ترکیب کرده و قضیه معروف فیثاغورس را به‌وجود آورد. مثلثات شاخه‌ای از ریاضیات است که درگیر ارتباطات بین اضلاع و زاویه‌های مثلث و توابع مثلثاتی است. در مطالعات مدرن فضا، این ایده‌ها تعمیم‌یافته تا به هندسه‌هایی با ابعاد بالاتر، فضاهای غیر-اقلیدسی (که نقش بنیادینی در نسبیت عام دارند) و توپولوژی برسد. کمیت و فضا هردو نقش بنیادینی در هندسه تحلیلی، هندسه دیفرانسیل و هندسه جبری دارند. هندسه محدب و گسسته برای حل مسائلی در نظریه اعداد و آنالیز تابعی توسعه یافتند، اما اکنون به نیت کاربردهایشان در بهینه‌سازی و علوم رایانه دنبال می‌شوند. در هندسه دیفرانسیل مفاهیم کلاف‌های تاری و حساب دیفرانسیل و انتگرال بر روی منیفلدها، به‌خصوص بردارها و حساب تانسوری وجود دارد. در هندسه جبری توصیف اشیاء هندسی مربوط به مجموعه جواب چند جمله ای‌ها بحث می‌شود که مفاهیم کمیت و فضا را با هم ترکیب می‌کند. همچنین در مطالعه بر روی گروه‌های توپولوژی نیز به دنبال ترکیب ساختار و فضاییم. گروه‌های لی در مطالعه فضا، ساختار و تغییرات استفاده می‌شود. توپولوژی در تمام شاخه‌های متعدد خویش را می‌توان به عنوان بزرگ‌ترین رشد در ریاضیات سده بیستم تلقی کرد. شاخه‌های توپولوژی شامل توپولوژی نقطه‌ای، توپولوژی نظریه مجموعه‌ای، توپولوژی جبری و توپولوژی دیفرانسیل است. به عنوان مثال توپولوژی عصر جدید شامل قضیه مترپذیری، نظریه اصول موضوعه‌ای مجموعه‌ها، نظریه هوموتوپی و نظریه مورس است. توپولوژی همچنین اکنون شامل حدس اثبات شده پوانکاره بوده و هنوز قلمروهای لاینحلی چون حدس هاج را دربردارد. دیگر نتایج هندسه و توپولوژی شامل قضیه چهار رنگ و حدس کپلر است که به ک��ک رایانه‌ها اثبات شده‌اند. 
-
- {| style= «border:۱ px solid # ۹۹۹ ; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|+
-| || || || ||
-|-
-| توپولوژی || هندسه || مثلثات || هندسه دیفرانسیل || هندسه فراکتال‌ها
-|} 
-
-تغییر
-
-فهم و توصیف تغییر تم اصلی علوم طبیعی بوده و حساب دیفرانسیل و انتگرال به عنوان ابزاری برای تحقیق در این ارتباط ساخته شد. توابع در اینجا به عنوان مفهوم مرکزی توصیف‌کننده یک کمیت متغیر ظهور پیدا کردند. مطالعه مستحکم اعداد حقیقی و توابع تک متغیره حقیقی را آنالیز حقیقی گویند، آنالیز مختلط هم فیلد مشابهی است که بر روی میدان اعداد مختلط کار می‌کند. آنالیز تابعی بر روی فضاهای (اغلب بی‌نهایت بعدی) توابع متمرکز است. یکی از کاربردهای متعدد آنالیز تابعی در مکانیک کوانتومی است. بسیاری از مسائل به‌طور طبیعی به رابطه بین یک کمیت و نرخ تغییراتش منجر می‌شوند. بسیاری از پدیده‌ها در طبیعت را می‌توان به وسیله سیستم‌های دینامیکی توصیف کرد؛ نظریه آشوب به‌طور دقیق بررسی می‌کند که چگونه یک سیستم می‌تواند پیش‌بینی‌ناپذیر باشد و در حالی که همزمان رفتار قطعی خود را نیز حفظ می‌کند. 
-
- {| style= «border:۱ px solid # ۹۹۹ ; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۲۰» 
-| || || ||
-|-
-| حساب || حسابان || حساب برداری || آنالیز ریاضی
-|-
-|| || ||
-|-
-|معادلات دیفرانسیل || سیستم‌های دینامیکی || نظریه آشوب
-|} 
-
-ریاضیات کاربردی
-
-ریاضیات کاربردی به دنبال روش‌های ریاضیاتی است که اغلب در علوم، مهندسی، بازرگانی و صنعت به کار برده می‌شوند؛ لذا «ریاضیات کاربردی» یک علم ریاضیاتی است با دانش تخصصی. همچنین عبارت ریاضیات کاربردی تخصصی حرفه‌ای را توصیف می‌کند که بر روی مسائل عملی تمرکز کرده‌است، ریاضیات کاربردی بر روی «فرمول‌بندی، مطالعه و استفاده از مدل‌های ریاضیاتی» در علوم، مهندسی و دیگر حوزه‌هایی که ریاضیات به کار می‌رود تمرکز می‌کند. 
-
-در عمل، کاربردهای عملی منجر به توسعه قضایای ریاضیاتی شده، که این قضایا خود، موضوع مطالعه در ریاضیات محض شده‌اند، که در آن ریاضیات به هدف توسعه خود ریاضیات مطالعه می‌شود. ازین رو، فعالیت ریاضیات کاربردی به‌طور حیاتی به تحقیقات در ریاضیات محض گره خورده‌است. 
-
-جوایز ریاضیاتی
-
-می‌توان مدعی شد که مهم‌ترین جایزه ریاضیاتی جایزه فیلدز است، که در سال ۱۹۳۶ تأسیس شد و در این سال‌ها، هر چهار سال یک‌بار (به جز حدود جنگ جهانی دوم) به حداکثر ۴ ریاضیدان تعلق گرفته‌است (یکی از دارندگان مدال فیلدز مریم میرزاخانی است که اولین زن است که دارنده این مدال است). فیلدز اغلب به عنوان معادلی برای نوبل در ریاضیات در نظر گرفته‌شده. 
-
-جایزه وولف در ریاضیات، در ۱۹۷۸ تأسیس شد و به هدف قدردانی از دستاوردهایی است که یک ریاضیدان در عمر خویش به آنها نایل گشته. جایزه آبل در ۲۰۰۳ تأسیس شد. مدال چرن در ۲۰۱۰ معرفی شد برای قدردانی از دستاوردهای یک عمر. این جوایز برای اهمیت دادن به برخی کارهای نوآورانه، یا برای پیدا کردن راه‌حل برای مسائل مهم در یک شاخه خاص در نظر گرفته شده‌اند. 
-
-لیستی از ۲۳ مسئله باز که به آن‌ها «مسائل هیلبرت» می‌گویند در سال ۱۹۰۰ توسط ریاضیدان آلمانی داویت هیلبرت معرفی شد. این لیست به معروفیت زیادی بین ریاضیدانان دست یافت. حداقل نه تا از این مسائل اکنون حل شده‌اند. لیست جدیدی از هفت مسئله مهم به نام «مسائل جایزه هزاره» نیز در سال ۲۰۰۰ منتشر شد. تنها یکی از آن‌ها با لیست مسائل هیلبرت اشتراک دارد. جایزه حل هر مسئله در لیست جایزه هزاره ۱ میلیون دلار است. 
-
-خلاقیت و شهود ریاضیات
-نیاز به درستی و دقت به این معنا نیست که ریاضیات جایی برای خلاقیت ندارد. برعکس، بیشتر کارهای ریاضی فراتر از محاسبات بی‌درنگ نیازمند حل مسئله هوشمندانه و کاوش شهودی دیدگاه‌های جدید است. افرادی که به ریاضیات تمایل دارند اغلب نه‌تنها خلاقیت را در ریاضیات می‌بینند، بلکه یک ارزش زیبایی‌شناختی را نیز می‌بینند که معمولا به عنوان ظرافت توصیف می‌شود. کیفیت‌هایی مانند سادگی، تقارن، کامل بودن، و عمومیت به ویژه در اثبات‌ها و تکنیک‌ها ارزشمند است. جی. اچ. هاردی در کتاب «عذرخواهی یک ریاضیدان» معتقد است که این ملاحظات زیباشناختی به خودی خود برای توجیه مطالعه ریاضیات محض کافی هستند. او همچنین معیارهای دیگری مانند اهمیت، غیرمنتظره بودن و اجتناب‌ناپذیر بودن را که به زیبایی‌شناسی ریاضی کمک می‌کنند، شناسایی کرد. پل اردوس این احساس را به شکل طعنه آمیزی با صحبت از «کتاب»، مجموعه‌ای فرضی الهی از زیباترین شواهد بیان کرد. کتاب (شواهدی از کتاب) در سال ۱۹۹۸، با الهام از کتاب (جنگل) مجموعه‌ای از استدلال‌های ریاضی مختصر و وحیانی است. برخی از نمونه‌های نتایج به‌ویژه ظریف شامل اثبات اقلیدس مبنی بر وجود بی‌نهایت اعداد اول و تبدیل فوریه سریع برای تحلیل هارمونیک است. برخی بر این باورند که علم دانستن ریاضیات به معنای کم‌اهمیت جلوه دادن هنر و تاریخ آن در هفت هنر سنتی لیبرال است. یکی از راه‌هایی که این تفاوت دیدگاه نشان می‌دهد، در بحث فلسفی است که آیا نتایج ریاضی ایجاد می‌شوند (مانند هنر) یا کشف می‌شوند (مانند علم). محبوبیت ریاضیات تفریحی نشانه دیگری از لذت بسیاری از حل سوالات ریاضی است. در قرن بیستم، ریاضیدان (لی. ای. جی براور) حتی دیدگاهی فلسفی به نام شهودگرایی را آغاز کرد که در درجه اول ریاضیات را با فرآیندهای خلاقانه خاصی در ذهن شناسایی می‌کند. شهودگرایی به نوبه خود یکی از مزه‌های موضعی است که به عنوان ساخت‌گرایی شناخته می‌شود، که تنها زمانی یک شی ریاضی را معتبر می‌داند که بتوان آن را مستقیما ساخت، نه اینکه صرفا توسط منطق به‌طور غیرمستقیم تضمین شود. این امر سازنده‌های متعهد را به رد نتایج معین، به‌ویژه استدلال‌هایی مانند براهین وجودی مبتنی بر قانون میانه حذف‌شده، سوق می‌دهد. در نهایت، نه ساخت‌گرایی و نه شهودگرایی جایگزین ریاضیات کلاسیک نشد و به مقبولیت اصلی دست یافتند. با این حال، این برنامه‌ها انگیزه‌ای برای پیشرفت‌های خاصی مانند منطق شهودی و سایر بینش‌های بنیادی داشته‌اند که در نوع خود مورد قدردانی قرار می‌گیرند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-فلسفه ریاضیات
-المپیاد جهانی ریاضی
-انجمن ریاضی ایران
-علوم ریاضی
-
-منابع
-
-کتاب‌شناسی
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-. 
-
-
-
-
-
-
-Kline, M. , Mathematical Thought from Ancient to Modern Times (۱۹۷۳) ;
-
-پیوند به بیرون
-
-فرهنگ جامع ریاضیات
-اطلس ریاضیات
-اریک ویستن، دنیای ریاضیات، http: / / www. mathworld. com دانشنامه برخط ریاضیات. 
-سیاره ریاضی (به انگلیسی: Planet Math) دانشنامه بر خط ریاضیات که هنوز در دست ساخت است. به دلیل استفاده از اجازه GFDL امکان تبادل مقالات با ویکی‌پدیا وجود دارد. این دانشنامه از روش نشان‌گذاری TeX استفاده می‌کند. 
-Metamath یک وبگاه و یک‌زبان که به شرح و بسط ریاضیات از پایه می‌پردازد. 
-
-
-علوم صوری
-مقال��‌های موضوعات اصلی
-عصر آزادگان روزنامه‌ای اصلاح‌طلب بود که پس از توقیف روزنامه‌های جامعه، توس و نشاط به مدیرمسئولی غفور گرشاسبی و به سردبیری ماشاالله شمس‌الواعظین منتشر گردید. این روزنامه در ۱۵ مهر ۱۳۷۸ با تیتر یک «بازگشت آزادگان به جامعه» آغز به کار کرد و در جریان توقیف گسترده مطبوعات در اردیبهشت ۱۳۷۹ که به توقیف فله‌ای مشهور شد، پس از چند ماه انتشار توسط قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران توقیف گردید. 
-
-دبیران این روزنامه در زمان انتشار: 
-اکبر گنجی، که در مورد سرویس مخفی ایران می‌نوشت. 
-ابراهیم نبوی، که طنز سیاسی روزانه می‌نوشت. 
-حسین درخشان، که یک ستون فناوری به‌طور منظم می‌نوشت. 
-مسعود بهنود، که یک ستون نظر به‌طور منظم می‌نوشت. 
-
-منابع
-
-انحلال‌های ۲۰۰۰ (میلادی) در ایران
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۹ (میلادی) در ایران
-رسانه در تهران
-روزنامه‌های اصلاح‌طلب ایران
-روزنامه‌های بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۹۹ (میلادی) 
-روزنامه‌های فارسی‌زبان
-روزنامه‌های منحل‌شده ایران
-نشریه‌های ایران
-نشریه‌های بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۹۹ (میلادی) 
-نشریه‌های توقیف‌شده
-نشریه‌های منحل‌شده در ۲۰۰۰ (میلادی)
-قانون اساسی ایران ممکن است هر یک از دو قانون اساسی موجود در حکومتهای مختلف ایران باشد: 
-
-قانون اساسی مشروطه اولین قانون اساسی ایران که در ۱۴ ذی‌قعده ۱۳۲۴ هجری قمری به امضای مظفرالدین‌شاه رسید. 
-قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قانون اساسی کنونی ایران که در سالهای آغازین پس از انقلاب ۱۳۵۷ و در ۱۷۷ اصل تدوین شد.
-علم بهداشت شاخه پزشکی علوم کاربردی است که با بهداشت انسان، حیوان، گیاه یا بهداشت محیط سر و کار دارد. بهداشت علم حفظ سلامت و تندرستی است. 
-
-سازمان جهانی بهداشت (WHO) سلامت را رفاه کامل جسمی روانی اجتماعی تعریف می‌کند، که همان آسایش تن و روان (پرورش جسم و روح) می‌باشد. اگر جسم سالم باشد و روح آرام فرد می‌تواند آرامش و رفاه مورد نظر خود را تأمین کند و سلامت نه فقط فقدان بیماری است. 
-
-در ایران
-بهداشت در ایران سه شاخه اصلی دارد: 
-بهداشت عمومی: مربوط به پیش‌گیری از بیماری‌ها، مادر و کودک، تنظیم خانواده، واکسیناسیون و…
-بهداشت حرفه‌ای: امور مربوط به در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها
-بهداشت محیط: مسائل مربوط به آب، محیط‌زیست و شهری، مراکز تهیه و توزیع و عرضه مواد غذایی و اماکن عمومی
-
-جستارهای وابسته
-
-علم پزشکی
-
-منابع
-
-
-
-مقالات نیازمند به پیوند
-پیشه‌های علوم
-جستارها
-علم بهداشت
-فهرست‌های مربوط به علوم
-مشاغل بهداشت و درمان
-علم بهداشت
-آنتوان دو سنت‌اگزوپری (۲۹ ژوئن ۱۹۰۰ – ۳۱ ژوئیه ۱۹۴۴) نویسنده و خلبان اهل فرانسه بود. اگزوپری پس از مرگ، تبدیل به قهرمان ملی فرانسه گردید. 
-
-دوران جوانی و هوانوردی
-سنت‌اگزوپری در شهر لیون و در یک خانواده کاتولیک و نخبه‌سالار متولد گردید. شجره‌نامه این خانواده تا چندین قرن قدمت داشت. او سومین فرزند از ۵ فرزند مارتن لوی ماری دو سنت‌اگزوپری و ویکنتس آندره لوییز ماری دو فونس‌کلمب بود. پدر وی مدیر اجرایی کارگزاری بیمه بود که در ایستگاه قطار بر اثر سکته، قبل از چهارمین سال تولد آنتوان درگذشت. 
-
-آنتوان در سال ۱۹۳۱ با کانسوئلو سنت‌اگزوپری ازدواج کرد. 
-
-سنت‌اگزوپری تا قبل از جنگ جهانی دوم، خلبان تجاری موفقی بود که در خطوط پست هوایی میان اروپا، آفریقا و آمریکای جنوبی به فعالیت ��ی‌پرداخت اما با آغاز جنگ، هر چند از دیدگاه سن و وضعیت سلامتی در شرایط مطلوبی نبود اما به نیروی هوایی فرانسه آزاد در شمال آفریقا پیوست. 
-
-در ژوئیه ۱۹۴۴ هواپیمای او در یک پرواز شناسایی بر فراز دریای مدیترانه ناپدید شد و اعتقاد بر این بود که در همان زمان کشته شده‌است. 
-
-حرفه نویسندگی
-سنت‌اگزوپری برنده جوایز ادبی معتبر فرانسه و همچنین برنده جایزه کتاب ملی آمریکا گردید. عمده شهرت وی به واسطه کتاب شازده کوچولو و نوشته‌های تغزلی او با عنوان زمین انسان‌ها و پرواز شبانه است. آثار او، از جمله کتاب شازده کوچولو به ۳۰۰ زبان و گویش ترجمه شده‌است. 
-
-کشته شدن
-به هنگام گشایش جبهه دوم و پیاده شدن قوای متفقین در سواحل فرانسه، بار دیگر با درجه سرهنگی نیروی هوایی به فرانسه بازگشت. در ۳۱ ژوئیه ۱۹۴۴ برای پروازی اکتشافی برفراز فرانسه اشغال‌شده از جزیره کرس در دریای مدیترانه به پرواز درآمد، و پس از آن دیگر هیچگاه دیده نشد. 
-
-دلیل سقوط هواپیمایش هیچگاه مشخص نشد اما در اواخر قرن بیستم و پس از پیدا شدن لاشه هواپیمایش اینطور به‌نظر می‌رسد که برخلاف ادعاهای پیشین، او هدف آلمانی‌ها واقع نشده‌است، زیرا روی هواپیما اثری از تیر دیده نمی‌شود و احتمال زیاد می‌رود که سقوط هواپیما به‌دلیل نقص فنی بوده‌است. 
-
-نگارخانه
-
-آثار
-هوانورد (۱۹۲۶) 
-پیک جنوب (۱۹۲۹) 
-پرواز شبانه (۱۹۳۱) 
-زمین انسان‌ها (۱۹۳۹) 
-خلبان جنگ (۱۹۴۲) 
-نامه به یک گروگان (۱۹۴۳) 
-شازده کوچولو (۱۹۴۳) 
-قلعه (۱۹۴۸) (پس از مرگ وی منتشر شد) 
-نامه‌های جوانی (۱۹۵۳) (پس از مرگ وی منتشر شد) 
-دفترچه‌ها (۱۹۵۳) (پس از مرگ وی منتشر شد) 
-نامه‌ها به مادر (۱۹۵۵) (پس از مرگ وی منتشر شد) 
-نوشته‌های جنگ (۱۹۸۲) (پس از مرگ وی منتشر شد) 
-مانون رقاص (۲۰۰۷) (پس از مرگ وی منتشر شد) 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-اشراف اهل فرانسه
-افسران نیروی زمینی فرانسه
-اهالی لیون
-برندگان جایزه بزرگ رمان
-برندگان جایزه فمینا
-برندگان جایزه ملی کتاب
-پرسنل نیروی هوایی فرانسه
-پرونده‌های افراد مفقودالاثر دهه ۱۹۴۰ (میلادی) 
-خاطره‌نویسان اهل فرانسه
-خاطره‌نویسان سده ۲۰ (میلادی) 
-خلبان جنگ جهانی دوم فرانسه
-خلبانان اهل فرانسه
-درگذشتگان ۱۹۴۴ (میلادی) 
-دور از وطن‌های اهل فرانسه در آرژانتین
-دور از وطن‌های اهل فرانسه در ایالات‌متحده آمریکا
-رمان‌نویسان سده ۲۰ (میلادی) اهل فرانسه
-رمان‌نویسان مرد اهل فرانسه
-روزنامه‌نگاران اهل فرانسه
-روزنامه‌نگاران سده ۲۰ (میلادی) اهل فرانسه
-روزنامه‌نگاران سده ۲۰ (میلادی) 
-زادگان ۱۹۰۰ (میلادی) 
-شاعران مرد اهل فرانسه
-شوالیه‌های لژیون دونور
-فرانسوی‌های عضو کلیسای کاتولیک روم
-فرانسوی‌های مهاجرت‌کرده به آرژانتین
-کنت‌های فرانسه
-گیرندگان نشان صلیب جنگ فرانسه ۱۹۴۵ – ۱۹۳۹ (میلادی) 
-مفقودالاثرهای جنگ جهانی دوم
-نظامیان کشته‌شده در جنگ جهانی دوم اهل فرانسه
-نویسندگان ادبیات کودک اهل فرانسه
-نویسندگان اهل فرانسه
-نویسندگان برنده جایزه هوگو
-نویسندگان خیال‌پردازی اهل فرانسه
-نویسندگان نوگرا
-نویسندگان هوانوردی
-نویسندگانی که آثار خود را تصویرگری کرده‌اند
-هوانوردان گمشده
-هونوردان کشته‌شده در سوانح یا حوادث هوایی
-گورستان ابن‌بابویه نخستین گورستان شهر ری و دومین گورستان تهران است که بسیاری از مشاهیر ایران در آن دفن هستند. نام این گورستان برگرفته از نام محمد بن بابویه معروف به شیخ صدوق، یکی از فقها و دانشمندان شیعه است که در این گورستان دفن شده‌است. 
-
-موقعیت جغرافیایی
-این گورستان که وسعتی حدود ۱۰ هکتار دارد، در نزدیکی بنای تاریخی برج طغرل در ری واقع شده‌است. 
-
-تاریخچه
-بر اساس گزارش‌ها و مستندات تاریخی، پیش از زمان ناصرالدین‌شاه، گورستان ابن‌بابویه کشتزار و باغ بسیار وسیعی بوده‌است، اما در پی کشف جسد سالم فردی در سردابی زیر آن باغ و به دست آمدن سنگی درون سرداب که آشکارا نشان می‌داد پیکر از آن شیخ صدوق است که بیش از ۸۰۰ سال پیش درگذشته است، بقعه شیخ صدوق را بر آن مزار احداث می‌کنند. به اعتقاد برخی کارشناسان بنای نخستین گورستان ابن‌بابویه، به دوران سامانی برمی‌گردد و بعدها در اثر سیل تخریب شده‌است. آرامگاه ابتدایی شیخ صدوق نیز، در گذر زمان به خاطر حمله مغولان و جنگ‌های خوارزمشاهیان و تیموریان و همچنین به علت حوادث مختلف چندین مرتبه تخریب‌شده بود. 
-
-پس از برپایی مجدد بقعه شیخ صدوق، افراد زیادی در اطراف آن به خاک سپرده شدند و مقبره‌های بزرگ و باشکوهی هم اطراف آن احداث شد. محمدرضا شاه پهلوی و محمد مصدق نیز هر دو وصیت کرده بودند در ابن‌بابویه دفن شوند. 
-
-بازسازی نافرجام و ویرانی
-
-وزارت کشور ایران، طی آنچه از آن به‌عنوان حفاظت و نگهداری این گورستان یاد شد، در سال ۱۳۷۳، دستور منع خاکسپاری مردگان را در این محدوده صادر کرد؛ پس از آن، طرح‌های بسیاری از سوی شهرداری برای عمران این گورستان پیشنهاد شد ولی سرانجام طی اجرای طرح «احداث باغ مشاهیر»، با این استدلال که اجرای این طرح نیازمند از بین بردن مقبره‌ها و هم‌سطح‌سازی زمین آرامگاه ابن‌بابویه است، در حدود ۴۰۰ (به‌معنای دقیق‌تر همه به‌جز سه تا) مقبره خصوصی و خانوادگی، با معماری زیبا که نمادی از هنر ایران را با قدمتی طولانی به تصویر درآورده بودند، به‌طور کامل تخریب شدند. آرامگاه ابن‌بابویه به‌خاطر داشتن این آرامگاه‌های بزرگ خصوصی و خانوادگی با عکس‌ها، آیینه و شمعدان‌ها و اشیای دیگری که در آن‌ها قرار شده بود، به موزه‌ای دیدنی از تاریخ معاصر ایران می‌مانست. درویش‌ها نیز که حتی تا چند سال پس از این ویرانی، هنگام بزرگداشت عنقاء یکی از درویش‌های مدفون در ابن‌بابویه مراسم بزرگی برگزار می‌کردند، مدتی بعد در اجرای آن با محدودیت جدی روبه‌رو شدند. در حال حاضر همان سه مقبره خانوادگی باقی‌مانده هم وضعیت مناسبی ندارند و این گورستان هم‌اکنون تقریبا به‌صورت مسطح درآمده ولی از نظر رسیدگی در وضعیت مناسبی قرار ندارد. 
-
-تخریب سنگ قبرهای تاریخی جهت توسعه آرامگاه شیخ صدوق
-در سال ۱۳۹۰ جهت توسعه بقعه شیخ صدوق، تعدادی از سنگ قبرهای تاریخی این مجموعه تخریب شد که برای نمونه می‌توان به سنگ قبر هادی تجویدی و حسین کوهی کرمانی اشاره کرد. 
-
-مشاهیر به خاک‌سپرده در ابن‌بابویه
-
-از افراد مشهوری که در این گورستان دفن شده‌اند می‌توان به افراد زیر اشاره کرد: 
-حسین فاطمی
-غلامرضا تختی
-رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی
-علی‌اکبر دهخدا
-ابوالقاسم فلسفی
-محمدعلی فروغی
-رکن‌الدین مختاری
-محمد کرمانشاهی
-رجب‌علی خیاط
-حسین بهزاد و همسرش
-میرزاده عشقی
-هادی اسلامی
-احمد هاشمی
-صادق قطب‌زاده
-مرشد چلویی
-سید حسن رزاز
-میرابوالفضل عنقای طالقانی
-نسیم شمال
-غلامحسین صدیقی
-اشرف‌الملوک فخرالدوله (دختر مظفرالدین‌شاه قاجار) 
-فیروز فیروز
-محمدصادق کوپال
-احمد ناظرزاده کرمانی
-حیدر رقابی
-محمدحسن شمشیری
-محمود محمود
-فاطمه سیاح
-محمدرضا حبیبی
-معصومه عزیزی بروجردی (یا: مهوش) 
-کاظم سامی
-کشته‌شدگان قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-فهرست گورستان‌های تهران
-فهرست گورستان‌های ایران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-پرسه‌زنی در «ابن‌بابویه» 
-
-تاریخ ری
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در استان تهران
-گورستان‌های ایران
-گورستان‌های تاریخی شهرستان ری
-گورستان‌های تهران
-گورستان‌های شیعه
-توماس آلوا ادیسون (–) مهندس، مخترع، و کارآفرین اهل ایالات‌متحده آمریکا بود که به عنوان بزرگ‌ترین مخترع تاریخ آمریکا توصیف شده‌است. او وسایل زیادی را در زمینه‌های مختلف مانند: تولید الکتریسیته، ارتباط جمعی، ضبط و بازتولید صدا و تصاویر متحرک توسعه داد. اختراعات او که شامل گرامافون، دوربین فیلمبرداری و نسخه‌های اولیه لامپ الکتریکی است، تأثیر گسترده‌ای بر جامعه صنعتی مدرن گذاشت. وی یکی از اولین مخترعانی بود که با همکاری بسیاری از محققان و کارمندان، اصول علم سازمان‌یافته و کار گروهی را در روند اختراع به کار گرفت. او نخستین بنیاد پژوهشی صنعتی را ایجاد کرد. 
-
-ادیسون در ایالت‌های غرب میانه آمریکا بزرگ شد؛ در اوایل، به عنوان اپراتور تلگراف کار کرد که باعث الهام بخشیدن به اختراعات اولیه او شد. در سال ۱۸۷۶، او نخستین مرکز آزمایشگاهی خود را در منلو پارک، نیوجرسی، تأسیس کرد، جایی که بسیاری از اختراعات اولیه او در آنجا توسعه یافت. وی بعدها، با همکاری تاجران هنری فورد و هاروی فایرستون یک آزمایشگاه گیاه‌شناسی در فورت مایرز، فلوریدا تأسیس کرد. همچنین یک آزمایشگاه در اورنج غربی، نیوجرسی، که نخستین استودیو فیلم‌سازی جهان به نام بلاک ماریا را در خود جای داده‌است، تأسیس کرد. او یک مخترع پرکار بود، او دارای ۱۰۹۳ اختراع ثبت‌شده به نام خودش در آمریکا و کشورهای دیگر جهان است. ادیسون دو بار ازدواج کرد و صاحب شش فرزند شد. وی در سال ۱۹۳۱ بر اثر دیابت درگذشت. 
-
-اوایل زندگی
-
-توماس ادیسون در سال ۱۸۴۷ در میلان، اوهایو متولد شد، اما به دلیل مهاجرت خانواده‌اش به پورت هارون، میشیگان در سال ۱۸۵۴، آنجا بزرگ شد. او هفتمین و آخرین فرزند ساموئل اگدن ادیسون جونیور (۱۸۰۴ – ۱۸۹۶؛ متولد مارشالتاون، نووا اسکوتیا) و نانسی ماتیوس الیوت (۱۸۱۰ – ۱۸۷۱؛ متولد شهرستان چینانگو، نیویورک بود. خانواده پدری او اصالتا هلندی‌تبار بود؛ نام خانوادگی وی در اصل ادسون بود. 
-
-ادیسون خواندن، نوشتن و حساب را نزد مادرش، که قبلا معلم مدرسه بود، آموخت. او فقط برای چندماه در مدرسه تحصیل کرد. با این حال، یک زندگینامه نویس او را کودکی بسیار کنجکاو توصیف کرد که بیشتر مطالب را با مطالعه خود آموخته بود. او از کودکی شیفته فناوری شد و ساعت‌ها به کار آزمایشی در خانه می‌پرداخت. 
-
-ادیسون در سن ۱۲ سالگی دچار مشکلات شنوایی شد. علت ناشنوایی وی به دلیل بروز تب قرمز در دوران کودکی و عفونت‌های مکرر گوش میانی درمان نشده گزارش شده‌است. وی متعاقبا داستانهای ساختگی درباره علت ناشنوایی خود اختراع کرد. از آنجا که گوش او کاملا ناشنوا بود و صدای دیگران را به سختی می‌شنوید، ادعا می‌شود که ادیسون با چسباندن دندان‌های خود به داخل چوب به یک پخش‌کننده موسیقی یا پیانو گوش می‌دهد تا امواج صوتی در جمجمه او جذب شود. هر چه بزرگتر می‌شد، ادیسون معتقد بود که کم شنوایی باعث جلوگیری از حواس‌پرتی و سبب ایجاد تمرکز روی کار می‌شود. مورخان مدرن و متخصصان پزشکی اظهار داشته‌اند که وی ممکن است اختلال کم‌توجهی - بیش‌فعالی داشته باشد. 
-
-او در سال ۱۸۷۵، در سن ۲۸ سالگی، در یک دوره چهار ساله شیمی در اتحادیه کوپر برای پیشرفت علم و هنر ثبت‌نام کرد. 
-
-سال‌های میانه
-
-نخستین پله‌ها
-در ۱۸۶۹ ادیسون که اداره راه‌آهن را ترک کرده‌بود، سرپرست فنی یک مؤسسه صرافی بزرگ در نیویورک شد و نخستین اختراع موفقش را، که نوعی تلگراف چاپی بود، به نام خود ثبت کرد. تلگراف ادیسون برخلاف انواع رایج روز که علائم مورس را به صورت صداهای کوتاه و کشیده به گوش اپراتور می‌رساندند، آن‌ها را به شکل خط و نقطه بر روی نوار کاغذی چاپ می‌کرد. او حق امتیاز اختراعش را در برابر ۴۰۰۰ دلار به مدیر صرافخانه واگذاشت و با پول آن در نیوآرک، نیوجرسی یک کارگاه تحقیقاتی برای خود برپا کرد. او آن‌جا علاوه بر تکمیل لوازم جانبی تلگراف، یک سامانه پیشرفته نمایشگر اطلاعات بورس را طراحی کرد که سود هنگفتی از آن به‌دست‌آورد. 
-
-منلو پارک
-ادیسون مدت‌ها فکر این‌که کارگاهش را به محل بازتر و بزرگ‌تری منتقل کند، در سر داشت. با فراهم شدن سرمایه کافی، در ۱۸۷۶ در منطقه «منلو پارک، نیوجرسی» یک آزمایشگاه پژوهشی مجهز برپا کرد و گروهی از افراد لایق و مستعد را به همکاری فراخواند. 
-
-تأسیس و ایجاد این آزمایشگاه نقطه عطفی در فعالیت‌های توماس ادیسون و یکی از بزرگ‌ترین ابتکارهای او به‌شمار می‌رود. آزمایشگاه منلو پارک، نیوجرسی نخستین مؤسسه‌ای بود که تنها با هدف تولید و تکمیل ابداعات علمی برپا شد و آن را باید نمونه اولیه آزمایشگاه‌های تحقیقاتی بزرگی دانست که از آن پس تمام صنایع مهم در کنار کارگاه‌های خود برپا کردند. در سایه نظارت و سازمان‌دهی توماس ادیسون و کار گروهی کارمندان وی صدها اختراع کوچک و بزرگ در این مؤسسه به ثمر رسیدند که البته همگی به نام ادیسون تمام شدند. 
-
-لامپ الکتریکی
-
-ادیسون لامپ حبابی را اختراع نکرد، زیرا پیش از وی این لامپ اختراع‌شده بود. او در ۱۸۸۰ با استفاده از یک‌رشته از بامبوی زغال‌اندود (کربنیزه)، یک طرح قابل پیاده‌سازی و تولید برای لامپ حبابی پیش نهاد. یک سال بعد، جوزف سوان یک ساختار کارآمدتر را (با استفاده از رشته سلولوزی) پیش نهاد. 
-
-سابقه سیستم روشنایی الکتریکی به میانه قرن نوزدهم می‌رسد. در ۱۸۵۴ هاینریش گوبل نخستین لامپ برق را اختراع کرد که حدود چهارصد ساعت نور می‌داد اما آن را ثبت نکرد. پس از وی جیمز وودوارد، ویلیام سایر، متیو ایوانز (۱۸۷۵) و جوزف سوان (۱۸۷۸) مدل‌های دیگر چراغ الکتریکی را پیش نهادند. 
-
-کمی پیش از آنکه ادیسون نیز وارد این عرصه شود، والیس صنعتگر آمریکایی نوعی چراغ برق را روانه بازار کرده بود که نمونه‌ای از آن به دست ادیسون رسید (۱۸۷۸). دستگاه والیس از چارچوبی با یک حباب و دو میله فلزی متحرک که به هر کدام تکه زغالی متصل بود تشکیل می‌شد. عبور جریان برق از میله‌ها باعث می‌شد که دو قطعه زغال بسوزند و میانشان قوس الکتریکی درخشانی به رنگ آبی پدیدار شود. 
-
-این چراغ الکتریکی بازده کمی داشت؛ مصرف برق آن زیاد و عمر زغال‌هایش کم بود. با این حال، ادیسون که به اهمیت اختراع والیس پی‌برده بود، تصمیم گرفت آن را اصلاح کند و به جای زغال ماده مناسب‌تری بیابد که با برق کمتر، مدت دراز��ری روشنایی بدهد و با گذشت زمان نسوزد و از بین نرود. 
-
-پس از یک سال تلاش و آزمایش صدها ماده گوناگون، ادیسون و همکارانش توانستند با خالی کردن هوای داخل حباب و استفاده از نخ معمولی زغال‌اندود (کربنیزه) لامپی بسازند که تا چهل ساعت نور بدهد. این موفقیت اولیه موجب شد تا آن‌ها با پشتکار بیشتری به کار خود ادامه دهند و وقتی توانستند عمر متوسط چراغ برق را به پانصد ساعت برسانند، ادیسون دریافت که زمان مناسب برای نمایش آن فرا رسیده‌است. 
-
-البته نمونه لامپ ادیسون از سوی مخترعی بریتانیایی به نام جوزف سوان، تولید و در بریتانیا ثبت شده‌بود و این ثابت می‌کند لامپ ادیسون چیز جدیدی نبود. با این حال نباید تلاش‌های ادیسون را در راستای گسترش این تکنولوژی نادیده گرفت. 
-
-او از روزنامه‌نگاران و سرمایه‌گذاران دعوت کرد تا در شب ۳۱ دسامبر ۱۸۷۹ برای دیدن اختراع جدیدش به منلو پارک، نیوجرسی بیایند. به دستور او آزمایشگاه و اطراف آن را با صدها لامپ برق آراستند به‌طوری‌که محوطه منلو پارک، نیوجرسی و جاده منتهی به آن غرق در نور شده بود. ادیسون میهمانان خود را با چیزی روبرو کرده بود که سابقه نداشت. منظره لامپ‌های نورانی به شدت بر بازدیدکنندگان اثر گذاشت؛ به‌طوری‌که وقتی ادیسون نقشه خود را برای تأسیس یک کارخانه بزرگ الکتریسیته در نیویورک مطرح کرد پیشنهادش با استقبال گرم سرمایه‌گذاران روبرو شد. 
-
-عصر الکتریسیته
-در ۲۷ ژانویه ۱۸۸۰ ادیسون درخواست ثبت امتیاز اختراع «لامپ روشنایی الکتریکی» را به اداره اختراعات آمریکا فرستاد اما درخواستش رد شد. کارشناسان سازمان معتقد بودند که طراحی و ساخت لامپ ادیسون بر پایه کارهای ویلیام سایر بوده‌است؛ بنابراین تنها امتیاز اختراع رشته زغال‌اندود پر مقاومت (ماده تولیدکننده نور لامپ) به ادیسون رسید. 
-
-در ۱۳ فوریه ۱۸۸۰ وی یک پدیده مهم فیزیکی را کشف کرد که اکنون به اثر ادیسون معروف است. 
-
-دو سال پس از نمایش عمومی لامپ الکتریکی (۱۸۸۲)، ساختمان کارخانه مرکزی تولید برق به نام «ایستگاه پرل استریت» به پایان رسید و در چهارم سپتامبر همان سال نخستین سیستم توزیع نیروی الکتریسیته در جهان با ولتاژ ۱۱۰ ولت و ۵۹ مشتری در مرکز منهتن به دست ادیسون افتتاح شد. 
-
-چندی بعد ادیسون کوشید تا حق امتیاز لامپ برق را در بریتانیا از آن خود کند و بر رقیبش جوزف سووان، که مستقل از ادیسون لامپ حرارتی رشته زغال‌اندود را اختراع کرده‌بود، پیروز شود. اما پس از یک دعوای حقوقی بی‌حاصل، دو طرف با یکدیگر به توافق رسیدند و برای بهره‌مند شدن از منافع اختراعشان در بریتانیا شرکت «ادیسون» را تأسیس کردند. این شرکت در ۱۸۹۲ بخشی از کمپانی بزرگ جنرال الکتریک (متعلق به ادیسون) شد. 
-
-شیوه ادیسون
-
-بیشتر اختراعات ادیسون حاصل تکمیل ایده‌های دیگران و کار گروه بزرگی از تکنسین‌ها و کارمندانی بود که زیر دست او به تحقیق و آزمایش می‌پرداختند. لویس لاتیمر دستیار آفریقایی-آمریکایی ادیسون که در پروژه چراغ الکتریکی نقش مهمی داشت، از جمله این افراد است. اگر امروز کمتر نامی از کسانی مانند او به میان می‌آید، برای این است که ادیسون غالبا همکاران خود را در افتخار و اعتبار اختراعاتش سهیم نمی‌کرد. با این همه، بدون سازماندهی و خصوصا همت بلند ادیسون دست یافتن به این همه موفقیت ممکن نبود. نیکلا تسلا مخترع بزرگ و از همکاران ادیسون درباره روش او در حل مسائل می‌نویسد: «اگر ادیسون می‌خواست سوزنی را در انبار کاهی پیدا کند، با پشتکار فراوان دانه‌به‌دانه کاه را کنار می‌زد تا بالاخره سوزن نمایان شود. بارها با تأسف می‌دیدم که چگونه بخش اعظم وقت و انرژی او صرف یافتن یک فرمول جزئی یا انجام دادن محاسبه‌ای کوچک می‌شد.» 
-
-ادیسون خود نیز در این‌باره گفته‌است: «نوآوری، یک درصد الهام روح است و نود و نه درصد عرق ریختن و تلاش کردن.» 
-
-تسلا، مخترعی شایسته و بهترین کارمند ادیسون بود. او ابتدا از طرف ادیسون مأمور شده بود تا راه‌های توسعه سیستم‌های جریان مستقیم (DC) را بررسی کند اما چون پس از پایان کار، ادیسون تعهدات مالی خود را زیر پا گذاشت، تسلا شرکت او را ترک کرد. با پذیرش استعفای تسلا، ادیسون اشتباه بزرگی کرد، چرا که چندی بعد تسلا با کشف جریان متناوب (AC) در برابر امپراتوری ادیسون و سیستم جریان مستقیم او قد علم کرد. او با حمایت جرج وستینگهاوس کارخانه‌دار معروف، سامانه‌های چند فازی توزیع برق را برپایه جریان متناوب کامل کرد که بسیار کارآمدتر از سیستم ادیسون بود. با وجود تبلیغات منفی جنرال الکتریک، جریان متناوب روز به‌روز رواج بیشتری یافت و سرانجام سلطه ادیسون بر صنایع الکتریکی پایان یافت. 
-
-سینما
-
-در ۱۸۸۹ یکی از کارمندان شرکت ادیسون، ویلیام کندی دیکسون، نوعی دستگاه نمایش فیلم اختراع کرد که پنج سال بعد (۱۸۹۴) با نام تجاری کینه‌توسکوپ (متحرک‌نما) در نیویورک به نمایش گذاشته‌شد. کینه‌توسکوپ دستگاهی بود که هرکس از سوراخ آن به درون می‌نگریست و دسته‌ای را می‌چرخاند، تصاویر متحرکی را می‌دید. این وسیله ابتدا به‌عنوان مکمل گرامافون و برای رونق بخشیدن به بازار آن طراحی‌شده بود و هدف آن بود که با افزودن امکان تماشای عکس متحرک، بر جذابیت گرامافون نزد خریداران افزوده شود. 
-
-با وجود اهمیت این اختراع، ادیسون یا دیکسون را نمی‌توان پایه‌گذار سینما دانست؛ کینه‌توسکوپ آن‌ها بیشتر به ماشین «شهر فرنگ» شبیه بود و دریک زمان بیش از یک نفر نمی‌توانست از آن استفاده کند. چنین دستگاهی در عصر جدید که توده مردم به هیجان و سرگرمی‌های دسته‌جمعی نیاز داشتند چندان به کار نمی‌آمد. ایده بزرگ کردن تصاویر و به‌کارگیری پرده نمایش هرگز به ذهن ادیسون نرسید چون از اختراع کینه‌توسکوپ هدف دیگری داشت. حدود یک سال بعد لویی لومیر صنعت‌گر ثروتمند فرانسوی با ساختن دوربین فیلم‌برداری و پروژکتور و افتتاح نخستین سالن سینما در گراند کافه پاریس (۲۸ دسامبر ۱۸۹۵) نخستین گام‌ها را برای علاقه‌مند کردن مردم به این پدیده نو برداشت. پس از چند سال، سالن‌های نمایش فیلم در اروپا و آمریکا آن‌قدر فراوان شده بود که ادیسون نیز چاره‌ای جز پیوستن به این جریان و کنار گذاشتن سینمای تک نفره‌اش ندید. 
-
-ادیسون در تبدیل سینما به رسانه‌ای همگانی و صنعتی سودآور نقش مؤثری داشته‌است. فیلم استاندارد ۳۵ میلی‌متری با چهار روزنه در لبه هر فریم که هنوز هم رایج است از یادگارهای ادیسون است. وی همچنین مؤسس نخستین استودیوی فیلمسازی دنیا (بلاک ماریا در ایالت نیوجرسی) است. نخستین فیلم کپی‌رایت‌شده تاریخ سینما با نام «عطسه فرد‌ات» در این استودیو ساخته شد. همچنین فیلم فرانکنشتاین (۱۹۱۰) نیز در استودیو و شرکت فیلم‌سازی وی ساخته شده‌است. 
-
-باور دینی
-ادیسون گفته بود که به خدا، چنان‌که در الهیات مطرح می‌شود، باور ندارد و آنچه ��ا که دیگران خدا می‌خوانند، طبیعت می‌نامد اما باورمند به یک هوش برتر (Supreme Intelligence) است. همچنین وی ادیان را پوچ و توهم خوانده بود. 
-
-سال‌های پایانی
-در اول فوریه ۱۸۹۳ ادیسون ساختمان «بلک ماریا» نخستین استودیوی تصاویر متحرک را در اورنج غربی، نیوجرسی به پایان برد. او کوشید تا اختراع دوربین فیلم‌برداری را تماما به خود نسبت دهد و حق استفاده انحصاری از آن را به دست آورد اما در ۱۰ مارس ۱۹۰۲ ادعای او در یک دادگاه استیناف ایالات‌متحده رد شد. 
-
-در ۱۸۹۴ او در ترکیب فیلم و صدا تحقیقاتی کرد که به اختراع کینه‌توفون انجامید. این دستگاه که ترکیب ناجوری از کینه‌توسکوپ و گرامافون استوانه‌ای بود با استقبال مردم روبرو نشد. 
-
-در ۶ ژانویه ۱۹۳۱ ادیسون درخواست ثبت آخرین اختراع خود «وسیله نگه‌دارنده اشیاء هنگام آب‌کاری الکتریکی» را به اداره ثبت اختراعات فرستاد، اما پیش از دریافت پاسخ، در همان سال و در ۸۴ سالگی درگذشت. 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-فهرست آثار ادیسون- در موزیک‌برینز
-
-
-
-اعضای افتخاری آکادمی علوم اتحاد شوروی
-اعضای فرهنگستان سلطنتی علوم سوئد
-اعضای فرهنگستان ملی دانش آمریکا
-اعضای مجمع فیلسوفان آمریکا
-افراد آمریکایی اسکاتلندی‌تبار
-افراد آمریکایی انگلیسی‌تبار
-افراد آمریکایی کانادایی‌تبار
-افراد آمریکایی هلندی‌تبار
-افراد جنرال الکتریک
-افراد مرتبط با الکتریسیته
-افسران لژیون دونور
-اهالی ادیسون، نیوجرسی
-اهالی اورنج غربی، نیوجرسی
-اهالی فورت مایرز، فلوریدا
-اهالی منهتن
-اهالی میلان، اوهایو
-اهالی نیوآرک
-بنیانگذاران شرکت اهل ایالات‌متحده آمریکا
-پیاده‌روی مشاهیر هالیوود
-پیشگامان سینما
-تلگراف
-تولیدکنندگان گرامافون
-توماس ادیسون
-جنرال الکتریک
-خاک‌سپاری‌ها در نیوجرسی
-دادارباوران اهل ایالات‌متحده آمریکا
-دانشمندان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-درگذشتگان ۱۹۳۱ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت بیماری در نیوجرسی
-درگذشتگان به علت دیابت
-دریافت‌کنندگان مدال طلای کنگره
-دریافت‌کنندگان نشان خدمات برجسته (ایالات‌متحده آمریکا) 
-دریافت‌کنندگان نشان خدمات برجسته (نیروی دریایی ایالات‌متحده) 
-راه‌یافتگان به تالار مشاهیر آمریکاییان بزرگ
-راه‌یافتگان به تالار مشاهیر مخترعین ملی
-زادگان ۱۸۴۷ (میلادی) 
-کارآفرینان اهل اوهایو
-کارآفرینان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-کارآفرینان اهل شهر نیویورک
-کارآفرینان اهل فلوریدا
-کارآفرینان اهل نیوآرک، نیوجرسی
-کارآفرینان سده ۱۹ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-کارآفرینان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-گیاه‌خواران
-مخترعان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مخترعان باتری
-مخترعان سده ۱۹ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مخترعان سده ۱۹ (میلادی) 
-مخترعان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مخترعان سده ۲۰ (میلادی) 
-مدیران ارشد اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مدیران استودیوهای فیلم اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مقاله‌های دارای ویدئو
-مهندسان برق اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مهندسان مخابرات اهل ایالات‌متحده آمریکا
-ناشنوایان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-ویکی‌سازی رباتیک
-زبان، یک نظام ساختارمند برای برقراری ارتباط است. ساختار یک‌زبان، دستور زبان و اجزای آزاد آن، واژگان آن است. زبان‌ها، ابزار اصلی ارتباط انسان‌ها به حساب می‌آیند و می‌توانند از راه گفتار، نشانه یا نوشتار، منتقل شوند. بسیاری از زبان‌ها، از جمله زبان‌های رایج دنیا، سامانه‌های نوشتاری دارند که امکان ضبط صداها یا نشانه‌ها را برای فعال‌سازی دوباره در آینده، فراهم می‌کنند. زبان انسان به یک روش انتقال (دیداری، صوتی یا غیره)، وابسته نیست و بین فرهنگ‌ها در طول زمان، بسیار متغیر بوده‌است. 
-
-زبان‌های انسانی از ویژگی‌های زایا بودن و قشرشکن بودن، برخوردارند و بر قراردادهای اجتماعی و یادگیری، متکی شده‌اند. 
-
-تخمین زده می‌شود که تعداد زبان‌های انسانی در جهان‌بین ۵ ٬ ۰۰۰ تا ۷ ٬ ۰۰۰ زبان متفاوت باشد. برآوردهای دقیق به تمایز دلخواه (دوگانگی) بین زبان‌ها و گویش‌ها بستگی دارد. زبان‌های طبیعی می‌توانند صحبت شوند، نشان‌وار شوند یا هر دوی این ویژگی را داشته‌باشند. با این حال، هر زبانی را می‌توان با استفاده از محرک‌های شنیداری، دیداری یا لمسی در رسانه‌های ثانویه رمزگذاری کرد - برای مثال، نوشتن، سوت زدن، امضا کردن، یا خط بریل نمونه‌هایی از این ویژگی هستند. به عبارت دیگر، زبان انسان مستقل از وجه‌نمایی (منظور در بافت معناشناسی آن: modality-independent) است، اما زبان نوشتاری یا اشاره راهی برای حک یا رمزگذاری گفتار یا حرکات طبیعی انسان است. 
-
-بسته به دیدگاه‌های فلسفی در مورد تعریف زبان و معنا، هنگامی‌که به عنوان یک مفهوم کلی استفاده می‌شود، «زبان» ممکن است به توانایی شناختی برای یادگیری و استفاده از سامانه‌های ارتباطی پیچیده یا توصیف مجموعه‌ای از قوانین تشکیل‌دهنده این سامانه اشاره داشته‌باشد. یا مجموعه‌ای از گفته‌هایی که می‌توان از آن قوانین تولید کرد. همه زبان‌ها برای ربط دادن نشانه‌ها به معانی خاص به فرایند نشانه‌سازی یا همان semiosis متکی هستند. زبان‌های شفاهی، دستی و لمسی حاوی یک سیستم واج‌شناختی هستند که نحوه استفاده از نمادها برای تشکیل دنباله‌هایی به نام واژه‌ها یا تکواژها را کنترل می‌کند. همچنین زبان دارای یک سامانه نحوی است که نحوه ترکیب واژگان و تکواژها را برای تشکیل عبارات و گفته‌ها را شکل می‌دهد. 
-
-به مطالعه علمی زبان، زبان‌شناسی می‌گویند. در جهان غرب، بررسی‌های انتقادی زبان‌ها، مانند فلسفه زبان، روابط بین زبان و اندیشه و غیره، از جمله اینکه کلمات چگونه تجربه را نشان می‌دهند، حداقل از زمان گرگیاس و افلاطون در تمدن یونان باستان مورد بحث بوده‌است. متفکرانی مانند روسو (۱۷۱۲ – ۱۷۷۸) استدلال کرده‌اند که زبان از احساسات سرچشمه می‌گیرد، در حالی که دیگران مانند کانت (۱۷۲۴ – ۱۸۰۴) معتقدند که زبان‌ها از تفکر عقلانی و منطقی سرچشمه می‌گیرند. فیلسوفان قرن بیستمی مانند ویتگنشتاین (۱۸۸۹ – ۱۹۵۱) اما استدلال می‌کنند که فلسفه در واقع مطالعه خود زبان است. از چهره‌های اصلی علم زبان‌شناسی تأثیرگذار در زبان‌شناسی نوین می‌توان به فردیناند دو سوسور و نوام چامسکی اشاره کرد. 
-
-تصور می‌شود که زبان به تدریج از سامانه‌های ارتباطی اولیه انسان‌تباران جدا شده‌است، زمانی که انسان‌های اولیه توانایی تشکیل یک نظریه ذهن و قصد مشترک را به دست آوردند. گاهی تصور می‌شود که این پیشرفت با افزایش حجم مغز همزمان شده‌است و بسیاری از زبان‌شناسان بر این باورند که ساختارهای زبان را برای خدمت به عملکردهای ارتباطی و اجتماعی خاص تکامل یافته‌اند. زبان در بسیاری از مکان‌های مختلف مغز انسان پردازش می‌شود، به ویژه در نواحی بروکا و ورنیکه. انسان‌ها زبان را از طریق تعامل اجتماعی در اوایل دوران کودکی به دست می‌آورند و کودکان معمولا تا سه سالگی به نحوی روان صحبت می‌کنند. زبان و فرهنگ به هم وابسته هستند. از این رو، زبان علاوه بر کاربردهای کاملا ارتباطی، دارای کاربردهای اجتماعی از جمله دلالت بر هویت اجتماعی، قشربندی اجتماعی و نیز کاربرد برای آراستگی و سرگرمی اجتماعی است. 
-
-زبان‌ها در طول زمان دگرگون می‌شوند و تنوع می‌یابند. تاریخ تکامل آن‌ها را می‌توان با مقایسه زبان‌های مدرن بازسازی کرد تا مشخص شود که زبان‌های اجدادی آن‌ها باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند تا مراحل بعدی رشد رخ دهد. گروهی از زبان‌ها که از یک اجداد مشترک می‌آیند به عنوان خانواده زبانی شناخته می‌شوند. (مانند زبان‌های هندواروپایی) در مقابل، زبانی که هیچ رابطه زنده یا غیر زنده‌ای با زبان دیگر ندارد، زبانی منزوی نامیده می‌شود. همچنین بسیاری از زبان‌های طبقه‌بندی‌نشده وجود دارند که روابط آنها ثابت نشده‌است و «زبان‌های جعلی» نیز هستند که ممکن است اصلا «وجود خارجی» نداشته باشند. اجماع پژوهشگران در حوزه زبان‌شناسی این است که احتمالا تا سال ۲۱۰۰ میلادی بین ۵۰ تا ۹۰ درصد از زبان‌هایی که در آغاز سده بیست‌ویکم صحبت می‌شد، منقرض شود. 
-
-تعاریف دقیق‌تر
-
-زبان مجموعه‌ای از نشانه‌های قراردادی‌ست که در امتداد یک بعد (زمان) برای انتقال پیام استفاده می‌شود. منظور از امتداد یک بعد این است که هر نشانه از پس نشانه دیگری به نوبت می‌آید. مجموعه نشانه‌ها در طول زمان مفهومی در ذهن انسان شکل می‌دهد. ویژگی‌ای که خاص زبان انسان (یا آنچه به‌طور اخص زبان می‌خوانیم) می‌باشد این است که کلامی را که به زبان خاص بیان شده‌است می‌توان دو بار تجزیه کرد. در تجزیه بار نخست کلام را می‌توان به واحدهای معنایی کوچک‌تر—و به بیان دقیق‌تر از لحاظ معنایی بسیط—تجزیه کرد. به این واحدها تکواژ می‌گویند. در مرحله دوم هر تک‌واژ را می‌توان به واحدهای کوچک‌تر آوایی تقسیم کرد که از لحاظ کاربرد آوایی بسیط‌اند و از نظر معنایی فاقد معنا. به این جزءهای کوچک‌تر واج می‌گویند. 
-
-مثلا جمله «برگ سبز است» را می‌توان در تجزیه بار نخست به سه تک‌واژ «برگ»، «سبز» و «است» تجزیه کرد. هر کدام از این اجزا تنها یک معنی را در ذهن تداعی می‌کنند و با شکستن به اجزای کوچک‌تر فاقد معنی می‌شوند. پس به‌اصطلاح از لحاظ معنایی بسیط‌اند. در تجزیه دوم این اجزا را می‌توان به واحدهای آوایی بسیط تقسیم کرد؛ مثلا برگ را به چهار واحد (واج) ب،، ر و گ تجزیه کرد. 
-
-خاصیتی که زبان را از دیگر نظام‌های قراردادی برای انتقال پیام متمایز می‌کند همین خاصیت تجزیه دوگانه‌است که تا حد واحدهای بدون معنا (و تکرار شونده) پیش می‌رود. 
-
-استعداد ذهنی، اندام زیستی یا غریزه
-
-یک تعریف، زبان را اساسا به عنوان استعداد ذهنی (قوه ذهنی) می‌بیند که به انسان اجازه می‌دهد تا «رفتار زبانی» داشته باشد: این یعنی یادگیری زبان‌ها و تولید و درک گفته‌ها در یک‌زبان. این تعریف بر جهانی بودن زبان برای همه انسان‌ها تأکید می‌کند. بر این مبنای زبان یک ویژگی بیولوژیکی و ظرفیتی انسان است. نقش رشدی مغز انسان در یادگیری یک‌زبان در این تعریف نیز اهمیت بالقوه‌ای دارد. طرفداران این دیدگاه که انگیزه فراگیری زبان در انسان‌ها ذاتی است، استدلال می‌کنند که این امر با این واقعیت پشتیبانی می‌شود که همه کودکان از نظر شناختی عادی، هنگامی‌که در محیطی بزرگ انسانی که زبان در آن قابل‌دسترسی باشد تربیت شوند، بدون نیاز به آموزش رسمی زبان را فرا می‌گیرند. زبان‌ها حتی ممکن است در محیط‌هایی که افراد بدون زبان مشترک با هم زندگی می‌کنند یا با هم بزرگ می‌شوند، خود به خود رشد کنند. به عنوان مثال می‌توان به زبان‌های کریول و زبان‌های اشاره خود به خود توسعه‌یافته مانندزبان اشاره نیکاراگوئه‌ای اشاره کرد. در فلسفه غرب این دیدگاه را می‌توان در فیلسوفانی مانند کانت و دکارت ردیابی کرد. در این دیدگاه زبان را تا حد زیادی فطری دانسته می‌شود. مثال‌های معاصر آن نیز در، در نظریه دستور جهانی چامسکی، یا نظریه «extreme innatist theory» فیلسوف آمریکایی جری فودور وجود دارد. این نوع تعاریف اغلب در مطالعات زبان در چارچوب علوم شناختی و در عصب زبانشناسی به‌کار می‌روند. 
-
-دستگاه صوری نمادها (Formal symbolic system) 
-
-تعریف دیگری زبان را به عنوان یک دستگاه صوری از نمادها می‌داند که توسط قواعد دستوری ترکیب برای انتقال معنا اداره می‌شود. این تعریف تأکید می‌کند که زبان‌های انسانی را می‌توان به عنوان سیستم‌های ساختاری بسته‌ای توصیف کرد که شامل قوانینی است که نشانه‌های خاص را به معانی خاصی مرتبط می‌کند. این دیدگاه ساختارگرایانه از زبان برای اولین بار توسط فردیناند دو سوسور معرفی شد، و ساختارگرایی او برای بسیاری از رویکردهای زبان پایه و اساس باقی مانده‌است. 
-
-برخی از پشتیبانان دیدگاه سوسور از زبان از رویکردی صوری (فورمالیستیک) حمایت می‌کنند. در این رویکر ساختار زبان با شناسایی عناصر اساسی آن و سپس با ارائه گزارش صوری از قوانینی که براساس آن عناصر ترکیب می‌شوند تا کلمات و جملات تشکیل شوند، مورد مطالعه قرار می‌گیرد. پشتیبان اصلی چنین نظریه‌ای نوام چامسکی است، مبتکر نظریه دستور زایشی، که زبان را ساختن جملاتی تعریف کرده‌است که با استفاده از دستور گشتاری تولید می‌شوند. چامسکی این قواعد را ویژگی فطری ذهن انسان و مبانی اصلی ذات زبان می‌داند. چنین دستورهای گشتاری معمولا در منطق صوری، در زبان‌شناسی صوری و در زبان‌شناسی محاسباتی کاربردی استفاده می‌شوند. در فلسفه زبان، دیدگاه معنای زبانی که در روابط منطقی بین گزاره‌ها و واقعیت قرار دارد، توسط فیلسوفانی مانند آلفرد تارسکی، برتراند راسل و دیگر منطق‌دانان صورت‌گرا توسعه یافت. 
-
-ابزاری برای ارتباط
-تعریف دیگری زبان را به عنوان یک سیستم ارتباطی می‌داند که انسان را قادر می‌سازد تا گفتارهای کلامی یا نمادین را مبادله کند. این تعریف بر کارکردهای اجتماعی زبان و این واقعیت تأکید دارد که انسان‌ها از آن برای بیان خود و دستکاری اشیاء در محیط خود استفاده می‌کنند. زبان‌شناسی نقش‌گرا ساختارهای دستوری را با کارکردهای ارتباطی آن‌ها توضیح می‌دهند و ساختارهای دستوری زبان را نتیجه یک فرایند تطبیقی می‌دانند که بوسیله آن گرامر برای خدمت به نیازهای ارتباطی کاربرانش «طراحی شده‌است». 
-
-این دیدگاه از زبان با مطالعه زبان در چارچوب‌های عمل‌گرایانه، شناختی و تعاملی و همچنین در زبان‌شناسی اجتماعی و انسان‌شناسی زبانی مرتبط است. نظریه‌های کارکردگرا تمایل دارند دستور زبان را به‌عنوان پدیده‌های پویا، به‌عنوان ساختارهایی که همیشه در حال تغییر هستند و با استفاده از سخنرانانشان مطالعه کنند. این دیدگاه به مطالعه رده‌شناسی زبان‌شناختی یا طبقه‌بندی زبان‌ها بر اساس ویژگی‌های ساختاری اهمیت می‌دهد، زیرا می‌توان نشان داد که فرآیندهای دستوری‌شدگی به دنبال مسیرهایی هستند که تا حدی به رده‌شناسی وابسته هستند. در فلسفه زبان، دیدگاه پراگماتیک (یا همان عمل‌گرایانه) به عنوان محوری برای زبان و معنا اغلب در آثار متاخر ویتگنشتاین و در فیلسوفان زبانی چون پل گرایس، ویلارد کواین، جان سرل و جان لانگشاو آستین دیده‌می‌شود. 
-
-ویژگی‌های متمایز زبان انسان
-
-بسیاری از ویژگی‌های زبان انسان که آن را از «زبان» جانوران متمایز می‌کند توسط چارلز هاکت توصیف شده‌اند و ویژگی‌های طراحی (design features) زبان انسان نامیده می‌شوند. 
-
-سامانه‌های ارتباطی که توسط جانوران دیگر مانند زنبورها یا میمون‌ها استفاده می‌شوند، سامانه‌های بسته‌ای هستند که تعداد بسیار محدودی از ایده‌های ممکن را که ممکن است توسط زبان انسان بیان شود را بیان می‌کنند. در مقابل، زبان انسان بی‌پایان و سازنده است، به این معنی که به انسان اجازه می‌دهد تا طیف وسیعی از گفته‌ها را از مجموعه محدودی از عناصر تولید کند، و کلمات و جملات جدیدی خلق کند. این‌ام به دلیل مبتنی بودن زبان انسان یک قاعده و قانون دوگانه است. در این قانون تعداد محدودی از عناصر که به خودی خود بی‌معنا هستند (مثلا صداها، حروف یا حرکات) را می‌توان با هم ترکیب کرد تا تعداد نامحدودی از واحدهای معنی‌دار بزرگ‌تر را (مانند کلمات و جملات) تشکیل داد. با این حال، یک مطالعه نشان داده‌است که یک پرنده استرالیایی به نام پرنده لیکویی تاج‌بلوطی، قادر است از عناصر صوتی یکسانی در آرایش‌های مختلف برای ایجاد دو آواز از لحاظ عملکردی مجزا استفاده کند. به‌علاوه، لیکوی ابلق جنوبی توانایی تولید دو آواز از لحاظ عملکردی متمایز و متشکل از یک نوع صدا را نشان داده‌اند که تنها با تعدد در عناصر تکراری قابل‌تشخیص هستند. 
-
-چندین گونه از جانوران ثابت کرده‌اند که می‌توانند اشکال ارتباطی را از طریق یادگیری اجتماعی به دست آورند: برای مثال یک بونوبو به نام کانزی یادگرفت که با استفاده از مجموعه‌ای از لکسیگرم نمادین خود را بیان کند. به همین ترتیب، بسیاری از گونه‌های پرندگان و نهنگ‌ها آوازهای خود را با تقلید از اعضای دیگر هم‌گونه‌هایشان یادمی‌گیرند. با این حال، در حالی که برخی جانوران ممکن است توانایی استفاده از تعداد زیادی از کلمات و نمادهای انسانی را به دست آورند، هیچ‌کدام نخواهند توانست به‌طور قابل توجه‌ای نشانه‌های مختلف را که عموما توسط یک انسان متوسط ۴ ساله استفاده می‌شود را یاد بگیرند. همچنین هیچ‌چیز مشابه دستور زبان پیچیده زبان انسان در آنها به دست نیامده است. 
-
-زبان‌های انسانی با سامانه‌های ارتباطی جانوران تفاوت دارند. آنها از دسته‌بندی‌های دستوری و معنایی مانند اسم و فعل، حال و گذشته که ممکن است برای بیان معانی بسیار پیچیده استفاده شوند، بهره می‌برند. زبان انسان با خاصیت بازگشتی متمایز می‌شود: به عنوان مثال، یک عبارت اسمی می‌تواند شامل عبارت اسمی دیگری باشد (مانند [the chimpanzee] 's lips]]) یا یک‌بند می‌تواند شامل بند دیگری باشد (مانند «[[I see [the dog is running]]]]»). زبان انسانی تنها سیستم ارتباطی طبیعی شناخته شده‌ای است که سازگاری آن را می‌توان مستقل از وجه‌نمایی نامید. این بدان معنی است که زبان انسان نه‌تنها برای ارتباط از طریق یک کانال یا ابزار، بلکه از چندین طریق استفاده می‌شود. برای مثال، زبان گفتاری از وجه شنیداری، در حالی که زبان اشاره و نوشتار از وحه بصری و نوشتار بریل از وجه لمسی استفاده می‌کند. 
-
-زبان انسان از این جهت غیرمعمول است که می‌تواند به مفاهیم انتزاعی و رویدادهای تصوری یا فرضی و نیز رویدادهایی که در گذشته اتفاق افتاده یا ممکن است در آینده رخ دهد اشاره کند. این توانایی برای اشاره به رویدادهایی که همزمان یا در مکان رویداد گفتاری نیستند، قشرشکنی نامیده می‌شود، و در حالی که برخی از سامانه‌های ارتباطی جانوران می‌توانند از قشرشکنی استفاده کنند (مانند ارتباط زنبورها که می‌توانند مکان منابع شهدی را که دور از چشمشان است و آنرا نمی‌بینند ارتباط دهند)، میزان استفاده از آن در زبان انسان نیز منحصر به فرد در نظر گرفته می‌شود. 
-
-منشأ و خاستگاه زبان
-
-برخی از نظریه‌ها بر این ایده مبتنی هستند که زبان آنقدر پیچیده‌است که نمی‌توان تصور کرد که به سادگی از هیچ در شکل نهایی خود ظاهر شده باشند. بر اساس این دیدگاه، زبان باید از سیستم‌های «پیش از زبانی» پیشین در میان اجداد ما و قبل از انسان تکامل‌یافته باشد. این نظریه‌ها را می‌توان نظریه‌های مبتنی بر تداوم (continuity-based theories) نامید. دیدگاه مخالف این است که زبان آنقدر ویژگی منحصر به فرد انسانی است که نمی‌توان آن را با چیزی که در میان غیرانسان‌ها یافت می‌شود مقایسه کرد و بنابراین باید به‌طور ناگهانی در گذار از ماقبل انسان به انسان اولیه ظاهر شده باشد. این نظریه‌ها را می‌توان به عنوان مبتنی بر ناپیوستگی (discontinuity-based theories) تعریف کرد. به‌طور مشابه، نظریه‌های مبتنی بر دیدگاه زاینده زبان که توسط نوام چامسکی پیش‌گام بود، زبان را بیشتر به‌عنوان یک توانایی ذاتی می‌بیند که عمدتا از نظر ژنتیکی رمزگذاری شده‌است، در حالی که نظریه‌های کارکردگرا آن را سیستمی می‌دانند که عمدتا فرهنگی است و از طریق تعامل اجتماعی آموخته می‌شود. 
-
-زبان انسان
-
-انسان موجودی اجتماعی است و یکی از مهم‌ترین نیازهای او برقراری ارتباط با همنوعان و ایجاد رابطه تفهیم و تفاهم است و زبان مهم‌ترین ابزار این ارتباط است. 
-
-زبان مجموعه‌ای از نشانه‌های قراردادی است که به‌وسیله آن مقصود خود را به دیگران می‌رسانیم. در زبان‌شناسی به هر واژه یک نشانه می‌گویند. این نشانه‌ها صوتی، نوشتاری یا اشاره‌ای هستند. بدین ترتیب زبان انسان به سه بخش تقسیم می‌شود (سه الگوی زبانی انسان): 
-زبان گفتاری: زبانی است که نشانه‌های آن صوتی هستند و همه از آغاز زندگی با آن آشنا می‌شوند و عموما هر زبان‌آموزی پیش از ورود به دبستان به خوبی از مهارت سخن گفتن برخوردار است. 
-زبان نوشتاری: زبانی است که نشانه‌های آن خطی است. این زبان پس از زبان گفتاری و معمولا از ابتدای دوره دبستان آموزش داده می‌شود. 
-زبان اشاره: زبانی است که نشانه‌های آن، اشاره‌ای است. این زبان بیشتر به افراد ناشنوا آموزش داده می‌شود و با آن می‌توان حتی با نوزادان کوچکی که هنوز زبان گفتاری را نیاموخته‌اند، ارتباط برقرار کرد. 
-
-بررسی زبان و زبان‌شناسی
-
-دانش بررسی زبان به سده‌های پیش برمی‌گردد و کهن‌ترین نمونه بررسی سامانمند زبان از هندوستان است. در آنجا شخصی به نام پانینی در سده ۵ پیش از میلاد به مطالعه جامع و علمی زبان سانسکریت پرداخت و اصول استواری از زبانشناسی را بنیان نهاد. وی مفاهیمی مانند واج، تکواژ و غیره را سده‌های پیش‌تر از زبان‌شناسان غربی درک و توصیف کرد. 
-
-در خاورمیانه، سیبویه، زبان‌شناس برجسته ایرانی، اواخر عمرش توصیفی جامع و زبان‌شناسانه از زبان عربی در شاهکار خود به نام («دستورنامه») به دست داد. وی در این کتاب نظریه آواشناسی و واج‌شناسی ویژه‌ای پدیدآورد. 
-
-در غرب، پیشرفت دانش ریاضیات و دیگر سیستم‌های مشخص در سده بیستم میلادی منجر به کوشش دانشوران در مطالعه علمی زبان به عنوان یک «نشانه معنائی» شد. این کوشش‌ها به پیدایش رشته‌ای از دانش به نام زبانشناسی انجامید که بنیان‌گذار آن فردینان دو سوسور است. 
-
-نوام چامسکی از زبان‌شناسانیست که نظریاتش انقلابی در این رشته به وجود آوردند. او معتقدست اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی و «به‌طور ارثی برنامه‌ریزی‌شده» است و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای یادگیری زبان مادری ایفا می‌کند. کودک مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط زبانی خویش می‌گیرد و خود قادرست ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به صورت اکتسابی وارد مغز کودک می‌شود. 
-
-زبان بدن
-
-به انتقال پیام‌های غیر زبانی میان افراد که توسط اعضای بدن و حرکات صورت انجام می‌گیرد زبان بدن (Body language) می‌گویند. 
-
-زبان‌های مرده و منقرض‌شده
-بر اساس برخی از تعاریف، زبان منقرض‌شده به زبانی گفته می‌شود که دیگر هیچ گویشوری ندارد، درحالی‌که زبان مرده زبانیست که دیگر کسی آن را به عنوان زبان اصلی خود صحبت نمی‌کند. 
-
-و یا اینکه می‌تواند به این معنا باشد که دیگر از آن زبان خیلی وقت می‌گذرد که کسی استفاده نمی‌کند. 
-
-زبان براساس نظریه مجموعه‌ها
-مقاله اصلی: زبان‌های صوری
-
-در تئوری محاسبات زبان به یک مجموعه رشته‌ها بر روی یک الفبا گفته می‌شود. منظور از الفبا مجموعه‌ای از نمادهای زبانست، و عبارت «یک‌رشته بر روی الفبا» به یک توالی متناهی از سمبل‌های الفبا اشاره دارد. 
-
-زبان‌های فراساخته
-برخی از افراد یا گروه‌ها، به خاطر دلایل شخصی، کاربردی، ایدئولوژیکی یا برای آزمایش، زبان‌های فراساخته (مصنوعی) خود را پدیدآورده‌اند. زبان‌های کمکی فرامرزی (بین‌المللی) اغلب زبان‌های فراساخته‌ای هستند که سعی شده‌است ساده‌تر از زبان‌های طبیعی باشند. سایر زبان‌های فراساخته به گونه‌ای ایجاد شده‌اند که منطقی‌تر از زبان‌های طبیعی باشند؛ از نمونه‌های مشهور این زبان‌ها زبان لژبان (Lojban) است. 
-
-برخی از نویسندگان، از جمله تالکین با هدف‌هایی چون ادبیات، هنر یا دلایل شخصی زبان‌های تفننی آفریده‌اند. در سال‌های اخیر طرفداران مجموعه تلویزیونی پیشتازان فضا زبان نژاد کلینگان (Klingon)، که دارای دستور زبان و واژگان ویژه خود است را گسترش داده‌اند. 
-
-زبان اسپرانتو نیز زبانی علمی یا فراساخته است. این زبان توسط لودویک لازاروس زامنهوف ساخته شد. 
-اسپرانتو به علت ساختار علمی و آسان خود مورد توجه متفکران و دانشمندان با ملیت‌های گوناگون قرار گرفته و به خاطر ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن، سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی سازمان ملل متحد (یونسکو) در سال ۱۹۵۴ (میلادی) به اتفاق آرا آن را به عنوان زبان بین‌المللی و بی‌طرف به رسمیت شناخت و آموزش اسپرانتو را به تمامی کشورهای عضو خود توصیه کرد. 
-
-تأثیر بر فکر
-بسیاری از پژوهشگرها زبان را نقش اساسی در شکل‌گیری فکرها می‌دانند. انگلیسی زبان‌ها معمولا زمان را به شکل خطی افقی می‌بینند. به عنوان مثال یک انگلیسی‌زبان برای چیدن عکس‌های قدیمی تا جدید آن‌ها را از چپ شروع کرده و در راست به انتها می‌رساند مانند نوشتن متن انگلیسی. اما یک عرب زبان، زمان را به شکل خط افقی از راست به چپ می‌بیند. بدین ترتیب یک عرب زبان بیشتر وقت‌ها برای چیدن عکس‌ها از راست شروع کرده و در چپ به انتها می‌رساند. از طرفی ماندارین زبان‌ها، اغلب اوقات زمان را به شکل خطی عمودی تصور می‌کنند که بالای خط نشان‌دهنده‌ی گذشته و پائین، نشان‌دهنده‌ی آینده است. 
-
-جستارهای وابسته
-زبان‌شناسی
-ادبیات
-زبان بین‌الملل
-زبان پیامکی
-خانواده‌های زبانی جهان
-خط
-رشد زبان
-زبان‌شناسی تاریخی
-زبان‌های ابداعی، اختراعی، فراساخته یا مصنوعی
-ضرب‌المثل
-فهرست زبان‌های جهان
-زبان اشاره
-حقوق زبانی
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- (pbk) 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- «language. " Encyclopædia Britannica. ۲۰۰۸. 
-Crystal D. , The Cambridge Encyclopedia of Language, ۲ nd edition, Cambridge University Press, ۱۹۹۶. 
-Wikipedia contributors, «Extinct language,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Extinct_language&oldid= ۲۳۰۰۲۶۲۶۴ (accessed September ۱ , ۲۰۰۸). 
-Wikipedia contributors, «Language,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Language&oldid= ۲۳۳۵۳۸۸۳۷ (accessed September ۱ , ۲۰۰۸). 
-Sudkamp, T. A. , An Introduction to the Theory of Computer Science, Languages and Machines, ۳ rd ed. , Pearson Education, Inc. , ۲۰۰۶. 
-
-کتاب درسی دستور زبان فارسی سال دوم راهنمایی ایران. 
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه انجمن زبان‌شناسی ایران
-وبگاه زبان فارسی
-
-
-ارتباطات انسان
-ارتباطات
-زبان‌شناسی
-
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-مهارت‌های انسان
-نوشتارهای صوتی
-اخترشناسی یا ستاره‌شناسی یا معرب آن نجوم، به علم بررسی موقعیت، تغییرات، حرکت و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی «اشیای آسمانی» از جمله ستاره‌ها، سیاره‌ها، دنباله‌دارها، کهکشان‌ها و رویدادهای آسمانی مانند شفق قطبی و تابش زمینه کیهانی گفته می‌شود که خاستگاه آن‌ها بیرون از جو زمین است. اخترشناسی با رشته‌هایی همچون کیهان‌شناسی، فیزیک، شیمی و فیزیک حرکت ارتباط دارد. اگر فقط ستاره‌ها مطالعه شوند به آن اخترشناسی ستاره‌ای گفته می‌شود. 
-
-اخترشناسی از قدیمی‌ترین دانش‌های بشری است. اخترشناسان در تمدن‌های اولیه بشری به‌دقت آسمان شب را بررسی می‌کردند و ابزارهای ساده اخترشناسی از همان ابتدا شناخته‌شده بودند. با اختراع تلسکوپ، تحولی عظیم در این رشته ایجاد شد و دوران اخترشناسی نو آغاز شد. در سده بیستم، رشته اخترشناسی به دو رشته اخترشناسی رصدی و اخترشناسی نظری تقسیم شد. در اخترشناسی رصدی به‌دنبال گردآوری داده‌ها و پردازش آن‌ها و همچنین ساخت و نگهداری ابزارهای اخترشناسی و در اخترشناسی نظری به‌دنبال کسب اطمینان از صحت نتایج به‌دست‌آمده از مدل‌های تحلیلی و تحلیل‌های رایانه‌ای هستند. این دو رشته یکدیگر را تکمیل می‌کنند؛ به این ترتیب که کار اخترشناسی رصدی ارائه شرحی بر رصدها و وظیفه اخترشناسی نظری اثبات عملی نتایج پیش‌بینی‌شده در نظریه‌هاست. با استفاده از یافته‌های اخترشناسی می‌توان نظریه‌های بن��ادین فیزیک مانند نظریه نسبیت عام را آزمایش کرد. در طول تاریخ، اخترشناسان آماتور در بسیاری از کشف‌های مهم اخترشناسی نقش داشته‌اند و اخترشناسی یکی از محدود رشته‌هایی است که در آن افراد تازه‌کار نقشی بسیار فعال دارند و مخصوصا در کشف و مشاهده پدیده‌های گذرا و محلی امیدوارکننده، پدیدار گشتند. 
-
-علم اخترشناسی نوین را نباید با شبه‌علم چون احکام نجومی طالع‌بینی یا اخترگویی مقایسه کنیم چرا که در اخترگویی باور بر آن است که امور انسان‌ها با موقعیت اجرام سماوی در ارتباط است. اگرچه اخترشناسی و اخترگویی دو رشته‌ای هستند که خاستگاه یکسانی داشته‌اند اما اندیشمندان بر این باورند که این دو رشته از هم جدا شده‌اند و تفاوت‌های بسیاری بین آن‌ها وجود دارد. 
-
-پیرامون واژه
-در گذشته، در زبان پارسی میانه، از واژه کونداگیه (kundāgih) برای اشاره به چیزی که امروزه ما نجوم می‌نامیم، استفاده می‌شد. 
-واژه انگلیسی Astronomy از ترکیب دو واژه یونانی (ASTRON=ستاره) و (nemin=نام) گذاری درست شده‌است. 
-
-موارد استفاده از واژه‌های «اخترشناسی» و «اخترفیزیک» 
-با توجه به معنای واژه، «اخترشناسی» به «مطالعه اجسام خارج از جو زمین و ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آن‌ها» اشاره می‌کند و واژه «اخترفیزیک» به شاخه‌ای از اخترشناسی اشاره می‌کند که با «رفتار، ویژگی‌های فیزیکی و فرایند دینامیکی اجسام و پدیده‌های آسمانی» سروکار دارد. 
-
-روش‌های مختلف اندازه‌گیری فاصله‌های کیهانی
-درحدود صد و پنجاه سال پیش از میلاد، هیپارخوس «۱۹۰ تا ۱۲۰ پیش از میلاد»، فاصله زمین تا ماه را برحسب قطر زمین به‌دست‌آورد. او روشی را به‌کار برد که یک قرن پیش از او، جسورترین اخترشناس یونانی، آریستارخوس، پیشنهاد داده بود. آریستارخوس متوجه شده بود که انحنای سایه زمین، وقتی‌که از ماه می‌گذرد، باید ابعاد نسبی زمین تا ماه را نشان دهد. با پذیرش این نظر و به کمک روش‌های هندسی می‌توان فاصله زمین تا ماه را برحسب قطر زمین محاسبه کرد. 
-
-برای تعیین فاصله خورشید نیز، آریستارخوس، یک روش هندسی را به‌کار برد که ازنظر تئوری درست بود، اما نیاز به اندازه‌گیری زاویه‌هایی چندان کوچک داشت که جز با استفاده از فناوری ممکن نبود. هرچند که ارقام او درست نبود، اما او نتیجه گرفت که خورشید دست‌کم باید هفت برابر بزرگ‌تر از زمین باشد، و بنابراین اندیشه گردش خورشید به دور زمین «هلیوسنتریسم» را، که در آن زمان باور رایج بود، نادرست دانست. 
-
-ستاره‌شناسان بعدی، حرکات اجرام آسمانی را برمبنای این نظریه مطالعه کردند که زمین ساکن است و در مرکز عالم «جئوسنتریسم» قرار دارد. نفوذ و سلطه این نظریه تا سال ۱۵۴۳، یعنی تا زمانی که کپرنیک کتاب خود را منتشر کرد و با پذیرش عقیده آریستارخوس، زمین را برای همیشه از مرکز جهان بودن بیرون راند، حاکم بود. 
-
-یکی دیگر از روش‌هایی که با آن می‌توان فاصله‌های کیهانی را محاسبه کرد، استفاده از روش اختلاف منظر است. 
-
-روش دیگر استفاده از مثلثات است. بطلمیوس با استفاده از مثلثات توانست فاصله راه را از روی اختلاف منظر آن تعیین کند و نتیجه‌اش با رقم پیشین، که ابرخس به‌دست آورده بود، تطبیق می‌کرد. 
-
-البته امروزه روش‌های مختلف دیگری که خیلی دقیق‌تر از روش‌های فوق است، فاصله خورشید از زمین را به‌طور متوسط تقریبا برابر ۵ ‚ ۱۴۹ میلیون کیلومتر به دست می‌دهد. این فاصله میانگین را واحد نجومی (با علامت اختصاری A. U) می‌نامند و فاصله‌های دیگر سامانه خورشیدی را با این واحد می‌سنجند. 
-
-سیر تحولی و رشد
-با گسترش روزافزون علم و ساخت تلسکوپ‌های دقیق، دانشمندان، در اندازه‌گیری ابعاد جهان روز به‌روز به نتایج جدیدتری نائل می‌شدند. با ساخته‌شدن و گسترش این وسایل اندازه‌گیری، دید بشر نسبت به جهان نیز تغییر یافت؛ مثلا با چشم غیرمسلح تقریبا می‌توانیم در حدود ۶ هزار ستاره را ببینیم، اما اختراع تلسکوپ، ناگهان آشکار کرد که این فقط جزئی از جهان است. 
-
-هر چند با به وجود آمدن وسایل دقیق اندازه‌گیری، دانش نیز نسبت به جهان هستی، گسترش پیدا می‌کرد، اما نظریه‌های مختلفی توسط دانشمندان ارائه می‌گردد. از جمله دانشمندانی که نسبت به ارائه این نظریه‌ها اقدام کردند می‌توان به ویلیام هرشل، ستاره‌شناس آلمانی‌تبار انگلیسی، یاکوبوس کورنلیس کاپیتن، اخترشناس هلندی، شارل مسیه و ادوین هابل و … اشاره کرد. 
-
-انقلاب علمی
-
-طی دوران رنسانس، نیکلاس کوپرنیک نظریه خورشیدمرکزی را با نام نظریه مرکزیت کوپرنیک یا برای سامانه خورشیدی (منظومه شمسی) پیشنهاد کرد. گالیلئو گالیله و یوهانس کپلر پیشنهاد وی را گسترش دادند و آن را اصلاح کردند. گالیله تلسکوپ را اختراع کرد تا بتواند مشاهدات خود را به صورت دقیق‌تری انجام دهد. 
-
-کپلر اولین کسی بود که با بیان اینکه خورشید در مرکز قرار دارد و بقیه سیاره‌ها به دور آن می‌چرخند مدل تقریبا کاملی را ارائه کرد. با این وجود کپلر نتوانست برای قوانینی که ارائه نمود نظریه‌ای تهیه کند. در نهایت ایزاک نیوتن با ارائه مکانیک سماوی و قانون گرانش حرکت سیاره‌ها را توصیف کرد. نیوتن مخترع تلسکوپ بازتابی است. 
-
-کشفیات جدید باعث شد که ابعاد و کیفیت تلسکوپ بهبود بیابد. نیکلاس لوییس لاسیل نقشه‌های بیشتری از موقعیت ستارگان در فضا را ارائه نمود. ویلیام هرشل نقشه گسترده‌ای از خوشه‌های سماوی و تهیه کرد و در سال ۱۷۸۱ توانست سیاره اورانوس را کشف کند که اولین سیاره کشف‌شده توسط انسان محسوب می‌شود. در سال ۱۸۳۷ برای اولین بار فردریش بسل فاصله ستاره ۶۱ دجاجه را مشخص کرد. 
-در قرن هجدهم و نوزدهم میلادی، توجه دانشمندانی چون لئونارد اویلر، الکسیس کلاد کلایرات و ژان دالمبر به مسئله سه جسمی باعث شد پیش‌بینی‌های دقیق‌تری در مورد حرکت ماه و ستارگان انجام شود. ژوزف لویی لاگرانژ و پیر سیمون لاپلاس این کار را تکمیل کردند و میزان انحراف اقمار و سیاره‌ها از وضعیت اصلی‌شان را تخمین زدند. 
-
-با اختراع طیف‌سنج و عکاسی افق‌های جدیدی به روی اخترشناسی باز شد. در طی سال‌های ۱۸۱۴ و ۱۸۱۵ یوزف فون فراونهوفر در طیف نور خورشید حدود ۶۰۰ نوار را مشاهده کرد و در سال ۱۸۵۹، گوستاو کیرشهف این نوارها را به حضور عناصر مختلف در جو خورشید نسبت داد. معلوم شد که بقیه ستارگان به ستاره سامانه خورشیدی (خورشید) شباهت زیادی دارند اما در ابعاد مختلف و با دماها و عناصر درونی متفاوتی دیده می‌شوند. 
-قرار داشتن زمین در کهکشان راه‌شیری، به عنوان مجموعه‌ای از ستاره‌ها و سیاره‌ها، در قرن بیستم کشف گردید و هم‌زمان وجود دیگر کهکشان‌های خارجی در فضا تأیید شد و بلافاصله پدیده انبساط جهان عامل اصلی وجود فاصله زیاد بین زمین و دیگر کهکشان‌ها اعلام شد. 
-
-همچنین در اخترشناسی مدرن وجود اجرام خارجی زیادی مانند اختروشها، و کهکشان‌های رادیو��ی را تأیید کرد و با استفاده از این مشاهدات نظریه‌های فیزیکی ارائه نمود که برخی از آن‌ها این اجرام را براساس اجرام دیگر مانند ستاره‌های نوترونی و سیاهچاله‌ها توصیف می‌کنند. کیهان‌شناسی فیزیکی در طی قرن ۲۰ میلادی پیشرفت‌های زیادی را تجربه کرد و نظریه مهبانگ (بیگ بنگ یا انفجار بزرگ) براساس شواهد کشف‌شده در علوم اخترشناسی و فیزیک مانند تابش زمینه‌ای ریزموج کیهانی، قانون هابل و هسته‌زایی مه‌بانگ قوت یافت. 
-
-مشاهدات اخترشناسی
-در بابل و یونان باستان، اخترشناسی بیشتر اخترسنجی بود و موقعیت ستاره‌ها و سیاره‌ها در آسمان مورد توجه زیادی قرار داشت. بعدها، تلاش‌های اخترشناسانی چون آیزاک نیوتن و یوهانس کپلر علم مکانیک سماوی را پدیدآورد و اخترسنجی بر پیش‌بینی حرکت آن دسته از اجرام سماوی که میانشان نیروی جاذبه گرانشی وجود داشت تمرکز یافت. این پیشرفت به‌طور خاص در مورد سامانه خورشیدی به کار گرفته شد. امروزه موقعیت و حرکت اجرام به آسانی تعیین می‌شود و اخترشناسی مدرن بر مشاهده و درک طبیعت فیزیکی اجرام سماوی تأکید دارد. 
-
-اخترشناسی رصدی
-
-منبع اصلی ما برای به دست آوردن اطلاعات درباره اجرام آسمانی، نور یا همان امواج الکترومغناطیسی است که از این اجرام به ما می‌رسد. بخشی از این امواج را می‌توان از سطح زمین رصد کرد، در حالی‌که بخشی دیگر تنها در ارتفاعات بالا یا خارج از جو زمین قابل رصد هستند. 
-اخترشناسی رصدی را می‌توان بر پایه قسمتی از طیف الکترومغناطیس که در آن مورد استفاده قرار می‌گیرد، به رشته‌های زیر تقسیم‌بندی کرد. 
-
-اخترشناسی رادیویی
-
-طیف الکترومغناطیسی می‌تواند اطلاعات زیادی راجع به اخترشناسی را در اختیارمان قرار دهد. در بخش‌هایی از طیف که فرکانس اندک است، اخترشناسی رادیویی، ساطع شدن امواجی با طول موجهای میلی‌متری و دکامتری را کشف می‌کند. گیرنده‌های رادیو تلسکوپی همانند گیرنده‌های رادیویی معمولی هستند اما حساسیت بسیار زیادی دارد. مایکرویوها بخش میلی‌متری طیف رادیویی را تشکیل می‌دهند و در مطالعات تشعشعات مایکروویو پس‌زمینه کیهان کاربرد وسیعی دارند. 
-
-اخترشناسی فروسرخ
-
-در اخترشناسی فروسرخ با آشکارسازی و تحلیل امواج فروسرخ (با طول موجی بزرگ‌تر از طول موج قرمز) سروکار داریم. معمولا برای این کار از تلسکوپ استفاده می‌شود اما در کنار آن به یک آشکارساز حساس نیز احتیاج داریم. بخار آب موجود در جو زمین امواج فروسرخ را جذب می‌کند و بنابراین مراکز مشاهده امواج فروسرخ می‌بایست در مکان‌های بلند و خشک یا خارج از جو کره زمین ساخته شوند. تلسکوپ‌های فضایی به انتشار گرما در جو زمین، شفافیت جو زمین حساس نیستند و وقتی از آن‌ها استفاده می‌کنیم دیگر با دردسرهای مشاهده در طول موج‌های فروسرخ روبرو نمی‌شویم. 
-مشاهدات فروسرخ در مشاهده مناطقی از کهکشان که پوشیده از گرد و غبار هستند بسیار کارآمد هستند. 
-
-اخترشناسی نور مرئی
-در طول تاریخ، اغلب داده‌های اخترشناسی با استفاده از اخترشناسی نور تهیه شده‌اند. در اخترشناسی نور، با استفاده از عناصر نوری (مانند آینه، عدسی، آشکارسازهای CCD و فیلم‌های عکاسی) طول موج‌های نور را در محدوده فروسرخ تا فرابنفش بررسی می‌کنیم. نور مرئی (طول موج‌هایی که توسط چشم انسان دیده می‌شوند و در محدوده ۴۰۰ تا ۷۰۰ نانومتر قرار دارند) در میانه این محدوده قرار دارد. تلسکوپ مهم‌ترین ابزار مشاهدات اخترشناسی است که دارای طیف نگار و دوربین‌های الکترونیکی است. 
-
-اخترشناسی انرژی‌های بالا
-برای مشاهده منابع پرانرژی از اخترشناسی انرژی بالا کمک می‌گیریم که اخترشناسی اشعه X، اخترشناسی پرتو گاما، اخترشناسی فرابنفش (UV) و همچنین مطالعات مربوط به نوترینوها و پرتوهای کیهانی را شامل می‌شود. اخترشناسی رادیویی و نوری با استفاده از رصدخانه‌های زمینی انجام می‌شود زیرا در این طول موج‌ها، جو زمین به اندازه کافی شفاف است. 
-
-جو زمین در طول موج‌های مورد مطالعه در اخترشناسی اشعه X، اخترشناسی پرتو گاما، اخترشناسی UV و اخترشناسی فرا فروسرخ (به جز در مورد چند «پنجره» طول موج) شفافیت کافی را ندارد و بنابراین تحقیقات و مشاهدات در مورد این علوم باید از طریق بالنهای تحقیقاتی یا رصدخانه‌های فضایی صورت پذیرد. پرتوهای قوی اشعه گاما براساس رگبارهای هوایی عظیمی که تولید می‌کنند شناسایی می‌شوند و مطالعه پرتوهای کیهانی زیرمجموعه‌ای از اخترشناسی محسوب می‌شود. 
-
-ستاره‌شناسی و مکانیک اجرام آسمانی
-
-یکی از قدیمی‌ترین زمینه‌های تحقیقاتی در علم اخترشناسی و همه علوم عالم، اندازه‌گیری موقعیت و مکان اجرام سماوی در آسمان است. همواره در طول تاریخ، درک مناسب از موقعیت خورشید، ماه، ستارگان و سیارات در تعیین موقعیت افراد بر روی زمین (ملوانان و کشتی‌ها) نقش داشته‌است. 
-
-اندازه‌گیری دقیق موقعیت مکانی سیارات به درک ما از نظریه انحراف وسعت داده و اکنون می‌توانیم در مورد گذشته و آینده سیارات با دقت زیاد اظهارنظر کنیم. علمی که به این مباحث می‌پردازد را علم مکانیک اجرام آسمانی گویند. امروزه با ردیابی اجرام آسمانی در نزدیکی زمین می‌توانیم احتمال برخورد این اجرام با یکدیگر یا جو زمین را بررسی کنیم. 
-
-اندازه‌گیری میزان سرعت زاویه‌ای ستاره‌های نزدیک به کره زمین یکی از اساسی‌ترین کارها در تعیین نردبان فاصله کیهانی است که برای اندازه‌گیری مقیاس جهان طراحی شده‌است. اندازه‌گیری سرعت زاویه‌ای ستاره‌های مجاور عامل مهمی در آگاهی از ویژگی‌های ستاره‌های دور محسوب می‌شود چرا که این ویژگی‌ها قابل‌مقایسه هستند. محاسبه سرعت شعاعی و حرکت واقعی سینماتیک حرکت این مجموعه اجرام در کهکشان راه شیری را آشکار می‌سازد. همچنین از یافته‌های اخترشناسی در اندازه‌گیری توزیع ماده تیره در کهکشان استفاده می‌شود. 
-
-در دهه ۱۹۹۰ (میلادی) روش اخترشناسی که در محاسبه تکانه‌های ستارگان به کار می‌رفت باعث کشف سیاره‌هایی از خارج از سامانه خورشیدی شد که به دور خورشید گردش می‌کنند. 
-
-اخترشناسی نظری
-
-اخترشناسان نظری از ابزارهای مختلفی مانند مدل‌های تحلیلی و شبیه‌سازی‌های عددی محاسباتی استفاده می‌کنند. هر یک از این ابزارها مزیت‌های خاص خود را دارد. به‌طور کلی، مدل‌های تحلیلی برای به دست آوردن فهم بهتری از آنچه در یک فرایند اتفاق می‌افتد مناسب است. کاربرد مدل‌های عددی نیز بیشتر برای پیش‌بینی و مشخص کردن آثار و نتایج (هر چند غیرقابل مشاهده باشند) فرایند است. 
-
-نظریه پردازان تلاش می‌کنند مدل‌های نظری جدیدی خلق کنند و بر اساس آن‌ها، پدیده‌های تجربی حاصل از نتایج آن مدل‌ها را پیش‌بینی کنند. 
-مشاهده تجربی پدیده‌ای که قبلا توسط یک مدل پیش‌بینی شده‌است، اخترشناسان را قادر می‌کند از بین مدل‌های مختلف موجود در آن زمی��ه که گاه با هم متناقض هم هستند بهترین مدلی را که قادر به توضیح آن پدیده باشد انتخاب کنند. 
-
-نظریه پردازان همچنین تلاش می‌کنند مدل‌های جدیدی ارائه دهند یا مدل‌های موجود را به نحوی تغییر دهند که با داده‌های جدید نیز سازگار باشند. 
-اگر بین داده‌های (تجربی) به دست آمده و نتایج یک مدل تناقض باشد، معمولا سعی می‌شود که با اعمال تغییرات اندکی در آن مدل، نتایج آن را با داده‌ها سازگار کرد. گاهی نیز میزان داده‌های متناقض با نتایج یک مدل به مرور زمان آن‌قدر زیاد می‌شود که آن مدل به کلی کنار گذاشته می‌شود. 
-
-برخی از پدیده‌هایی که اخترشناسان نظری به ارائه مدل برای آن‌ها می‌پردازند عبارتند از: دینامیک ستاره‌ها، تکامل ستاره‌ها، شکل‌گیری و تکامل کهکشان‌ها، نحوه توزیع ماده در ساختار بزرگ-مقیاس جهان، منشأ پرتوهای کیهانی، نسبیت عام و کیهان‌شناسی فیزیکی (شامل کیهان‌شناسی بر اساس نظریه ریسمان و اخترفیزیک ذره‌ای). نسبیت عام در اخترفیزیک به عنوان ابزاری برای سنجش خصوصیات ساختارهای بزرگ مقیاس (که در آن‌ها گرانش نقش مهمی در ایجاد پدیده‌های فیزیکی دارد) به کار می‌رود. همچنین به عنوان مدل پایه برای مطالعه سیاهچاله‌ها و امواج گرانشی به کار می‌رود. 
-
-در اخترشناسی، برخی مدل‌ها و تئوری‌ها به صورت گسترده‌ای مورد پذیرش هستند. این مدل‌ها عبارتند از: مهبانگ، تورم کیهانی، ماده تاریک و تئوری‌های بنیادی فیزیک که در حال حاضر، همه آن‌ها در مدل استاندارد مه‌بانگ گنجانده شده‌اند. 
-
-چند نمونه از فرایند خلق مدل توسط اخترشناسان (با استفاده از قوانین فیزیکی و به کمک ابزارهای تجربی) و توضیح و پیش‌بینی پدیده‌ها بر اساس این مدل‌ها در جدول زیر آمده‌است: 
-
-ماده تاریک و انرژی تاریک موضوعات مهم و برجسته علم اخترشناسی در حال حاضر هستند که در هنگام مطالعه کهکشان‌ها کشف شدند و جنجال پیرامون آن‌ها آغاز شد. 
-
-شاخه‌های اخترشناسی
-
-اخترشناسی خورشیدی
-
-خورشید ستاره‌ای است که بیشترین تحقیقات علمی بر روی آن تمرکز یافته‌است. خورشید یک ستاره کوتوله رشته اصلی از رده G است و حدود ۶ / ۴ میلیارد سال عمر دارد. خورشید ستاره‌ای متغیر نیست اما در فعالیت آن تغییرات متناوبی صورت می‌گیرد که به چرخه لکه‌های خورشیدی معروف است. در این چرخه، در هر ۱۱ سال در تعداد لکه‌های خورشیدی نوساناتی رخ می‌دهد. لکه‌های خورشیدی نواحی هستند که دمای آن‌ها کمتر از دمای میانگین خورشید است و فعالیت‌های مغناطیسی شدیدی در این مکان‌ها رخ می‌دهد. 
-
-از زمانی که خورشید وارد مرحله رشته اصلی شده تاکنون، ۴۰ درصد به درخشندگی آن افزوده شده‌است. درخشندگی خورشید تغییراتی دوره‌ای نیز دارد که می‌تواند تأثیر قابل ملاحظه‌ای روی کره زمین داشته باشد. به عنوان نمونه، تصور می‌شود کمینه ماندر باعث ایجاد پدیده عصر یخبندان کوچک در قرون وسطی شده‌است. 
-
-سطح خارجی و قابل رویت خورشید را نورسپهر گویند. بالای این لایه، منطقه باریکی به نام فام‌سپهر قرار دارد. این قسمت هم توسط یک منطقه گذرا که دمای آن به سرعت افزایش می‌یابد احاطه شده و در نهایت تاج خورشیدی که بسیار داغ است قرار دارد. 
-
-در مرکز خورشید، هسته آن قرار دارد که در آن دما و فشار کافی برای وقوع پدیده همجوشی هسته‌ای وجود دارد. بالای هسته، ناحیه تابشی قرار دارد. در این ناحیه پلاسما انرژی را به صورت تابش از خود عبور داده و منتقل می‌کند. بالای این قسمت، ناحیه همرفتی قرار دارد. در این بخش ماده به صورت گازی است و انرژی بیشتر از طریق همرفت (جابجایی فیزیکی گاز) منتقل می‌شود. دانشمندان اعتقاد دارند جابه‌جایی جرم در ناحیه همرفتی عامل ایجاد فعالیت‌های مغناطیسی است که باعث تولید لکه‌های خورشیدی می‌شوند. 
-
-سیاره‌شناسی
-
-در این شاخه از اخترشناسی، سیاره‌ها، قمرها، سیاره‌های کوتوله، دنباله‌دارها، سیارکها و دیگر اجرام سماوی که به دور خورشید می‌چرخند و همچنین سیاره‌های فراخورشیدی مطالعه می‌شوند. منظومه شمسی با استفاده از تلسکوپ‌ها و در مرتبه بعد از طریق فضاپیماها تقریبا به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته‌است. هرچند اطلاعات به دست آمده درک کلی خوبی از نحوه پیدایش و تکامل این سیستم سیاره‌ای به ما داده‌است، اما هنوز اکتشافات زیادی در حال انجام هستند. 
-
-سامانه خورشیدی از سیارات داخلی، کمربند سیارک‌ها و سیارات خارجی تشکیل شده‌است. سیارات داخلی زمین‌مانند هستند و عبارتند از: تیر، زهره، زمین و مریخ. سیارات خارجی غول‌های گازی هستند و عبارتند از: مشتری، زحل، اورانوس و نپتون. فراتر از نپتون، کمربند کویپر قرار دارد و در نهایت ابر اورت قرار گرفته که ممکن است تا یک سال نوری امتداد داشته باشد. 
-
-سیارات ۴ ٫ ۶ میلیارد سال پیش، در قرص پیش–سیاره‌ای که خورشید اولیه را احاطه کرده بود، تشکیل شدند. بر اثر وجود جاذبه گرانشی، تصادم یا برخورد مواد و پدیده برافزایش، توده‌هایی از ماده در این قرص شکل گرفتند که با گذر زمان به پیش سیاره‌ها تبدیل شدند. سپس فشار تشعشعات بادهای خورشیدی بیشتر مواد باقی‌مانده را عقب راند و تنها سیاراتی که از جرم و در نتیجه گرانش کافی برخوردار بودند توانستند جو خود را که به صورت گازی بود در اطراف خود نگه دارند. سیارات طی دوره‌ای زمانی که در آن بمباران‌های شدیدی صورت می‌گرفت، (و از شواهد آن دهانه‌های برخوردی فراوانی است که در سطح کره ماه وجود دارند) مواد موجود در اطراف خود را جذب یا آن‌ها را دور ساختند. در این دوران احتمالا برخی از پیش سیاره‌ها با یکدیگر برخورد کردند و ممکن است یکی از همین برخوردها باعث تشکیل کره ماه شده باشد. 
-
-وقتی سیاره به جرم کافی دست پیدا می‌کند، در پدیده تفکیک سیاره‌ای مواد با چگالی مختلف در داخل سیاره از هم جدا می‌شوند. این فرایند می‌تواند باعث ایجاد یک هسته سنگی یا فلزی شود که توسط گوشته و یک پوسته خارجی احاطه شده‌است. هسته می‌تواند شامل نواحی جامد و مایع باشد. برخی از هسته‌های سیارات میدان مغناطیسی خاص خود را تولید می‌کنند که می‌تواند مانع از دست رفتن جو آن‌ها به وسیله بادهای خورشیدی شود. 
-
-حرارت داخلی یک سیاره یا قمر، دو منشأ دارد: یا از برخوردهایی که آن جرم را تشکیل داده‌اند و در اثر فروپاشی مواد رادیواکتیو (مانند اورانیوم و توریم و ۲۶ Al) ایجاد می‌شود یا از نوع گرمایش جزر و مدی است که نیروهای کشندی بین سیاره و قمر آن را ایجاد می‌کنند. در برخی از سیارات و اقمار آن‌ها گرمای کافی برای فعالیت‌های آتشفشان‌خیزی و زمین ساختی وجود دارد. سطح آن دسته از سیاراتی که دارای جو هستند ممکن است به وسیله باد یا آب دچار فرسایش شود. اجرام کوچک‌تر که از گرمای ناشی از نیروهای کشندی بهره‌مند نیستند زودتر سرد می‌شوند و فعالیت‌های زمین‌شناسی آن‌ها متوقف می‌شود. البته ایجاد دهانه‌های برخوردی همچنان ادامه دارد. 
-
-ستاره‌شناسی
-
-مطالعه ستارگان و نحوه تکامل آن‌ها برای درک عالم ضروری است. ویژگی‌های فیزیکی ستارگان به وسیله مشاهدات رصدی، داده‌های نظری و شبیه‌سازی‌های کامپیوتری تعیین می‌شود. 
-
-شکل‌گیری ستارگان در بخش‌هایی از ابرهای مولکولی غول‌پیکر که حاوی گاز و غبار متراکم است رخ می‌دهد. وقتی این نواحی ناپایدار می‌شوند، قطعات ابر می‌توانند تحت تأثیر گرانش به هم پیوسته و یک پیش ستاره را تشکیل دهند. در صورتی که هسته پیش ستاره به اندازه کافی داغ و چگال باشد، همجوشی هسته‌ای آغاز شده و به این ترتیب یک ستاره رشته اصلی شکل می‌گیرد. 
-
-در فرایند همجوشی هسته‌ای در مرکز ستاره، هیدروژن به هلیوم تبدیل می‌شود. بین نیروی رو به خارج فشار گاز (ناشی از گرمای هسته) از یک‌سو و نیروی رو به داخل گرانش از سوی دیگر، تعادل هیدرواستاتیکی وجود دارد. همین تعادل موجب پایداری ستاره در این حالت می‌شود. 
-
-ویژگی‌های ستاره و سرنوشت آن به جرم اولیه ستاره بستگی دارد. هرچه جرم اولیه بیشتر بوده باشد، سرعت مصرف سوخت هیدروژن در هسته و درخشندگی آن بیشتر است. با گذشت زمان، هیدروژن موجود در هسته کاملا مصرف‌شده و به هلیوم تبدیل می‌شود. با توقف فرایند همجوشی، نیروی رو به خارج فشار گاز (ناشی از تابش هسته) از بین رفته و غلبه نیروی گرانش باعث در هم فشرده شدن هسته می‌شود. ستاره در حالی که هسته آن متراکم‌تر می‌شود، لایه‌های خارجی خود را به بیرون می‌راند. با گسترش لایه‌های خارجی، ستاره به صورت غول قرمز درمی آید. اگر دمای موجود در هسته به اندازه کافی بالا باشد، فرایند همجوشی هلیوم آغاز می‌شود. ستاره‌های بسیار پرجرم می‌توانند با گداخت عناصر سنگین‌تر از هلیوم مراحل تکاملی بعدی را هم طی کنند. 
-
-سرنوشت ستاره به جرم آن بستگی دارد و ستارگانی که جرم آن‌ها بیش از ۸ برابر جرم خورشید است به ابرنواختر تبدیل می‌شوند درحالی‌که ستارگان کوچک‌تر به سحابی‌های سیاره‌ای و در نهایت به کوتوله‌های سفید تبدیل می‌شوند. جسم باقی‌مانده از ابرنواختر یک ستاره نوترونی چگال است واگر جرم ستاره بیش از سه برابر جرم خورشید باشد ابرنواختر به یک سیاه‌چاله تبدیل می‌شود. 
-
-اخترشناسی کهکشانی
-
-سامانه خورشیدی درون کهکشان راه شیری در حال چرخش است که کهکشانی مارپیچی و بسته‌است که یکی از اعضای اصلی کهکشان‌های Local Group محسوب می‌شود. سامانه خورشیدی مجموعه‌ای از گاز، غبار، ستارگان و دیگر اجرام است که نیروی جاذبه آن‌ها را در کنار هم قرار داده‌است. از آنجا که زمین در بازوی خارجی پرگرد وغبار کهکشان راه شیری قرار دارد بخش عظیمی از این کهکشان از دیده‌مان پنهان است. 
-
-درمرکز کهکشان راه شیری یک برآمدگی میله مانند قرار دارد که گمان می‌رود یک سیاه‌چاله بسیار بزرگ باشد در اطراف هسته چهار بازوی مارپیچ قرار دارند. در این ناحیه بسیاری از ستارگان شکل می‌گیرند و مملو از ستارگان جوان و ستارگان نسل دوم است. دراطراف دیسک، یک‌شبه کره کهکشانی مسن‌تر که ستارگان نسل اول محسوب می‌شوند و همچنین مجموعه‌ای از خوشه‌های کروی نسبتا چگال قرار دارد. 
-
-درمیان ستارگان یک واسط بین ستاره‌ای قرار دارد که ناحیه‌ای است حاوی مواد پراکنده. در چگال‌ترین قسمت، ابرهای مولکولی از جنس هیدروژن و دیگر عناصر نواحی تشکیل ستاره را تشکیل می‌دهند. سحابی‌های تیره نامنظم (که در محدوده‌ای که توسط طول جینز مشخص می‌شود تمرکز یافته‌اند) ستارگان نوزاد فشرده را تشکیل می‌دهند. 
-
-با تشکیل ستارگان با جرم زیادتر ابر تبدیل به ناحیه HII می‌شود که در آن گازهای درخشنده و پلاسما قراردارند. طوفان‌های ستاره‌ای و انفجار ابرنواخترها باعث پراکنده شدن ابر می‌شوند و در نهایت یک یا چند خوشه باز از ستارگان تشکیل می‌شوند. این خوشه‌ها در کنار هم کهکشان راه شیری را تشکیل داده‌اند. مطالعات سینماتیک ماده در کهکشان راه شیری و دیگر کهکشان‌ها نشان می‌دهد که جرم نامرئی درآن‌ها بیش از جرم مرئی است بیشتر جرم کهکشان را هاله‌های سیاه تشکیل می‌دهند طبیعت این ماده سیاه رنگ هنوز برای دانشمندان نامشخص است. 
-
-اخترشناسی فراکهکشانی
-
-مطالعه اجرامی که درخارج از کهکشان راه شیری قرار دارند به یک علم جدید تبدیل‌شده که شاخه‌ای از اخترشناسی محسوب می‌شود. در این علم نحوه پیدایش و تکامل کهکشان‌ها، ساختار و طبقه‌بندی آنها، کهکشان‌های فعال وگروه‌ها و خوشه‌های کهکشانی مورد بررسی قرار می‌گیرند. بررسی گروه‌ها و خوشه‌های کهکشانی در درک بهتر از ساختار کلی کیهان نقش مهمی ایفا می‌کند. 
-
-اغلب کهکشان‌ها دارای شکل منحصر به فردی هستند که طبقه‌بندی آن‌ها را آسان می‌کند. به‌طورکلی کهکشان‌ها به انواع مارپیچ، بیضوی، و نامنظم تقسیم‌بندی می‌شوند. 
-
-همانطورکه از نام کهکشان بیضوی پیداست سطح مقطع این کهکشان بیضی شکل است. ستارگان در مدارهای تصادفی به دور کهکشان می‌چرخند. در این کهکشان‌ها غبار میان ستاره‌ای وجود ندارد یا به ندرت یافت می‌شود و نقاط تولید ستاره در این نوع کهکشان بسیار کم هستند. ستارگان این کهکشان عموما مسن هستند کهکشان بیضوی عموما درمرکز خوشه‌های کهکشانی یافت می‌شوند و ممکن است در اثر ترکیب کهکشان بزرگ به‌وجود آیند. 
-
-کهکشان مارپیچ معمولا از یک صفحه دوار مسطح تشکیل‌شده که یک برآمدگی میله مانند در مرکز آن قرار دارد و بازوهای نورانی مارپیچی از آن خارج می‌شوند. این بازوها نواحی پر گرد و غباری هستند که درناحیه تولید ستاره قرار دارند و این مناطق ستاره‌های جوان بسیار بزرگ رنگ آبی را در برابر دیدگان‌مان قرار می‌دهند؛ کهکشان‌های مارپیچ با هاله‌ای از ستاره‌های پیر احاطه شده‌اند؛ کهکشان‌های راه شیری و آندرومدا کهکشان‌های مارپیچ هستند. 
-
-شکل ظاهری کهکشان‌های نامنظم درهم پیچیده‌است و این نوع از کهکشان در دسته‌بندی بیضوی و مارپیچ جای نمی‌گیرند. حدود یک چهارم کهکشان‌ها نامنظم هستند و شکل نامنظم آن‌ها ناشی از تعامل گرانشی با محیط اطراف است. 
-
-کهکشان فعال کهکشان‌هایی هستند که عمده انرژی که از آن‌ها ساطع می‌شود از منبعی به جز ستارگان و گرد و غبار تأمین می‌شود. درمرکز این کهکشان‌ها هسته‌ای فشرده قرار دارد که گفته می‌شود یک سیاه‌چاله بسیار عظیم است که به علت جذب اجرام انرژی زیادی را تولید می‌کند. 
-کهکشان رادیویی نوعی کهکشان فعال است که در بخش رادیویی طیف بسیار درخشان بوده و زبانه‌های پرانرژی گاز را متصاعد می‌کند. از میان کهکشان‌های فعالی که تشعشعات پرانرژی ساطع می‌کنند می‌توان به کهکشان‌های سیفرت، اخترنماها و بلازارها اشاره کرد. گفته می‌شود که اختر نماها درخشنده‌ترین اشیاء عالم هستند. 
-
-ساختار عظیم کیهان بر اساس گروه‌ها و خوشه‌های کهکشانی شکل گرفته‌است. در این ساختار بزرگ‌ترین واحد کیهانی ابرخوشه‌��ا هستند. مجموعه مواد به فیلامان‌ها و دیواره‌های کهکشانی تبدیل می‌شوند و در میان آن‌ها فضاهای خالی باقی می‌ماند. 
-
-کیهان‌شناسی
-
-مشاهده ساختار عظیم عالم در علم کیهان‌شناسی فیزیکی مطرح می‌شود و گام مؤثری در درک بهتر پیدایش و تکامل کیهان محسوب می‌شود. در کیهان‌شناسی مدرن نظریه انفجار بزرگ مورد پذیرش قرار گرفته و اعلام‌شده که در برهه‌ای از زمان انفجار بزرگ رخ‌داده با انبساط فضا در طول ۷ / ۱۳ گیگا سال جهان به شکل فعلی آن مبدل شده‌است. مفهوم انفجار بزرگ با کشف تشعشعات مایکروویو پس‌زمینه کیهان در سال ۱۹۶۵ مطرح شد. 
-
-در طول مدت تکامل جهان چندین مرحله تکاملی را تجربه کرد. در ابتدا جهان به سرعت انبساطی کیهانی را تجربه کرد که شرایط اولیه را همگن کرد. سپس با تشکیل هسته انفجار بزرگ عناصر اولیه جهان آغازین تولید شدند. 
-
-هنگامی‌که اولین اتم‌های تشکیل‌دهنده فضا شفاف شدند توانستند امواجی را از خود ساطع کنند امواجی که امروزه به صورت تشعشعات مایکروویو پس‌زمینه کیهان مشهور هستند سپس جهان در حال انبساط به علت عدم وجود منابع انرژی کیهانی وارد عصر تیره و تار خود شد. 
-
-با وقوع تغییرات اندک در چگالی اجرام، ساختار سلسله مراتبی ماده شکل گرفت. موادی که در نواحی چگال جمع شده بودند ابرهای گاز و ستارگان اولیه را تشکیل دادند. این ستاره‌های عظیم باعث ایجاد مجدد فرایند یونیزاسیون شده و بسیاری از عناصر سنگین جهان آغازین را به وجود آوردند. 
-
-توده‌های گرانشی به فیلامان تبدیل‌شده و فضایی بین این فیلامان‌ها به صورت خالی باقی ماند. به تدریج گرد وغبار با یکدیگر ترکیب‌شده و اولین کهکشان‌ها به وجود آمدند. باگذشت زمان این کهکشان‌ها مواد بیشتری را به درون خود کشیدند و گروه‌ها و خوشه‌های کهکشانی و در نهایت ابرخوشه‌های عظیم شکل گرفتند. 
-
-یکی از مفاهیم اصلی در ساختار عالم، ماده تاریک یا انرژی تاریک است. ماده تاریک عنصر اصلی تشکیل‌دهنده دنیاست و ۹۶ درصد چگالی جهان را تشکیل می‌دهد. امروزه تلاش زیادی برای درک فیزیک این ماده و اجزا تشکیل‌دهنده آن صورت می‌گیرد. 
-
-مطالعات میان‌رشته‌ای
-اخترشناسی با بسیاری از رشته‌های علمی مهم ارتباط تنگاتنگ دارد. برخی از این علوم عبارت‌اند از: 
-فیزیک کیهانی: مطالعه فیزیک جهان پیرامون شامل ویژگی‌های فیزیکی (درخشندگی، چگالی، دما و ترکیب شیمیایی) اجرام آسمانی. 
-بیولوژی کیهانی: مطالعه پیدایش و تکامل سیستم‌های بیولوژیکی در کیهان. 
-اخترشناسی باستانی: مطالعه اخترشناسی قدیم در بافت فرهنگی آن با استفاده از مشاهدات باستان‌شناسی و مردم‌شناسی. 
-شیمی کیهانی: مطالعه مواد شیمیایی موجود در فضا به خصوص ابرهای گازی مولکولی و نحوه تشکیل، تعامل و مرگ آنها؛ بنابراین این رشته با رشته‌های شیمی و اخترشناسی مباحث مشترکی دارد. 
-
-اخترشناسی غیر حرفه‌ای (آماتوری) 
-
-به‌طور کلی اخترشناسان آماتور با استفاده از تلسکوپهای ساخت خودشان بسیاری از پدیده‌های کیهانی واجرام سماوی را مشاهده می‌کنند. آن‌ها بیشتر به دنبال رصد کردن ماه، سیارات، ستارگان، دنباله دارها، باران‌های شهابی و بسیاری از اجرام موجود درعمق فضا مانند خوشه‌های ستاره‌ای، کهکشان‌ها و سحابی‌ها هستند. یکی از شاخه‌های اخترشناسی آماتوری، عکس‌برداری کیهانی است که طی آن فرد آماتور از آسمان شب عکس‌برداری می‌کند. بسیاری از افراد آماتور تلاش می‌کنند درمشاهده اجرام خاص تبحر لازم را کسب کنند و با توجه به علاقه فردی خود کار مشاهده خود را تخصصی ترکنند. 
-اغلب آماتورها مشاهدات خود را در طول موج‌های مرئی انجام می‌دهند و تعداد محدودی هم این کار را در مورد طول موج‌های نامرئی تجربه می‌کنند. آن‌ها در تلسکوپ خود از فیلترهای فروسرخ استفاده می‌کنند ویا از تلسکوپ‌های رادیویی کمک می‌گیرند. کارل گوته یانسکی یکی از پیشگامان اخترشناسی رادیویی آماتوری است که در دهه ۱۹۳۰ آسمان را در طول موج‌های رادیویی مشاهده کرد. تعدادی از افراد آماتور از تلسکوپ‌های دست‌ساز یا تلسکوپ‌های رادیویی که برای تحقیقات اخترشناسی ساخته می‌شوند و دراختیار افراد آماتور قرار می‌گیرند استفاده می‌کنند. («مثلا» تلسکوپ یک مایلی). 
-
-اخترشناسان آماتور در پیشرفت‌های علم اخترشناسی سهم بسزایی داشته‌اند. این رشته یکی از معدود رشته‌هایی است که در آن افراد آماتور ایفای نقش می‌کنند. آن‌ها می‌توانند در برخی اندازه‌گیری‌ها شرکت کرده و در اصلاح مدار سیارات کوچک مفید واقع شوند. همچنین افراد آماتور درکشف دنباله دارها و رصد ستاره‌های متغیر نقش بسزایی دارند. پیشرفت‌های حاصل‌شده در زمینه تکنولوژی دیجیتال به افراد آماتور اجازه می‌دهد تا در رشته عکس‌برداری کیهانی به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کنند. 
-
-پرسش‌های بنیادین در اخترشناسی
-اگرچه دررشته اخترشناسی تلاش‌های بسیاری برای درک بهتر طبیعت جهان و محتوای آن صورت گرفته‌است اما هنوز سؤال‌های بی‌پاسخی در پیش رویمان قرار دارند شاید پاسخگویی به این سوالات مستلزم ساخت ابزارهای رصد جدید و پیشرفت‌های تازه در زمینه فیزیک نظریه و تجربی باشد. 
-آیا حیات فرازمینی به خصوص از نوع هوشمند وجود دارد؟ در این صورت چگونه تناقض فرمی (Fermi) را توجیه می‌کنید؟ وجود حیات در سایر نقاط عالم پیامدهای علمی و فلسفی بسیار مهمی را در پی دارد. 
-ماهیت ماده تاریک و انرژی تاریک چیست؟ این دو عامل نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در تکامل و سرنوشت جهان دارند، اما هنوز ماهیت اصلی آن‌ها ناشناخته مانده‌است. سرنوشت نهایی کیهان چه خواهد بود؟ 
-چرا دنیا به وجود آمد؟ چرا برای مثال ثابت‌های فیزیکی با دقت تنظیم شده‌اند تا وجود حیات را تضمین کنند؟ چه چیزی باعث انبساط جهان شد و دنیا را همگن کرد؟ 
-کهکشان‌های اولیه و سیاهچاله‌های ابرپرجرم چگونه شکل گرفتند؟ 
-عامل ایجاد پرتوهای کیهانی بسیار پر انرژی چیست؟ 
-چرا فراوانی عنصر لیتیوم در کیهان، چهار برابر کمتر از میزانی است که نظریه استاندارد مه‌بانگ پیش‌بینی می‌کند؟ 
-در آنسوی افق رویداد، چه می‌گذرد؟ 
-
-پدیده‌های آسمانی
-
-پدیده‌های آسمانی ماده فیزیکی طبیعی موجود در فضای بیرونی، موضوعات اخترشناسی را تشکیل می‌دهد و به‌طور عمده شامل: ستاره، سیاره، قمر، سیارک، دنباله‌دار، شهابواره، شهاب‌سنگ، کهکشان و سحابی است. 
-
-اسطرلاب
-
-اسطرلاب از ابزارهای قدیم نجوم و طالع‌بینی است. اسطرلاب وسیله بسیار کارآمدی در نجوم رصدی بوده و اکنون بیشتر برای کاربردهای آموزشی بکار می‌رود. این ابزار برای سنجش ارتفاع، سمت، بعد و میل خورشید و ستارگان، تعیین وقت در ساعات روز و شب، قبله و زمان طلوع و غروب آفتاب و بسیاری کاربردهای دیگر به‌کار می‌رفته‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-سامانه خورشیدی
-پیکرهای آسمانی (صورت‌های فلکی) 
-رصدخانه
-فهرست پیکرهای آسما��ی
-سیارات
-ستارگان
-فهرست درخشان‌ترین ستاره‌ها
-ستاره‌شناسان معروف
-نجوم در ایران
-واژه‌های نجومی از زبان فارسی کهن
-ماهواره
-کهکشانها
-تاریخ نجوم
-طیف نمایی نجومی
-اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه آسان شب ایران
-تالار گفتگوی منجمان ایرانی
-وبگاه مجله نجوم
-وبگاه مؤسسه علوم و کیهان‌شناسی هفت‌آسمان
-
-اخترشناسی
-اخترفیزیک
-منظومه شمسی
-اریک پاتریک کلپتون (زاده ۳۰ مارس ۱۹۴۵) نوازنده گیتار، خواننده، ترانه‌سرا و آهنگساز مشهور راک و بلوز انگلیسی است. او برنده جایزه گرمی و تنها فردی است که سه بار به عضویت تالار مشاهیر راک اند رول درآمده‌است. وی به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین گیتاریست‌های تمام دوران معرفی شده‌است. 
-
-آغاز زندگی
-اریک پاتریک کلپتون در ۳۰ مارس ۱۹۴۵ در ریپلی انگلستان به‌دنیا آمد. مادر او Patricia Molly Clapton هنگام تولد فرزندش ۱۶ سال داشت و پدر او Edward Walter Fryer سربازی بود که هنگام جنگ جهانی از کانادا به انگستان رفته و پس از پایان جنگ به کانادا بازگشت. 
-اریک توسط مادربزرگ و پدربزرگ خود٫درحالی که تا سنین نوجوانی گمان می‌کرد آن‌ها پدر و مادر واقعی او هستند بزرگ شد. بعدها مادرش که اریک گمان می‌کرد خواهرش است٫ با سرباز کانادایی دیگری ازدواج کرد و با مهاجرت به آلمان اریک را با مادربزرگ و پدربزرگ خود تنها گذاشت. 
-
-اریک اولین گیتار آکوستیک خود را از مادربزرگش برای تولد ۱۳ سالگی‌اش هدیه گرفت اما دشواری نواختن بر روی سیم‌های زبر و سخت آن علاقه او را برای مدتی کوتاه از بین برد. اما دو سال بعد دوباره نواختن را به‌صورت مداوم در پی گرفت. او در جوانی به موسیقی بلوز علاقه‌مند بود و نخستین تجربه‌های خود را در نواختن بر روی آثار بلایند لمون جفرسون و بی. بی. کینگ کسب کرد. او با بارها گوش‌دادن به آهنگ‌های ضبط‌شده و تمرین از روی آن‌ها نواختن گیتار را فرا گرفت. 
-
-او در سال ۱۹۶۱ وارد کالج هنری کینگستون شد ولی در پایان سال تحصیلی به‌دلیل تمرکز فقط بر روی موسیقی و بی‌توجهی به دروس هنر، از کالج اخراج شد. در همین زمان بود که نوازندگی او به‌دلیل حرفه‌ای شدن مورد توجه قرار گرفت و در سال ۱۹۶۳ به گروه The Roosters پیوست. البته همکاری او با این گروه تنها ۷ ماه به‌طول انجامید. 
-
-زندگی حرفه‌ای
-از مهم‌ترین گروه‌هایی که اریک در دهه ۶۰ با آن‌ها همکاری کرد می‌توان به دو فوق گروه The Yardbirds و Cream اشاره کرد. موسیقی او در این دو گروه بسیار زیباتر از گروه‌های دیگر دهه ۶۰ مرتبط با اریک بود. با وجود اینکه در آن سال‌ها موسیقی او بازار خوبی نداشت اما نام اریک کلپتون در بین موزیسین‌های دهه ۱۹۶۰ از اعتبار و جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. 
-در نیمه دوم دهه ۶۰ اریک تصمیم گرفت با پیوستن به گروه Blind Faith به بلوز کلاسیک بپیوندد ولی این گروه نیز با انتشار یک آلبوم موفق اریک را خیلی زود خسته کرد و برای مدتی در چند گروه سرگردان شد. 
-
-او در اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ میلادی اولین آلبوم سولوی خود را که همنام خودش بود روانه بازار کرد که در Top ۱۵ آمریکا و Top ۲۰ بریتانیا قرار گرفت. 
-
-در اواسط سال ۱۹۷۰ میلادی بود که اریک تصمیم به تشکیل فوق گروه Derek and the Dominos گرفت که حاصل آن ۴ آلبوم موفق استودیویی و زنده بود. تک آهنگ Layla هم اثر بسیار موفق او در همین دوران بود. 
-
-اریک تمام سال ۱۹۷۱ را به دلیل اعتیاد شدید در خانه‌اش در ریپلی گذراند. اما سال ۱۹۷۲ برای او پر ثمر‌تر بود و آلبوم History Of Clapton اثر او در این سال است. او در سال‌های اولیه دهه ۷۰ ضربات روحی زیادی خورد که از جمله آن‌ها می‌توان به مرگ زود هنگام و مشکوک به خودکشی جیمی هندریکس در سپتامبر ۱۹۷۰، مرگ دوئن آلمن در اکتبر ۱۹۷۱ که در یک حادثه موتور سواری رخ داد و مرگ پدربزرگش که برای او بسیار دوست‌داشتنی بود اشاره کرد. 
-
-در ژانویه ۱۹۷۳ پیت تاون زند گیتاریست گروه The Who با هدف ایجاد انگیزه در اریک کنسرت بزرگی ترتیب داد که در آن استیو وینوود بیسیست، ران وود، جیم کپلدی درامر و ریک گرچ بیسیست و ویولونیست نیز حضور داشتند. این کنسرت چنان امیدی در اریک پدیدآورد که بتواند معالجات اعتیادش را با موفقیت به اتمام برساند. 
-
-پس از پشت سر گذاشتن بحران‌های زندگی او کار موزیکش را در ژوئیه ۱۹۷۴ و با عرضه آلبوم استودیویی جدیدش به نام ۴۶۱ Ocean Boulevard باعث شد تا اریک کلپتون تمام نشود. از دیگر کارهای زیبای او در دهه ۷۰ می‌توان به Wonderful Tonight, Cocaine , Bell Bottom Blues ,Tell The Truth و… اشاره کرد. 
-
-در سال ۱۹۷۶ هم او در آلبومی به نام No Reason To Cry با باب دیلن و رانی (ران) وود همکاری کرد. 
-از کارهای او در دهه ۸۰ می‌شود به همکاری او با دو موزیسین بزرگ به نامهای راجر واترز و فیل کالینز اشاره کرد که برای هر سه اینها موفقیت بزرگی محسوب می‌شد. 
-
-اما دهه ۹۰ برای او از نظر زندگی شخصی همراه با اتفاقات بدی بود؛ 
-ابتدا مرگ استیوی ری ون و مهم‌تر از آن سقوط پسر پنج ساله‌اش از آسمان خراشی در نیو یورک که برای او ضربه روحی مهلکی بود؛ او آهنگ اشک‌ها در بهشت را به همین خاطر تهیه و اجرا کرد. 
-
-از دیگر فعالیت‌های او در دهه ۹۰ را می‌توان به اجرای دو کنسرت تاریخی به نامهای ۲۴ شب و Unplugged اشاره کرد. همچنین موزیک متن فیلم Rush و آلبوم بلوز بسیار موفق «از گهواره» و آلبوم Pilgrim از فعالیت‌های موفق کلپتون در دهه ۹۰ محسوب می‌شود. آهنگ‌های Change The World و My Father's Eyes هم محصول دهه ۹۰ است. 
-
-دهه ۲۰۰۰ هم موج دیگری از فعالیت‌های مختلف کلپتون را به خود دید. از اجرای تورهای موفق مخصوصا تور Crossroads و همچنین آلبوم‌های مختلف از جمله Reptile تا فعالیت‌های خیر خواهانه در زمینه مبارزه با مواد مخدر و الکل. 
-
-آلبوم سال ۲۰۰۴ او به نام «من و آقای جانسون» است. در این آلبوم او کارهای رابرت جانسون را کاور کرده که با استقبال عمومی مواجه شد. 
-اریک کلپتون تنها کسی است که نامش سه بار در تالار افتخارات راک اند رول ثبت‌شده. 
-
-او در ابتدا در سال ۱۹۹۲ به دلیل عضویت در گروه افسانه‌ای The Yardbirds این افتخار نصیبش شد سپس در سال ۱۹۹۳ به دلیل عضویت در سوپر گروه خامه (Cream) دو عنوانه شد و بالاخره در سال ۲۰۰۰ به دلیل فعالیت‌های سولو در این زمینه رکورد دار شد. 
-
-ترانه‌شناسی
-
-آلبوم‌های استودیویی انفرادی
-Eric Clapton (۱۹۷۰) 
-
-۴۶۱ Ocean Boule ۴۶۱ vard (۱۹۷۴) 
-There's One in Every Crowd (۱۹۷۵) 
-
-No Reason to Cry (۱۹۷۶) 
-Slowhand (۱۹۷۷) 
-Backless (۱۹۷۸) 
-Another Ticket (۱۹۸۱) 
-Money and Cigarettes (۱۹۸۳) 
-Behind the Sun (۱۹۸۵) 
-August (۱۹۸۶) 
-Journeyman (۱۹۸۹) 
-Rush (۱۹۹۲ , ساندترک) 
-From the Cradle (۱۹۹۴) 
-Pilgrim (۱۹۹۸) 
-Reptile (۲۰۰۱) 
-Me and Mr. Johnson (۲۰۰۴) 
-Sessions for Robert J (۲۰۰۴) 
-Back Home (۲۰۰۵) 
-Clapton (۲۰۱۰) 
-Old Sock (۲۰۱۳) 
-I Still Do (۲۰۱۶) 
-Happy Xmas (۲۰۱۸) 
-
-آثار کلپتون در ایران
-از معروفترین آثار وی در ایران می‌توان موسیقی سریال لبه تاریکی را نام برد. 
-
-وی در دو آهنگ خود به نام «Layla» و «I am yours» از اشعار شاعر ایرانی، نظامی گنجوی الهام گرفته‌است. 
-
-ک��پتون و رابرت جانسون
-او از نوجوانی نواختن ترانه‌های رابرت جانسون را با گوش دادن مکرر، فرا گرفته بود. 
-
-در سال ۲۰۰۴، آلبوم Sessions For Robert. J روانه بازار شد؛ که در آن، کلپتون همراه با گروه خود، ترانه‌های رابرت جانسون را با تنظیمات مختلف اجرا کرده‌اند. 
-
-مجله رولینگ استون در سال ۲۰۰۳ و در رده‌بندی ۱۰۰ گیتاریست برتر تمامی دوران، اریک کلپتن را در رتبه دوم قرار داد. 
-همچنین مجله تایم هم او را در سال ۲۰۱۱ در رتبه دوم قرار داد
-
-کتاب کنددست
-کتاب کنددست (زندگی و موسیقی اریک کلاپتون) نوشته فیلیپ نورمن و برگردان شاهین بلوری را انتشارات شباهنگ در سال ۱۴۰۱ منتشر کرده است. 
-
-منابع
-
-http: / / www. rollingstone. com
-
-
-آهنگسازان اهل بریتانیا
-اعضای یاردبردز
-افراد انگلیسی کانادایی‌تبار
-اهالی بخش گیلفورد
-برندگان جایزه آیور نوولو
-برندگان جایزه بریت
-برندگان جایزه گرمی
-ترانه‌پردازان اهل انگلستان
-تهیه‌کنندگان موسیقی انگلیسی
-خوانندگان بلوز اهل انگلستان
-خوانندگان راک اهل انگلستان
-خوانندگان سده ۲۰ (میلادی) اهل انگلستان
-خوانندگان سده ۲۱ (میلادی) اهل انگلستان
-خوانندگان مرد اهل انگلستان
-خوانندگان مرد سده ۲۱ (میلادی) اهل انگلستان
-خواننده-ترانه‌پردازان اهل انگلستان
-خواننده-ترانه‌پردازان بلوز
-خواننده-ترانه‌پردازان مرد اهل انگلستان
-خودزندگی‌نامه‌نویسان اهل انگلستان
-دارندگان عنوان رتبه امپراتوری بریتانیا
-دانش‌آموختگان دانشگاه کینگستون
-راه‌یافتگان به تالار مشاهیر ترانه‌پردازان
-راه‌یافتگان به تالار مشاهیر راک اند رول
-راه‌یافتگان به تالار مشاهیر موسیقی بلوز
-گیتارنوازان مرد اهل انگلستان
-گیتاریست‌های مرد
-مجموعه‌داران ماشین اهل بریتانیا
-موسیقی‌دانان الکتریک بلوز
-موسیقی‌دانان بلوز اهل انگلستان
-موسیقی‌دانان بلوز-راک
-موسیقی‌دانان دوره شکوفایی ریتم اند بلوز بریتانیا
-موسیقی‌دانان راک اهل انگلستان
-نوازندگان گیتار اسلاید
-نوازندگان گیتار اهل انگلستان
-نوازندگان گیتار بلوز اهل انگلستان
-نوازندگان گیتار جز-بلوز
-نوازندگان گیتار راک اهل انگلستان
-نوازندگان گیتار رزونانسی
-نوازندگان گیتار لید
-هنرمندان آتکو رکوردز
-هنرمندان آراس‌او رکوردز
-هنرمندان رپریز رکوردز
-هنرمندان وارنر رکوردز
-آلبرت اینشتین (به؛ ۱۴ مارس ۱۸۷۹ – ۱۸ آوریل ۱۹۵۵) فیزیک‌دان نظری زاده آلمان بود که نظریه نسبیت را به‌عنوان مهم‌ترین دستاوردش توسعه داد که در کنار مکانیک کوانتومی دو ستون فیزیک مدرن به‌شمار می‌روند. او به‌خاطر تاثیرش بر فلسفه علم نیز شناخته می‌شود. در نظر عامه مردم، اینشتین بیشتر به‌خاطر فرمول هم‌ارزی جرم و انرژی یعنی E=mc ۲ شهرت دارد که از آن به‌عنوان معروف‌ترین فرمول در سراسر جهان یاد می‌شود. او برای «خدماتش در زمینه فیزیک نظری و به‌ویژه کشف قانون اثر فوتوالکتریک»، موفق به کسب جایزه نوبل در سال ۱۹۲۱ شد. 
-
-اینشتین در امپراتوری آلمان و در یک خانواده یهودی زاده شد. او در سال ۱۸۹۵ به سوئیس رفت و ملیت آلمانی خود را در ۱۸۹۶ باطل کرد. در سال ۱۹۰۰ موفق به اخذ مدرک دیپلم در زمینه ریاضی و فیزیک از مدرسه پلی‌تکنیک فدرال در زوریخ شد. او پس از مدتی موفق شد که به‌عنوان بازرس ثبت اختراع در اداره ثبت اختراعات سوئیس در برن مشغول به‌کار شود و بین سال‌های ۱۹۰۲ تا ۱۹۰۹ در این سمت باقی ماند. 
-
-او در ۲۶ سالگی، چهار مقاله استثنایی و ��یشگامانه در مورد اثر فوتوالکتریک، حرکت براونی، نسبیت خاص و هم‌ارزی جرم و انرژی منتشر کرد که توجه جهان علم را به‌خود جلب کرد و در همین سال نیز موفق به اخذ مدرک دکتری خود از دانشگاه زوریخ شد. در مدت زمان کوتاهی پس از انتشار کارش در زمینه نسبیت خاص، اینشتین کارش را برای توسعه این نظریه به میدان گرانشی آغاز کرد که در نهایت در سال ۱۹۱۶ تحت عنوان نسبیت عام منتشر شد و آن را برای مدل‌سازی کیهان به‌کار برد. او همچنین به بررسی خواص حرارتی نور و نظریه کوانتومی تابش پرداخت که در نهایت به بنیان‌گذاری نظریه فوتونی نور منتهی شد. 
-
-در سال ۱۹۳۳ در زمان حضورش در ایالات‌متحده آمریکا، آدولف هیتلر به قدرت رسید و دیگر به آلمان بازنگشت. در آستانه جنگ جهانی دوم او از نامه‌ای حمایت کرد که در مورد توسعه بالقوه «بمب‌های جدید فوق‌العاده خطرناک» هشدار داده می‌شد و توصیه می‌کرد که ایالات‌متحده پژوهش‌های مشابهی را آغاز کند. اینشتین ایده استفاده از شکافت هسته‌ای به‌عنوان سلاح را به‌صورت عمومی محکوم می‌کرد و به‌همراه برتراند راسل، فیلسوف انگلیسی بیانه‌ای را با عنوان بیانیه راسل–اینشتین امضا کرد. 
-
-او از سال ۱۹۰۸ تدریس فیزیک نظری در دانشگاه برن را آغاز کرد و در سال‌های بعد در دانشگاه زوریخ، دانشگاه کارل در پراگ رفت و مدرسه پلی‌تکنیک فدرال در زوریخ به تدریس ادامه داد. در سال ۱۹۱۴ او به عضویت فرهنگستان علوم پروس در برلین درآمد و به‌مدت ۱۹ سال در آنجا ماند. اینشتین از همکاران مؤسسه مطالعات پیشرفته در دانشگاه پرینستون در شهر نیوجرسی بود که تا پایان عمرش در سال ۱۹۵۵ نیز این همکاری را حفظ کرد. او بیش از ۳۰۰ مقاله علمی و ۱۵۰ مقاله غیرعلمی منتشر کرد. دستاوردهای فکری و جدید او موجب شد که نام اینشتین در فرهنگ عامه معادلی برای هوش و نبوغ محسوب شود. 
-
-زندگی و کار
-
-دوران کودکی و تحصیل
-
-آلبرت اینشتین در ۱۴ مارس ۱۸۷۹ میلادی در شهر اولم در پادشاهی وورتمبرگ آلمان در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد. پدر او، هرمان اینشتین یک فروشنده و مهندس و مادرش پائولین کخ بود. در سال ۱۸۸۰ اندکی پس از تولد اینشتین، خانواده اینشتین به مونیخ مهاجرت کردند و در آنجا پدر اینشتین و عموی او یاکوب یک تجارت کوچک برای نصب گاز و آب تأسیس کردند. از آنجا که این تجارت از نظر اقتصادی رضایتبخش بود آن‌ها در سال ۱۸۸۵ تصمیم گرفتند با حمایت کل خانواده، کارخانه تولید لوازم الکتریکی راه‌اندازی کنند. شرکت پدرش موفق بود و لوازم الکتریکی نیروگاه‌های برق شوابینگ در مونیخ و وارزه و سوسا در ایتالیا را تأمین می‌کرد. 
-
-خانواده اینشتین از یهودیانی اشکنازی بودند که آن‌چنان سخت‌گیر نبودند و از همین رو آلبرت از سن ۵ سالگی به‌بعد و به‌مدت سه سال در یک مدرسه ابتدایی کاتولیک در مونیخ درس می‌خواند. در سن هشت سالگی به مدرسه لوتیپولد فرستاده شد تا تحصیلات ابتدایی و راهنمایی خود را ادامه دهد. او هفت سال بعد، امپراتوری آلمان را ترک کرد. 
-
-در سال ۱۸۹۴ کارخانه هرمان و یاکوب، چون سرمایه لازم برای تبدیل تجهیزات خود از استاندارد جریان مستقیم (DC) به استاندارد کارآمدتر جریان متناوب (AC) را در اختیار نداشت قادر به تأمین لوازم الکتریکی نیروگاه‌های برق نبود. این ناکامی موجب شد که خانواده مجبور به فروش شرکت شود. خانواده اینشتین در جستجوی کار، راهی ایتالیا شد. ابتدا در میلان و چند ماه بعد در پاویا ساکن شدند. زمانی که خانواده اینشتین به پاویا کوچ کردند. آلبرت که ۱۵ ساله بود در مونیخ ماند تا تحصیلاتش را در مدرسه لوتیپولد به پایان برساند. پدر او تمایل داشت که آلبرت رشته مهندسی برق را ادامه دهد از طرفی آلبرت به‌خاطر برخوردهایی که با مسئولان مدرسه داشت از آن‌ها و روش آموزشی آن‌ها متنفر شده بود. او بعدا در مورد آن دوران گفت که روش سخت‌گیرانه به‌یادسپاری و حفظ کردن مطالب، موجب از بین رفتن روحیه یادگیری و خلاقیت شده بود. در پایان دسامبر ۱۸۹۴ او برای پیوستن به خانواده‌اش در پاویا، به ایتالیا سفر کرد و این کار را با متقاعد کردن مدرسه با کمک گواهی یک پزشک انجام داد. در طول مدتی که او در ایتالیا به‌سر می‌برد مقاله‌ای کوتاه با عنوان «در مورد بررسی وضعیت اتر در یک میدان مغناطیسی» به رشته تحریر درآورد. 
-
-اینشتین حتی از دوران جوانی تبحر خاصی در ریاضی و فیزیک داشت و از هم رده‌های خود چند سال جلوتر بود. او از ۱۲ سالگی شروع به خودآموزی جبر و هندسه اقلیدسی در طول یک تابستان کرد. علاوه‌بر این، او توانست در سن ۱۲ سالگی به‌صورتی مستقل، اثباتی اختصاصی برای قضیه فیثاغورس بیابد. معلم خانوادگی آن‌ها مکس تالمود می‌گوید بعد از آن‌که به آلبرت ۱۲ ساله، کتاب درسی هندسه دادم او طی مدت کوتاهی تمام کتاب را مطالعه کرد. از آن به بعد او وقت خود را به ریاضیات پیشرفته‌تری اختصاص داد. به‌طوری که در مدت زمان کوتاهی ریاضیات او به حدی پیشرفت کرد که من نمی‌توانستم پابه‌پای او ادامه دهم. علاقه آلبرت اینشتین به هندسه و جبر، موجب شد که در سن ۱۲ سالگی به این نتیجه برسد که می‌توان طبیعت را به‌صورت یک «ساختار ریاضی» درک کرد. آلبرت خودآموزی علم حساب را در ۱۲ سالگی آغاز کرد و زمانی که ۱۴ ساله شده بود به گفته خودش در انتگرال و حساب دیفرانسیل به استادی رسیده بود. 
-
-در سن ۱۳ سالگی، او به‌صورت جدی‌تری به فلسفه (و موسیقی) علاقه پیدا کرد. به او کتاب نقد خرد محض از کانت پیشنهاد شد که باعث شد کانت فیلسوف مورد علاقه او شود. معلم او در این باره می‌گوید: در آن زمان، او فقط یک کودک بود؛ کودکی ۱۳ ساله. اما مشغول خواندن آثار کانت بود؛ آثاری که برای مردم معمولی غیرقابل درک است. اما برای او کاملا واضح بود. 
-
-در سال ۱۸۹۵ و در سن ۱۶ سالگی، آلبرت اینشتین در امتحان وروی برای مدرسه فدرال پلی‌تکنیک (که امروزه با نام مؤسسه فناوری فدرال زوریخ (ETH) شناخته می‌شود) در زوریخ شرکت کرد. او در آزمون عمومی رد شد اما موفق شد در بخش ریاضی و فیزیک نمرات خارق‌العاده‌ای بگیرد. به توصیه مدیر مدرسه فدرال پلی‌تکنیک، او برای تکمیل دوران مدرسه خود، به‌مدت دو سال (۱۸۹۵ و ۱۸۹۶) به مدرسه آرگوویان کانتونال در ارو، سوئیس رفت. در حالی‌که او در کنار خانواده جوست وینتلر به‌سر می‌برد، به دختر او، ماری علاقه‌مند شد. خواهر آلبرت، مایا، سپس با پسر این خانواده، جوست وینتلر ازدواج کرد. در ژانویه ۱۸۹۶ آلبرت با موافقت پدرش، برای فرار از خدمت سربازی، شهروندی آلمانی خود را باطل کرد. در سپتامبر ۱۸۹۶ او در آزمون نهایی مدرسه در سوئیس با نمره عالی قبول شد و در ریاضی و فیزیک، نمره کامل ۶ گرفت. سرانجام، آلبرت در ۱۷ سالگی در دوره چهار ساله ریاضی و فیزیک در مدرسه پلی‌تکنیک زوریخ ثبت‌نام کرد. ماری وینتلر که یک سال بزرگتر از آلبرت بود برای یک کار معلمی به اولسبرگ سوئیس کوچ کرد. 
-
-همسر صربستانی و آینده آلبرت اینشتین، میلوا ماریچ، که در آن زمان دختری ۲۰ ساله بود در همان سالی که آلبرت وارد مدرسه پلی‌تکنیک زوریخ شد در آنجا ثبت‌نام کرد. او در میان شش دانشجوی رشته ریاضی و فیزیک، تنها دانشجوی زن بود. در طول چند سال بعد، آلبرت و میلوا به یکدیگر علاقه‌مند شدند؛ به‌طوری که ساعت‌های زیادی با هم فیزیک مطالعه می‌کردند. در سال ۱۹۰۰ آلبرت موفق شد در آزمون ریاضی و فیزیک قبول شود و مدرک تحصیلی آن رشته را دریافت کند. اگرچه برخی مدعی‌اند که میلوا در نوشتن مقاله‌های منتشر شده از اینشتین در سال ۱۹۰۵ همکاری کرده‌است اما مورخان فیزیک با بررسی موارد مطرح‌شده، هیچ‌گونه اثری از مشارکت‌های میلوا مشاهده نکرده‌اند. 
-
-ازدواج و فرزندان
-
-در سال ۱۹۸۷ مکاتبات میان اینشتین و میلوا ماریچ کشف و منتشر شد. این مکاتبات نشان می‌داد که آن دو، دختری به‌نام لیزرل داشته‌اند که در اوایل سال ۱۹۰۲ متولد شده بود و با مادرش میلوا در کنار پدربزرگ و مادربزرگش در نووی ساد زندگی می‌کرده‌است. میلوا بدون فرزندش، به سوئیس بازگشت فرزندی که نام واقعی و سرنوشتش نامعلوم است. از محتویات نامه اینشتین در سپتامبر ۱۹۰۳ برمی‌آید که آن دختر یا بر اثر بیماری مخملک در خردسالی درگذشته‌است یا او را به خانواده‌ای برای فرزندخواندگی واگذار کرده‌اند. 
-
-اینشتین و ماریچ در ژانویه سال ۱۹۰۳ ازدواج کردند. در ماه مه سال ۱۹۰۴ پسر آن‌ها هانس آلبرت اینشتین، در برن سوئیس به‌دنیا آمد. دومین پسر آن‌ها، ادوارد در ژوئیه ۱۹۱۰ در زوریخ متولد شد. آلبرت و میلوا در آوریل ۱۹۱۴ به برلین کوچ کردند اما زمانی که میلوا متوجه رابطه عاشقانه اینشتین با دخترخاله خود، السا شد با فرزندانش به زوریخ بازگشت. پس از پنج سال زندگی جدا از یکدیگر، سرانجام آن‌ها در ۱۴ فوریه ۱۹۱۹ از یکدیگر طلاق گرفتند. ادوارد در ۲۰ سالگی مبتلا به شیزوفرنی تشخیص داده شد. مادرش میلوا، از او مراقبت می‌کرد و در این دوران چندین مرتبه او را در آسایشگاه بستری کردند. پس از مرگ میلوا، او برای همیشه بستری شد. 
-
-در نامه‌هایی که در سال ۲۰۱۵ آشکار شدند اینشتین به ماری وینتلر که زمانی به او علاقه داشت در مورد ازدواجش با میلوا و همچنین احساس زیادش به ماری گفته بود. اینشتین، این نامه را در سال ۱۹۱۰ و زمانی که میلوا ماریچ، دومین پسر خود را باردار بود نوشت. او در این نامه گفته‌است: «من هر لحظه به تو فکر می‌کنم با همه قلبم فکر می‌کنم و (از این‌که، شرایط ما به این‌جا رسید) مانند هر مرد دیگری غمگینم.» او همچنین در مورد «عشق گمراه‌کننده» (میلوا ماریچ) و زندگی از دست رفته‌ای که می‌توانست با نخستین معشوقه‌اش، ماری داشته باشد سخن گفته‌است. 
-
-در سال ۱۹۱۹ و پس از جداشدن از میلوا ماریچ، آلبرت اینشتین با دخترخاله خود السا لوونتال که از سال ۱۹۱۲ با او در رابطه عاشقانه به‌سر می‌برد ازدواج کرد. در سال ۱۹۳۳ آن‌ها به ایالات‌متحده آمریکا مهاجرت کردند. در سال ۱۹۳۵ مشخص شد که السا مبتلا به مشکلات قلبی و کلیوی است. او در نهایت در سال ۱۹۳۵ درگذشت. 
-
-در سال ۱۹۲۳ اینشتین عاشق منشی خود، بتی نیومن شد که از اقوام یکی از دوستان نزدیکش به نام هانس موشام بود. در یک مجموعه نامه که توسط دانشگاه عبری اورشلیم در سال ۲۰۰۶ منتشر شد اینشتین شش زن را توصیف کرده‌است که در حالی که ماری همسر وی بوده، او با آن‌ها زمانی را طی کرده و از جانب آن‌ها هدیه دریافت کرده ک�� مارگارت لیباخ (یک زن بلوند استرالیایی)، استلا کاتزنلنبوگن (زنی مرفه و دارای تجارت گل)، تونی مندل (یک بیوه مرفه یهودی) و اتل میچانوسکی (یک زن برجسته اهل برلین) از جمله آن‌ها بودند. اینشتین پس از مرگ همسر دومش السا، به‌مدت کوتاهی وارد رابطه‌ای با مارگاریتا کوننکوا شد. او یک جاسوس روس بود و اینشتین از این موضوع اطلاع نداشت. همچنین کوننکوا همسر یک مجسمه‌ساز شناخته‌شده روسی به‌نام سرگی کوننکو بود که مجسمه برنزی اینشتین واقع در مؤسسه مطالعات پیشرفته را ساخت. 
-
-اداره ثبت اختراع
-
-بعد از فارغ‌التحصیلی در سال ۱۹۰۰ اینشتین تقریبا دو سال ناموفق و دلسردکننده را به‌دنبال یافتن کار برای تدریس در دانشگاه پشت سر گذاشت. او شهروندی سوئیس را در فوریه سال ۱۹۰۱ کسب کرد اما به‌دلایل پزشکی توانست از خدمت به‌عنوان سرباز وظیفه رها شود. با کمک پدر مارسل گروسمان، او موفق شد که کاری در شهر برن و در اداره ثبت اختراعات سوئیس، به‌عنوان دستیار بررسی درجه سه، پیدا کند. 
-
-اینشتین در آنجا مشغول بررسی درخواست‌های ثبت اختراعی شد که زمینه‌های مختلفی را شامل می‌شدند: از دستگاه مرتب‌کننده سنگ‌ریزه تا ماشین تایپ الکترومکانیکی. در سال ۱۹۰۳ موقعیت کاری او در اداره ثبت اختراعات به موقعیتی دائمی درآمد. با این‌حال، تنها زمانی با ارتقای کاری او موافقت شد که که توانست در فناوری ماشینی به مهارت کامل دست پیدا کند. 
-
-بیشتر کارهای او در دفتر ثبت اختراعات مربوط به انتقال سیگنال‌های الکتریکی و هماهنگ‌سازی الکتریکی و مکانیکی زمان بود. این دو موضوع فنی، به‌وضوح در آزمایش‌های فکری او حضور داشتند و در رسیدن اینشتین به ایده‌های انقلابی او درباره ماهیت نور و ارتباط بنیادین فضا و زمان نقش داشتند. 
-
-در سال ۱۹۰۲ اینشتین و گروه کوچکی از دوستانش که در برن بودند شروع به راه‌اندازی گروه کوچکی برای بحث کردند که خودشان نامی را به‌تمسخر با عنوان آکادمی المپیا برای آن انتخاب کردند. در این گروه، آن‌ها دور یکدیگر جمع می‌شدند و در مورد مسائل فلسفی و علمی صحبت می‌کردند. آثار هنری پوانکاره، ارنست ماخ و دیوید هیوم از جمله آثاری بودند که آن‌ها در زمینه علم و فلسفه مطالعه می‌کردند. مایکل بسو، پائول ارنفست، مارسل گروسمان، یانوس پلچ، دانیل پوزین، مائوریس سولووین، استفن ساموئل وایز، از جمله معروف‌ترین دوستان آلبرت اینشتین به‌حساب می‌آمدند. 
-
-نخستین مقالات علمی
-در سال ۱۹۰۰ اینشتین مقاله‌ای با عنوان «نتیجه‌گیری‌هایی از اثر موئینگی» در مجله سالنامه فیزیک منتشر کرد. در ۳۰ آوریل ۱۹۰۵ او رساله خود را تحت سرپرستی آلفرد کلاینر، استاد فیزیک دانشگاه زوریخ به پایان رساند. پس از تکمیل رساله خود با عنوان «تعیین جدید ابعاد مولکولی» او موفق شد که مدرک دکتری خود را از دانشگاه زوریخ دریافت کند. 
-
-علاوه‌بر این او در ۲۶ سالگی و در سال ۱۹۰۵ که سال جادویی اینشتین نامیده می‌شود چهار مقاله استثنایی و پیشگامانه در زمینه‌های اثر فوتوالکتریک، حرکت براونی، نسبیت خاص و هم‌ارزی جرم و انرژی منتشر کرد. 
-
-سمت دانشگاهی
-
-تا سال ۱۹۰۸ او دیگر به‌عنوان یک دانشمند برجسته شناخته می‌شد و توسط دانشگاه برن به‌عنوان مدرس منصوب‌شده بود. در سال بعد، پس از آن‌که یک سخنرانی در مورد الکترودینامیک و اصل نسبیت در دانشگاه زوریخ انجام داد، آلفرد کلاینر از دانشکده درخواست یک کرسی در فیزیک نظری کرد. درنتیجه این درخواست در سال ۱۹۰۹ آلبرت اینشتین موفق به گرفتن کرسی موردنظر با مرتبه علمی استادیار شد. 
-
-اینشتین موفق شد پس از دو سال و در سال ۱۹۱۱ در دانشگاه کارل در پراگ به مرتبه علمی استاد تمام دست یابد و همچنین تابعیت اتریش در امپراتوری اتریش-مجارستان را کسب کند. در طول مدت زندگی در شهر پراگ، او چندین مقاله علمی منتشر کرد که پنج مورد از آن‌ها در مورد ریاضیات تابش و نظریه کوانتومی جامدات بود. در ژوئیه ۱۹۱۲ او به دانشگاهی که از آن فارغ‌التحصیل شده بود یعنی مؤسسه فناوری فدرال زوریخ بازگشت. از سال ۱۹۱۲ تا ۱۹۱۴ او استاد فیزیک نظری در مؤسسه فناوری فدرال زوریخ بود و مکانیک تحلیلی و ترمودینامیک درس می‌داد. او همچنین در مورد مکانیک کوانتومی، نظریه مولکولی گرما و مشکل نیروی جاذبه به مطالعه پرداخت و در این راه با دوست ریاضی‌دانش، مارسل گروسمان همراه شد. 
-
-در ۳ ژوئیه ۱۹۱۳ اینشتین موفق به کسب آرای لازم برای عضویت در فرهنگستان علوم پروس در برلین شد. ماکس پلانک و والتر نرنست یک هفته پس از آن او را در زوریخ دیدار کردند تا او را متقاعد کنند به فرهنگستان محلق شود. علاوه‌بر این آن‌ها به او سمت ریاست انجمن قیصر ویلهلم برای فیزیک را دادند که قرار بود به‌زودی تأسیس شود. در ۲۴ ژوئیه او رسما به عضویت فرهنگستان درآمد و پذیرفت که در سال بعد به امپراتوری آلمان بازگردد. 
-
-یکی دیگر از دلایلی که بر روی تصمیم او برای رفتن به برلین اثرگذار بود نزدیکی به السا بود که در آن زمان در رابطه‌ای عاشقانه با او به‌سر می‌برد. سرانجام در ۱ آوریل ۱۹۱۴ آلبرت اینشتین به برلین رفت و به فرهنگستان محلق شد. زمانی که جنگ جهانی اول آغاز شد طرح ساخت انجمن قیصر ویلهلم برای فیزیک متوقف شد. این انجمن، سرانجام در ۱ اکتبر ۱۹۱۷ با ریاست آلبرت اینشتین تأسیس شد. در سال ۱۹۱۶ اینشتین به ریاست انجمن فیزیک آلمان انتخاب شد و به‌مدت دو سال در آن سمت باقی ماند. 
-
-بر اساس محاسبات انجام‌شده توسط اینشتین درباره نظریه جدید نسبیت عام در سال ۱۹۱۱ نوری که از جانب ستارگان دیگر می‌آید باید توسط خورشید خم می‌شود. در سال ۱۹۱۹ این پیش‌بینی توسط آرتور ادینگتون طی خورشیدگرفتگی ۲۹ مه ۱۹۱۹ تأیید شد. این مشاهدات در رسانه‌های بین‌المللی منتشر شدند و این موجب شهرت جهانی اینشتین شد. در ۷ نوامبر ۱۹۱۹ روزنامه مطرح بریتانیایی تایمز، یک تیتر اصلی با این عنوان منتشر کرد: «انقلابی در علم - نظریه جدید کیهان - ایده‌های نیوتونی واژگون شدند.» 
-
-در سال ۱۹۲۰ اینشتین به عضویت انجمن سلطنتی فرهنگستان علوم و هنر هلند درآمد. دو سال بعد و در سال ۱۹۲۲ او موفق به کسب جایزه نوبل فیزیک «برای خدماتش به فیزیک نظری، به‌ویژه، کشف قانون اثر فوتوالکتریک» شد. در حالی‌که نظریه نسبیت عام هنوز تاحدی در نظر برخی مجادله‌انگیز به‌شمار می‌رفت کمیته نوبل در عنوانی که در نظر گرفته بود حتی اشاره نکرده بود که کار اینشتین در واقع توضیحی برای اثر فوتوالکتریک بود و تنها به ذکر عبارت «کشف قانون» بسنده کرده بود. این توضیح، عملا موجب شد ایده وجود فوتون به‌حساب نیاید و پذیرش مفهوم فوتون تا سال ۱۹۲۴ و پژوهش‌های ساتیندرا بوز در زمینه تابش جسم سیاه به‌عقب بیفتد. اینشتین در سال ۱۹۲۱ به‌عضویت انجمن سلطنتی درآمد. او همچنین موفق به دریافت مدال کاپلی از طرف انجمن سلطنتی در سال ۱۹۲۱ شد. 
-
-سال‌های ۱۹۲۲ – ۱۹۲۱: سفرهای خارجی
-
-اینشتین برای نخستین بار در ۲ آوریل ۱۹۲۱ به نیویورک سفر کرد و با استقبال رسمی شهردار نیویورک جان فرانسیس هیلان روبرو شد. او در آنجا به‌مدت سه هفته در دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه کلمبیا، دانشگاه پرینستون و در واشینگتن سخنرانی کرد. او همچنین به کاخ سفید نیز رفت که در جریان این دیدار، نمایندگانی از آکادمی ملی علوم آمریکا او را همراهی می‌کردند. در زمان بازگشت به اروپا او مهمان فیلسوف و دولت‌مرد انگلیسی ریچارد هالدان در لندن بود و موفق شد با چهره‌های برجسته علمی و فکری دیدار کند و همچنین در دانشگاه کینگز لندن سخنرانی نماید. او همچنین در مقاله‌ای با عنوان «نخستین تأثیر من از آمریکا» که در ژوئیه ۱۹۲۱ منتشر کرد ویژگی‌ها و خصائل آمریکایی‌ها را به‌طور خلاصه توصیف کرد. این مقاله شبیه به نوشته‌ای از الکسی دو توکویل در کتاب دمکراسی در آمریکا بود. بر اساس برخی از مشاهدات، اینشتین به‌صورت واضحی حیرت‌زده شده بود: آنچه یک بازدیدکننده را شگفت‌زده می‌کند نگرش شاد و مثبت به زندگی آن‌هاست. … آمریکایی‌ها دارای اعتماد به‌نفس، خوش‌بین و بدون حسادت هستند و رفتاری دوستانه دارند. 
-
-در سال ۱۹۲۲ در قالب بخشی از یک تور شش‌ماهه گشت و گذار و سخنرانی، او به آسیا و سپس فلسطین سفر کرد. در این مدت او به سنگاپور، سری‌لانکا و ژاپن رفت و در ژاپن برای هزاران نفر سخنرانی کرد. پس از نخستین سخنرانی عمومی، او امپراتور و همسر او را در کاخ سلطنتی دیدار کرد؛ در حالی که هزاران نفر برای دیدن او آمده بودند. او سپس در نامه‌ای به پسرش، مردم ژاپن را مردمی فروتن، باهوش، باملاحظه و دارای حسی واقعی برای هنر توصیف کرد. اینشتین در یادداشت‌هایی که مربوط به خاطرات سفرهایش در سال‌های ۱۹۲۲ تا ۱۹۲۳ به آسیا بود و در سال ۲۰۱۸ مجددا کشف شدند مواردی را در مورد مردم کشورهای ژاپن، چین و هند نوشته‌است که به‌عنوان بیگانه‌هراسی و قضاوت بر اساس نژاد توصیف شده‌اند. 
-
-در سال ۱۹۲۲ چون اینشتین در سفر به خاور دور به‌سر می‌برد نتوانست در مراسم جایزه نوبل که در شهر استکهلم سوئد و در دسامبر آن سال برگزار شد حضور پیدا کند. یک دیپلمات آلمانی از طرف او مسئولیت سخنرانی و گرفتن جایزه را به‌عهده گرفت و در زمان سخنرانی، نه‌تنها اینشتین را به‌خاطر دستاوردهای علمی ستود بلکه از او به‌عنوان یک فعال صلح بین‌المللی یاد کرد. 
-
-در مسیر برگشت، اینشتین ۱۲ روز را در فلسطین سپری کرد. این سفر، تنها سفر او به آن منطقه بود. در زمان حضورش، طوری از او استقبال شد که گویی او رئیس دولت است. استقبالی که برای یک فیزیک‌دان سابقه نداشت. در زمان رسیدنش به خانه کمیسر عالی بریتانیا، هربرت ساموئل، به‌پاس ورودش، خوش آمدگویی با شلیک توپ انجام شد. 
-
-در زمان زندگیش در خانه هربرت ساموئل، سیل گسترده‌ای از مردم برای دیدن و شنیدن سخنان او به سمت محل زندگیش هجوم آوردند. او در زمان صحبت با مخاطبین، شادی خودش را از این موضوع ابراز کرد که مردم یهود نیز بالاخره توسط بقیه ملت‌ها به‌عنوان یک ملت شناخته می‌شوند. 
-
-اینشتین همچنین در سال ۱۹۲۳ به‌مدت دو هفته از اسپانیا دیدار کرد و طی آن دیدار کوتاهی با سانتیاگو رامون ئی کاخال داشت و دیپلمی را از پادشاه اسپانیا، آلفونسوی سیزدهم دریافت کرد که به موجب آن، اینشتین به عضویت فرهنگستان علوم اسپانیا درآمد. 
-
-از سال ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۲ اینشتین به‌عنوان یکی از اعضای کمیته بین‌المللی همکاری اندیشمندانه جامعه ملل در ژنو (با چند ماه وقفه در سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۴) بود که به منظور همکاری و تبادل علمی دانشمندان، پژوهشگران، معلمان، هنرمندان و متفکران تشکیل‌شده بود. استاد فیزیک سابق اینشتین، هندریک لورنتز و ماری کوری از اعضای دیگر این کمیته بودند. 
-
-سال‌های ۱۹۳۱ – ۱۹۳۰: سفر به آمریکا
-
-در دسامبر ۱۹۳۰ اینشتین برای مرتبه دوم از آمریکا بازدید کرد و البته از ابتدا قصدش این بود که تنها به‌مدت دو ماه و برای انجام پژوهش‌هایی در مؤسسه فناوری کالیفرنیا در این کشور بماند. پس از این‌که توجه عامه مردم آمریکا به حضور اینشتین در سفر اولش به آمریکا جلب شد او و مدیران برنامه‌هایش، تلاش کردند که حریم خصوصی او را هرچه‌بیشتر حفظ کنند. اگرچه سیلی از نامه‌ها و تلگراف‌ها برای دعوت از او روانه شد با این‌حال او همه آن‌ها را رد کرد. 
-
-پس از ورود به نیویورک، اینشتین به مکان‌ها و رویدادهای مختلفی برده شد که بازدید از محله چینی‌ها، صرف ناهار با سردبیر مجله نیویورک‌تایمز و تماشای اجرای کارمن در تالار اپرای متروپولیتن نیویورک که در آن مورد تشویق حضار قرار گرفت از جمله آن‌ها بود. در طول این چند روز، کلید شهر نیویورک توسط شهردار نیویورک، جیمی واکر به او داده شد و با رئیس دانشگاه کلمبیا که از او به‌عنوان «فرمانروای ذهن» یاد کرده بود دیدار کرد. هری امرسون فوسدیک رهبر مسیحی کلیسای ریورساید در نیویورک او را به گردشی به درون کلیسا برد و به او مجسمه‌ای را نشان داد که در ابعاد واقعی از اینشتین توسط کلیسا ساخته‌شده بود و در محل مدخل ورودی کلیسا قرار داده‌شده بود. همچنین در مدت زمان زندگی اینشتین در نیویورک او به جمعیت ۱۵ هزار نفری میدان مدیسون پیوست و همراه آن‌ها به برپایی جشن حنوکا پرداخت. 
-
-در ادامه، اینشتین به کالیفرنیا سفر کرد جایی که او رئیس مؤسسه فناوری کالیفرنیا و برنده جایزه نوبل، رابرت میلیکان را دیدار کرد. دوستی با میلیکان کمی عجیب و غریب به‌نظر می‌رسید چراکه میلیکان میل شدیدی به نظامی‌گری میهن‌پرستانه داشت در حالی‌که اینشتین یک صلح‌طلب شناخته‌شده بود. در طول یک سخنرانی برای دانشجویان کلتک، او به این موضوع اشاره کرد که زیانی که علم ایجاد کرده‌است به‌مقدار کمی، بیشتر از فوایدش بوده‌است. 
-
-تنفر از جنگ، منجر شد که اینشتین، رابطه نزدیکی با دو صلح‌طلب معروف یعنی آپتون سینکلر و چارلی چاپلین ارتباط دوستانه‌ای برقرار کند. کارل لمله رئیس وقت یونیورسال پیکچرز برای اینشتین بازدیدی را برگزار کرد که طی آن او را با چاپلین آشنا کرد. این دیدار سبب شد که چاپلین، اینشتین و السا را برای صرف شام به خانه خود دعوت کند. چاپلین در مورد اینشتین می‌گوید که او دارای یک شخصیت بیرونی، آرام و نجیب است که به‌نظر می‌رسد در حال پنهان کردن «باطن فوق‌العاده عاطفی» خود است که این ناشی از «انرژی فوق‌العاده فکری» اوست. 
-
-چند روز بعد قرار بود یکی از فیلم‌های چاپلین با نام روشنایی‌های شهر اکران شود و به همین خاطر چاپلین، اینشتین و السا را برای ملحق شدن به او به‌عنوان مهمان ویژه دعوت کرد. والتر ایزاکسون زندگی‌نامه نویس اینشتین، این لحظه را به‌عنوان «یکی از به‌یاد ماندنی‌ترین لحظات، در عصر جدید چهره‌های مشهور» توصیف می‌کند. چاپلین پس از بازگشت از سفر بعدی خود که به برلین، در خانه خود، از اینشتی�� دیدار کرد و در مورد آپارتمان کوچک محقرانه او و پیانویی که اینشتین آن را می‌نواخت، صحبت کرد. چاپلین تصور می‌کرد این پیانو احتمالا توسط نازی‌ها به عنوان هیزم برای برقراری آتش استفاده شده‌است. 
-
-سال ۱۹۳۳: مهاجرت به آمریکا
-
-در فوریه ۱۹۳۳ در حالی‌که اینشتین در حال گذراندن سفری به آمریکا بود متوجه شد که نازی‌ها در آلمان تحت فرماندهی آدولف هیتلر، به‌قدرت رسیده‌اند. در همین زمان او مشغول گذراندن سومین دوره دوماهه از فرصت مطالعاتی خود در مؤسسه فناوری کالیفرنیا در پاسادنا بود. اینشتین و همسرش السا در ماه مارس به اروپا بازگشتند و طی همین سفر متوجه شدند که حکومت رایش در آلمان، فرمان فعال‌سازی ۱۹۳۳ را در ۲۳ مارس تصویب کرده‌است که طی آن دولت هیتلر عملا به یک رژیم دیکتاتور تبدیل شد و برهمین اساس آن‌ها نتوانستند به برلین سفر کنند. آن‌ها سپس متوجه شدند که کلبه آن‌ها توسط نازی‌ها تصرف و قایق بادبانی اینشتین توقیف شده‌است. در ۲۸ مارس، به‌محض این‌که اینشتین پایش به شهر آنتورپ در خاک بلژیک رسید، فورا به کنسولگری آلمان رفت و پاسپورت خود را تحویل داد و به این طریق رسما ملیت آلمانی خود را باطل کرد. نازی‌ها سپس قایق او را فروختند و کلبه او را به کمپ جوانان طرفدار هیتلر تبدیل کردند. 
-
-وضعیت پناهندگی
-در آوریل ۱۹۳۳ اینشتین متوجه شد که حکومت آلمان، قانونی را تصویب کرده‌است که مانع از تصدی سمت‌های رسمی توسط یهودیان می‌شود که تدریس در دانشگاه نیز از جمله این سمت‌ها بود. جرالد هولتون فیزیک‌دان و مورخ آمریکایی اوضاع را این‌گونه توصیف می‌کند که عملا هیچ‌یک از همکارانشان به این موضوع که هزاران دانشمند یهودی به یک‌باره مجبور به ترک موقعیت کاری خود شده بودند و اسامی آن‌ها از مؤسسه‌ها و دانشگاه‌های محل کارشان حذف‌شده بود اعتراض نکردند. 
-
-یک ماه بعد کارهای اینشتین، مورد حمله اتحادیه دانشجویی آلمان در کتاب‌سوزان نازی‌ها قرار گرفت. این مراسم به تحریک یوزف گوبلس که مخالف سرسخت یهودیان بود آغاز شده بود. یکی از مجله‌های آلمان نام اینشتین را با عنوان «هنوز اعدام نشده‌است» در فهرست دشمنان رژیم آلمان آورد و جایزه‌ای ۵۰۰۰ دلاری برای سر او تعیین کرد. اینشتین در نامه‌ای دیگر که به دوست فیزیک‌دان خود، ماکس بورن که پیش‌تر آلمان را به مقصد انگلیس ترک کرده بود نوشت: «باید اقرار کنم که این میزان از خشونت و بزدلی که مشاهده می‌کنم مرا متعجب نموده‌است». پس از مهاجرت به آمریکا، او کتاب سوزی نازی‌ها را «قلیان احساسی خودجوش» توسط یک سری «روشن‌فکر عامه‌پسند» نامید که «بیشتر از هرچیزی در جهان از تأثیر انسانی دارای قدرت تفکر و استقلال فکری» می‌ترسند. 
-
-اینشتین که حالا خانه‌ای دائمی نداشت در مورد این‌که محل زندگی و کار او کجا خواهد بود نامطمئن بود. او به‌همان اندازه نیز نگران سرنوشت تعداد بی‌شماری از دانشمندانی بود که در آلمان گرفتار رژیم نازی شده بودند. او یک خانه در دو آن در بلژیک اجاره کرد که چند ماهی در آن زندگی کرد. در اواخر سال ۱۹۳۳ به دعوت فرمانده نیروی دریایی، اولیور لاکر-لامپسون که از چندین سال پیش با اینشتین رابطه دوستانه‌ای برقرار کرده بود برای شش هفته به انگلیس رفت. لاکر-لامپسون از او دعوت کرد تا در نزدیکی در خانه او در شهرک کومر، در یک کابین چوبی در روستایی به‌نام روتن زندگی کند. برای محافظت از اینشتین، لاکر-تامپسون دو محافظ استخدام کرد تا از او در کابینی که قرار بود در آن زندگی کند محافظت کنند. در ۲۴ ژوئیه ۱۹۳۳ تصویری از این محافظین با اسلحه شات‌گان و در حال نگهبانی از اینشتین در روزنامه دیلی هرالد منتشر شد. لاکر-تامپسون اینشتین را به دیدار چرچیل، آستن چیمبرلن و نخست‌وزیر سابق، دیوید لوید جرج برد. اینشتین از آن‌ها خواست تا به یهودیان کمک کنند تا از آلمان خارج شوند. مورخ بریتانیایی، وینستون گیلبرت اشاره می‌کند که چرچیل فورا پاسخ مثبت داد و پس از آن، دوست فیزیک‌دان خودش، فریدریش لیندمان را به آلمان فرستاد تا به خروج دانشمندان آلمانی و اسکان دادن آن‌ها در دانشگاه‌های بریتانیایی کمک کند. چرچیل سپس متوجه شد که خروج یهودیان از آلمان موجب کاهش سطح استانداردهای فنی آلمانی‌ها شده‌است که این موجب برتری نیروهای متفقین بر آلمانی‌ها از نظر فناوری شد. 
-
-اینشتین سپس با سران کشورهای مختلف از جمله نخست‌وزیر ترکیه، عصمت اینونو تماس گرفت. اینشتین در نامه‌ای در سپتامبر ۱۹۳۳ از او درخواست کمک به دانشمندان یهودی بیکار شده را کرد. در نتیجه این نامه اینشتین و دعوت دانشمندان یهودی به ترکیه، در مجموع جان ۱۰۰۰ نفر از آن‌ها نجات داده شد. 
-
-در همین زمان که اینشتین مشغول گفتگو و کمک به حل مشکل بحران اروپا بود لاکر-تامپسون لایحه‌ای به مجلس ارائه کرد که در آن شهروندی انگلیسی برای اینشتین در نظر گرفته‌شده بود. او در یکی از سخنرانی‌هایش رفتار آلمان با یهودیان را تقبیح کرد و در همان زمان از آنجا که یهودیان از همه‌جا رانده‌شده بودند طرحی را برای اسکان آن‌ها در فلسطین مطرح کرد. او در سخنرانی خود اینشتین را یک «شهروند جهانی» توصیف کرد که باید حداقل به او یک پناهگاه موقت در بریتانیا داده شود. با وجود سخنرانی لاکر-تامپسون در حمایت از اینشتین، هردو لایحه‌ای که در این زمینه ارائه‌شده بود رد شد با این‌حال اینشتین پیشنهادی که پیش‌تر از طرف مؤسسه مطالعات پیشرفته در دانشگاه پرینستون در شهر نیوجرسی که پیش‌تر به او ارائه‌شده بود را پذیرفت تا بتواند از این طریق به‌عنوان پژوهشگر مقیم ساکن آمریکا شود. 
-
-پژوهشگر مقیم در مؤسسه مطالعات پیشرفته
-
-در اکتبر ۱۹۳۳ اینشتین به‌دنبال یک پیشنهاد کاری در مؤسسه مطالعات پیشرفته، به آمریکا بازگشت که عملا نوعی پناهندگی علمی برای فرار از رژیم آلمان نازی به‌حساب می‌آمد. در آن زمان، اغلب دانشگاه‌های آمریکایی مانند هاروارد، پرینستون و ییل، دارای کم‌ترین میزان یا به‌کلی فاقد دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی یهودی بودند که این موضوع در نتیجه سهمیه‌بندی یهودیان بود. این موضوع نهایتا در اواخر ۱۹۴۰ میلادی به پایان رسید. 
-
-اینشتین هنوز در مورد آینده خود مردد بود. او از چندین دانشگاه اروپایی پیشنهادهایی دریافت کرد؛ از جمله کرایست چرچ در آکسفورد که پیش‌تر بین سال‌های ۱۹۳۱ تا ۱۹۳۳ سه دوره کوتاه در آنجا حضور داشت و از آنجا یک پیشنهاد دانشجویی پنج ساله دریافت کرده بود. با این‌حال، او سرانجام در سال ۱۹۳۵ به این نتیجه رسید که زندگی دائمی در آمریکا را بپذیرد و برای اخذ تابعیت درخواست دهد. 
-همکاری اینشتین با مؤسسه مطالعات پیشرفته تا سال ۱۹۵۵ یعنی تا زمان مرگ او ادامه داشت. او یکی از چهار نفری بود که در این مؤسسه جدید انتخاب‌شده بودند (دو نفر دیگر از آن چهار، جان فون نویمان و کورت گودل بودند). اینشتین به‌سرعت ارتباط دوستانه‌ای با گودل برقرار کرد. این دو مسیرهای طولانی را با یکدیگر قدم می‌زدند و در مورد کارهایشان صحبت می‌کردند. در پرینستون، بروریا کافمن دستیار او بود که سپس خود فیزیک‌دان شد. در طول این دوره، اینشتین، تلاش کرد تا نظریه میدان واحد را توسعه دهد و همچنین تفسیر پذیرفته‌شده از مکانیک کوانتومی را رد کند که در انجام هر دو مورد، ناموفق بود. 
-
-جنگ جهانی دوم و پروژه منهتن
-
-در سال ۱۹۳۹ گروهی از فیزیک‌دان‌های مجارستانی از جمله لئو زیلارد که به آمریکا مهاجرت کرده بود به دولت ایالات‌متحده آمریکا درباره برنامه نازی‌ها برای ساخت بمب اتمی هشدار دادند اما به آن‌ها توجه نشد. اینشتین و زیلارد در کنار سایر دانشمندان پناهنده به آمریکا مانند ادوارد تلر و یوجین ویگنر بر خود لازم دانستند که به آمریکایی‌ها در مورد احتمال موفقیت دانشمندان آلمانی در مسابقه ساخت بمب اتمی، هشدار دهند و اعلام کنند که هیتلر بسیار مایل خواهد بود که از چنین سلاحی استفاده کند. زیلارد و ویگنر برای این‌که مطمئن شوند آمریکا از خطر موردنظر کاملا آگاهی یافته‌است در ژوئیه ۱۹۳۹ چند ماه پیش از آغاز جنگ جهانی دوم در اروپا، به دیدار اینشتین رفتند تا از امکان ساخت بمب اتمی بگویند چراکه اینشتین یک صلح‌طلب و هرگز چنین چیزی را نظر نگرفته بود. آن‌ها از وی خواستند تا با نوشتن نامه‌ای با مخاطب قرار دادن رئیس‌جمهور روزولت، از این موضوع حمایت کند که آمریکا باید به این موضوع توجه کند و پژوهش‌هایی در مورد سلاح‌های هسته‌ای را آغاز کند. باور برخی بر این است که این نامه مسلما یک محرک کلیدی برای اتخاذ یک تصمیم جدی در زمینه آغاز پژوهش‌هایی برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای در آغاز جنگ جهانی دوم بوده‌است. علاوه‌بر این نامه، اینشتین از ارتباط‌های خودش با خانواده سلطنتی بلژیک و ملکه مادر بلژیک نیز استفاده کرد تا از آن طریق بتواند یک فرستاده شخصی به دفتر بیضی کاخ سفید بفرستد. 
-
-از نظر اینشتین، جنگ یک بیماری بود و او همواره به‌دنبال خودداری در برابر جنگ بود. با امضای چنین نامه‌ای به روزولت، اینشتین در پاسخ به سردبیر کایزو گفت که او قدمی برخلاف افکار و عقاید صلح طلبانه خود برداشته است. در سال ۱۹۵۴ و یک سال پیش از مرگ، اینشتین به دوست قدیمی خودش، لینوس پاولینگ گفت: «من یک اشتباه بزرگ در زندگی کرده‌ام، که نامه توصیه به ساخت بمب اتمی به روزولت را امضا کردم. اما برایش یک دلیل داشتم؛ خطر ساخت این بمب از سوی آلمانی‌ها …» 
-
-شهروندی آمریکا
-
-اینشتین در سال ۱۹۴۰ موفق به کسب شهروندی آمریکا شد. مدت کوتاهی از نشستن او بر کرسی مؤسسه مطالعات پیشرفته در پرینستون نگذشته بود که او شروع به بیان نظراتش در تقدیر از شایسته‌سالاری در فرهنگ آمریکا در مقایسه با اروپا کرد. او معتقد بود که افراد حق دارند در مورد آنچه که موجب شادی آن‌ها می‌شود، بدون موانع اجتماعی، تفکر و صحبت کنند زیرا این آزادی سبب می‌شود که انسان‌ها تشویق شوند و خلاقیت بیشتری از خود نشان دهند خصیصه‌ای که او از دوران کودکی بسیار برای آن اهمیت قایل بود. 
-
-اینشتین به انجمن ملی پیشرفت رنگین‌پوستان در پرینستون پیوست جایی که کارزاری برای حقوق مدنی آمریکایی–آفریقایی تبارها راه افتاده بود. او نژادپرستی آمریکایی را بدترین بیماری خواند که از دید او، نسل به نسل منتقل می‌شود. در نتیجه بخشی از این مشارکت‌های مخال�� نژادپرستی، او با یک فعال حقوق مدنی ویلیام دوبوآ مکاتبه کرد و حاضر شد تا در سال ۱۹۵۱ برای شهادت در دفاع از او، در دادگاه حاضر شود. زمانی که نام اینشتین به‌عنوان شاهد در دادگاه مربوط به ویلیام دوبوآ اعلام شد قاضی پرونده تصمیم به رها کردن پرونده گرفت. 
-
-در سال ۱۹۴۶ اینشتین، از دانشگاه لینکلن در پنسیلوانیا که به‌صورت تاریخی یک کالج مخصوص سیاه‌پوستان بود بازدید کرد و مدرک افتخاری نیز دریافت کرد. اینشتین یک سخنرانی در مورد نژادپرستی در آمریکا انجام داد و در آن گفت: «قصد ندارم که در مورد این مسئله ساکت باشم». یکی از ساکنان پرینستون به‌خاطر می‌آورد که اینشتین یک‌بار شهریه کالج یک دانشجوی آمریکایی–آفریقایی‌تبار را پرداخته بود. 
-
-زندگی شخصی
-
-کمک به نهضت‌های صهیونیستی
-اینشتین یکی از چهره‌های شناخته‌شده و اصلی در تأسیس دانشگاه عبری اورشلیم در سال ۱۹۲۵ بود که خود نیز در نخستین هیئت‌رئیسه آن عضویت داشت. در سال ۱۹۲۱ بیوشیمی‌دانی به‌نام حییم وایزمن که رئیس سازمان جهانی صهیونیسم بود از او خواست تا به جمع‌آوری کمک مالی برای این دانشگاه کمک کند. او همچنین پیشنهادهای مختلفی برای آغاز برنامه‌ها داشت. 
-
-او توصیه کرد که یک مؤسسه کشاورزی به‌منظور به‌کارگیری زمین‌های توسعه‌نیافته، تأسیس شود. او پیشنهاد کرد که در ادامه باید یک مؤسسه شیمی و یک مؤسسه میکروبیولوژی برای مبارزه با انواع بیماری‌های همه‌گیر مانند مالاریا ایجاد شود که به گفته او، مالاریا شیطانی است که موجب تضعیف یک سوم توسعه کشور می‌شود. همچنین افزود که تأسیس یک مؤسسه مطالعات شرقی در هر دو زبان عبری و عربی برای پژوهش‌های علمی کشور و همچنین بناهای تاریخی آن بسیار مهم است. 
-
-اینشتین ملی‌گرا نبود و با ایجاد یک دولت مستقل یهودی مخالفت کرد. او احساس می‌کرد موج‌های یهودیان وارد شونده از طریق علیا می‌توانند در کنار عرب‌های حاضر در فلسطین زندگی کنند. دولت اسرائیل بدون کمک او در سال ۱۹۴۸ تأسیس شد؛ حضور اینشتین در صهیونیسم محدود به نقشی حاشیه‌ای بود. حییم وایزمن سپس نخستین رئیس‌جمهور اسرائیل شد. پس از مرگ او در دفترش در سال ۱۹۵۲ داوید بن گوریون، نخست‌وزیر وقت با اصرار روزنامه‌نگاری به‌نام عزرائیل کارلیباخ، پیشنهاد رئیس‌جمهوری اسرائیل را که پستی غالبا تشریفاتی است به اینشتین داد. این پیشنهاد توسط سفیر اسرائیل در واشینگتن، آبا ابن به اینشتین ارائه شد. ابن، در این باره می‌گوید که این پیشنهاد، مظهر عمیق‌ترین احترامی است که مردم یهود می‌توانند به هر یک از پسران خود داشته باشند. اینشتین پیشنهاد را رد کرد و در پاسخ نوشت که «عمیقا تحت تأثیر این پیشنهاد قرار گرفته‌ام» و «این ناراحت‌کننده و مایه شرم است» که او نمی‌تواند چنین پیشنهادی را قبول کند. 
-
-علاقه به موسیقی
-
-اینیشتین از سنین کودکی به موسیقی علاقه داشت. او در آخرین نوشته‌های خود می‌گوید: «اگر یک فیزیک‌دان نبودم، احتمالا یک موسیقی‌دان می‌شدم. من غالبا به موسیقی فکر می‌کنم. من با رویاهایم در موسیقی زندگی می‌کنم. […] من بیش‌ترین لذت در زندگی را از موسیقی می‌برم.» 
-مادر او تبحر خاصی در نواختن پیانو داشت و می‌خواست پسرش نیز کار با ویولن را یاد بگیرد اما نه به این خاطر که موجب علاقه‌مندی او به موسیقی شود بلکه به این خاطر که از نظر او، موسیقی به جذب فرهنگ آلمان کمک می‌کرد. طبق نظر رهبر ار��ستر لئون بوستین، اینشتین از پنج سالگی قادر به نواختن موسیقی بود. اگرچه، او در آن زمان از نواختن موسیقی لذت نمی‌برد. 
-زمانی که آلبرت اینشتین به ۱۳ سالگی رسید، سونات‌های ویولن موزارت را پیدا کرد که موجب علاقه‌مندی او به آهنگ‌های موزارت شد و با علاقه بیشتری موسیقی را دنبال کرد. اینشتین به‌صورت خودآموز و بدون تمرین مرتب و با برنامه، نواختن موسیقی را آموخت. او در این باره گفته‌است که «عشق، معلم بهتری در مقایسه با حس وظیفه است». در سن ۱۷ سالگی، زمانی که مشغول زدن سونات ویولن بتهوون بود ممتحن مدرسه آرائو صدای ساز او را شنید. ممتحن بعد از شنیدن صدای موسیقی گفت که او «به‌صورت قابل‌توجه و آشکاری دارای بینش عالی است». لئون بوستین می‌نویسد که آنچه ممتحن را تحت تأثیر قرار داد، این بود که آلبرت با کیفیتی که در آن قطعه کوتاه ارائه کرد عشق عمیقی از موسیقی را به نمایش گذاشت. موسیقی برای این دانش‌آموز معنایی غیرمعمول داشت. 
-
-موسیقی نقشی محوری و همیشگی در زندگی آلبرت اینشتین در آن دوران داشت. با این‌حال، او هیچ‌گاه به این‌که یک موسیقی‌دان حرفه‌ای شود، فکر نکرد. در سال ۱۹۳۱ در حالی که او سرگرم پژوهش‌هایش در مؤسسه فناوری کالیفرنیا بود در بازدید از هنرستان زولنر در لس‌آنجلس، چند قطعه از بتهوون و موزارت را اجرا کرد. در اواخر عمر، زمانی که اعضای گروه موسیقی جولیارد کوارتت او را در پرینستون دیدار کردند او قطعه‌ای را برای آن‌ها اجرا کرد که باعث شد آن‌ها تحت تأثیر هماهنگی و اجرای او قرار بگیرند. 
-
-دیدگاه‌های سیاسی و مذهبی
-
-در سال ۱۹۱۸ اینشتین، یکی از بنیان‌گذاران حزب دموکرات آلمان به‌عنوان یک حزب لیبرال بود. با این‌حال، او سپس به سمت سوسیالیسم و نقد سرمایه‌داری گرایش پیدا کرد که جزئیات آن را در مقاله‌ای با عنوان «چرا سوسیالیسم؟» ارائه کرده‌است. بعضا از اینشتین خواسته می‌شد تا نظراتش را در مورد موارد نامربوط به فیزیک نظری یا ریاضیات ارائه کند. او به‌شدت از ایده یک حکومت جهانی دموکراتیک در غالب یک فدراسیون جهانی دفاع می‌کرد. اداره تحقیقات فدرال آمریکا موسوم به اف‌بی‌آی (FBI) از سال ۱۹۳۲ یک پرونده مخفی در مورد او تشکیل داده بود که در زمان مرگ اینشتین تعداد صفحات آن به ۱۴۲۷ صفحه رسیده بود. 
-
-اینشتین عمیقا تحت تأثیر مهاتما گاندی قرار داشت. او با گاندی نامه‌نگاری می‌کرد و در یکی از نامه‌هایی که در مورد او نوشت او را یک «الگو برای نسل‌های آینده» دانست. 
-
-اینشتین در مصاحبه‌ها و نوشته‌های زیادی از دیدگاه معنوی خود سخن گفت. او گفت که به خدایی که در فلسفه همه‌خدایی اسپینوزا توصیف شده‌است احساس نزدیکی می‌کند. او به خدای شخص‌وار (مانند خدای توصیف‌شده در ادیان ابراهیمی) معتقد نبود؛ خدایی که مراقب سرنوشت و کردار انسان‌ها است و از نظر اینشتین، باور به چنین چیزی، ساده‌لوحانه به‌شمار می‌آید. او صراحتا گفت که «من خداناباور نیستم» و ترجیح می‌دهم خود را ندانم‌گرا یا یک «مذهبی عمیقا ناباور» بنامم. زمانی که از او پرسیده شد آیا به زندگی پس از مرگ معتقدی او پاسخ داد: نه، همین یک زندگی برای من کافی است. 
-
-اینشتین عمدتا به گروه‌های انسان‌گرای سکولار و فرهنگ اخلاقی هم درآمریکا و هم در بریتانیا نسبت داده می‌شود. او در هیئت مشاوره نخستین انجمن اومانیستی نیویورک حضور داشت و همچنین یکی از اعضای افتخاری انجمن عقل‌گرایان ��یز بود که انتشار مجله‌ای با عنوان انسانیت جدید
-را در بریتانیا به‌عهده داشتند. در مراسم ۷۵ سالگی انجمن فرهنگ اخلاق برای نیویورک او گفت که اندیشه فرهنگ اخلاقی تصور آنچه در گرایش‌های دینی ارزشمندترین و ماندگار موضوع در آرمان‌گرایی است را در او تجسم بخشید. از نظر او بدون فرهنگ اخلاقی، هیچ راه نجاتی برای بشریت وجود ندارد. 
-
-در تاریخ ۳ ژانویه ۱۹۵۴ و ۱۴ ماه پیش از مرگ، در پیامی در یک و نیم صفحه که به‌صورت دست‌نویس و به‌زبان آلمانی نوشته‌شده بود اینشتین به گات‌کیند فیلسوف آلمانی و یهودی نوشت: کلام خدا برای من چیزی جز بیان و محصول نقاط ضعف انسانی نیست کتاب مقدس مجموعه‌ای از افسانه‌های محترم اما هنوز نسبتا ابتدایی است. هیچ تفسیری، فارغ از این‌که چقدر پیچیده باشد نمی‌تواند چیزی را در مورد آن تغییر دهد. […] برای من دین یهودیت مانند دین‌های دیگر تجسم کودکانه‌ترین خرافات است. […] من نمی‌توانم هیچ‌چیز انتخاب شده‌ای در مورد آن‌ها ببینم. 
-
-مرگ
-
-در ۱۷ آوریل ۱۹۵۵ اینشتین دچار خون‌ریزی داخلی ناشی از پارگی آنوریسم آئورت شکمی شد. این مشکل در سال ۱۹۴۸ هم برای او پیش‌آمده بود که توسط جراحی به‌نام رودولف نیسن حل‌شده بود. او پیش‌نویسی را که برای سخنرانی تلویزیونی خود به مناسبت هفت سالگی اسرائیل، آماده کرده بود با خود به بیمارستان برد اما آنقدر زنده نماند که آن را کامل کند. 
-
-اینشتین از پذیرش جراحی خودداری کرد و گفت «من وقتی می‌روم که بخواهم. طولانی کردن زندگی به‌صورت مصنوعی، بی‌مزه است. من سهم خودم را انجام داده‌ام، الان وقت رفتن است. من این کار را به زیبایی انجام خواهم داد.» صبح روز بعد او در بیمارستانی در پرینستون و در سن ۷۶ سالگی درگذشت؛ در حالی‌که تقریبا تا واپسین روزهای زندگی نیز مشغول کار بود. 
-
-در طول کالبدشکافی، آسیب‌شناس دانشگاه پرینستون، توماس استولتز هاروی بدون اجازه خانواده اینشتین، مغز او را خارج کرد به این امید که علم عصب‌شناسی در آینده بتواند علت نبوغ او را کشف کند. بقایای آلبرت اینشتین سوزانده و خاکستر او نیز در مکانی نامعلوم پراکنده شد. 
-
-در مراسم بزرگ‌داشت او در ۱۳ دسامبر ۱۹۶۵ در مقر یونسکو، فیزیک‌دان هسته‌ای، رابرت اوپنهایمر تصور خود را از اینشتین به‌عنوان یک شخص خلاصه کرد: «او تقریبا انسانی بدون هیچ پیچیدگی و عاری از دلبستگی به دنیا بود. … یک خلوص فوق‌العاده همواره با او بود به‌طوری که به‌یکباره به کودکی عمیقا سرسخت تبدیل می‌شد.» 
-
-دستاوردهای علمی
-در سراسر زندگی، اینشتین صدها کتاب و مقاله منتشر کرد. او بیش از ۳۰۰ مقاله علمی و ۱۵۰ مقاله غیرعلمی منتشر کرد. دستاوردهای فکری و اصالت کار اینشتین موجب شد که در سراسر جهان نام اینشتین با کلمه نبوغ یکی دانسته شود. علاوه‌بر کارهایی که به‌تنهایی انجام داده بود او همچنین با سایر دانشمندان نیز در پژوهش‌های دیگری همکاری کرده‌است که آمار بوز-اینشتین و یخچال اینشتین از جمله آن‌ها هستند. 
-از سال ۱۹۸۶ مطبوعات دانشگاه پرینستون و دانشگاه عبری اورشلیم، که آلبرت انیشتین حق‌التالیف آثار خود را به آن‌ها داده‌است، بررسی حدود ۸۰۰۰۰ سند که او از خود برجای گذاشته‌است را انجام داده‌اند این مجموعه اسناد در انیشتین دیجیتال آرشیو شده‌است و شامل نامه‌ها، مقالات، کارت‌پستال، دفترچه یادداشت و خاطرات روزانه اوست. پروژه مقالات اینشتین، که هم‌اک��ون توسط دیانا کورموس-ویوچالد، استاد فیزیک و تاریخ علوم در انستیتوی فناوری کالیفرنیا ویرایش می‌شود، حدود ۳۰ جلد پیش‌بینی‌شده که ۱۴ جلد آن را چاپ و منتشر کرده‌است. 
-
-سال ۱۹۰۵ – مقاله‌های استثنائی اینشتین
-
-چهار مقاله استثنایی اینشتین، در زمینه‌های اثر فوتوالکتریک (که منجر به نظریه کوانتوم شد)، حرکت براونی (منجر به اثبات غیرمستقیم وجود اتم‌ها و مولکول‌ها شد)، هم‌ارزی جرم و انرژی (E=mc ۲) و نسبیت خاص بود که او آن‌ها را در سال ۱۹۰۵ در سالنامه فیزیک منتشر کرد. این چهار اثر، به‌قدری با اهمیت بودند که امروزه از آن‌ها به‌عنوان بنیان‌های فیزیک مدرن یاد می‌شوند که نگاه ما به فضا، زمان و ماده را کاملا دگرگون کرد. در جدول زیر اطلاعات بیشتری در مورد این چهار مقاله آمده‌است. 
-
-مکانیک آماری
-
-نوسانات ترمودینامیکی و فیزیک آماری
-
-نخستین مقاله اینشتین که در سال ۱۹۰۰ به سالنامه فیزیک ارسال شد درباره اثر موئینگی بود. این مقاله با عنوان «نتیجه‌گیری‌هایی از پدیده موئینگی» در سال ۱۹۰۱ منتشر شد. دو مقاله دیگر از او در بین سال‌های ۱۹۰۲ تا ۱۹۰۳ منتشر شد که در آن‌ها تلاش کرد به پدیده اتمی از دیدگاه آماری بپردازد. این مقاله‌ها، بنیان‌هایی برای مقاله او در مورد حرکت براونی در سال ۱۹۰۵ بودند که در آن نشان داد حرکت براونی می‌تواند به‌عنوان شاهدی محکم برای وجود مولکول تلقی شود. پژوهش‌های او در سال‌های ۱۹۰۳ و ۱۹۰۴ عمدتا متوجه اثرات اندازه متناهی اتمی بر روی پدیده نفوذ بود. 
-
-نظریه کدری بحرانی
-
-اینشتین به مشکل نوسانات ترمودینامیک بازگشت و تلاش کرد مشکل را با تغییرات چگالی در یک مایع در نقطه بحرانی آن حل کند. به‌صورت معمول، نوسانات چگالی توسط مشتق دوم انرژی آزاد نسبت به چگالی کنترل می‌شود. در نقطه بحرانی، این مشتق صفر است و منجر به نوسانات زیادی می‌شود. اثر نوسانات چگالی این است که موجب پراکندگی همه طول موج‌ها می‌شود و موجب می‌شود مایع دارای ظاهری سفید و شیری‌رنگ پیدا کند. اینشتین این موضوع را به پدیده پراکندگی رایلی نسبت داد که زمانی رخ می‌دهد که اندازه ذرات از طول موج تابیده‌شده کوچکتر باشد و توضیحی برای علت رنگ آبی آسمان نیز به‌حساب می‌آید. اینشتین به‌صورت کمی، کدری بحرانی را از نوسانات چگالی به‌دست‌آورد و نشان داد که چطور هم این اثر و هم پراکندگی رایلی از بافت اتمی ماده ناشی می‌شود. 
-
-نسبیت خاص
-
-مقاله اینشتین با عنوان «در مورد الکترودینامیک اجسام متحرک» در ۳۰ ژوئن ۱۹۰۵ دریافت و در ۲۶ سپتامبر همان سال منتشر شد. این مقاله موفق شد که تضاد میان معادلات ماکسول (قوانین مربوط به الکتریسیته و مغناطیس) و مکانیک نیوتونی را با تغییر قوانین مربوط به مکانیک برطرف کند. این‌طور که پیداست اثرات این مقاله به بیش‌ترین شکل خود در سرعت‌های بالا نمایان می‌شود (جایی که سرعت جسم به سرعت نور نزدیک می‌شود). نظریه توسعه داده‌شده در این مقاله، سپس به‌عنوان نظریه نسبیت خاص اینشتین شهرت پیدا کرد. 
-
-این مقاله پیش‌بینی کرد که در چهارچوب ناظر در حال حرکت، چنان‌چه فردی ساعتی را همراه خود داشته باشد و در حال حرکت باشد زمان نشان داده‌شده توسط آن ساعت، به نظر می‌رسد که کند شده‌است و فردی که آن ساعت را حمل می‌کند دچار انقباض طول در مسیر حرکت خود می‌شود. گفته می‌شود که این مقاله ایده وجود اتر که یکی از اجزای مهم در فیزیک آن زمان بود را هم مردود کرد. 
-
-در مقاله مربوط به هم‌ارزی جرم و انرژی، اینشتین معادله معروف را ارائه کرد که نتیجه‌ای از معادلات نسبیت خاص او بود. کار اینشتین در زمینه نسبیت در سال ۱۹۰۵ برای سال‌ها محلی برای مناقشه بود اما این نظریه توسط فیزیک‌دانان برجسته پذیرفته شد که نخستین نفر آن‌ها ماکس پلانک بود. 
-اینشتین در ابتدا نظریه نسبیت خود را بر اساس سینماتیک (علمی که مطالعه اجسام متحرک می‌پردازد) گفت. در سال ۱۹۰۸ هرمان مینکوفسکی با تفسیر مجدد این نظریه با کمک مفاهیم هندسی، آن را به‌صورت نظریه فضازمان درآورد. اینشتین این بیان مینکوفسکی را در نظریه نسبیت عام خود در ۱۹۱۵ اتخاذ کرد. 
-
-نسبیت عام
-
-نسبیت عام و اصل هم‌ارزی
-
-نسبیت عام یک نظریه گرانشی است که بین سال‌های ۱۹۰۷ تا ۱۹۱۵ توسط آلبرت اینشتین توسعه داده شد. مطابق نسبیت عام، کشش گرانشی مشاهده‌شده میان اجرام، ناشی از پیچ و تابی است که این جرم‌ها در فضازمان ایجاد کرده‌اند. نسبیت عام به‌عنوان ابزاری ویژه در اخترشناسی مدرن شناخته می‌شود. این نظریه، بنیان‌های درک فعلی ما از سیاه چاله‌ها را فراهم کرده‌است؛ مناطقی که نیروی جاذبه به‌قدری قوی است که حتی نور هم نمی‌تواند از آنجا بگریزد. 
-
-همان‌طور که اینشتین سپس گفت او نظریه نسبیت عام را به این علت توسعه داد که ایده تقدم حرکت‌های لخت در نظریه نسبیت خاص قانع‌کننده نبود. در حالی‌که نظریه‌ای که از ابتدا ترجیح می‌دهد هیچ حالت حرکتی (حتی موارد دارای شتاب) نداشته باشد باید رضایت بخش‌تر به نظر برسد. در نتیجه، در سال ۱۹۰۷ او مقاله‌ای را در مورد شتاب و تحت نظریه نسبیت خاص منتشر کرد. در آن مقاله تحت عنوان «درمورد اصل نسبیت و نتیجه‌ای که از آن حاصل می‌شود»، او توضیح داد که سقوط آزاد واقعا یک حرکت لخت است و برای ناظری که در حال سقوط آزاد است باید قوانین نسبیت خاص اعمال شود. از این موضوع با نام اصل هم‌ارزی یاد می‌شود. در همان مقاله، اینشتین مواردی مانند اتساع زمان گرانشی، انتقال به سرخ گرانشی و همگرایی گرانشی پیش‌بینی کرد. {
-
-اینشتین در سال ۱۹۱۱ مقاله دیگری تحت عنوان «در مورد تأثیر گرانش بر انتشار نور» منتشر کرد که مقاله سال ۱۹۰۷ خود را بسط داد و در آن مقدار انحراف نور توسط اجسام پرجرم را تخمین زد. این تخمین سبب شد این امکان فراهم شود که پیش‌بینی‌های نظری نسبیت عام، بتوانند برای نخستین بار به‌صورت تجربی مورد آزمایش قرار بگیرند. 
-
-امواج گرانشی
-
-اینشتین در سال ۱۹۱۶ وجود امواج گرانشی را پیش‌بینی کرد: چین‌هایی در انحنای فضازمان که از به‌صورت موج منتشر می‌شوند به سمت خارج از منبع خود حرکت می‌کنند و انرژی را به‌صورت تابش گرانشی منتقل می‌کنند. امواج گرانشی نمی‌توانند در نظریه گرانش نیوتون وجود داشته باشند چراکه نظریه نیوتن برخلاف نسبیت عام، فرض را بر این می‌گذارد که برهم‌کنش‌های فیزیکی با سرعتی نامحدود منتشر می‌شوند. 
-
-نخستین شاهد غیرمستقیم از وجود امواج گرانشی در دهه ۱۹۷۰ از طریق مشاهده یک جفت ستاره نوترونی به‌دست آمد. سرانجام، پیش‌بینی اینشتین در مورد وجود امواج گرانشی، در ۱۱ فوریه ۲۰۱۶ تأیید شد؛ زمانی‌که پژوهشگران لیگو برای اولین‌بار مشاهدات خود درباره مشاهده امواج گرانشی را که در ۱۴ سپتامبر ۲۰۱۵ انجام‌شده بود منتشر کردند. 
-
-کیهان‌شناسی فیزیکی
-
-در سال ۱۹۱۷ اینشتین نظریه نسبیت عمومی را در مورد کل ساختار جهان به‌کار برد. او کشف کرد که معادلات میدان عمومی پیش‌بینی می‌کنند که جهان دینامیک، جمع‌شونده یا منبسط شونده‌است. در آن زمان هیچ یافته تجربی از جهان دینامیک پشتیبانی نمی‌کرد درنتیجه اینشتین ثابتی به‌نام ثابت کیهان‌شناسی را به معادلات میدان افزود تا معادلات را طوری تنظیم کند که با یک جهان ثابت و ایستا همخوانی داشته باشد. این اصلاحیه که جهانی ثابت و ایستا را پیش‌بینی می‌کرد سپس به‌عنوان جهان ثابت اینشتین شهرت پیدا کرد. 
-
-پس از این‌که ادوین هابل در سال ۱۹۲۹ با مشاهده دور شدن سحابی‌ها، کشف کرد که جهان در حال انبساط است، اینشتین مدل جهان ثابت خودرا کنار گذاشت و دو مدل دینامیک برای جهان ارائه کرد: مدل اینشتین-فریدمن در سال ۱۹۳۱ و مدل اینشتین-دی‌سیتر در سال ۱۹۳۲. در هر دو مدل، اینشتین ثابت کیهان‌شناسی را کنار گذاشت و گفت که «از هر لحاظ نظری، این ثابت قانع‌کننده نیست.» 
-
-در بسیاری از زندگی‌نامه‌هایی که درباره اینشتین نوشته‌شده، ادعا شده که اینشتین اعمال ثابت کیهان‌شناسی در معادلات نسبیت عام را «بزرگ‌ترین خطای» خود برشمرده‌است. اخیرا اخترفیزیک‌دانی به نام ماریو لیویو این ادعا را زیر سؤال برده‌است و گفته‌است که ممکن است در نگارش این جمله توسط نویسندگان اغراق‌شده باشد. 
-
-در اواخر سال ۲۰۱۳ یک تیم به رهبری فیزیک‌دانی ایرلندی به نام کورماک اریفریت کشف کرد که اینشتین مدل جهان ثابت خود را مدت کوتاهی پس از مشاهده هابل در مورد دور شدن سحابی ارایه کرده‌است. 
-
-کرم‌چاله‌ها
-
-کرم‌چاله‌ها ساختارهایی نظری هستند که نقاط مختلفی از فضازمان را به یکدیگر مرتبط می‌کنند. یک کرم‌چاله را می‌توان با کمک یک تونل که دو نقطه متفاوت در فضازمان (تفاوت از لحاظ مکان یا زمان یا هردو) را به یکدیگر متصل می‌کند نمایش داد. از این‌رو یک کرم‌چاله می‌تواند فاصله‌های فوق‌العاده دور مثلا چند میلیارد سال نوری و حتی بیشتر را از طریق مسافت کوتاهی در حد چند متر به هم متصل کند. این موضوع برای نقاطی که از لحاظ زمانی تفاوت دارند نیز صادق است. اینشتین در سال ۱۹۳۵ با همکاری نیتان روزن مدلی برای یک کرم‌چاله تولید کرد که معمولا با عنوان پل اینشتین-روزن شناخته می‌شود. انگیزه از این کار ایجاد مدلی برای ذرات بنیادی باردار به‌عنوان راه‌حل معادلات میدان گرانشی بود. 
-
-کرم‌چاله‌ها با نظریه نسبیت عام سازگارند. با این‌حال بسیاری از دانشمندان گمان می‌کنند که کرم‌چاله‌ها صرفا تجسمی از یک فضای چهاربعدیاند. به بیان دیگر، به همان صورتی که یک فضای دوبعدی بخشی از واقعیت یک فضای سه‌بعدی را نشان می‌دهد کرمچاله‌ها نیز نشان‌دهنده بخشی از فضای چهاربعدی‌اند. 
-
-نظریه کوانتوم قدیمی
-
-نظریه قدیمی کوانتوم مجموعه‌ای از نتایج سال‌های ۱۹۰۰ – ۱۹۲۵ که قبل از مکانیک کوانتوم مدرن است. این تئوری هرگز کامل یا استوار نبود بلکه بیشتر مجموعه‌ای از اصلاحات اکتشافی در مکانیک کلاسیک بود. این تئوری اکنون به عنوان تقریب نیمه کلاسیک با مکانیک کوانتومی مدرن شناخته شده‌است. 
-
-فوتون‌ها و انرژی کوانتیزه
-در مقاله‌ای در سال ۱۹۰۵ اینشتین فرض کرد که خود نور از ذراتی مجزا تشکیل شده‌است که آن را کوانتای نور را نامید. کوانتای نور پیشنهادی اینشتین، تقریبا توسط همه فیزیک‌دانان سراسر جهان از جمله ماکس پلانک و نیلز بور رد شد. با این‌حال، این ایده زمانی به مفهومی جهانی تبدیل شد که در سال ۱۹۱۹ آزمایش اثر فوتوالکتریک رابرت میلیکان و اندازه‌گیری پراکندگی کامپتون آن را تأیید کردند. 
-
-اینشتین نتیجه گرفت که هر بسامد موجی f با مجموعه‌ای از فوتون‌ها مرتبط و انرژی آن‌ها برابر با hf است که در این عبارت h همان ثابت پلانک است. او بیشتر از این، در این زمینه سخن نگفت؛ چراکه مطمئن نبود چطور این ذرات به موج مرتبطند اما پیشنهاد کرد که این ایده می‌تواند نتایج آزمایشی تجربی مانند اثر فوتوالکتریک را توضیح دهد. 
-
-دوگانگی موج-ذره
-
-اینشتین در مقاله «توسعه دیدگاه‌های ما در مورد ترکیب و ذات تابش» درباره کوانتیزه بودن نور و همچنین در مقاله‌ای دیگر در سال ۱۹۰۹ نشان داد که مفهوم کوانتای انرژی که توسط ماکس پلانک مطرح‌شده بود باید دارای یک اندازه حرکت معین و دارای رفتاری مستقل و مانند ذرات نقطه‌ای باشد. او در این مقاله مفهوم فوتون را مطرح کرد (اگرچه اصطلاح «فوتون» را گیلبرت لوییس بعدا در سال ۱۹۲۶ ارائه کرد) و الهام‌بخش ایده دوگانگی موج و ذره در مکانیک کوانتومی شد. 
-
-مکانیک کوانتومی
-
-اعتراضات اینشتین به مکانیک کوانتومی
-اینشتین با انتشار مقاله خود در زمینه اثر فوتوالکتریک در سال ۱۹۰۵ نقش مهمی در توسعه نظریه کوانتوم ایفا کرد. با این‌حال برخلاف فیزیک‌دانان دیگر، او سپس مخالف کوانتوم شد و از نتایج آن ابراز ناخرسندی کرد. مشکل اصلی او با مسئله تصادفی بودن در مکانیک کوانتومی بود. او از این مسئله که شانس جای قطعیت را گرفته باشد ناخرسند بود و در این باره گفت: «خداوند تاس نمی‌اندازد». او تا پایان عمرش، همچنان مخالف مکانیک کوانتومی باقی ماند و آن را ناقص می‌دانست. 
-
-بور و اینشتین
-
-مناظرات بور–اینشتین مجموعه‌ای از مباحثات و گفتگوهای عمومی میان آلبرت اینشتین و نیلز بور در مورد مکانیک کوانتومی بود. بحث‌های این دو که از بنیان‌گذاران مکانیک کوانتومی به‌شمار می‌آیند مخصوصا به این‌خاطر مورد توجه بود که نتیجه آن برای فلسفه علم نیز مهم بود. گفتگوهای این دو سپس بر روی تفسیرهایی ارائه‌شده از مکانیک کوانتومی تأثیر گذاشت. 
-
-پارادوکس اینشتین-پودولسکی-روزن (EPR) 
-
-در سال ۱۹۳۵ اینشتین با مقاله معروف ای‌پی‌آر (EPR) به مکانیک کوانتومی بازگشت تا کامل بودن آن را زیر سؤال ببرد. در یک آزمایش فکری، او دو ذره را در نظر گرفت که در یک سری از ویژگی‌ها که به‌شدت به یکدیگر وابسته هستند باهم برهم‌کنش داشته‌اند. به ذراتی این چنینی، اصطلاحا ذرات درهم تنیده نیز گفته می‌شود. به‌عنوان مثال اسپین می‌تواند یکی از این ویژگی‌ها باشد. اهمیتی ندارد که دو ذره درهم تنیده، چقدر از یکدیگر دور شوند در هرزمان که به‌عنوان مثال اسپین یکی از این ذرات اندازه‌گیری شود، باتوجه به وابسته بودن خواص دو ذره به‌یکدیگر، اسپین ذره دیگر در همان لحظه مشخص می‌شود. 
-
-اینشتین این‌طور استدلال می‌کرد که دو حالت وجود می‌تواند وجود داشته باشد: نخست این‌که اسپین هردو ذره از همان ابتدا مشخص است و دوم این‌که فرایند اندازه‌گیری اسپین یک‌ذره، موجب انتقال آنی اطلاعات به ذره دیگر می‌شود. اینشتین حالت دوم را که اصطلاحا «عملی شبح‌وار از راه دور» می‌نامید، رد می‌کرد، چرا که اگر چنین چیزی در عمل رخ بدهد، از دید او عملا حد سرعت نور در نسبیت خاص را نقض می‌کرد. 
-
-اعتقاد اینشتین بر واقع‌گرایی موضعی موجب می‌شد که او با احتمالات موجود د�� جهان کوانتومی مخالفت کند و چون اساس کوانتوم بارها تأیید شده بود او این‌طور نتیجه می‌گرفت که این نظریه باید ناکامل باشد. با این‌حال در سال ۱۹۸۲ آزمایش اسپکت تأیید کرد که برخلاف تصویری که فیزیک کلاسیک ارائه می‌کند ذرات کوانتومی، ذراتی مستقل و فاقد هیچ‌گونه ارتباط با یکدیگر نیستند و تصور اینشتین در این زمینه اشتباه بوده‌است. 
-
-اگرچه اینشتین در این مورد و این‌که ویژگی‌های ذرات درهم‌تنیده از قبل تعیین می‌شوند در اشتباه بود اما پیش‌بینی دقیق او از خاصیت غیرعادی این پدیده، یعنی پدیده درهم تنیدگی کوانتومی، موجب شد که مقاله او به یکی از ده مقاله برتر منتشر شده در مجله فیزیکال ریویو تبدیل شود. از این مقاله به‌عنوان هسته مرکزی توسعه نظریه اطلاعات کوانتومی یاد می‌شود. 
-
-نظریه میدان یک‌پارچه
-
-پس از نظریه نسبیت عام، اینشتین تلاش‌های فراوانی کرد که نظریه هندسی خود از جاذبه را به گونه‌ای به الکترومغناطیس نیز مرتبط کند. در سال ۱۹۵۰ او نظریه میدان واحد خود را در مقاله‌ای با عنوان «در باب تئوری تعمیم‌یافته گرانش» در مجله ساینتیفیک آمریکن منتشر کرد. اگرچه او به تبلیغ نظریه خود ادامه داد اما هرچه گذشت او در پژوهش‌های خود منزوی‌تر شد و درنهایت نتوانست در این زمینه به موفقیت دست پیدا کند. در تلاش برای پیدا کردن نظریه‌ای که همه نیروهای بنیادین طبیعت را شامل شود او عملا از دستاوردهای اصلی ارائه‌شده در فیزیک غافل شد که نیروهای هسته‌ای قوی و ضعیف از جمله آن‌ها بودند؛ نیروهایی که تا سال‌ها بعد از مرگ او، هنوز به‌طور کامل شناخته‌نشده بودند. در مقابل، جریان اصلی فیزیک نیز به اینشتین و تلاش او در زمینه رسیدن به نظریه میدان واحد بی‌توجهی کرد. رؤیای او برای رسیدن به نظریه‌ای جامع و یک‌پارچه، انگیزه‌ای برای نظریاتی مانند نظریه همه چیز و به‌صورت ویژه نظریه ریسمان‌ها شد. 
-
-میراث غیرعلمی
-اینشتین در طول سفرهایش به‌صورت روزانه برای همسرش السا و دخترانی که به فرزندخواندگی پذیرفته بود مارگو و السه نامه می‌نوشت. نامه‌ها در کاغذهای مخصوص دانشگاه عبری اورشلیم نوشته می‌شدند. باربارا ولف از بخش آرشیو آثار اینشتین در دانشگاه عبری اورشلیم به بی‌بی‌سی گفته‌است که او بیش از ۳۵۰۰ نامه خصوصی بین سال‌های ۱۹۱۲ تا ۱۹۵۵ نگاشته‌است. مارگو اینشتین، اجازه داده تا این نامه‌ها در معرض عموم قرار گیرد. با این حال، او درخواست کرد که این کار ۲۰ سال پس از مرگش انجام شود (او در سال ۱۹۸۶ درگذشت). 
-
-اینشتین به لوله‌کشی حرفه‌ای علاقه داشت و در همین راستا او عضو افتخاری اتحادیه لوله‌کشی بود. 
-
-در فرهنگ عامه
-
-در طول جنگ جهانی دوم، هفته‌نامه نیویورکر، در بخش گفتگو در مورد شهر، تصویری منتشر کرد که در آن اشاره می‌کرد «اینشتین آن‌قدر در آمریکا مشهور است که ممکن است در خیابان مردم جلوی او را می‌گیرند و از او درخواست می‌کنند که فلان نظریه را برایشان توضیح دهد. او نهایتا راهی برای حل معضل پرسش‌های پیوسته دیگران یافت؛ او به فردی که از او سؤال می‌کند می‌گوید: عذر می‌خواهم، ببخشید، همیشه مرا با پروفسور اینشتین اشتباه می‌گیرند.» 
-
-اینشتین موضوعی الهام‌بخش برای بسیاری از رمان‌ها، فیلم‌ها، نمایش‌نامه‌ها و آثار موسیقی از جمله مجموعه تلویزیونی نابغه، اینشتین و ادینگتون، ترانه اینشتین، فیلم ضریب هوشی، پوستر آلبوم گروه کلوپ بی��کسان گروهبان فلفل بوده‌است. او یک مدل معروف برای به‌تصویر کشیدن یک «پروفسور حواس‌پرت»، با صورتی اثرگذار و موهایی شاخص است. فردریک گلدن در مجله تایم درباره او نوشت که اینشتین «یک رؤیای کارتونی بود که به حقیقت پیوست.» 
-سریال نابغه از شبکه نشنال جئوگرافیک در فصل نخست خود به زندگی آلبرت اینشتین از سال‌های نخست زندگی‌اش، روابط او به‌خصوص رابطه‌اش با میلوا ماریچ، کار او در مؤسسه ثبت اختراع و سال‌های پایانی زندگی‌اش به عنوان فیزیک‌دانی که نظریه نسبیت را توسعه داده‌است، می‌پردازد. این فصل بر اساس کتابی از والتر ایزاکسون به نام اینشتین: زندگی او و جهان، ساخته‌شده که در سال ۲۰۰۷ منتشر شده‌است. 
-
-غالبا نقل قول‌های معروف بسیاری به اشتباه به اینشتین نسبت داده می‌شود. 
-
-جایزه‌ها و افتخارها
-
-اینشتین جایزه‌ها و افتخارات بسیاری کسب کرد. او در سال ۱۹۲۲ موفق به کسب جایزه نوبل در فیزیک «برای خدماتش در زمینه فیزیک نظری و به‌ویژه کشف قانون اثر فوتوالکتریک که گامی اساسی در توسعه مکانیک کوانتومی به‌حساب می‌آید» شد. هیچ‌یک از نامزدها در سال ۱۹۲۱ واجد شرایط تعیین‌شده توسط آلفرد نوبل نبودند بنابراین در همان روزی که نیلز بور جایزه نوبل سال ۱۹۲۲ را «به خاطر پژوهش‌هایش در ساختار اتم و تابش گسیل شده از آن‌ها» دریافت کرد جایزه نوبل سال ۱۹۲۱ به اینشتین داده شد. علاوه‌بر جایزه نوبل، او موفق به کسب افتخاراتی مانند مدال ماتئوچی (۱۹۲۱)، همکار انجمن سلطنتی (۱۹۲۱)، مدال کاپلی (۱۹۲۵)، مدال طلائی انجمن سلطنتی اختر شناسان (۱۹۲۶)، مدال ماکس پلانک (۱۹۲۹)، عضویت در آکادمی ملی علوم آمریکا (۱۹۴۲)، شخصیت قرن تایمز (۱۹۹۹) نیز شد. 
-علاوه‌بر جایزه‌هایی که اینشتین موفق شد در طول زندگی کسب کند برخی جایزه‌ها نیز به افتخار او نام‌گذاری شده‌ند که جایزه آلبرت اینشتین، مدال آلبرت اینشتین، جایزه اینشتین در علوم لیزر، جایزه اینشتین انجمن فیزیک آمریکا، جایزه جهانی علمی آلبرت اینشتین و جایزه صلح آلبرت اینشتین از جمله این موارد هستند. 
-
-در فیزیک، یکای اینشتین یک یکای غیر اس‌آی است که برابر با انرژی یک مول فوتون است. یونسکو به مناسبت صدمین سال مقالات نسبیت خاص، اثر فوتوالکتریک و حرکت براونی سال ۲۰۰۵ را سال جهانی فیزیک نامید. 
-
-کالج پزشکی آلبرت اینشتین یکی از کالج‌های دانشگاه یشیوا است که در نیویورک واقع است. این کالج به افتخار آلبرت اینشتین نام‌گذاری شده‌است. رصدخانه اینشتین، نخستین تلسکوپ تصویربرداری کاملا مبتنی بر پرتو ایکس و دومین تلسکوپ رصدخانه نجومی انرژی بالای ناسا بود. سیارک ۲۰۰۱ به افتخار او، اینشتین ۲۰۰۱ نام‌گذاری شده‌است. بر روی ماه نیز دهانه‌ای به‌نام دهانه اینشتین به او اختصاص داده شده‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-سریال نابغه
-فهرست فعالان صلح
-آزمایش‌های فکری اینشتین
-قرارداد جمع‌زنی اینشتین
-فهرست یهودیان برنده جایزه نوبل
-دیدگاه‌های مذهبی آلبرت اینشتین
-فیزیک آریایی
-
-توضیحات
-
-واژه‌نامه
-
-منابع
-
-برای مطالعه بیشتر
-
-
-
-
-، or
-
-پیوند به بیرون
-
-
-آلبرت اینشتین در وب‌سایت تاریخ
-
-
-مجموعه آلبرت اینشتین در دانشگاه براندیس
-پرونده پژوهش‌هایی پلیس فدرال در مورد آلبرت اینشتین
-اینشتین و عشق او به موسیقی (مجله جهان فیزیک) 
-
-مقالات جمع‌آوری شده از آلبرت اینشتین " در دانشگاه پرینستون
- «خدا نامه» انشتین، در حراج نیوی��رک، به‌مبلغ ۳ ٫ ۹ میلیون فروخته شد. 
-
-اعلام اینشتین در مورد قصدش درباره گرفتن شهروندی آمریکا در کتابخانه دیجیتال جهانی
-آلبرت اینشتین، برندگان نوبل - برندگان جایزه نوبل یهودیان در هاتفوتوت - موزه قوم یهود
-مکاتبات شخصی اینشتین: دین، سیاست، هولوکاست و فلسفه (بنیاد نسخه خطی شاپل) 
-نامه ۱۶ مه ۱۹۵۳ به ویلیام فراونگلاس مقاله نیویورک‌تایمز در مورد آزادی آکادمیک / مک کارتیسم) 
-نامه «من به خدا اعتقاد ندارم» اینشتین در ای‌بی (eBay) به فروش رسیده‌است.، ۲۳ اکتبر ۲۰۱۲
-
-بایگانی آنلاین آلبرت اینشتین آنلاین (بیش از ۸۰ ٬ ۰۰۰ اسناد) (خبرگزاری ام‌اس‌ان‌بی‌سی، ۱۹ مارس ۲۰۱۳) 
-
-آلبرت اینشتین
-آلمانی‌های مهاجرت‌کرده به سوئیس
-اسپینوزیست‌ها
-استادان دانشگاه برن
-استادان دانشگاه زوریخ
-استادان دانشگاه صنعتی زوریخ
-استادان دانشگاه لیدن
-استادان مؤسسه مطالعات پیشرفته
-اعضای افتخاری آکادمی علوم اتحاد شوروی
-اعضای پیوسته خارجی آکادمی ملی علوم هند
-اعضای خارجی انجمن سلطنتی
-اعضای فرهنگستان سلطنتی هنر و علوم هلند
-اعضای فرهنگستان علوم باواریا
-اعضای فرهنگستان ملی دانش آمریکا
-اعضای مجمع فیلسوفان آمریکا
-اعضای وابسته خارجی آکادمی ملی علوم
-اعطای تابعیت اتریش
-افراد دارای تابعیت ایالات‌متحده آمریکا
-افراد سلب تابعیت‌شده
-افرادی که شهروندی آلمانیشان را از دست دادند
-انسان‌گرایان اهل آلمان
-انسان‌گرایان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-اهالی پرینستون، نیوجرسی
-بررسی‌کنندگان حق امتیاز
-برندگان جایزه نوبل اهل آلمان
-برندگان جایزه نوبل اهل ایالات‌متحده آمریکا
-برندگان جایزه نوبل اهل سوئیس
-برندگان جایزه نوبل فیزیک
-برندگان مدال ماکس پلانک
-برندگان یهودی جایزه نوبل
-جبرگرایان
-خانواده اینشتین
-دانشگاهیان دانشگاه چارلز در پراگ
-دانشمندان مونیخ
-دانش‌آموختگان انستیتو تکنولوژی فدرال زوریخ
-دانش‌آموختگان دانشگاه زوریخ
-درگذشتگان ۱۹۵۵ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت آنوریسم آئورت شکمی
-درگذشتگان به علت بیماری در نیوجرسی
-دریافت‌کنندگان پور لو مریت (نشان غیرنظامی) 
-دریافت‌کنندگان مدال طلائی انجمن سلطنتی اختر شناسان
-ریاضی‌دانان درگیر در متمتیشه آنالن
-زادگان ۱۸۷۹ (میلادی) 
-سوئیسی‌های مهاجرت‌کرده به ایالات‌متحده آمریکا
-سوسیالیست‌های اهل آلمان
-سوسیالیست‌های اهل ایالات‌متحده آمریکا
-سوسیالیست‌های نیوجرسی
-سوسیال‌دموکرات‌های اهل اروپا
-شهروندان سوئیس از طریق تغییر تابعیت
-صلح‌طلبان ایالات‌متحده آمریکا
-صهیونیست‌های اهل ایالات‌متحده آمریکا
-ضد-سرمایه‌گرایان آمریکایی
-فدرالیست‌های جهان
-فعالان اهل نیوجرسی
-فلسفه علم
-فیزیکدانان آمریکایی یهودی
-فیزیک‌دانان اهل سوئیس
-فیزیک‌دانان سده ۲۰ (میلادی) اهل آلمان
-فیزیک‌دانان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-فیزیک‌دانان کوانتوم
-فیزیک‌دانان یهودی
-فیلسوفان ریاضیات
-فیلسوفان علم
-کیهان شناسان
-مخترعان اهل آلمان
-مخترعان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مخترعان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مخترعان یهودی
-مهاجران یهودی گریخته از آلمان نازی به ایالات‌متحده
-مهندسان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نامه‌نگاران آمریکایی
-ندانم‌گرایان اهل آلمان
-ندانم‌گرایان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-ندانم‌گرایان اهل سوئیس
-ندانم‌گرایان یهودی
-نظریه‌پرداز��ن نسبیت عام
-نویسندگان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگان علم اهل ایالات‌متحده آمریکا
-همه‌خداباوران
-یهودیان اشکنازی
-یهودیان اهل آلمان
-یهودیان اهل سوئیس
-یهودیان سده ۱۹ (میلادی) اهل آلمان
-یهودیان سوسیالیستمتن مورب
-زیست‌شناسی یا بیولوژی بخشی از علوم هفت‌گانه است که گونه و شیوه زندگی جانداران را بررسی می‌کند. این دانش به بررسی ویژگی‌ها و رفتار جانداران، خاستگاه، فرگشت و چگونگی پیدایش گونه‌ها و افراد (جمعیت)، و نیز به بررسی تعامل جانداران با یکدیگر و محیط پیرامونشان می‌پردازد. (زیست‌شناسی سامانه‌ها) زیست‌شناسی، شامل موضوعات و تقسیم‌بندی‌های گسترده‌ای از بسیاری مباحث و رشته‌های مختلف می‌باشد؛ از جمله مهم‌ترین این مشخصات، چهار ویژگی وابسته به هم شامل موارد زیر است که می‌توان آن‌ها را اساس زیست‌شناسی کهن نامید: 
-سلول‌ها (Cells) به عنوان واحد اصلی حیات هستند. (نظریه یاخته) 
-گونه‌های جدید و صفات موروثی، محصول فرگشت هستند. 
-ژن‌ها واحد اصلی وراثت هستند. 
-جانداران محیط داخلی خود را برای حفظ یک وضعیت پایدار و ثابت حفظ می‌کنند. 
-
-رشته‌های اصلی زیست‌شناسی به وسیله مقیاسی که در آن، جاندارانی که پیش‌تر مطالعه شده‌اند، گونه‌های جانداران مورد مطالعه و روش‌های استفاده‌شده در مطالعه آن‌ها، تعریف می‌شود: 
-بیوشیمی، مطالعه شیمی اولیه زندگی
-زیست‌شناسی مولکولی، مطالعه برهم‌کنش‌های پیچیده در میان مولکول‌های زیستی
-گیاه‌شناسی، مطالعه زیست‌شناسی گیاهان
-جانورشناسی، مطالعه زیست‌شناسی جانوران
-زیست‌شناسی سلولی، بررسی واحدهای ساختمانی همه حیات، سلول
-فیزیولوژی، بررسی عملکردهای فیزیکی و شیمیایی بافت‌ها، اندام‌ها و دستگاه زیستی هر جاندار
-زیست‌شناسی فرگشتی، بررسی فرایندهایی که تنوع زیستی را ایجاد می‌کنند. 
-بوم‌شناسی بررسی فعل و انفعالات جانداران در محیط خود. 
-
-تاریخچه
-
-اصطلاح بیولوژی، از واژه یونانی βίος- بیوس «به معنی زندگی»، و پسوند λογία- لوژیا به معنی یا «شناسی» یا «مطالعه چیزی»، مشتق شده‌است. این واژه در آلمان در اوایل سال ۱۷۹۱ ممکن است از پسین‌سازی واژه قدیمی‌تر دوزیستان‌شناسی با حذف واژه دوزیستان، به وجود آمده باشد. 
-
-شکل لاتین این اصطلاح، نخستین بار در ۱۷۳۶ زمانی که کارل لینه، از واژه biologi در کتاب کتاب‌شناسی گیاه‌شناسی (Bibliotheca botanica) خود استفاده کرد، ظاهر شده‌است. 
-
-اگرچه زیست‌شناسی در قالب مدرن خود پیشرفت‌های بسیاری یافته‌است، اما علوم مرتبط و وابسته به آن، از زمان‌های قدیم مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. فلسفه طبیعی در اوایل تمدن‌های باستانی میان‌رودان، مصر، شبه‌قاره هند و چین مورد مطالعه قرار گرفت. با این حال، ریشه‌های زیست‌شناسی مدرن و گرایش به مطالعه طبیعت اغلب به یونان باستان برمی‌گردد. در حالی که مطالعه رسمی پزشکی به بقراط (حدود ۴۶۰ سال پیش از میلاد – حدود ۳۷۰ سال پیش از میلاد) برمی گردد، اما ارسطو (۳۲۲ سال پیش از میلاد – ۳۸۴ پیش از میلاد) گسترده‌ترین سهم را برای توسعه زیست‌شناسی به کار گرفت. نقش برجسته او در تاریخچه جانوران و کارهای دیگری با تکیه بر طبیعت‌گرایی، و فعالیت‌های تجربی دیگری که بر روی علت و معلولی زیستی و تنوع زندگی متمرکز بود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ثئوفراستوس جانشین ارسطو در لیسه، سلسله کتاب‌هایی در زمینه گیا��‌شناسی نوشت که تا به امروز سالم مانده‌اند و به عنوان مهم‌ترین سهم از دوران باستان و حتی قرون وسطی از علوم گیاهی به‌شمار می‌رود. 
-
-دانشمندان قرون وسطی در جهان اسلام که درباره زیست‌شناسی کتاب نوشته‌اند شامل جاحظ (۸۶۹ – ۷۸۱)، ابوحنیفه دینوری (۸۹۶ – ۸۲۸) که درباره گیاه‌شناسی کتاب نوشته‌است و رازی (۹۲۵ – ۸۶۵) که درباره آناتومی و فیزیولوژی کتاب نوشته‌است، می‌باشند. دانش پزشکی با تحقیقات دانشمندان اسلامی درباره سنت‌های فیلسوف یونانی، به خوبی مطالعه شده‌است، در حالی‌که تاریخ طبیعی، تفکر ارسطو را به‌ویژه در حفظ سلسله‌مراتب ثابت زندگی، به شدت جذب کرده بود. 
-
-زیست‌شناسی با ساخت میکروسکوپ آنتونی وان لیوون هوک، رشد و پیشرفت سریعی را آغاز کرد. این‌گونه بود که دانشمندان اسپرم، باکتری، مژک‌داران و تنوع زندگی میکروسکوپی را کشف کردند. تحقیقات انجام‌شده توسط یان سوامردام سبب رسیدن به اطلاعات جدیدی در حشره‌شناسی شد و به گسترش روش‌های اساسی کالبدشکافی میکروسکوپی و رنگ‌آمیزی کمک بسیاری کرده‌است. 
-
-پیشرفت در تکنیک‌های میکروسکوپی تأثیر بسیاری در پژوهش‌های زیست‌شناسی داشت. در آغاز سده ۱۹، تعدادی از زیست‌شناسان به اهمیت سلول اشاره کردند. سپس، در ۱۸۳۸، اشلایدن و تئودور شوان ترویج ایده‌های کنونی جهانی را آغاز کردند که شامل این موارد بودند: (۱) واحد اصلی جانداران سلول می‌باشد و (۲) سلول‌های هر جاندار تمام ویژگی‌های زندگی را دارد، اگرچه آن‌ها با این ایده مخالف بودند که (۳) همه سلول‌ها از تقسیم دیگر سلول‌ها به وجود می‌آیند. به لطف کارهای روبرت ریماک و رودولف فیرخو، در ۱۸۶۰ بیشتر زیست‌شناسان همه سه اصلی را که به عنوان نظریه سلول شناخته می‌شد، قبول کردند. 
-
-در همین هنگام، طبقه‌بندی جانداران و رده‌بندی آن‌ها عامل تمرکز تاریخ‌دانان طبیعی شد. کارل لینه، طبقه‌بندی اساسی برای جهان طبیعی را در سال ۱۷۳۵ (گونه‌هایی که تا آن زمان شناخته‌شده بودند) منتشر کرد، و در سال‌های ۱۷۵۰ نام‌های علمی را برای تمام گونه‌های خود معرفی کرد. ژرژ-لوئی لکرک کنت دو بوفون، جانوران را به عنوان طبقه‌بندی‌های مصنوعی و گونه‌های زنده را به عنوان سازگارپذیر معرفی کرد – حتی پیشنهاد داد که آن‌ها احتمالا از نسب مشترک هستند. اگرچه او با فرگشت مخالف بود، بوفون یک چهره کلیدی در تاریخچه اندیشه فرگشت بود؛ چرا که کارهایش بعدها بر نظریه‌های فرگشتی لامارک و داروین تأثیر گذاشت. 
-
-آغاز جدی اندیشه فرگشتی با آثار ژان-باپتیست لامارک می‌باشد، که برای نخستین بار یک نظریه منسجم از فرگشت را ارائه کرد. او فرض کرد که فرگشت نتیجه فشارهای محیطی بر ویژگی‌های جانوران می‌باشد، به این معنی که هرچه یک عضو بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد، پیچیده‌تر و کارآمدتر می‌شود، بنابراین جانور با محیط خود سازگار می‌شود. لامارک اعتقاد داشت که این صفات به دست آمده می‌تواند به فرزندان منتقل شود، و آن‌ها را کامل کرده و توسعه دهد. با این حال، این زیست‌شناس بریتانیایی چارلز داروین بود که روش‌های جغرافیایی زیستی هومبولت، زمین‌شناسی مبتنی بر شکل‌گیری یکتای چارلز لایل، نوشته‌های رشد جمعیت رابرت مالتوس، و تخصص مورفولوژی و مشاهدات طبیعی خود را ترکیب کرد، و با موفقیت نظریه فرگشت بر پایه سازوکار انتخاب طبیعی را ارائه داد. دلایل و شواهد مشابه نیز، آلفرد راسل والاس را به‌طور مستقل به همان نتایج رسانید. هرچند که این موضوع باعث بحث فراوان شد (که تا امروز نیز ادامه دارد)، اما نگره داروین به سرعت از طریق جامعه علمی گسترش‌یافته و به زودی به یک اصل مرکزی در سرعت توسعه علم زیست‌شناسی تبدیل شد. 
-
-کشف دلیل فیزیکی روی دادن وراثت با کشف اصول فرگشت و ژنتیک جمعیت هم‌زمان شد. در سال‌های ۱۹۴۰ و اوایل سال‌های ۱۹۵۰، آزمایش‌ها به دی‌ان‌ای به عنوان بخشی از کروموزوم اشاره کردند که واحدهای صفاتی را حمل می‌کنند که به نام ژن شناخته می‌شوند. تمرکز بر روی انواع جدیدی از مدل‌های جانداران مانند ویروس‌ها و باکتری‌ها، همراه با کشف ساختار مارپیچ دو رشته‌ای دی‌ان‌ای در ۱۹۵۳، راه را بر گذار به ژنتیک مولکولی باز کردند. از سال‌های ۱۹۵۰ تا زمان حال، زیست‌شناسی در حوزه مولکولی بسیاری گسترده شده‌است. رمز ژنتیکی توسط هار گوبیند کورانا، رابرت دبلیو. هالی و مارشال وارن نایرنبرگ بعد از درک اینکه دی‌ان‌ای از واحدهایی به نام کودون تشکیل شده‌است، شکسته شد. در نهایت، پروژه ژنوم انسان در سال ۱۹۹۰ با هدف ترسیم نقشه ژنتیکی انسان به‌طور کلی راه‌اندازی شد. این پروژه در اصل در سال ۲۰۰۳ تکمیل شد، و تجزیه و تحلیل بیشتر آن هنوز در حال انتشار است. پروژه ژنوم انسان نخستین تلاش جهانی در ترکیب دانش زیست‌شناسی عملکردی، با تعریف مولکولی برای توضیح چگونگی کارکرد بدن انسان و دیگر جانداران بود. 
-
-مبانی زیست‌شناسی مدرن
-بخش عمده‌ای از زیست‌شناسی مدرن را می‌توان متشکل از پنج اصل به هم وابسته دانست که شامل: نظریه سلولی، فرگشت، ژنتیک، هومئوستازی و انرژی است. 
-
-نظریه سلولی
-
-نظریه سلولی بیان می‌کند که سلول، واحد اساسی زندگی است، و همه جانداران از یک یا چندین سلول تشکیل شده‌اند یا موادی را از سلول‌های خود ترشح می‌کنند (به عنوان مثال، پوسته، استخوان‌بندی بیرونی). همه سلول‌ها از طریق تقسیم سلولی از سلول‌های دیگر به وجود می‌آیند. در جانداران پر سلولی، هر سلول بدن جاندار از یک سلول تخم بارور مشتق شده‌است. همچنین سلول به عنوان واحد اساسی در بسیاری از فرایندهای پاتولوژیک نیز در نظر گرفته می‌شود. به علاوه، پدیده جریان انرژی در سلول‌ها طی فرایند سوخت ساز اتفاق می‌افتد. در نهایت، سلول‌های حاوی اطلاعات وراثتی (دی‌ان‌ای)، در طول تقسیم سلولی از یک سلول به سلول دیگر منتقل می‌شوند. 
-
-فرگشت
-
-مفهوم سازماندهی مرکزی در زیست‌شناسی این است که تغییر و توسعه در زندگی در طول فرگشت اتفاق می‌افتد، و تمام جانداران شناخته‌شده نسب مشترک دارند. نظریه فرگشت ادعا می‌کند که تمام جانداران روی زمین، جانداران و منقرض‌شده، از یک نیای مشترک یا یک خزانه ژنی نیایی به وجود آمده‌اند. این باور وجود دارد که آخرین نیای مشترک تمام جانداران حدود ۳ ٫ ۵ میلیارد سال پیش ظاهر شده‌است. هر چند که فسیل‌هایی از مولکول‌های آلی مربوط به ۳ میلیارد و ۸۵۰ میلیون سال پیش کشف شده‌است. به‌طور کلی زیست‌شناسان حضور همه‌جانبه و جهانی رمز ژنتیکی را به عنوان شاهد قطعی در حمایت از نظریه نیای مشترک جهانی برای همه باکتری‌ها، آرکی باکتری‌ها (باستانیان) و یوکاریوت‌ها در نظر می‌گیرند (پیدایش حیات را ببینید). 
-
-معرفی در واژه‌نامه علمی توسط ژان-باتیست لامارک در ۱۸۰۹، نظریه فرگشت تدریجی توسط چارلز داروین ۵۰ سال بعد به عنوان مدل علمی، زمانی که او ن��روی محرکه را بیان می‌کرد، ایجاد شد: انتخاب طبیعی. (آلفرد راسل والاس به عنوان همکار کاشف، زمانی که به تحقیق و پژوهش مفهوم فرگشت کمک می‌کرد، شناخته شد). در حال حاضر، فرگشت برای توضیح تغییرات بزرگ یافته شده بر روی زمین استفاده می‌شود. 
-
-نظریه داروین بیان می‌کند که گونه‌ها و نژادها در طول فرایندهای انتخاب طبیعی و انتخاب مصنوعی یا پرورش انتخابی توسعه یافته‌اند. رانش ژن به عنوان یک مکانیسم اضافی از توسعه فرگشتی در سنتز مدرن نظریه بیان می‌شود. 
-
-تاریخچه فرگشتی گونه‌ها – که ویژگی‌های گونه‌های مختلف را از جایی که آمده‌اند توصیف می‌کند – همراه با رابطه شجره نامه‌شان با دیگر گونه‌ها به عنوان تبارزایش شناخته می‌شود. با روش‌های گسترده متفاوت زیست‌شناسی، اطلاعاتی درباره تبارزایش به دست آمده‌است. این اطلاعات عبارتند از مقایسه توالی اسید نوکلئیک در زیست‌شناسی مولکولی یا ژنومیک، و مقایسه فسیل‌ها یا دیگر جانداران باستانی در دیرینه‌شناسی. زیست‌شناسان روابط فرگشتی را با روش‌های مختلف از جمله تبارزایش، فنوتیک و شاخه بندی سازماندهی و تجزیه و تحلیل می‌کنند. (برای مشاهده خلاصه‌ای از رویدادهای مهم در فرگشت زندگی که در حال حاضر توسط زیست‌شناسان درک شده‌است جدول زمانی فرگشتی را مطالعه کنید). 
-
-ژنتیک
-
-ژن‌ها واحد اصلی وراثت در تمام جانداران هستند. یک ژن واحد اصلی وراثت بوده و قسمتی از دی‌ان‌ای می‌باشد که شکل یا عملکرد یک جاندار را با روش‌های خاص تحت تأثیر قرار می‌دهد. تمام جانداران، از باکتری‌ها تا جانوران، دستگاه‌های اساسی یکسانی که توسط دی‌ان‌ای کپی شده و به پروتئین ترجمه می‌شوند را به اشتراک می‌گذارند. سلول‌ها ژن دی‌ان‌ای را به نسخه آران‌ای ژن رونویسی می‌کنند، و سپس ریبوزوم آران‌ای را به پروتئین ترجمه می‌کند، و یک توالی اسید آمینه به وجود می‌آید. رمز ترجمه از کدون آر ان‌ای به اسید آمینه در بیشتر جانداران مشابه است، اما در بعضی از آن‌ها تفاوت‌های کمی دارد. به عنوان مثال، توالی از دی‌ان‌ای که انسولین را در انسان‌ها کد می‌کند وقتی درون جاندار دیگری مثل گیاهان قرار بگیرد نیز انسولین را کد می‌کند. 
-
-دی‌ان‌ای معمولا به شکل کروموزوم خطی در یوکاریوت‌ها و کروموزوم حلقوی در پروکاریوت‌ها وجود دارد. کروموزوم ساختاری سازمان‌یافته متشکل از دی‌ان‌ای و هیستون‌ها می‌باشد. مجموعه‌ای از کروموزوم‌ها در یک سلول و دیگر اطلاعات وراثتی یافت شده در میتوکندری‌ها، کلروپلاست‌ها، یا دیگر مکان‌ها در مجموع به عنوان ژنوم شناخته می‌شوند. در یوکاریوت‌ها، ژنوم دی‌ان‌ای در هسته سلول و به مقدار کم همراه میتوکندری و کلروپلاست وجود دارد. در پروکاریوت‌ها، دی‌ان‌ای درون منطقه‌ای نامنظم از سیتوپلاسم به نام نوکلئوئید (ناحیه هسته) قرار گرفته‌است. اطلاعات ژنتیکی در یک ژنوم درون ژن‌ها قرار دارند، و مجموعه کاملی از این اطلاعات را در یک جاندار ژنوتیپ می‌نامند. 
-
-هومئوستازی
-
-هومئوستازی توانایی یک سیستم باز در تنظیم محیط داخلی برای حفظ شرایط پایدار با استفاده از تعادل پویای چندگانه می‌باشد که با مکانیسم‌های تنظیمی مرتبط می‌باشد. در تمام جانداران، خواه جانداران تک سلولی یا چند سلولی، هومئوستاز وجود دارد. 
-
-برای حفظ تعادل پویا و انجام مؤثر عملکردهای خاص، یک سیستم باید اختلال را شناسایی و به آن پاسخ دهد. پس از تشخیص یک اختلال، یک سیستم زیستی به‌طور معمول از طریق خودتنظیمی منفی به آن پاسخ می‌دهد. به این معنی که با کاهش یا افزایش فعالیت هر اندام یا سیستم، شرایط ثابت می‌شود. به عنوان مثال آزاد شدن گلوکاگون در زمان کاهش شدید سطح قند. 
-
-انرژی
-بقای یک جاندار بستگی به ورود مداوم انرژی دارد. واکنش‌های شیمیایی که مسئول این ساختارها و عملکردها هستند انرژی را برای کمک به سلول‌های جدید و حفظ آن‌ها از موادی که به عنوان غذا عمل می‌کنند استخراج می‌کنند. در این فرایند مولکول‌های مواد شیمیایی که غذا را تشکیل می‌دهند نقش دارند؛ اول، آن‌ها حاوی انرژی هستند که می‌توانند مبدل واکنش‌های شیمیایی باشند؛ دوم، آن‌ها ساختارهای مولکولی جدید را از مولکول‌های زیستی می‌سازند. 
-
-جاندارانی که مسئول تولید انرژی به اکوسیستم هستند به نام تولیدکننده یا اتوتروف شناخته می‌شوند. تقریبا تمام این جانداران انرژی اولیه را از خورشید به دست می‌آورند. گیاهان یا نورپروردها (فتواتوتروف) با انجام فرایندی به نام فتوسنتز از انرژی خورشید برای تبدیل مواد خام به مولکول‌های آلی استفاده می‌کنند، از جمله ATP (آدنوزین‌تری فسفات)، که با شکستن پیوندهایش انرژی آزاد می‌شود. هرچند در بعضی اکوسیستم‌ها استخراج انرژی توسط شیمی پروردها (شیمیوتروف) از متان، سولفید یا دیگر منابع انرژی غیر خورشیدی صورت می‌گیرد. 
-
-برخی از انرژی‌های بدست آمده برای تولید زیست توده‌ها برای حفظ حیات و تأمین انرژی برای رشد و توسعه استفاده می‌شوند. اکثریت باقی‌مانده این انرژی به عنوان گرما و مولکول‌های زاید از دست می‌رود. مهم‌ترین فرایندهایی که انرژی به دام افتاده در مواد شیمیایی را برای حفظ حیات استفاده می‌کنند متابولیسم و تنفس سلولی (تنفس یاخته‌ای) هستند. 
-
-پژوهش
-
-ساختار
-
-زیست‌شناسی مولکولی، مطالعه زیست‌شناسی در سطح مولکولی می‌باشد. این زمینه، با دیگر موضوعات زیست‌شناسی همپوشانی دارد، به خصوص با ژنتیک و بیوشیمی. زیست‌شناسی مولکولی عمدتا به درک فعل و انفعالات بین سیستم‌های مختلف یک سلول می‌پردازد، از جمله ارتباطات دی‌ان‌ای، آر ان‌ای، و سنتز پروتئین و یادگیری اینکه چگونه این فعل و انفعالات تنظیم می‌شوند. 
-
-زیست‌شناسی سلولی، به مطالعه ساختاری و فیزیولوژیکی خواص سلول‌ها از جمله، رفتار آن‌ها، فعل و انفعالات و محیط می‌پردازد. این مطالعات در سطح میکروسکوپی و مولکولی برای جانداران تک یاخته‌ای مثل باکتری‌ها، همچنین، سلول‌های تخصص‌یافته جانداران چندیاخته‌ای مثل انسان، انجام می‌شوند. درک ساختار و عملکرد سلول‌ها برای تمام علوم زیستی اساسی می‌باشد. شباهت‌ها و تفاوت‌های بین انواع سلول‌ها به زیست‌شناسی مولکولی مربوط می‌باشد. 
-
-آناتومی، اشکال میکروسکوپی ساختارها از جمله اندام‌ها و دستگاه‌های اندام‌ها را در نظر می‌گیرد. 
-
-ژنتیک، علم مربوط به ژن، وراثت و گوناگونی جانداران است. ژن‌ها اطلاعات لازم برای سنتز پروتئین‌ها را کد می‌کنند، که به نوبه خود نقش مهمی در فنوتیپ نهایی جاندار دارند. در تحقیقات جدید، ژنتیک ابزار مهمی در بررسی عملکرد یک ژن خاص یا بررسی فعل و انفعالات ژنتیکی فراهم می‌کند. در بدن جانداران، اطلاعات ژنتیکی معمولا در کروموزوم‌ها حمل می‌شوند، جایی که ساختار شیمیایی مولکول دی‌ان‌ای خاص ارائه شده‌است. 
-
-زیست‌شناسی ر��د، در مورد فرایندهایی که در آن اندام‌ها رشد و توسعه می‌یابند، مطالعه می‌کند. در منشأ رویان‌شناسی، زیست‌شناسی رشد مدرن در مورد کنترل ژنتیکی رشدی، دگرگونی سلول، و «ریخت زایی» و اینکه کدام فرایند به تدریج باعث افزایش بافت‌ها، اندام‌ها، و آناتومی می‌شود، مطالعه می‌کند. مدل جاندار برای زیست‌شناسی رشد شامل کرم گرد سینورابدیتیس الگانس، مگس سرکه، ماهی گورخری دانیو رریو، موش خانگی، و علف هرز رشادی گوش موشی می‌باشند. (یک جاندار مدل، گونه‌ای است که مطالعه گسترده برای درک پدیده زیستی خاص روی آن انجام می‌شود، با انتظار اینکه این اکتشافات بینشی از جاندار را نسبت به جاندارانی دیگر ارائه می‌دهد) 
-
-فیزیولوژی
-
-فیزیولوژی درباره فرایندهای مکانیکی، فیزیکی و بیوشیمیایی جانداران و تلاش برای درک این موضوع که چگونه تمام ساختارها به عنوان یک کل عمل می‌کنند، مطالعه می‌کند. موضوع «ساختار به عملکرد» در زیست‌شناسی اساسی است. مطالعات فیزیولوژیکی به‌طور سنتی به فیزیولوژی گیاهی و فیزیولوژی جانوری تقسیم شده‌است، اما بعضی از اصول فیزیولوژی بدون توجه به اینکه کدام جاندار خاص مطالعه می‌شود، جهانی هستند. به عنوان مثال، آنچه که در مورد فیزیولوژی سلول‌های مخمری آموخته‌شده می‌تواند در مورد سلول‌های انسانی نیز به کار برده شود. زمینه فیزیولوژی جانوری ابزارها و روش‌های فیزیولوژی انسانی را به گونه‌های غیرانسانی گسترش می‌دهد. فیزیولوژی گیاهی روش‌ها را از هر دو زمینه تحقیقات اقتباس می‌کند. 
-
-فیزیولوژی چگونگی تعاملات و عملکردهای دستگاه عصبی، دستگاه ایمنی، دستگاه درون‌ریز، دستگاه تنفس، و دستگاه گردش خون را مطالعه می‌کند. مطالعه این دستگاه‌ها با رشته‌های مرتبط پزشکی مثل عصب‌شناسی و ایمنی‌شناسی به اشتراک گذاشته شده‌است. 
-
-فرگشتی
-پژوهش‌های فرگشتی به اصل و نسب گونه‌ها علاقه‌مند است، و در طول زمان تغییر می‌کند، و شامل دانشمندان بسیاری از رشته‌های طبقه‌بندی می‌باشد. به عنوان مثال، به‌طور کلی شامل دانشمندانی می‌شود که آموزش ویژه‌ای در مورد جاندارانی خاص دیده‌اند از جمله پستاندارشناسی، پرنده‌شناسی، گیاه‌شناسی، یا خزنده‌شناسی، اما از آن جانداران به عنوان سیستم‌هایی برای پاسخگویی به سوالات اصلی درباره فرگشت استفاده می‌کنند. 
-
-زیست‌شناسی فرگشتی تاحدودی بر اساس دیرینه‌شناسی می‌باشد، که با استفاده از سنگواره‌ها به پرسش‌هایی در مورد حالت و سرعت فرگشت، و تا حدی بر تحولاتی در زمینه ژنتیک جمعیت پاسخ می‌دهد. در سال‌های ۱۹۸۰، زیست‌شناسی رشد، با حذف اولیه از سنتز مدرن، از طریق مطالعه زیست‌شناسی رشد فرگشتی، دوباره وارد زیست‌شناسی فرگشتی شد. رشته‌های مرتبط که اغلب بخشی از زیست‌شناسی فرگشتی به‌شمار می‌روند تبارزایش، سامانه‌شناسی و آرایه‌شناسی می‌باشند. 
-
-سامانه‌شناسی
-
-رویداد گونه‌زایی چندگانه یک ساختار درختی از رابطه بین گونه‌ها ایجاد می‌کند. نقش سامانه‌شناسی مطالعه این روابط و در نتیجه شباهت‌ها و تفاوت‌های بین گونه‌ها و گروه‌های گونه‌ای است. هرچند، سامانه‌شناسی یک زمینه فعال پژوهشی طولانی قبل از اینکه تفکر فرگشتی عمومی‌شود، دارد. 
-
-به‌طور سنتی، جانداران به پنج فرمانرو تقسیم می‌شوند: تک یاخته‌ها، آغازیان، قارچ‌ها، گیاهان، جانوران. هرچند، امروزه بیشتر دانشمندان این پنج ��رمانرو را سیستمی قدیمی در نظر می‌گیرند. سیستم‌های جایگزین مدرن طبقه‌بندی به‌طور کلی با سیستم سه قلمرو آغاز می‌شوند: باستانیان (در اصل آرکی باکتری‌ها)؛ باکتری‌ها (در اصل یوباکتری‌ها) و یوکاریوت‌ها (شامل آغازیان، قارچ‌ها، گیاهان و جانوران). این قلمروها داشتن یا نداشتن هسته سلول را منعکس می‌کنند، همچنین تفاوت در ترکیب شیمیایی مولکول‌های زیستی کلیدی مثل ریبوزوم‌ها را نشان می‌دهند. 
-
-علاوه بر این، هر قلمرو به صورت برگشت‌پذیر شکسته می‌شود تا هر گونه‌ای جداگانه دسته‌بندی شود. به این صورت که: حوزه؛ فرمانرو، شاخه، رده، راسته، تیره، سرده، گونه. 
-
-خارج از این دسته‌بندی، انگل‌های دورن سلولی اجباری وجود دارند که در اصطلاح فعالیت‌های متابولیکی «بر روی لبه زندگی» قرار دارند، به این معنی که بسیاری از دانشمندان این جانداران را به عنوان جاندار دسته‌بندی نکرده‌اند، با توجه به عدم یا حداقل نیاز به یک یا بیشتر توابع اساسی یا مشخصاتی که حیات را تعریف می‌کنند، آن‌ها به عنوان ویروس‌ها، ویروئیدها، پریون‌ها یا حامل‌ها طبقه‌بندی می‌شوند. 
-
-نام علمی یک جاندار از جنس و گونه‌اش به وجود می‌آید. به عنوان مثال، انسان‌ها به عنوان انسان اندیشه ورز (Homo sapiens) ذکر شده‌اند. انسان جنس، و اندیشه ورز گونه است. زمانی که دانشمندان نام یک جاندار را می‌نویسند، اولین حرف جنس را با حروف بزرگ نوشته و بقیه جنس را با حروف کوچک می‌نویسند. علاوه بر این، تمام اصطلاح به شکل ایتالیک یا زیر خط دار نوشته می‌شود. 
-
-سیستم طبقه‌بندی غالب را طبقه‌بندی لینائن می‌نامند. این طبقه‌بندی شامل رتبه و نام علمی می‌باشد. چگونگی نامگذاری این جانداران توسط توافقنامه‌های بین‌المللی از جمله قوانین جهانی نام‌گذاری برای جلبک‌ها، قارچ‌ها و گیاهان (ICN)، قوانین جهانی نام‌گذاری برای جانوران (ICZN)، و قوانین جهانی نام‌گذاری برای باکتری‌ها (ICNB) اداره می‌شود. طبقه‌بندی ویروس‌ها، ویروئیدها، پریون‌ها و تمام عوامل زیر-ویروسی که ویژگی‌های زیستی را نشان می‌دهند توسط کمیته بین‌المللی طبقه‌بندی ویروس‌ها (ICTV) اداره شده و به نام قوانین جهانی طبقه‌بندی و نام‌گذاری ویروس‌ها شناخته می‌شود (ICVCN). هر چند، چندین سیستم طبقه‌بندی ویروسی وجود دارند. 
-
-بوم‌شناسی
-
-اکولوژی به مطالعه توزیع و فراوانی جانداران، و فعل و انفعالات بین جانداران و محیط‌زیست می‌پردازد. زیست‌گاه یک جاندار می‌تواند به عنوان عوامل غیر زنده محلی توصیف شود از جمله اقلیم و بوم‌شناسی، به علاوه سایر جانداران و اجزاء حیاتی نیز محیط‌زیست خود را به اشتراک می‌گذارند. یکی از دلایلی که سیستم‌های زیستی برای مطالعه مشکل هستند این است که بسیاری از فعل و انفعالات مختلف با دیگر جانداران و محیط‌زیست حتی در مقیاس‌های کوچک امکان‌پذیر است. یک باکتری میکروسکوپی در شیب قند مورد نیاز خود به اندازه یک شیر در ساوانای آفریقا که برای یافتن غذا تلاش می‌کند در قبال محیط مسئول است. رفتارهای هر گونه، می‌تواند همکاری، رقابتی، انگلی، هم‌زیستی باشد. وقتی‌که دو یا چند گونه در یک اکوسیستم تداخل می‌کنند مسایل پیچیده‌تر می‌شود. 
-
-سیستم‌های زیست‌محیطی در چند سطح مختلف از افراد و جمعیت به اکوسیستم و زیست‌کره مورد مطالعه قرار می‌گیرند. اصطلاح زیست‌شناسی جمعیت اغلب به جای بوم‌شناسی جمعیت استفاده می‌شود، اگرچه زیست‌شناسی جمعیت اغلب زمانی که در مورد بیماری‌ها، ویروس‌ها و میکروب‌ها مطالعه می‌شود استفاده می‌شود در حالیکه بوم‌شناسی جمعیت معمولا در زمان مطالعه گیاهان و جانوران استفاده می‌شود. بوم‌شناسی به دیگر رشته‌های فرعی متصل است. 
-
-کردارشناسی رفتارهای جانوران را مطالعه می‌کند (به‌خصوص جانوران اجتماعی مثل نخستی سانان و سگ‌سانان)، و گاهی شاخه‌ای از جانورشناسی در نظر گرفته می‌شود. کردارشناسان به‌خصوص علاقه‌مند به فرگشت رفتار و درک رفتار در اصطلاحات نظریه انتخاب طبیعی هستند. به یک معنا، اولین کردارشناس مدرن چارلز داروین، کسی که کتاب بیان احساسات در انسان و جانوران را نوشته‌است و بسیاری از کردارشناسان را تحت تأثیر قرار داده‌است. 
-
-جغرافیای‌زیستی توزیع فضایی جاندارانی روی زمین، با تمرکز بر موضوعاتی مانند زمین‌ساخت بشقابی، تغییر اقلیم، پراکندگی و مهاجرت و شاخه‌بندی را مطالعه می‌کند. 
-
-مشکلات عمومی حل‌نشده در زیست‌شناسی
-با وجود پیشرفت‌های عمیقی که در درک ما از فرایندهای اساسی زندگی در دهه‌های اخیر به دست آمده، برخی از مشکلات اساسی حل‌نشده باقی‌مانده‌است. به عنوان مثال، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات حل‌نشده عملکرد انطباقی اولیه در جنس، و به ویژه فرایندهای کلیدی در یوکاریوت‌ها، میوز و نوترکیبی همولوگ می‌باشد. یک دیدگاه این است که رابطه جنسی فرگشت یافته در درجه اول به عنوان یک سازگاری برای افزایش تنوع ژنتیکی می‌باشد (منابع را ببینید).) دیدگاه دیگر این است که رابطه جنسی برای ترویج دقیق اصلاح دی‌ان‌ای در خط اصلی دی‌ان‌ای می‌باشد، که افزایش تنوع ژنتیکی در درجه اول یک محصول جانبی است که ممکن است در دراز مدت مفید باشد. 
-
-یکی دیگر از مشکلات اساسی حل‌نشده در زیست‌شناسی، اساس زیستی سالخوردی است. در حال حاضر، هیچ توافقی بر علت سالخوردگی وجود ندارد. نظریه‌های مختلف رقابتی در سالخوردگی مشخص شده‌است. 
-
-سطوح زیست‌شناسی
-زیست‌شناسی گستره پهناوری از رشته‌های تحصیلی دانشگاهی را دربرمی‌گیرد. بسیاری از این عرصه‌ها گاه خود به عنوان رشته‌های جدا و مستقلی قلمداد می‌گردند. 
-روی‌هم‌رفته این رشته‌ها به مطالعه زیست در مقیاس‌ها و سطوح گوناگون می‌پردازند از جمله: 
-در مقیاس هسته‌ای از راه زیست‌شناسی مولکولی، زیست شیمی، و تا اندازه‌ای ژنتیک
-در مقیاس یاخته‌ای از طریق زیست‌شناسی یاخته‌ای
-در مقیاس چندیاخته‌ای از راه فیزیولوژی، کالبدشناسی، و بافت‌شناسی
-در سطح شکل‌گیری یا ریخت زایی (اونتوژنی) یک سازواره مفرد از راه پژوهش در رشته زیست‌شناسی فرگشتی
-در سطح وراثت میان زایندگان و زادگان از راه دانش ژنتیک
-در سطح رفتار گروهی از راه رفتارشناسی
-در سطح بررسی مجموعه یک جمعیت از طریق ژنتیک جمعیت و در مقیاس چندگونه‌ای تبارها از راه دانش سامانه‌شناسی
-در سطح جمعیت‌های وابسته به هم و زیستگاه‌های ایشان از راه بوم‌شناسی و زیست‌شناسی فرگشتی و نیز احتمالا از راه دانش دگرزیست‌شناسی که به بررسی وجود زیست در ورای کره زمین می‌پردازد. 
-
-شاخه‌ها
-موارد زیر شاخه‌های اصلی زیست‌شناسی می‌باشند: 
-هوازیستی: مطالعه ذرات آلی موجود در هوا
-کشاورزی: مطالعه تولید محصولات کشاورزی و پرورش دام، با تأکید بر برنامه‌های علمی
-کالبدشناسی: مطالعه فرم و عملکرد، در گیاهان، جانوران، و دیگر جانداران، یا به‌طور خاص در انسان
-بافت‌شناسی: مطالعه یاخته‌ها و بافت‌ها، یک شاخه از کالبدشناسی
-اخترزیست‌شناسی (که به عنوان دگرزیست‌شناسی نیز شناخته می‌شود): مطالعه فرگشت، توزیع و آینده زندگی در جهان
-بیوشیمی: مطالعه واکنش‌های شیمیایی مورد نیاز برای زندگی و عملکرد جانداران، معمولا تمرکز بر سطح سلولی
-مهندسی زیستی: مطالعه زیست‌شناسی از طریق استفاده از مهندسی با تأکید بر دانش کاربردی و به خصوص مرتبط با بیوتکنولوژی
-جغرافیای زیستی: مطالعه توزیع فضایی و زمانی یک‌گونه
-بیوانفورماتیک: استفاده از فناوری اطلاعات برای مطالعه، جمع‌آوری، و ذخیره‌سازی داده‌های زیستی و ژنومی
-زیست‌شناسی ریاضی: مطالعه کمی یا ریاضی فرایندهای زیست‌شناسی، با تأکید بر مدل‌سازی
-بیومکانیک: اغلب به عنوان شاخه‌ای از پزشکی در نظر گرفته می‌شود، مطالعه مکانیکی جانداران، با تأکید بر استفاده کاربردی از طریق اندام ساختگی یا ارتز
-تحقیقات پزشکی: مطالعه سلامتی و بیماری‌ها
-داروشناسی: مطالعه و کاربرد عملی آماده‌سازی، استفاده و اثرات داروها و داروهای مصنوعی
-زیست‌موسیقی: مطالعه موسیقی از دیدگاه زیست‌شناسی
-زیست‌فیزیک: مطالعه فرایندهای زیستی از طریق فیزیک، با استفاده از نظریه‌ها و روش‌هایی که به‌طور سنتی در علم فیزیک استفاده می‌شود. 
-زیست‌فناوری: مطالعه دستکاری ماده زندگی، شامل اصلاح ژنتیکی و زیست‌شناسی مصنوعی
-زیست‌شناسی مصنوعی: پژوهش ادغام زیست‌شناسی و مهندسی؛ ساخت و ساز عملکردهایی که در طبیعت یافت نمی‌شوند. 
-زیست‌شناسی ساختمانی: مطالعه محیط زندگی در محیط داخلی
-گیاه‌شناسی: مطالعه گیاهان
-زیست‌شناسی یاخته‌ای: مطالعه سلول به عنوان واحد کامل، و فعل و انفعالات مولکولی و شیمیایی که درون سلول زنده اتفاق می‌افتد
-زیست‌شناسی شناختی: مطالعه شناخت به عنوان عملکرد زیست‌شناختی
-زیست‌شناسی بقا: مطالعه نگهداری، حفاظت یا ترمیم محیط‌زیست، اکوسیستم طبیعی، پوشش گیاهی و حیات وحش
-سرمازیست‌شناسی: مطالعه تأثیرات دمای پایین‌تر از حد نرمال بر روی جانداران
-زیست‌شناسی رشد: مطالعه فرایندهایی که از طریق آن فرم‌های جانداران از تخم تا ساختار کامل تبدیل می‌شوند
-رویان‌شناسی: مطالعه رشد رویان (از لقاح تا تولد) 
-بوم‌شناسی: مطالعه فعل و انفعالات جانداران با جاندار دیگر و با عناصر غیر زنده محیط آن‌ها
-زیست‌شناسی محیطی: مطالعه محیط طبیعی به صورت کلی یا یک منطقه خاص، به خصوص که توسط فعالیت‌های انسانی تحت تأثیر قرار گرفته باشد. 
-همه‌گیرشناسی: تحقیقات بر روی یکی از اجزا مهم سلامت عمومی، مطالعه عوامل مؤثر بر روی سلامت جمعیت
-زیست‌شناسی فرگشتی: مطالعه منشأ و اجداد گونه‌ها در طول زمان
-ژنتیک: مطالعه ژن‌ها و وراثت
-وراژنتیک: مطالعه تغییرات وراثتی در بیان ژن یا فنوتیپ سلولی ناشی از مکانیسم‌های دیگری که در توالی دی‌ان‌ای تغییرات ایجاد می‌کنند
-خون‌شناسی: مطالعه خون و اندام‌های تشکیل‌دهنده خون
-زیست‌شناسی یکپارچه: مطالعه تمامی جانداران
-لیمنولوژی: مطالعه آب‌های داخلی
-زیست دریا (یا اقیانوس‌شناسی زیستی): مطالعه اکوسیستم‌های اقیانوس، گیاهان، جانوران و دیگر جانداران
-میکروبیولوژی: مطالعه جانداران میکروسکوپی (میکروجاندارها) و فعل و انفعالات آن‌ها با دیگر جانداران
-انگل‌شناسی: مطالعه انگل‌ها و زندگی انگلی
-ویروس‌شناسی: مطالعه ویروس‌ها و سایر عوامل شبه‌ویروسی
-زیست‌شناسی مولکولی: مطالعه زیست‌شناسی و عملکردهای زیستی در سطح مولکولی، جدا از بیوشیمی
-قارچ‌شناسی: مطالعه قارچ‌ها
-علوم اعصاب: مطالعه دستگاه عصبی، شامل کالبدشناسی، فیزیولوژی و آسیب‌شناسی
-زیست‌شناسی جمعیت: مطالعه گروه‌هایی از جاندارانی همنوع، شامل
-بوم‌شناسی جمعیت: مطالعه چگونگی پویایی و انقراض جمعیت
-ژنتیک جمعیت: مطالعه تغییرات توالی ژن‌ها در جمعیتی از جانداران
-دیرینه‌شناسی: مطالعه فسیل‌ها و گاهی شواهد جغرافیایی از زندگی ماقبل تاریخ
-آسیب‌شناسی: مطالعه بیماری‌ها، و دلایل، فرایندها، طبیعت و توسعه بیماری
-فیزیولوژی: مطالعه عملکردهای جانداران و اندام‌ها و بخش‌هایی از جانداران
-گیاه‌پزشکی: مطالعه بیماری‌های گیاهان (همچنین آسیب‌شناسی گیاهان نیز نامیده می‌شود) 
-علوم اعصاب رفتاری: مطالعه زیستی بر اساس روان‌شناسی
-زیست‌جامعه‌شناسی: مطالعه زیستی بر اساس جامعه‌شناسی
-زیست‌شناسی سازه: شاخه‌ای از زیست‌شناسی مولکولی، بیوشیمی و زیست‌فیزیک که نسبت به ساختارهای مولکولی ماکرومولکول‌های زیستی توجه دارد. 
-جانورشناسی: مطالعه جانوران، شامل طبقه‌بندی، فیزیولوژی، توسعه و رفتار. زیرشاخه‌ها شامل: کردارشناسی (رفتار جانوران)، حشره‌شناسی (حشرات)، خزنده‌شناسی (خزندگان و دوزیستان)، آبزی‌شناسی (ماهی)، پستاندارشناسی (پستانداران) و پرنده‌شناسی (پرنده‌ها) 
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست گیاهان
-زیست فناوری
-فهرست علوم زیستی
-تولید مثل
-
-منابع
-
-Biology: Concepts and Connections by Neil A. Campbell, Jane B. Reece, Martha R. Taylor and Eric J. Simon, Publisher: Benjamin Cummings, ۲۰۰۸
-Biology by Peter Raven, George Johnson, Kenneth Mason, and Jonathan Losos, Publisher: McGraw-Hill Science, ۲۰۰۷
-
-پیوند به بیرون
-OSU's Phylocode
-Biology Online – Wiki Dictionary
-MIT video lecture series on biology
-The Tree of Life: A multi-authored, distributed Internet project containing information about phylogeny and biodiversity. 
-
-
-واژگان زیست‌شناسی
-ئاشتی (Aştî) یا آشتی (به معنی «صلح» در فارسی)، اولین روزنامه کردی-فارسی ایران است که به دو زبان فارسی و کردی که به مدیرمسئولی برهان لهونی و سردبیری بهرام ولدبیگی مدیر انستیتو فرهنگی کردستان در تهران منتشر می‌شد. روزنامه آشتی در تهران در موضوعات فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی چاپ می‌شود و در کلیه مناطق کردنشین ایران و عراق توزیع می‌گردد. این روزنامه به صورت هفتگی چاپ می‌شد. اما در سال ۱۳۸۴ شمسی، از جانب دولت جمهوری اسلامی ایران ممنوع و توقیف شد. 
-
-منابع
-
-جستارهای وابسته
-کردها
-کردستان (روزنامه) 
-
-روزنامه‌های کردی‌زبان
-نشریه‌های توقیف‌شده
-مجله‌های کردی
-نشریه‌های فارسی
-روزنامه‌های فارسی‌زبان
-رسانه در تهران
-آشپزی یا پخت‌وپز یک توانمندی و فناوری برای فراهم آوردن غذا است. به شخصی که آشپزی کند، آشپز گفته می‌شود. آشپزی با این‌که یکی از کارهای روزمره برای تأمین انرژی انسان و رفع نیاز گرسنگی است اما یک هنر نیز تلقی می‌شود که از دانش شناخت مواد غذایی، هنر طعم‌دهی (مرینیت)، نانوایی، سس‌ها و… است که هرکدام به تنهایی با ذوق و هنر یک آشپز ماهر است که به‌دست می‌آید. 
-
-آشپزی و غذاها بخشی گسترده از هر فرهنگی است که حتی در کشورهایی بزرگ مانند ایران هر قومیت فرهنگ غذایی خاص خود را دارند. برخی از سبک‌های آشپزی ریشه در فرهنگ و حتی جنگ‌های ملت‌ها دارد مانند پخت پیتزا که طبق تاریخ‌نگاری‌های موجود در جنگ‌های ایران و یونان بر روی سپرهای جنگجویان با مواد در دسترس و پنیر روستایی طبخ می‌شده‌است. 
-
-ریشه‌شناسی
-آشپزی یا در نوشتارهای کهن پارسی خوالیگری، عمل آماده‌کردن مواد غذایی برای مصرف است. به کسی که غذا را می‌پزد، آشپز می‌گویند. این اصطلاح معمولا به معنی محدودتری به کار می‌رود، که اعمال گرما به غذا برای تغییر شیمیایی مزه، بافت، ظاهر، یا خواص غذایی آن است. واژه «آشپز» از واژه «پزنده» به معنی آماده‌کردن غذا برای مصرف گرفته شده‌است. 
-
-تاریخ
-
-وقتی انسان در هزاران سال پیش آتش را کشف کرد، آشپزی، ویژگی فرهنگی بسیار رایجی شد. هر کشور برای خود نوع خاصی از آشپزی دارد که بسیار گوناگون است؛ مثلا، کشورهای آسیای میانه غذاها و طرز پختشان شبیه هم است؛ همین‌طور کشورهای اروپایی و آمریکایی. روش آشپزی در قدیم این‌گونه بوده که تکه خام غذا را در آتش می‌انداختند تا پخته شود. روز جهانی آشپزی ۲۵ سپتامبر است. در طول تاریخ انسان، ترفندهای آشپزی مختلفی ایجاد شده و به نسل‌های بعدی منتقل شده‌اند. 
-
-پختن
-پختن به روش‌های مختلفی که مواد غذایی را به کمک حرارت دادن، آماده خوردن می‌کنند گفته می‌شود. پختن مواد غذایی ممکن است در یک ظرف در بسته و تحت فشار به نام زودپز انجام شود. این روش، می‌تواند مواد مغذی حساس به گرما (برای مثال ویتامین ث) و فیتونوترینت‌های بیواکتیو از قبیل بتا-کاروتن، گلوکوسینولات (ترکیبات مفیدی که در سبزیجات چلیپایی یافت می‌شوند) و اسید چرب امگا ۳ که برای سلامت انسان مفید است را کاهش دهد. 
-
-آشپزی همراه با گوش دادن به موسیقی جذاب‌تر و سرگرم‌کننده‌تر می‌شود و همچنین انگیزه را در آشپزی بیشتر می‌کند. 
-
-مواد و روش‌ها
-
-روش‌های پخت غذا به دو شیوه مدرن و سنتی صورت می‌گیرد که هر کدام ویژگی‌های خاص خودش را دارد اما اصول پخت و آشپزی‌ها اکثرا یا خام یا پخته صورت انجام می‌شود برای مثال در پخت سس بیس پیتزا دو نوع آماده‌سازی گرم (پختن و حرارت دیدن مواد) و سرد (استفاده از مواد اولیه تازه مانند کنسرو گوجه‌فرنگی و مخلفات طعم‌دهی مانند بالزامیک و ادویه‌جات آماده می‌شود که بدون پخت و حرارت دیدن است) 
-
-روش‌های زیادی برای پخت و پز وجود دارد که بیشتر آن‌ها از دوران باستان شناخته شده‌است. این‌ها عبارت‌اند از پخت، برشته کردن، سرخ کردن، کباب کردن شبکه‌ای، کباب کردن، باربیکیو کردن، دودی کردن، آب‌پز کردن، بخارپزی و آرام‌پزی. یک روش نوآورانه و جدیدتر آشپزی، استفاده از دستگاه مایکروویو است. روش‌های مختلف از سطوح متفاوتی از گرما و رطوبت استفاده می‌کنند و در زمان پخت متفاوت هستند. روش انتخاب‌شده تا حد زیادی بر نتیجه تأثیر می‌گذارد زیرا برخی از غذاها برای برخی از روش‌ها نسبت به سایرین مناسب‌تر هستند. برخی از تکنیک‌های اصلی پخت گرم عبارت‌اند از: 
-
-برشته کردن
-کباب کردن، پختن با شعله مستقیم (اجاق‌گاز، باربیکیو یا زغال) 
-
-پخت
-پختن، پخت کور، پخت سریع، هواپز کردن، پختن در تنور یا فر آشپزی یا مایکروفر یا حتی آتش مستقیم (گریل کردن) 
-
-جوشاندن
-جوشاندن، آرام‌پزی، بلانچ کردن، آب‌پز کردن، بخارپزی، دم کردن، پخت تحت فشار، جوشاندن سنگی، پخت با فلاسک خلاء
-
-سرخ کردن
-سرخ کردن، سرخ کردن هوا، سرخ کردن عمیق، سرخ کردن ملایم، سرخ کردن با نمک داغ، سرخ کردن با ماسه داغ، سرخ کردن به روش مقلوبه (سرخ کردن به‌طور شناور در روغن) 
-
-بخارپزی
-بخارپزی با جوشاندن مداوم آب کار می‌کند و باعث می‌شود که آب را به بخار تبدیل کند. سپس بخار گرما را به سمت غذا می‌برد و در نتیجه غذا پخته می‌شود. بسیاری آن را یک‌شکل سالم از پخت‌وپز می‌دانند که مواد مغذی را در سبزیجات یا گوشتی که در حال پختن است نگه می‌دارد. 
-
-پخت با فویل
-غذا در کیسه‌ای گذاشته می‌شود و سپس پخته می‌شود. 
-
-دودی کردن
-دودی کردن فرایند طعم دادن، پختن یا نگهداری مواد غذایی با قرار دادن آن در معرض دود ناشی از سوختن یا سوختن مواد، اغلب چوب است. 
-
-آب‌پز کردن
-در این روش طبخ، غذا داخل آب جوش قرار داده می‌شود و تا مرحله پخت کامل مواد غذایی این فرایند ادامه دارد. 
-
-ستاره میشلن
-دریافت ستاره میشلن بالاترین افتخار بین‌المللی در آشپزی حرفه‌ای است. اکثر مردم این جوایز را «اسکار دنیای آشپزی» می‌نامند. این ستاره به رستوران‌هایی تعلق می‌گیرد که از کیفیت بسیار بالایی برخوردارند. 
-
-دریافت ستاره میشلن بر اساس نظر مشتریان به‌دست نمی‌آید و به‌صورت کاملا ناشناس توسط بازرسان میشلن صورت می‌گیرد. این بازرسان ترجیح می‌دهند کاملا ناشناس باشند تا مورد توجه قرار نگیرند و مانند یک مشتری معمولی با آن‌ها برخورد شود تا از این طریق بهتر بتوانند تصمیم‌گیری کنند و امتیاز بدهند. 
-
-سرآشپزها در سراسر جهان زندگی خود را وقف به‌دست آوردن تنها یک ستاره می‌کنند تا برتری خود را به همگان اثبات کنند. دریافت ستاره میشلن کار راحتی نیست و برای دریافت آن نیاز به حرفه‌ای بودن سرآشپزها در پخت غذاهای خوشمزه است. سرآشپزهای کمی هستند که توانسته‌اند تعداد زیادی از ستاره‌ها را در رستوران‌های خود به‌دست بیاورند. 
-
-واحدهای اندازه‌گیری
-در آشپزی، آشپزها برای این‌که بتوانند به‌درستی به پخت‌وپز بپردازند، از واحدها و حجم‌های ثابتی استفاده می‌کنند. از جمله این واحدها می‌توان به این موارد اشاره کرد: 
-پیمانه‌ها و قاشق‌ها
-واحدهای حجم
-واحدهای وزن
-
-جستارهای وابسته
-
-ادویه
-ایمنی غذایی
-تزئین غذا
-تزئین غذا
-تغذیه
-چیرگی انسان نخستین بر آتش
-خوان
-دستور غذا
-صنعت غذایی
-قوت غالب
-کتاب آشپزی
-نگهداری غذا
-
-منابع
-
-Moroccan Meal Moroccan Meals & food delights
-MacVeigh, Jeremy (۲۰۰۸). International Cuisine. Delmar Cengage Learning; ۱ st edition.. 
-Nenes, Michael F; Robbins, Joe (۲۰۰۸). International Cuisine. Hoboken, N. J.: Wiley, John & Sons; ۱ st edition.. 
-Zobel, Myron (۱۹۶۲.) «Global cuisine: being the unique recipes of the ۸۴ top restaurants of the world.» Patron Press. 
-California Culinary Academy (۲۰۰۱). In the World Kitchen: Global Cuisine from California Culinary Academy. Bay Books (CA).. 
-Scarparto, Rosario (۲۰۰۰.) «New global cuisine: the perspective of postmodern gastronomy studies.» Royal Melbourne Institute of Technology. 
-Albala, Ken (۲۰۱۱.) Food Cultures of the World Encyclopedia Greenwood. 
-
-
-اقتصاد خانه
-مهارت‌های زنده‌ماندن
-واژه‌شناسی یا لکسیکولوژی بررسی و شناخت اجزای یک واژه، مانند تک‌واژها و وندها و پسوندهای تصریفی است. 
-
-منابع
-
-البرزی، امیرحسین البرزی. تجزیه و تحلیل ریشه‌شناسی واژه‌های انگلیسی: واژک‌های یونانی. آماده‌سازی و تدوین: مؤسسه آموزش عالی آزاد پارسه، لیتوگرافی و چاپ و صحافی: تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۸۶. 
-باطنی، محمدرضا. توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۳. 
-
-Alborzi, A. H. (۱۳۸۶). Etymological Analysis of English Words: Greek Morphemes. Tehran: Parseh Institute. Allameh Tabataba'i Publications. 
-
-واژه‌شناسی
-اصطلاحات زبان‌شناسی
-تهران، پرجمعیت‌ترین شهر و پایتخت ایران، مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. این شهر در برآورد سال ۱۴۰۱ بالغ بر ۰۰۰ ' ۴۰۰ ' ۹ تن جمعیت داشته‌است و براساس برآورد سال ۲۰۱۸ سازمان ملل متحد، سی و چهارمین شهر پرجمعیت جهان و پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا می‌باشد. کلان‌شهر تهران نیز با ۱۶ میلیون نفر جمعیت دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه پس از قاهره است. 
-
-از دید ناهمواری‌های طبیعی، تهران به دو ناحیه دشتی و کوهپایه‌ای البرز تقسیم می‌شود و گستره کنونی آن از ارتفاع ۹۰۰ تا ۱۸۰۰ متری از سطح دریا امتداد یافته‌است. تهران دارای اقلیم نیمه‌خشک است. در بیشتر سال‌ها، فصل زمستان نیمی از کل بارش‌های سالانه تهران را تأمین می‌کند و تابستان نیز کم‌باران‌ترین فصل در تهران است. 
-
-تهران شهری با گوناگونی گروه‌های قومی است اما جمعیت خارجی آن کم است. به عنوان بزرگ‌ترین شهر فارسی‌زبان جهان، اکثریت مردم تهران را فارسی‌زبانان تشکیل می‌دهند و بیشتر مردم این شهر رسما مسلمان و شیعه دوازده‌امامی هستند. دیگر جوامع مذهبی در تهران شامل اهل سنت، بهائیان، زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان می‌شود. 
-
-پیشینه زندگی در تهران به دوران نوسنگی برمی‌گردد و کاوش‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در تهران، منجر به کشف اسکلت‌های ۷۰۰۰ ساله انسان و ابزارهای سنگی شده‌است. در اوایل سده هفتم، با ویرانی شهر ری و مهاجرت مردم آن به تهران، دانش تجارت، ساخت‌وساز و شهروندی مردم ری به تهران انتقال یافت و باعث پیشرفت آن شد. در دوران صفوی بسیار بر اهمیت تهران افزوده شد اما سرچشمه شکوفایی و پیشرفت این شهر، به پایتختی آن برمی‌گردد. آقامحمدخان قاجار، بنیان‌گذار دودمان قاجار که پس از بارها تلاش برای تصرف تهران، بالاخره موفق به انجام این کار شده بود، در نوروز سال ۱۱۶۵، پس از سال‌ها جنگ با خاندان زند و مدعیان پادشاهی، تهران را پایتخت خواند. تبدیل شدن تهران از شهری معمولی به یک پایتخت مدرن، از دوران پهلوی شروع شد. در دوران پهلوی، امور کشوری در پایتخت متمرکز شد و شمار کارکنان دولتی در شهر به سرعت افزایش یافت؛ در این دوران، شهر تهران علاوه بر دو وظیفه سیاسی و تجاری، وظیفه اداری را نیز پذیرفت. با انقلاب ۱۳۵۷ و آغاز جنگ ایران و عراق، برای نزدیک به یک دهه توسعه‌ای در تهران صورت نگرفت و پس از پایان این دوره، توسعه پایتخت ایران ادامه یافت و تهران به کانون پذیرش جمعیت در ایران تبدیل شد. 
-
-تهران کانون اقتصادی ایران است و نخستین منطقه صنعتی این کشور محسوب می‌شود، اما فعالیت‌های اقتصادی بین‌المللی نقش چندانی در شمار شاغل‌های آن ندارد. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵، سهم تهران در کل تولید ناخالص داخلی ایران ۲۱ درصد است و با اختصاص نیمی از بخش صنعت کشور به خود، نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد. این شهر یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگری ایران به حساب می‌آید و دارای مجموعه‌ای از جاذبه‌های گردشگری است که شامل کاخ‌ها و موزه‌هایش می‌شود. برج آزادی نماد تهران است و از منشور کوروش بزرگ، برای نخستین‌بار در این مکان پرده‌برداری شد. برج میلاد نیز نماد دیگر تهران و بلندترین برج ایران است. تهران با میزبانی بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴، نخستین شهر در خاورمیانه بود که میزبان بازی‌های آسیایی شد و مجموعه ورزشی آزادی به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین‌های آن دوران، هم‌زمان با این بازی‌ها در ۱۰ شهریور ۱۳۵۳ گشایش یافت. 
-
-از نظر اداری، تهران به ۲۲ منطقه و ۱۲۲ ناحیه شهری تقسیم شده‌است و شهرهای تجریش و ری را دربر گرفته‌است. اداره شهر توسط شهرداری تهران انجام می‌شود. شهردار تهران توسط شورای شهر تهران انتخاب می‌شود و این شورا بر عملکرد شهرداری نظارت کرده و برای اداره شهر، قانون‌گذاری می‌کند. در سال ۱۳۴۷، نخستین طرح جامع تهران، با افق ۲۵ ساله و با مسئولیت عبدالعزیز فرمانفرمائیان و ویکتور گروئن تهیه شد که تاکنون از مهم‌ترین مبناهای قانونی توسعه شهر تهران بوده‌است. به عنوان یک مرکز سیاسی و اداری، مهم‌ترین نهادهای دولتی و قضایی ایران، همانند وزارتخانه‌ها و مجلس شورای اسلامی که تهران ۳۰ نماینده در آن دارد، در این شهر واقع شده‌است. این شهر دارای دو فرودگاه بین‌المللی امام خمینی و مهرآباد است که از پررفت‌وآمدترین فرودگاه‌ها در ایران هستند. 
-
-نام
-منشأ نام تهران به صورت قطعی مشخص نیست و درباره ریشه‌شناسی آن، چند دیدگاه وجود دارد: 
-ران پسوندی به معنای «دامنه» است و شمیران و تهران به بالادست و پایین‌دست بودن اشاره دارد. 
-تهران تغییر شکل یافته تهرام به معنای «منطقه گرمسیر» است و در مقابل آن شمیرام یا شمیران به معنای «منطقه سردسیر» قرار دارد. 
-سراسر دشت پهناوری که امروزه «تهران بزرگ» خوانده می‌شود، در میان کوه‌های اطراف خود، گود به نظر می‌رسید و بدین سبب ته ران نام گرفت. 
-به دلیل اینکه مردم تهران هنگام حمله دشمن زیر زمین پنهان می‌شدند، آن را ته ران به معنای «زیرزمین» نامیدند. 
-
-نخستین اشاره به نام تهران در نوشته‌های تاریخی، در حدود سال ۴۵۰ توسط خطیب بغدادی و در پی ثبت مرگ حافظ تهرانی در تاریخ بغداد انجام شده‌است. پس از آن نیز نام تهران به خاطر انار خوبش در فارس‌نامه ابن بلخی آمده‌است. 
-
-شیوه نگارش
-روستایی که پیش‌درآمد شهر تهران بوده‌است، پیش از اسلام نیز وجود داشت و پس از اسلام نام آن معرب گردیده‌است و از تهران به طهران تبدیل شد. با وجود این، جغرافی‌دانان معروف آن روزگار نیز به املای تهران اشاره نموده‌اند. هم‌زمان با جنبش مشروطه که تغییرات زیادی در ادبیات و نگارش زبان فارسی به وجود آمد، به‌مرور املای تهران رواج یافت و پس از تأسیس فرهنگستان ایران و تأکید آن بر املای تهران، املای دیگر (طهران) کاملا منسوخ شد. 
-
-پیشینه
-
-تهران کهن
-تهران پیشینه‌ای طولانی دارد و باستان‌شناسان بر این باورند که زندگی در این منطقه به دوران نوسنگی برمی‌گردد. در سال ۱۳۹۳، اسکلت یک انسان در منطقه مولوی تهران، متعلق به حدود ۷ ٬ ۰۰۰ سال پیش پیدا شد؛ در سال ۱۳۹۴ نیز یک اسکلت دیگر به همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان محل یافت شد. 
-به سال ۴۶۳ قمری برای اولین بار، نام «طهران» در کتاب «تاریخ بغدادی» ثبت گردید. 
-
-در اثر کاوش‌های علمی سیف‌الله کامبخش‌فرد، در سال ۱۳۴۸ در ارتفاعات قیطریه، دومین کشف بزرگ باستان‌شناسی تهران پس از ری به دست آمد که قدمت تمدن در این شهر را به سه هزار و دویست سال پیش می‌رساند. 
-
-در برخی نوشته‌های پارسیگ، ری به عنوان زادگاه زرتشت معرفی شده‌است. همچنین در درگیری میان داریوش سوم و اسکندر مقدونی، اسکندر و سپاهیانش برای چند روز در این منطقه توقف داشتند. 
-
-در نوشته‌های تاریخی از تهران به عنوان منطقه‌ای خوش آب و هوا و پر از باغ‌های میوه یاد شده‌است. در اوایل قرن هفتم بر اثر حمله چندباره مغول‌ها به ری و رخدادهایی همانند زلزله، ری که از شهرهای پرآوازه آن دوران بود، ویران گشت، بسیاری از ��ردمش کشته شدند و گروه‌هایی از آن‌ها نیز به دیگر نقاط پناه بردند؛ تهران یکی از محل‌هایی بود که پناهگاه مردم ری شد که این در کنار انتقال دانش ساخت‌وساز، تجارت و شهروندی مردم ری به تهران، توانست آغاز فصل تازه‌ای برای پیشرفت تهران باشد. 
-
-نخستین زیرساخت‌های شهری
-در دوران صفوی بسیار بر اهمیت تهران افزوده شد. در سال ۹۳۳، شاه تهماسب صفوی فرمان ساخت حصاری با چهار دروازه و ۱۱۴ برج را برای تهران داد. این کار که برای پشتیبانی از پایتخت آن زمان کشور، قزوین صورت گرفت، بر اهمیت تهران افزود؛ پس از این نیز بناهایی شامل حمام، تکیه و مدرسه خانم به دستور مهین‌بانو، خواهر شاه تهماسب، ساخته شدند. از دیگر رخدادهای مهم آن دوران، ساخت بازاری برای تهران بود که پس از ساخت حصار انجام شد. تعیین بیگلربیگی برای بلوک تهران توسط شاه‌عباس صفوی نیز بیش از پیش بر اهمیت تهران افزود. 
-
-پس از سرنگونی صفویان، تهران به دست افغان‌ها افتاد و بار دیگر مرکز رخدادها و توجهات شد. نادرشاه افشار تهران را از افغان‌ها گرفت و پسرش، رضاقلی میرزا را حکمران آن کرد که نشان از اهمیت این شهر در آن زمان داشت؛ پیشینه محله‌هایی نظیر چاله‌میدان و عودلاجان نیز به این دوران برمی‌گردد. 
-
-تهران که پس از صفویان بارها محل اقامت افراد مهم حکومتی بود، در ۱۱۳۹ بیشتر هم مورد توجه قرار گرفت و کریم‌خان زند اقداماتی را برای پایتخت شدن تهران انجام داد؛ او برای مدت کوتاهی تهران را به عنوان پایتخت برگزید اما در نهایت به دلایل اقلیمی و زیست‌محیطی، پایتخت را به شیراز منتقل کرد. 
-
-پایتخت‌شدن
-
-آقامحمدخان، بنیان‌گذار دودمان قاجار که پس از بارها تلاش برای تصرف تهران، بالاخره موفق به انجام این کار شده بود، در نوروز سال ۱۱۶۵، پس از سال‌ها جنگ با خاندان زند و مدعیان پادشاهی، تهران را پایتخت خواند. در آن زمان جمعیت تهران از بیست‌هزار تن فراتر نمی‌رفت و نیمی از تهران باغ و بستان بود. 
-
-از دلایلی که آقامحمدخان، تهران را به عنوان پایتخت ایران برگزید، می‌توان به موقعیت راهبردی جنگی، خودکفایی تولیدی و اقتصادی تهران آن زمان، نزدیکی به گرگان (مرکز ایل قاجار) و نزدیکی به ری اشاره کرد. پایتخت ایران در زمان قاجاریه پیشرفت قابل توجهی داشت. فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار اقدامات مهمی در راستای بهبود وضعیت پایتخت انجام دادند؛ با این حال تغییرات بنیادین شهر تهران در دوران ناصری انجام شد؛ این دوران که با اقداماتی همچون تأسیس ادارات، بیمارستان دولتی، دارالفنون، بهبود اساسی راه‌های اصلی و طرح نقشه جدید شهر همراه بود، باعث شد تهران به بزرگ‌ترین شهر ایران با ۲۵۰ ٬ ۰۰۰ تن جمعیت تبدیل شود. 
-
-تغییرات بنیادین، پایتختی پیشرفته
-تبدیل‌شدن تهران از شهری معمولی به یک پایتخت مدرن، از دوران پهلوی شروع شد. در دوران پهلوی، امور کشوری در پایتخت متمرکز شد و تعداد کارکنان دولتی در شهر به سرعت افزایش یافت؛ در این دوران، شهر تهران علاوه بر دو وظیفه سیاسی و تجاری، وظیفه اداری را نیز پذیرفت. 
-
-در سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۸، ساخت مؤسسات آموزشی بزرگ همانند دانشگاه تهران و بیمارستان‌های امروزی آغاز گردید. ورزشگاه امجدیه، موزه ایران باستان و کتابخانه ملی نیز در همین سال‌ها تأسیس شدند. همچنین در شهر تهران، ساخت سینما، کافه، هتل و رستوران انجام شد و به علت ورود اتومبیل و اتوبوس، خیابان‌ها سنگفرش یا آسفال�� شدند و ساختمان‌هایی جدید با معماری نوین غربی چهره پایتخت را دگرگون کردند. 
-
-گام‌های مهم صنعتی‌شدن تهران نیز در این دوران برداشته شدند. کارخانه‌های سیمان، بلورسازی، چیت‌سازی، دخانیات و صنایع نظامی در پیرامون پایتخت ساخته شدند؛ ایستگاه راه‌آهن نیز در همین دوران گشایش یافت. 
-
-تهران در جنگ جهانی دوم
-
-در طول جنگ جهانی دوم، نیروهای شوروی و انگلیس وارد شهر شدند. همچنین از ۶ تا ۹ آذر ۱۳۲۲، کنفرانس تهران با شرکت چرچیل، روزولت و استالین به صورت محرمانه در سفارت شوروی در تهران برگزار شد. رخدادهای مربوط به جنگ جهانی دوم در تهران، باعث توقف موقت و کندی بسیاری از پروژه‌های توسعه‌ای شد. 
-
-توسعه گسترده و سریع
-نوگرایی، نیازهای تازه، گرد هم آمدن نخبگان اجتماعی و خواست هیئت حاکمه برای ایجاد آرمان‌شهری که همانند پایتخت‌های کشورهای پیشرفته غربی باشد، ذهنیت تحول شهری را در تهران به وجود آورد. 
-
-روند توسعه تهران با ایجاد شهرک‌های تهران‌پارس و نارمک در شرق و تهران‌ویلا، شهرآرا و گیشا در غرب ادامه یافت. همچنین صنایع تازه و فرودگاهی در غرب و تأسیسات ترابری در جنوب گسترش یافتند. احداث اتوبان‌های پارک‌وی، شاهنشاهی، افسریه، ایوبی و همچنین احداث شهرک‌های جدید اکباتان، لویزان، غرب، شوش و ده‌ها کوی مسکونی دیگر در این دوره انجام شد. در این دوره تهران به سرعت به یک کلان‌شهر بین‌المللی تبدیل شد. برنامه‌های توسعه تهران بسیار گسترده بودند و این شهر یکی از شهرهای موفق آسیایی آن دوران بود. 
-
-مطالعات نخستین طرح جامع تهران در سال ۱۳۴۵ آغاز شد و در ۱۳۴۹ به تصویب رسید. در این برهه، تهران حدود ۱۸۰ کیلومتر مربع وسعت داشت و جمعیت آن به ۲ ٫ ۷ میلیون نفر می‌رسید. این طرح، گسترش شهر تهران را به دلیل وجود ارتفاعات در شمال و شرق و نامناسب بودن زمین‌های جنوبی، در منطقه غرب تعیین کرد و سطح شهر را به ده منطقه با مراکز مجهز تقسیم و شبکه‌ای از آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها را نیز پیشنهاد کرد. ویکتور گروئن و عبدالعزیز فرمانفرمائیان مسئولیت این طرح را برعهده داشتند. 
-
-در جریان تدارک جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران، طرح نماد تهران به مسابقه گذاشته شد. برنده مسابقه، حسین امانت، در نهایت برج شهیاد (آزادی) را که هم‌اکنون از برج‌های معروف جهان است، طراحی کرد. همچنین از منشور کوروش بزرگ، نخستین نوشتار حقوق بشری جهان، برای نخستین‌بار در برج شهیاد پرده‌برداری شد. 
-
-تأسیس دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی متعدد در این دوران توانست اوضاع آموزشی تهران را بسیار بهتر کند. برای دادن وجهه ورزشی بهتر به پایتخت نیز، مجموعه ورزشی آریامهر (آزادی) در ۱۰ شهریور ۱۳۵۳ و همزمان با بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ تهران افتتاح شد. این مسابقات، به عنوان نخستین رویداد بین‌المللی مهم ورزشی در تهران برگزار شد؛ همچنین این برای نخستین‌بار بود که بازی‌های آسیایی در خاورمیانه برگزار می‌شد و ورزشگاه آریامهر (آزادی) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ورزشگاه‌های جهان، میزبان اصلی این بازی‌ها بود. 
-
-تهران پس از انقلاب ۱۳۵۷
-
-انقلاب ۱۳۵۷ به همراه درگیری نیروهای نظامی و مردم انقلابی در تهران، پایتخت ایران را محل راهپیمایی‌ها در زمان انقلاب و حتی پس از آن کرد. همچنین هنگام جنگ ایران و عراق، تهران به صورت مکرر تحت حملات هوایی میگ- ۲۵ و موشکی اسکاد قرار گرفت که با تلفاتی نیز همراه بود. دفاع از تهران در آن دوران برعهده سامانه ضدهوایی بود. 
-
-پایتخت ایران دورانی دارای تنش را در دهه‌های اخیر گذراند که برای کل کشور پیامدهایی داشته‌است. گروگان‌گیری در سفارت ایالات متحده آمریکا (۱۳۵۸)، انفجار در دفتر نخست‌وزیری جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۰)، حمله به کوی دانشگاه تهران (۱۳۷۸)، تظاهرات‌های ۱۷ اسفند ۱۳۵۷، ۲۲ خرداد ۱۳۸۵، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶ نمونه‌هایی از رخدادهای مهم سیاسی و اجتماعی دهه‌های گذشته در تهران هستند. 
-
-در دوران جمهوری اسلامی، به دلیل جنگ ایران و عراق، برای نزدیک به یک دهه توسعه‌ای در تهران صورت نگرفت. پس از جنگ، توسعه پایتخت با ساخت راه‌ها و فضای سبز ادامه یافت. برج میلاد از مهم‌ترین نمادهای توسعه تهران در دهه‌های گذشته‌است که با ۴۳۵ متر ارتفاع، به عنوان بلندترین برج ایران، در ۱۶ مهر ۱۳۸۷ با شعار «آسمان نزدیک است» گشایش یافت. 
-
-بحث انتقال پایتخت نیز در دوران جمهوری اسلامی مطرح شده‌است. تمرکززدایی، حل مشکلات تهران و پیشگیری از مشکلات امنیتی و ناشی از زمین‌لرزه، از دلایل موافقان این کار هستند. انتقال پایتخت مخالفانی دارد که شامل دولت حسن روحانی نیز می‌شود؛ اجرایی نبودن، پابرجا بودن مشکلات تهران، هزینه زیاد و وجود نداشتن زیرساخت در دیگر شهرها، از دلایل مخالفان این کار هستند. 
-
-تهران پس از انقلاب ۱۳۵۷ به کانون پذیرش جمعیت در ایران تبدیل شد. این موضوع توانست به شکل‌گیری کلان‌شهر تهران کمک کند و تهران را به یکی از بزرگ‌ترین کلان‌شهرهای خاورمیانه تبدیل کرد. افزایش جمعیت با وجود اینکه به شکل‌گیری کلان‌شهر تهران کمک کرد، در کنار ناکارآمدی مدیریت شهری بر مشکلات آن نیز افزود؛ آلودگی هوا، آلودگی صوتی و ترافیک از این دسته مشکلات هستند. 
-
-جغرافیا
-
-تهران در پهنه‌ای بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه‌های جنوبی البرز گسترده شده‌است و ۷۳۰ کیلومتر مربع مساحت دارد. از نظر جغرافیایی نیز در ۵۱ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۳ دقیقه طول خاوری و ۳۵ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۴ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. گستره کنونی تهران از ارتفاع ۹۰۰ تا ۱۸۰۰ متری از سطح دریا امتداد یافته‌است؛ این ارتفاع از شمال به جنوب کاهش می‌یابد. برای مثال، ارتفاع در میدان تجریش، در شمال شهر حدود ۱۳۰۰ متر و در میدان راه‌آهن که ۱۵ کیلومتر پایین‌تر است، ۱۱۰۰ متر است. 
-
-از دید ناهمواری‌های طبیعی، تهران به دو ناحیه کوهپایه‌ای و دشتی تقسیم می‌شود. از کوهپایه‌های البرز تا جنوب شهر ری، تپه‌های کوچک و بزرگ پرشماری وجود دارند. 
-
-آب‌وهوا
-تهران دارای اقلیم نیمه‌خشک است. شمال شهر به دلیل ارتفاع بیشتر، خنک‌تر از دیگر مناطق شهر است. همچنین بافت نامتراکم، وجود باغ‌های کهن، بوستان‌ها، فضای سبز حاشیه بزرگراه‌ها و کم بودن فعالیت‌های صنعتی در شمال شهر کمک کرده‌اند تا هوای مناطق شمالی به‌طور متوسط ۲ تا ۳ درجه سانتی‌گراد خنک‌تر از مناطق جنوبی شهر باشد. 
-
-مسیر بادها
-مسیر اصلی و جهت باد غالب شهر تهران، شمال غرب به جنوب شرق است. دیگر جریان‌های هوایی که در محدوده شهر تهران می‌وزند عبارت‌اند از: 
-نسیم توچال: با سرد شدن سریع رشته‌کوه‌های البرز در شب‌ها، کانون پرفشار محلی روی کوه توچال شکل‌گرفته و این جریان سرد به دلیل سنگینی و فشار زیاد به سمت پایین کوه روان می‌شود؛ بدین‌ترتیب، در شب نسیم ملایمی از سمت شمال به درون شهر می‌وزد. 
-��ادهای منطقه‌ای جنوبی و جنوب شرقی: این بادها در ماه‌های گرم سال از سمت دشت کویر و چاله‌های مرکزی ایران می‌وزند. 
-بادهای غربی: این بادها از جمله بادهای سیاره‌ای هستند که در تمام طول سال، کمابیش شهر تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهند و می‌توان آن‌ها را باد غالب خواند. 
-
-جریان‌های هوایی، اثرگذاری زیادی در آب‌وهوای تهران دارند. وزش باد غالب از سمت غرب سبب می‌شود که غرب شهر همواره در معرض هوای تازه قرار گیرد؛ با وجود اینکه این باد دود و آلودگی نواحی صنعتی غرب را به همراه می‌آورد، وزش شدید آن می‌تواند هوای آلوده را از شهر تهران بیرون ببرد. 
-
-در بیشتر سال‌ها، فصل زمستان نیمی از کل بارش‌های سالانه تهران را تأمین می‌کند. اسفند پرباران‌ترین ماه سال است و حدود یک‌پنجم از بارش سالانه در آن صورت می‌گیرد. تابستان نیز کم‌باران‌ترین فصل و شهریور خشک‌ترین ماه سال در تهران است. میانگین بارش سالانه شهر در مناطق شمال و جنوب گاهی بسیار تفاوت دارد. در محدوده تهران بین ۲۰۵ تا ۲۱۳ روز هوای صاف تا کمی ابری وجود دارد. 
-
-یکی از شدیدترین بارندگی‌های تهران در ۱ اردیبهشت ۱۳۴۱ روی داد و این بارش ۱۰ ساعت طول کشید؛ هواشناسی نیز اعلام کرد میزان بارش یک روز تهران معادل شش سال بوده‌است. 
-
-خطرات طبیعی
-تهران در برابر بسیاری از رخدادها و خطرات طبیعی از جمله زمین‌لرزه آسیب‌پذیر است. بررسی‌های زمین‌شناسی انجام‌شده بیانگر آن است که شهر تهران روی گسل‌های زیادی قرار دارد. با گسترش فضای شهر، ساخت‌وسازهایی نیز در حریم یا روی گسل‌های بزرگ و لرزه‌خیز انجام شده‌است. افزون بر آن، دشت تهران و شهر ری دارای شکستگی‌هایی است که ممکن است به هنگام لرزش گسل‌های بزرگ، دچار لغزش و جابه‌جایی شوند. با بررسی زمین‌لرزه‌های روی‌داده در گستره تهران و پیرامون آن، زمین‌لرزه‌هایی به بزرگی ۷ ٫ ۷ درجه ریشتر را می‌توان یافت. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که گسل‌های مشا در ارتفاعات البرز و گسل گرمسار فعالیت بیشتری داشته‌اند. 
-
-کارشناسان بر این باورند که با توجه به اینکه از آخرین زمین‌لرزه بزرگ تهران مدت زیادی می‌گذرد، خطر رخ دادن زمین‌لرزه‌ای بزرگ در تهران افزایش می‌یابد. پیش‌بینی زلزله‌هایی تا ۸ ریشتر در تهران شده‌است و تمام مناطق، حتی آن‌هایی که روی گسل نیستند نیز در برابر چنین رخدادهایی آسیب‌پذیرند. البته احتمال ویرانی تمام شهر با یک زمین‌لرزه، از سوی کارشناسان رد شده‌است. 
-
-وضعیت نامناسب مدیریت بحران شهر تهران و احتمال رفتار نامناسب شهروندان هنگام رخ دادن خطرات طبیعی، باعث نگرانی‌هایی شده‌است. «قفل شدن شهر» که بر اثر خروج مردم از محله خود و ایجاد ترافیک هنگام زمین‌لرزه رخ می‌دهد نیز می‌تواند کار امداد و نجات را با مشکل روبرو سازد. 
-
-از سیل نیز توسط مقامات شهری تهران به عنوان خطری جدی یاد شده‌است. اختلاف ارتفاع زیاد، ساخت‌وساز در حریم یا بستر رودها و مسیل‌ها، شرایط اقلیمی ویژه، وجود رودخانه‌هایی نظیر رودخانه کرج، مسیل‌های پرشمار دیگر و قرارگرفتن شهر در پای کوه از جمله دلایل اصلی تهدید تهران توسط سیلاب است. 
-
-در سال ۱۴۰۰، سازمان اینتل لب فرونشست زمین در پیرامون تهران را همانند «بمب ساعتی» دانست و اعلام شد که تهران با سالی ۳۶ سانتی‌متر، رکورددار فرونشست زمین در سراسر جهان است و افت سطح آب‌های زیرزمینی تهران از چرایی‌های این مشکل دانسته شد. 
-
-نمای شهر
-
-تهران شهری برنامه‌ریزی شده‌است که توسعه آن مهار و سعی در هدایتش می‌شود. همچنین ساخت‌وساز در تهران کنترل شده و برای ساختمان‌های بلند شرایط و قوانینی تهیه شده‌است. 
-
-نخستین طرح جامع تهران، در سال ۱۳۴۷ با افق ۲۵ ساله و با مسئولیت عبدالعزیز فرمانفرمائیان و ویکتور گروئن در پنج جلد تهیه شد. این طرح محدود کردن جمعیت تهران به میزان پنج میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۷۰ و پذیرش الگوی توسعه خطی (شرقی-غربی) را پیشنهاد کرده بود که تاکنون از مهم‌ترین مبناهای قانونی توسعه شهر تهران بوده‌است. همچنین تأکید بر رعایت ضوابط حریم گسل‌های تهران برای ساخت‌وساز، از دیگر موارد مطرح‌شده در طرح جامع تهران است که بر این اساس، زمین‌های ساخته نشده‌ای که در محدوده حریم گسل بزرگ شمالی هستند، باید به فضای سبز اختصاص یابند و ساخت‌وساز در این‌گونه زمین‌ها ممنوع شود؛ مگر ساخت بنا در ارتباط با تأسیسات و تجهیزات شهری که با رعایت اصول فنی مصوب، آزاد اعلام شد. 
-
-پس از انقلاب ۱۳۵۷، طرح جامع تهران تنها برای ۸ سال به‌طور مستقیم مبنای کنترل و هدایت توسعه پایتخت ایران بود و در دهه‌های گذشته، تغییرات کالبدی و توسعه کلان‌شهر تهران بیشتر بر مبنای مجموعه‌ای از ضوابط و بخشنامه‌ها صورت گرفته‌است. 
-
-شهر بافت فرسوده‌ای نیز دارد که در برابر زمین‌لرزه بسیار آسیب‌پذیر است. تسهیلات و طرح‌هایی برای نوسازی و بهبود وضعیت بافت‌های فرسوده ارائه شدند که در بسیاری از موارد، با عدم استقبال مالکان و سرمایه‌گذاران روبرو شده‌اند. 
-
-معماری
-تهران به دلیل پایتخت بودن و تمرکز بنیادهای سیاسی و اقتصادی در آن، نسبت به دیگر شهرهای ایران، زودتر با مظاهر نوگرایی و به تبع آن با معماری نوین آشنا شد. این آشنایی در دوران قاجار و به خصوص دوره ناصرالدین‌شاه آغاز شد اما در عمل، در دوران پهلوی بود که جنبه‌های زندگی مدرن از حصار دربار و ارگ سلطنتی خارج شد و چهره شهر را دگرگون ساخت. 
-
-در دوران رضاشاه، معماران و دانش‌آموختگان مطرح اروپایی نقش مهمی در دگرگونی چهره شهر داشتند. بعدتر سبک تازه‌ای از معماری ایران باستان وارد تهران شد. این سبک در برخی پروژه‌ها، در کالبد مدرن بود اما در تزئینات و نماسازی‌ها از معماری باستانی ایران الهام گرفته بود؛ این سبک در ساختمان‌های اداری و مهم آن زمان تهران استفاده شد. 
-
-چند چهره شاخص ارمنی، تعدادی از مهم‌ترین ساختمان‌های دولتی، عمومی و خانه‌های شخصی را در تهران طراحی کرده‌اند. وارطان هوانسیان، پل آبکار، گابریل گورکیان و اوژن آفتاندلیانس از جمله این معماران مشهور هستند. برای نمونه ساختمان اصلی بانک سپه و سینما رودکی از وارطان هوانسیان و کاخ دادگستری و کاخ شهربانی از آثار گابریل گورکیان هستند. 
-
-هم‌اکنون نیز طرح گسترش معماری ایرانی و اسلامی در برنامه‌های پیش رو، برای هویت‌دهی به تهران قرار دارد. 
-
-جمعیت‌شناسی
-
-تهران شهری با گوناگونی گروه‌های قومی است اما جمعیت خارجی آن بسیار کم است. تهران هنگام پایتخت شدن جمعیتی کمتر از ۲۰ هزار تن داشت و اکنون به یکی از پرجمعیت‌ترین کلان‌شهرهای خاورمیانه تبدیل شده‌است. بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، شهر تهران ۸ ٬ ۶۹۳ ٬ ۷۰۶ تن جمعیت دارد. تهران بیست و چهارمین شهر پرجمعیت جهان و پرجمعیت‌ترین شهر باختر آسیا به‌شمار می‌رود. میزان رشد جمعیت ��ر تهران، سالانه ۱ / ۷۹ درصد است. میزان باسوادی نیز در تهران بالاست. 
-
-شهر تهران جمعیت سال‌خورده‌تری نسبت به ایران و استان تهران را در خود جای داده‌است. پراکندگی گروه‌های سنی در تهران یکنواخت نیست و مناطق شمالی دارای جمعیتی با میانگین سنی بالاتری هستند. مناطق حاشیه شهر نیز دارای جمعیت جوان‌تری هستند. 
-
-تحولات جمعیتی تهران به عنوان پایتخت، پس از سال ۱۳۰۰ شامل چهار دوره برجسته می‌شود: 
-دوره اول از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ که خندق‌ها و دروازه‌ها از میان رفتند، راه‌های شهر اصلاح شدند و شهر شکل منظم هندسی به خود گرفت. جمعیت تهران در این دوره افزایش چشمگیری پیدا کرد؛ به‌نحوی که در سرشماری سال ۱۳۱۹ جمعیت پایتخت به ۵۴۰ هزار تن رسید. 
-دوره دوم از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ که با بروز جنگ جهانی دوم همراه بود، دارای تغییرات زیادی نبود و شهر تنها از اطراف توسعه یافت. جمعیت تهران در این دوره مطابق آمار رسمی سال ۱۳۲۵، حدود ۸۸۰ هزار تن بود. 
-دوره سوم از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ که در این دوره به دلیل ساخت بزرگراه‌ها، خیابان‌ها، بلوارها، شهرک‌های تازه و ساختمان‌های بزرگ، تهران رشد چشمگیری داشت، از هر سو گسترش پیدا کرده بود و یکی از شهرهای بزرگ آسیا به حساب می‌آمد. جمعیت تهران در این سال‌ها به سرعت افزایش پیدا کرده بود و از یک‌میلیون و ۸۰۰ هزار تن در ۱۳۳۵ به چهار میلیون و ۵۳۰ هزار تن در سال ۱۳۵۵ رسیده بود. 
-دوره چهارم از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۵ که سال‌های نخست پس از انقلاب ۱۳۵۷ بود، تهران از هر سو گسترش یافت. مهاجرت به تهران و دادن زمین به تعاونی‌ها برای خانه‌سازی و ایجاد خانه‌های ارزان‌قیمت، از دلایل گسترش شهر در این دوران است. براساس آمار سال ۱۳۶۵ جمعیت تهران ۶ ٬ ۰۵۸ ٬ ۲۰۷ تن بود. 
-
-بر اساس آمار سال ۱۳۸۵، استان‌هایی که بیشترین مهاجر را به تهران فرستاده‌اند، شامل استان مرکزی با ۲۱ / ۹ درصد، استان تهران با ۱۵ / ۷ درصد، استان اصفهان با ۵ / ۷ درصد و استان آذربایجان شرقی با ۵ / ۴ درصد از کل مهاجران وارد شده به تهران می‌شود. فراگیرترین دلایل مهاجرت به تهران نیز پیروی از خانواده، جستجوی کار و تحصیل بوده‌است. مقایسه نتایج آمار سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۹۵ نیز گویای این است که از میزان رشد مهاجرت به مناطق ۲۲ گانه شهر کاسته شده‌است. در میان مناطق تهران، منطقه ۵ بیشترین و منطقه ۱۶ کمترین شمار مهاجران را جای داده‌است. 
-
-جمعیت خالص افزوده‌شده به تهران در دهه‌های گذشته، بیش از پنج میلیون نفر است، که پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی گسترده‌ای داشته‌است. براساس شش دوره سرشماری انجام‌شده، جمعیت تهران از سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ حدود پنج برابر شده‌است و این رشد در شهرهای اطراف، بیشتر از شهر تهران بوده‌است؛ در کل، رشد شهر تهران طی دهه‌های اخیر در حال کاهش بوده و بیشتر بر جمعیت پیرامون آن افزوده شده‌است. 
-
-گروه‌های قومی
-بر پایه سرشماری در دوره قاجار در سال ۱۸۵۳ میلادی صاحب خانه‌های تهران به این صورت بوده‌اند ۱۵ ٪ تهرانی و ۱۲ ٪ اصفهانی و ۱۰ ٪ شیرازی و ۸ ٪ کاشانی و ۴ ٪ شمالی و بقیه از نقاط دیگر مانند قزوین و تبریز و ایروان و کرمانشاه و.. بودند. و در سال ۱۸۶۸ میلادی کسانی که خود را تهرانی اصل می‌دانستند ۲۶ ٫ ۸ ٪ و اصفهانی ۶ ٫ ۷ ٪ و آذربایجانی ۵ ٫ ۶ ٪ و قاجارها ۱ ٫ ۴ ٪ بوده‌اند. ۵۹ ٪ از دیگر نقاط ایران بوده‌اند از جمله کاشانی‌ها و عراقی‌ها (اهالی مرکز ایران) و شیرازی‌ها که در این میان کاشانی‌ها بیشتر از بقیه بوده‌اند. 
-
-امروزه بیشینه مردم تهران را پارسیان تشکیل می‌دهند؛ پس از آن‌ها، به ترتیب، آذری‌های ایرانی و مازندرانی‌ها بزرگ‌ترین اقلیت‌های قومی موجود در تهران هستند. همچنین قومیت‌های کرد و گیلک نیز از دیگر اقوام پرجمعیت شهر هستند. تهران میزبان جمعیت خارجی کمی است و بیشترین خارجی‌های ساکن آن را افغانستانی‌ها و پس از آن، پاکستانی‌ها و عراقی‌ها تشکیل می‌دهند. 
-
-گویش
-
-تهران بزرگ‌ترین شهر فارسی‌زبان جهان است. ۹۸ درصد تهرانی‌ها زبان فارسی را می‌فهمند و ۱۰ درصد از آن‌ها توان گفتگو به حداقل یکی از زبان‌های رایج جهان را دارند. گویش قدیم تهرانی، در گذشته گویش خاص مردم تهران بود که در طول زمان کم‌رنگ شد و تغییراتی یافت. لهجه تهرانی تنها دارای واژگان متفاوت نبود و در برخی موارد، دارای قواعد، رسم و ساختار ادبی بوده‌است. در هر بخش از تهران، این لهجه از شهرهای مجاور اثر گرفت و مناطق شمالی مانند ونک و شمیران و تجریش، گویش مازندرانی، مناطق جنوبی تهران که با شهر ری مجاور بوده گویش راجی (رازی) داشته و مناطق غرب تهران به سمت کرج نیز متأثر از تاتی بود. 
-
-دین
-
-بر اساس اصل دوازدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دین رسمی کشور، اسلام با مذهب شیعه دوازده‌امامی است؛ وضعیت دین مردم تهران نیز مجموعا همانند شرایط کلی دین در ایران است و بیشتر مردم این شهر، رسما مسلمان و شیعه دوازده‌امامی هستند. دیگر جوامع مذهبی در تهران شامل اهل سنت، بهائیان، زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان می‌شود. 
-
-افراد زرتشتی، مسیحی و یهودی تنها اقلیت‌های دینی تهران و ایران هستند که در حد قانون در انجام آیین دینی خود آزادند. همچنین برخی اقلیت‌های دینی، همانند زرتشتیان، دارای انجمن و مدارس اختصاصی خود در تهران هستند. مراکز مذهبی ساخته‌شده در شهر نیز شامل مسجد، کلیسا، کنیسه و نیایشگاه‌های زرتشتی می‌شود. 
-
-مشکلات اجتماعی
-حسین رحیمی، رئیس پلیس تهران، در سال ۱۳۹۷ اعلام کرد که بیشتر آمار جرم در تهران، به ترتیب، مربوط به دزدی، مواد مخدر و درگیری‌های خیابانی بوده‌است. بیشتر دزدی‌های ثبت‌شده در ایران، متعلق به تهران هستند. از معتادان متجاهر نیز به عنوان یکی از مشکلات مردم و شهر تهران یاد می‌شود؛ به گزارش خبرگزاری تسنیم، این افراد عامل برخی دزدی‌ها و خرده‌فروشی مواد مخدر در سطح شهر هستند. خشونت و درگیری‌های خیابانی در پایتخت ایران، باعث نگرانی کارشناسان شده‌است که برخی دلایل آن را نابرابری اجتماعی، مشکلات اقتصادی، مشکلات شهری تهران و عدم اطمینان به آینده می‌دانند. 
-
-حقوق کودکان
-
-مشکلات اجتماعی تهران و فقر باعث شده‌است که حقوق کودکان این شهر نادیده گرفته شود. مشکلات کودکان تهران شامل اجبار به ازدواج، اعتیاد پدر و مادر، بدسرپرستی، فرار از خانه، بی‌شناسنامگی، کار، سوءتغذیه و خشونت‌های جسمی، روحی و جنسی می‌شود. 
-
-کودکان کار در شهر تهران به سه دسته ایرانی، افغانستانی و ایرانی کولی تقسیم می‌شوند. نتایج تحقیقاتی که در سال ۱۳۹۵ منتشر شد، نشان می‌دهد که بسیاری از این کودکان حاصل عدم پیروی از سیاست‌های جمعیتی هستند و در خانواده‌هایی پرجمعیت زندگی می‌کنند. همچنین بر اساس همین تحقیقات، مشخص شد که بیشترین تراکم کودکان برای کار در خیابان، به ترتیب، در منطقه ۲، منطقه ۱۲ و منطقه ۱ است. بسیاری از کودکان کار تهران نیز مسیری طولانی را از محل زندگی خود تا محل کارشان طی می‌کنند. 
-
-حقوق زنان
-
-تجمعات فعالان حقوق زنان در تهران به شکلی خشونت‌آمیز سرکوب می‌شود و گزارش‌هایی از بازداشت حاضران در تجمعات منتشر شده‌است. بانوان تهرانی در صورت نداشتن پوشش اسلامی، جریمه یا دستگیر می‌شوند. پلیس تهران سابقه برخورد با رانندگان بدحجاب را نیز دارد. در سال ۱۳۹۷، ویدئویی از خشونت یک مأمور گشت ارشاد علیه یک دختر تهرانی به خاطر پوشاکی که بر تن کرده بود، در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد و بازتابی جهانی داشت. 
-
-تلاش‌های شهروندان تهرانی در مقابله با حجاب اجباری، با خشونت از سوی نیروهای نظامی و شبه‌نظامی پاسخ داده می‌شود. در دی‌ماه ۱۳۹۶، اعتراضات علنی به حجاب اجباری در خیابان انقلاب تهران توسط ویدا موحد آغاز شد؛ پس از آن، دیگر دختران نیز در مناطق مختلف خیابان انقلاب و در دیگر خیابان‌ها و شهرهای ایران، با رفتن روی بلندی و برداشتن پوشش سر، نسبت به حجاب اجباری اعتراض کردند. گزارش‌هایی نیز از دستگیری و ضرب‌وشتم دختران خیابان انقلاب وجود دارد که با انتقاد سازمان‌های مدافع حقوق بشر، از جمله عفو بین‌الملل و دیدبان حقوق بشر روبه‌رو شده‌است. 
-
-اقتصاد
-
-تهران کانون اقتصادی ایران است. همچنین این شهر به عنوان پایتخت سیاسی ایران، مشاغل فراوانی در زمینه‌های گوناگون دارد و اولین منطقه صنعتی کشور محسوب می‌شود. فعالیت‌های اقتصادی بین‌المللی با وجود پایتخت بودن، تاریخ و بزرگی تهران نقش چندانی در تعداد شاغل‌های آن ندارد. 
-
-بر اساس آمار سال ۱۳۹۵، سهم تهران در کل تولید ناخالص داخلی ایران ۲۱ درصد است و با اختصاص نیمی از بخش صنعت کشور به خود، نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد. صنایع تهران شامل خودروسازی، الکترونیک و تجهیزات الکتریکی، تسلیحات نظامی، منسوجات، شکر، سیمان و محصولات شیمیایی است. همچنین تهران، مرکزی پیشرو در فروش فرش و مبلمان در ایران است. در جنوب حومه تهران نیز یک پالایشگاه نفت به نام پالایشگاه نفت تهران وجود دارد. مقر اصلی شرکت ملی نفت ایران، دومین شرکت بزرگ نفتی جهان در تهران قرار دارد. ایران‌خودرو نیز به عنوان بزرگ‌ترین خودروساز ایران، در تهران کارخانه دارد و مقر اصلی آن نیز در همین شهر است. 
-
-جوانان تهران درگرفتن کار و فرصت‌های اقتصادی مشکلاتی دارند. طبق اعلام عیسی فرهادی، فرماندار وقت تهران در سال ۱۳۹۷، نرخ بیکاری تهران ۱۱ / ۵ درصد است و با توجه به میزان مهاجرت بیکاران به تهران، کاهش آن سخت است. 
-
-طبق آمار سال ۱۳۹۴، ردیف مسکن، آب، برق و گاز، با سهمی معادل ۴۹ / ۹ درصد، بیشترین سهم از متوسط هزینه ناخالص یک خانوار ساکن تهران را به خود اختصاص داده‌است؛ پس از آن نیز ردیف خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها با سهم ۱۵ / ۷ درصدی قرار دارد. 
-
-بورس اوراق بهادار تهران به عنوان بزرگ‌ترین بازار بورس ایران، در سال ۱۳۴۶ و بر پایه قانون مصوب اردیبهشت ۱۳۴۵ تأسیس شد. به عنوان یک رکورد، شاخص کلی آن در ۲۷ خرداد ۱۳۹۷ به بالای ۱۰۲ هزار و ۴۵۲ واحد رسیده بود. همچنین به عقیده بسیاری از کارشناسان بازارهای مالی ایران، سیاست‌های خارجی حکومت و بهای نفت و ارزهای خارجی از عوامل تأثیرگذار بر این بازار هستند. 
-
-خرید
-
-با وجود مراکز خرید نوین در شهر، بازار تهران به عنوان بازاری قدیمی که در مرکز شهر و در منطقه ۱۲ شهرداری تهران قرار دارد، همچنا�� دارای اهمیت بالای اقتصادی در تهران و کشور است. 
-
-گردشگری
-
-تهران یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگری ایران به حساب می‌آید و دارای مجموعه‌ای از جاذبه‌های گردشگری است که شامل کاخ‌ها و موزه‌هایش می‌شود. میدان و برج آزادی، برج میلاد، پل طبیعت و کاخ گلستان از جاذبه‌های گردشگری مهم شهر تهران هستند. 
-
-تهران در سال ۲۰۰۹ میلادی، میزبان ۶۴۶ هزار گردشگر خارجی بود و در سال ۲۰۱۲ این آمار به ۱ / ۱۱ میلیون تن تغییر یافت. افزایش پیوسته ورود گردشگران خارجی به این شهر باعث شد آمار این گردشگران در سال ۲۰۱۵ به ۱ / ۵۱ میلیون تن برسد. عراقی‌ها بیشترین درصد مسافران خارجی تهران را از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ تشکیل می‌دادند. حدود ۳۰۵ هزار عراقی در سال ۲۰۱۲ در تهران اقامت شبانه داشتند که این میزان در سال ۲۰۱۶ به ۴۸۷ هزار تن رسید. پس از عراقی‌ها، آذربایجانی‌ها دومین گروه مسافران وارد شده به تهران بوده‌اند. 
-
-در سال ۲۰۱۲، ۱۹۶ هزار گردشگر آذربایجانی به تهران سفر کردند و این میزان در سال ۲۰۱۶ به ۳۲۰ هزار نفر رسید. افغانستان نیز در سال ۲۰۱۶ با فرستادن ۱۵۶ هزار گردشگر با اقامت شبانه به تهران، در رده سوم مبادی برتر تهران قرار گرفته بود که پس از آن، ترکیه و ترکمنستان قرار داشتند. در سال ۲۰۱۶، حدود ۱۴۳ هزار تن از شهروندان ترکیه و ۷۵ هزار تن از شهروندان ترکمنستان به تهران سفر کردند و دارای اقامت شبانه در این شهر بودند. 
-
-تهران با جذب ۱ / ۶۴ میلیون گردشگر در سال ۲۰۱۶ میلادی، یکی از مهم‌ترین شهرهای خاورمیانه در زمینه گردشگری بوده‌است. همچنین تهران پس از شهرهای دبی، ژوهانسبورگ، ریاض و ابوظبی، در رتبه پنجم از دیدگاه شمار ورود گردشگران خارجی در سال ۲۰۱۶ در مناطق آفریقا و خاورمیانه قرار داشت و گردشگران خارجی تهران در این سال، نیم میلیارد دلار هزینه‌کرد داشته‌اند. 
-
-زیرساخت
-
-ترابری
-
-هواپیمایی
-
-تهران دارای دو فرودگاه بین‌المللی مهرآباد و امام خمینی است که از پررفت‌وآمدترین فرودگاه‌ها در ایران هستند. فرودگاه مهرآباد که در سال ۱۳۱۷ تأسیس شد، در بخش غربی تهران قرار دارد و نام آن از روستای مهرآباد که پیش‌تر در آن منطقه وجود داشت، گرفته شده‌است. بر اساس آمار اردیبهشت ۱۳۹۷، فرودگاه مهرآباد بیشترین عملکرد را میان فرودگاه‌های ایران داشت؛ همچنین تا همین زمان، این فرودگاه بیش از ۳۰ درصد از پروازهای ایران را به خود اختصاص داده بود. 
-
-فرودگاه امام خمینی نیز در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی تهران و در زمینی به وسعت ۱۳ ٫ ۵ هزار هکتار ساخته شده‌است. پیشنهاد ساخت این فرودگاه در سال ۱۳۴۶ از سوی ایکائو داده شد و گشایش اولیه آن نیز در سال ۱۳۸۳ انجام شد. این فرودگاه بر اساس آمار آبان ۱۳۹۶، بیشترین سهم را از پروازهای خارجی در میان فرودگاه‌های ایران داشته‌است. 
-
-اتوبوس‌ها
-تهران دارای چهار پایانه مسافربری شرق، غرب، بیهقی (میدان آرژانتین) و جنوب است. خدمت اتوبوس‌ها به شهروندان تهرانی دارای پیشینه‌ای طولانی است. در سال ۱۳۰۵، تعدادی اتوبوس از شوروی خریداری شد و در ۸ خط اتوبوسرانی خصوصی از آن‌ها استفاده شد؛ مسیر نخستین خط احداث‌شده نیز، از سبزه‌میدان تا کارماشین بود. 
-
-پس از گذشت سال‌ها از خدمت‌رسانی اتوبوس‌ها در شهر تهران، برای نخستین‌بار در سال ۱۳۲۰ بود که نظم قابل قبولی در استفاده از آن‌ها شکل گرفت و تا سال ۱۳۳۵ تعداد خطوط به ۳۸ خط رسیده بود. شرکت واحد ات��بوسرانی تهران، در سال ۱۳۳۵ به عنوان نخستین شرکت سهامی اتوبوسرانی عمومی ایران تأسیس شد. 
-
-اتوبوس برقی تهران، در سال ۱۹۹۲ میلادی به عنوان تنها نمونه از این سامانه در ایران، گشایش یافت. در سال ۲۰۰۵، اتوبوس برقی تهران شامل پنج خط می‌شد که همگی از میدان امام حسین آغاز می‌شدند. 
-
-ایجاد و گسترش سامانه اتوبوس تندرو تهران، به عنوان یکی از ارکان نوسازی شرکت واحد اتوبوسرانی تهران، از سال ۱۳۸۵ در دستور کار مدیریت ترابری شهر و شرکت واحد قرار گرفته‌است. 
-
-بر اساس گزارشی در سال ۱۳۹۶، اتوبوسرانی تهران با مشکلاتی از قبیل فرسودگی و کمبود تعداد اتوبوس‌های فعال روبرو است که این موضوع می‌تواند باعث افزایش آلودگی هوا و کاهش کیفیت خدمات به شهروندان شود. 
-
-خودروها، راه‌ها و ترافیک
-
-تهران دارای شبکه متراکم بزرگ‌راهی است و این شبکه توسط گروهی گسترده از خیابان‌ها و جاده‌ها همراهی می‌شود. بزرگ‌راه آزادگان طولانی‌ترین بزرگ‌راه تهران با داشتن ۳۶ / ۴ کیلومتر طول است. 
-
-سفر با خودروی شخصی در تهران رایج است و شهروندان تمایل زیادی به استفاده از خودروی شخصی دارند. ترافیک تهران نیز وضعیت مناسبی ندارد و گاهی بحرانی خوانده شده‌است. پس از ماه مهر نیز معمولا وضعیت ترافیکی شهر به دلیل افزایش سفرهای محصلان بدتر می‌شود. 
-
-شمار خودروها و وسایل نقلیه شخصی در شهر تهران به صورت روزافزون در حال افزایش است و این موضوع به یکی از مشکلات مهم این کلان‌شهر تبدیل شده‌است. به گفته مازیار حسینی، معاون سابق حمل‌ونقل و ترافیک شهرداری تهران، تعداد خودروهای این شهر حدود ۶ برابر ظرفیت خیابان‌های آن است. 
-
-پیدا کردن جای پارک در برخی مناطق تهران بسیار سخت است و به یک مشکل برای شهروندان تبدیل شده‌است. به گفته احمد دنیامالی پیدا کردن پارکینگ یکی از مشکلات شهر تهران بوده و کمبود پارکینگ تأثیری مستقیم در افزایش ترافیک داشته‌است. 
-
-تاکسی‌ها
-
-در سال ۱۳۲۵، شرکتی با ۱۰ دستگاه خودروی ساخته فیات، در تهران آغاز به ارائه خدمت به مسافران کرد؛ تاکسی‌های این شرکت بیشتر در مراکز تفریحی شهر حاضر بودند و مانند آژانس‌های امروزی تهران، مسافران را بدون سوار کردن مسافری دیگر در بین راه، به مقصد می‌رساندند. با توجه به استقبال مردم، این شرکت شمار خودروهایش را تا ۵۰ دستگاه افزایش داد. 
-
-در برخی منابع تاریخی، از اشرف‌الملوک فخرالدوله به عنوان بنیان‌گذار نخستین سازمان تاکسی‌رانی تهران یاد شده‌است. 
-
-اکنون تاکسی‌های تهران به چهار گروه بی‌سیم، خطی، ویژه و گردشی تقسیم شده‌اند. همچنین سن فرسودگی تاکسی‌ها ۱۰ سال در نظر گرفته شده‌است و تاکسی‌های فرسوده باید در طرح نوسازی شرکت کنند. 
-
-راه‌آهن و مترو
-
-در سال ۱۲۶۱، یک خط آهن با تقریبا ۸ کیلومتر طول و عرض ۱۰۰۰ میلی‌متر، از تهران به شهر ری کشیده شد و مدتی بعد، امتیاز آن به یک شرکت بلژیکی واگذار شد. نخستین کلنگ ساختمان ایستگاه راه‌آهن تهران در ۲۳ مهر ۱۳۰۶، با اختصاص زمینی به مساحت ۱۷۴ هکتار، به زمین زده شد. بنای این ایستگاه را یک مهندس اوکراینی طراحی کرد و در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. 
-
-نخستین مطالعات برای ایجاد مترو تهران، در سال ۱۳۵۰ توسط سوفرتو و سازمان حمل‌ونقل پاریس انجام شد و تا سال ۱۳۵۹، کارهای لازم برای توسعه مترو انجام شد. از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۵، به دلیل جنگ ایران و عراق، طرح به صورت کامل متوقف شد. از سال ۱۳۷۴ به بعد، گسترش متروی تهران به صورت جدی دنبال شده‌است. در ۱۶ اسفند ۱۳۷۷ نیز نخستین گشایش رسمی مترو انجام شد و با استقبال خوبی از سوی مردم روبرو شد. 
-
-بر اساس آمار سال ۱۳۹۵، متروی تهران روزانه ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار مسافر را جابه‌جا می‌کند. همچنین در پایان همین سال، شمار سفرهای انجام‌شده با مترو تهران از مرز هفت میلیارد گذشت. خط ۳ مترو تهران نیز طولانی‌ترین خط مترو این شهر است. 
-
-فضای سبز
-
-تهران به دلیل داشتن آب‌وهوای مناسب و فراوانی آب، معمولا منطقه سرسبزی بوده و در منابع جغرافیایی قدیم از درختان انبوه و باغ‌های تهران یاد شده‌است. با وجود پیشینه طولانی و تاریخی باغ‌داری در تهران، نخستین باغ‌های معروف تهران، در دوران صفوی و پس از آن در دوران قاجار، در دوره فتحعلی‌شاه پدید آمدند. در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار نیز دگرگونی‌های مهمی در شیوه باغ‌داری پایتخت ایجاد شد و باغ‌داری نوین، پس از روبرو شدن اشراف با سبک اروپایی آن و استخدام باغ‌بان‌های خارجی وارد تهران شد. همچنین تهران برای چنارهایش مشهور بوده‌است. 
-
-باغ و عمارت عین‌الدوله، باغ فردوس، باغ نگارستان و کاخ گلستان نمونه‌هایی از باغ‌های تهران هستند. 
-
-بر اساس آماری در سال ۱۳۹۵، سرانه فضای سبز درون‌شهری تهران، فقط با احتساب فضاهای سبز همگانی، ۱۵ ٫ ۸ متر مربع بوده‌است. همچنین طبق گفته مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران در سال ۱۳۹۳، این شهر ۲ ٬ ۱۰۰ بوستان داشته‌است. 
-
-تلاش‌ها برای رسیدن سرانه فضای سبز تهران به استانداردهای جهانی ادامه دارد و در برنامه‌های شهرداری به آن اشاره شده‌است. ایجاد بوستان‌های جدید، ایجاد فضای سبز در حاشیه بزرگ‌راه‌ها، ایجاد و گسترش فضای سبز عمودی و گسترش کمربند سبز تهران از برنامه‌هایی هستند که توسط سازمان‌های مسئول دنبال می‌شوند. 
-
-بهداشت و سلامت
-مراقبت‌های بهداشتی در تهران عمدتا توسط درمانگاه‌ها و بیمارستان‌های خصوصی ارائه می‌شود. اگر چه شبکه بهداشتی دولتی که شامل آزمایشگاه‌ها، بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و مراکز توان‌بخشی می‌شود نیز در شهر وجود دارد. سیستم‌های بیمه‌ای، بخش قابل توجهی از هزینه‌ها که شامل بخش درمان خصوصی نیز می‌شود را پوشش نمی‌دهند. 
-
-در برخی منابع اعلام شده‌است که نخستین بیمارستان تهران، در سال ۱۲۳۱ تأسیس شده‌است؛ اما در منابع دیگر اعلام شده‌است که نخستین بیمارستان تهران، در سال ۱۲۵۵ با نام مریضخانه دولتی تأسیس شده‌است که نام آن، در سال ۱۳۱۹ برای قدردانی از ابوعلی سینا، به بیمارستان سینا تغییر یافت. 
-
-تهران میزبان شماری از معتبرترین بیمارستان‌های ایران است. بیمارستان میلاد با ۱۰۰۰ تخت در سال ۱۳۸۰ تأسیس شد و دارای بخش‌های تخصصی قابل توجهی است. 
-
-بیمارستان‌های آراد، پارس و پارسیان نیز از بیمارستان‌های خصوصی تهران هستند. 
-
-در سال ۱۳۹۶، سخنگوی وزارت بهداشت ایران اعلام کرد که ۷۵ درصد از بیمارستان‌های دولتی تهران فرسوده بوده و در برابر رخدادهای طبیعی مقاوم نیستند. 
-
-فرهنگ و هنر
-
-تئاتر
-
-پیشینه تئاتر در تهران، از زمان ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز می‌شود. ناصرالدین‌شاه در سفری که به اروپا داشت، با تئاتر آشنایی یافت و فرمان ساخت سالنی را برای اجرای تئاتر در تهران صادر کرد. در همین دوران بود که تکیه دولت ساخته شد. 
-
-با روی کار آمدن مشروطیت در ایران، تئاتر پیشرفت بیشتری کرد و تئاترهای تازه‌ای پدید آمد که از اولین آن‌ها تئاتر فرهنگ بود که در عمارت مسعودیه نمایش می‌داد. تئاتر دوم نیز تئاتر ملی بود که که ریاست آن را عبدالکریم‌خان محقق‌الدوله بر عهده داشت. 
-
-تالار رودکی نیز یکی از مجهزترین و بزرگ‌ترین تالارهای اپرا، موسیقی و تئاتر در ایران است که توسط اوژن آفتاندلیانس طراحی‌شده و با نام شاعر و نوازنده ایرانی، رودکی، در ۳ آبان ۱۳۴۶ گشایش یافته‌است. 
-
-تئاتر شهر تهران در سال ۱۳۴۶ توسط علی سردارافخمی طراحی شد و ساخت آن پنج سال به طول انجامید. این مجموعه در روز شنبه، هفتم بهمن ۱۳۵۱ با روی صحنه رفتن نمایش باغ آلبالو نوشته آنتون چخوف و به کارگردانی آربی اوانسیان به عنوان مهم‌ترین سالن تئاتر ایران گشایش یافت. 
-
-از سال ۱۳۶۱ نیز جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به صورت سالانه و در بازه زمانی دهه فجر در تهران برگزار می‌شود. 
-
-فیلم و سینما
-
-میرزا ابراهیم‌خان صحاف‌باشی نخستین سالن نمایش فیلم تهران را در سال ۱۲۸۳ ایجاد کرد. روسی‌خان نیز در سال ۱۲۸۶ تصمیم گرفت که در مغازه‌اش نمایش همگانی فیلم راه‌اندازی کند. او کارش را توسعه داد و با استقبال خوبی از سوی مردم مواجه شد؛ این موضوع به ایجاد رقابت و پیشرفت سینما در تهران کمک کرد. 
-
-در دوران پهلوی اول، برای مدتی سینماهای تهران تعطیل شدند اما بالاخره مشروط بر این‌که از ساعت ۱۸ شروع و تا ساعت ۲۱:۳۰ کارشان پایان یابد، به فرمان سید ضیاءالدین طباطبایی باز شدند. سینماهای این دوران، همان‌گونه که پیش از این نیز رسم بود، بر اساس ماده ۹ نظامنامه سینماها، فیلم‌هایی از انواع «فیلم اخبار»، «فیلم علمی» و «فیلم بزرگ نمایش» را نمایش می‌دادند. 
-
-نخستین سینمای مدرن ایرانی نیز گراند سینمای تهران بود که در سال ۱۳۰۵ تأسیس شد و ترجمه میان‌نویس‌های خارجی نیز از آن شروع شد؛ پس از این اقدام گراند سینما، بر اساس دستور نظامنامه، سینماهای تهران باید خلاصه‌ای از داستان فیلم را چاپ می‌کردند. همچنین در اواخر دهه بیست، اغلب سینماهای تهران، دارای ارکستر بود. 
-
-از دهه چهل تا ۱۳۵۷، از ۹۰ سینمای فعال شهر تهران، نام بیش از یک سوم آن‌ها خارجی بود. در این دوران شمار قابل توجهی از سینماهای نوین تهران در اختیار شرکت‌های خارجی بود. همچنین به گزارش دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی وزارت فرهنگ و هنر، از ۴۷۳ فیلم نمایش داده‌شده در سال ۱۳۵۳ در تهران، ۶۱ فیلم ایرانی، ۱۴۳ فیلم آمریکایی و دیگر فیلم‌ها نیز از کشورهای انگلستان، فرانسه، ایتالیا، هندوستان، ژاپن، هنگ‌کنگ و شوروی بوده‌اند. 
-
-از سال ۱۳۴۴ که سینمای ایران در اوج بود، فیلم‌هایی همانند قیصر، گنج قارون و گاو سینماهای تهران را درنوردیدند. 
-
-با انقلاب ۱۳۵۷، شماری از سینماهای تهران در آتش سوختند و نام شمار قابل توجهی از سینماهای باقی‌مانده نیز تغییر یافت. فروشنده از موفق‌ترین فیلم‌هایی است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ در تهران فیلم‌برداری شده‌است. جشنواره فیلم فجر نیز از سال ۱۳۶۱، هر ساله در تهران برگزار می‌شود. 
-
-موسیقی
-
-شمار قابل توجهی گروه موسیقی مطرح در تهران شکل گرفته‌اند. گروه بلک کتس در سال ۱۳۴۱ توسط شهبال شب‌پره که مغز متفکر گروه نامیده می‌شود، در تهران تأسیس شد. 
-
-تهران محل زندگی بسیاری از خواننده‌های مطرح ایران نیز بوده‌است. ابراهیم حامدی با نام هنری «ابی» که به «آقای صدای موسیقی ایرانی» معروف است، ساکن تهران بود و تا پیش از انقلاب ۵۷ در ایران فعالیت می‌کرد. فائقه آتشین با نام هنری «گوگوش» که از پرهوادارترین خوانندگان تاریخ موسیقی ایران به‌شمار می‌رود و در کشورهای آسیای میانه و خاورمیانه هواداران بسیاری دارد، ساکن تهران بود و تا پیش از انقلاب ۵۷ در ایران فعالیت می‌کرد. 
-
-پس از انقلاب ۱۳۵۷، خوانندگان زن در سراسر ایران دچار مشکلاتی شدند. روحانیون خواندن زنان را به شهوت و مسائل جنسی ربط دادند و پخش ترانه‌های آنان در رادیو و تلویزیون ملی ممنوع شد. در حال حاضر زنان می‌توانند با تهیه مجوزی مخصوص، در تهران اجرا داشته باشند. 
-
-تالار وحدت و تالار وزارت کشور میزبان کنسرت گروه‌های ایرانی و خارجی هستند. همچنین تالار وحدت محل اجرای ارکستر سمفونیک تهران، بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین ارکستر سمفونیک ایران است. 
-
-جشنواره موسیقی فجر نیز از سال ۱۳۶۴، هر سال در تهران برگزار می‌شود. 
-
-موزه‌ها
-
-شماری موزه بزرگ در تهران وجود دارد که در مجموع، به طیف گسترده‌ای از موضوعات می‌پردازند. برای نمونه، موزه ملی ایران در باستان‌شناسی ایران متمایز است، موزه فرش ایران هنر قالی‌بافی ایرانی را نمایش می‌دهد و موزه هنرهای معاصر تهران نیز آثار هنرمندان سرشناس بین‌المللی را نگهداری می‌کند. 
-
-خوراک
-تهران پایتخت ایران است؛ کشوری که از مکتب‌های اصلی آشپزی در جهان به‌شمار می‌رود و ۲۵۰۰ نوع خوراک دارد. در تهران رستوران‌های آسیایی، اروپایی و شمار قابل توجهی پیتزافروشی وجود دارد. بر اساس گزارشی، رستوران‌های خارجی تهران بیشتر در مناطق شمالی شهر قرار دارند. 
-
-زندگی شبانه
-تهران از اندک پایتخت‌های جهان است که زندگی شبانه ندارد و از نیمه‌شب کاملا تعطیل می‌شود. برای سال‌ها، زندگی شبانه در تهران تنها یک ماه در سال، در قالب یک طرح ویژه یا در ماه رمضان وجود دارد. البته در برخی خیابان‌های تهران با عرضه خوراک خیابانی، زندگی شبانه تهران اندکی احیا شده‌است. 
-
-ورزش
-
-تهران نخستین شهر در خاورمیانه بود که میزبانی بازی‌های آسیایی را بر عهده گرفت. تهران میزبان بازی‌های آسیایی ۱۹۷۴ بود و همزمان با آن، مجموعه ورزشی آریامهر (آزادی) به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین‌های آن زمان در ۱۰ شهریور ۱۳۵۳ افتتاح شد. 
-
-فدراسیون هندبال آسیا، مهم‌ترین نهاد مسئول هندبال در آسیا، در سال ۱۳۵۳ رسما در تهران تشکیل شد. 
-
-توچال و شمشک از مهم‌ترین پیست‌های اسکی تهران هستند. توچال شلوغ‌ترین و نزدیک‌ترین پیست اسکی تهران است که در پایان خیابان ولنجک، در ۳ کیلومتری میدان تجریش، در منطقه شمیرانات قرار دارد. شمشک دومین پیست اسکی بزرگ در ایران پس از دیزین است و در ۵۷ کیلومتری شمال شرق تهران قرار دارد. دیزین، مهم‌ترین پیست اسکی ایران و معتبرترین پیست اسکی در خاورمیانه نیز برای مردم تهران در دسترس است. 
-
-فوتبال
-فوتبال ورزش نخست تهران است و شهرآورد تهران میان دو تیم استقلال و پرسپولیس برگزار می‌شود. فوتبال در تهران توسط انگلیسی‌ها رواج یافت و نخستین زمین بازی آن‌ها نیز میدان مشق بود. آشنایی تهرانی‌ها با فوتبال نیز از همین طریق صورت پذیرفت. 
-
-نخستین تشکیلات فوتبالی تهران، در سال ۱۳۰۲ با نام «کلاب ایران» پدید آمد. در سال‌های میانی حکومت رضاشاه چندین باشگاه در تهران تأسیس شد و در سال ۱۳۱۶ مسابقاتی میان آن‌ها برگزار شد. کمی بعد عب��س اکرامی باشگاه شاهین را تأسیس کرد که برای چند دهه از قوی‌ترین باشگاه‌های ایران بود. در سال ۱۳۱۷ نیز بزرگ‌ترین ورزشگاه فوتبال ایران تا به آن زمان گشایش یافت که امجدیه نامیده شد. 
-
-استقلال دو بار و پاس یک‌بار به عنوان قهرمانی جام قهرمانان آسیا دست یافتند. پرسپولیس هم یک عنوان قهرمانی در جام برندگان جام آسیا دارد. از دو تیم استقلال و پرسپولیس معمولا به عنوان قطب‌های اصلی فوتبال ایران یاد می‌شود و این تیم‌ها در دیگر شهرهای ایران نیز هوادار دارند. 
-
-آموزش و پژوهش
-
-آموزش در تهران دارای جداسازی جنسیتی از مقاطع ابتدایی است. آموزش ابتدایی و متوسطه در تهران عمدتا توسط دولت ارائه شده‌است؛ اگرچه مدارس خصوصی نیز وجود دارد. ورود به دانشگاه‌ها نیز از طریق یک آزمون سراسری رقابتی اداره می‌شود. 
-
-حوزه‌های علمیه
-
-پس از آن‌که آقامحمدخان قاجار در سال ۱۲۰۰ تهران را به پایتختی ایران برگزید و پس از توسعه شهر از زمان فتحعلی‌شاه (۱۲۱۲ – ۱۲۵۰) به این‌سو، مدارس و نیز مساجد فراوانی در این شهر بنا شد. در پی‌گیری سیاست توسعه تهران، در دوره محمدشاه و به ویژه با صدارت حاجی میرزا آقاسی، فضلای حوزه‌های دیگر، برای رونق تهران به مهاجرت به این شهر تشویق شدند. بدین ترتیب با روی‌آوردن علما و طلاب علوم دینی به تهران، که در مجاورت شهر مذهبی ری، آرامگاه عبدالعظیم حسنی قرار دارد حوزه علمی بزرگی در پایتخت جدید ایران پی افکنده شد که به سرعت پیشرفت کرد. تداوم مدرسه‌سازی در سرتاسر دوره قاجار در این شهر و نیز جمعیت روزافزون طلاب تهران گواه این پیشرفت است. بنا بر یک گزارش آماری، در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳)، ۴۷ باب مسجد، که بسیاری از آن‌ها مدرسه نیز داشته‌اند، ۳۵ باب مدرسه و ۱۴۳۶ طلبه به ثبت رسیده‌است. دوره مظفرالدین شاه (۱۳۱۳ – ۱۳۲۴) انجمن طلاب مشروطه‌خواه، که از تشکل‌های حوزوی بود، بیش از هزار عضو داشت. از آن دوره، حوزه تهران یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه ایران شد، و طلاب علوم دینی از بسیاری از شهرهای ایران برای تحصیل به تهران می‌آیند. 
-
-دانشگاه‌ها
-
-دارالفنون، نخستین دانشگاه تاریخ نوین ایران در سال ۱۲۳۰ گشایش یافت و رشته‌های تحصیلی آن شامل پزشکی، داروسازی، کانی‌شناسی و مهندسی بوده‌است. 
-
-دانشگاه‌های تهران از با کیفیت‌ترین‌های نوع خود در ایران هستند و شماری از آن‌ها در رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاه‌ها حضور دارند. 
-
-دانشگاه تهران در بهمن ۱۳۱۳ جهت ایجاد مرکزی برای آموزش عالی در ایران تأسیس شد. از این دانشگاه به عنوان مهم‌ترین و معتبرترین دانشگاه و نماد آموزش عالی ایران یاد می‌شود. سردر دانشگاه تهران نیز دارای شهرت است و در جهان به عنوان نمادی از این دانشگاه شناخته می‌شود. 
-
-دانشگاه صنعتی شریف نیز در سال ۱۳۴۴ تأسیس شد. این دانشگاه توانسته‌است به عنوان یک کانون علمی و صنعتی، جایگاه و اعتبار قابل توجهی در ایران پیدا کند. همچنین یکی از با سابقه‌ترین آموزشگاه‌های عالی ایران در زمینه فنی و مهندسی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر تهران است که در سال ۱۳۳۵ تأسیس شد. 
-
-قدیمی‌ترین مرکز آموزش عالی نوین و بزرگ‌ترین دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز دانشگاه علوم پزشکی تهران است که در سال ۱۳۱۳ تأسیس شد. 
-
-پژوهشگاه‌ها
-از مراکز پژوهشی تهران، پژوهشگاه صنعت نفت است که در سال ۱۳۳۸ با هدف اولیه پژوهش پیرامون مواد نفتی و کاربر��های آن، تأسیس شد. پژوهشگاه دانش‌های بنیادی که در سال ۱۳۶۸ بنیان‌گذاری شد و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که در در سال ۱۳۶۰ با ادغام ۱۲ مؤسسه پژوهشی تأسیس شد نیز از دیگر مراکز پژوهشی تهران هستند. 
-
-مدرسه‌ها
-اداره کل آموزش و پرورش تهران به ۱۹ منطقه تقسیم شده‌است و آموزگاران می‌توانند به صورت برخط، از طریق وبگاه متعلق به آموزش و پرورش تهران درخواست انتقال میان‌منطقه‌ای دهند. 
-
-در سال ۱۳۹۶ اعلام شد که ۱ ٬ ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ دانش‌آموز در مدرسه‌های تهران درس می‌خوانند که از این شمار، ۹۰۰ ٬ ۰۰۰ دانش‌آموز در مدرسه‌های دولتی و بقیه در مدرسه‌های غیردولتی مشغول به تحصیل هستند. همچنین اعلام شد که ۸۲ درصد از مدرسه‌های تهران دولتی و ۱۸ درصد غیردولتی هستند. 
-
-بر اساس اعلام مدیر کل آموزش و پرورش شهر تهران در سال ۱۳۹۶، بابت استحکام مدارس دولتی تهران نگرانی‌هایی وجود دارد و شمار قابل توجهی از آن‌ها نیازمند توجه یا بازسازی هستند. همچنین با اعلام معاون آموزش ابتدایی آموزش و پرورش شهر تهران در سال ۱۳۹۶، شمار دانش‌آموزان در برخی از کلاس‌های درس مقطع ابتدایی شهر تهران، بیش از ۳۶ نفر و به صورت میانگین، این تراکم برابر با ۳۰ تا ۳۳ دانش‌آموز بوده‌است. 
-
-کودکستان‌ها
-نخستین کودکستان ایران را برسابه هووسپیان از ایرانیان ارمنی، در دهه ۳۰ خورشیدی با نام «ایران» و در خیابان معتمدالدوله با مجوزی از وزارت فرهنگ تأسیس کرد. 
-
-کودکستان‌های تهران از یک تا چهار درجه تقسیم‌بندی شده‌اند و شهریه آن‌ها نیز با نظارت سازمان بهزیستی ایران ابلاغ می‌شود. فوق‌برنامه‌های کودکستان‌ها نیز باید طبق قوانین اسلامی و ایرانی باشند و توسط کمیته تخصصی استان تأیید شوند. 
-
-مشکلات زیست‌محیطی
-
-آلودگی‌های زیست‌محیطی مانند آلودگی آب، هوا، خاک و صوتی باعث شده‌است که تهران به یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان تبدیل شود. همچنین وجود جانوران موذی همانند موش از مشکلات تهران است. 
-
-آلودگی آب
-آب‌های زیرزمینی تهران دارای آلودگی هستند؛ از آن‌ها به صورت مستقیم در کشاورزی استفاده می‌شود و بخشی از آب آشامیدنی تهران را نیز تأمین می‌کنند. یکی از زیان‌آورترین عناصری که به دلیل نفوذ فاضلاب‌های انسانی و حیوانی در سفره‌های آب زیرزمینی تهران وجود دارد، نیترات است. فرسودگی زیرساخت آب آشامیدنی تهران نیز به آلودگی بیشتر آب کمک می‌کند. 
-
-آلودگی هوا
-
-تهران از آلودگی هوا رنج می‌برد. عوامل آلودگی هوا در تهران شامل عوامل جغرافیایی همانند اثر محصورکننده کوه‌ها، وسایل نقلیه نظیر خودروها و موتورسیکلت‌ها، سوخت خانه‌ها و آلودگی حاصل از کارخانه‌ها می‌شود. همچنین کیفیت پایین بنزین عرضه‌شده در ایران نیز جزو دلایل آلودگی هوای تهران دانسته می‌شود. در سال ۱۳۹۶، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران اعلام کرد که حدود ۲۰ درصد از آلودگی هوای تهران حاصل تردد موتورسیکلت‌های کاربراتوری است. 
-
-آلاینده‌های اصلی هوای تهران نیز اکسیدهای نیتروژن، اکسیدهای گوگرد، مونوکسید کربن، ترکیبات آلی فرار و ذرات معلق هستند. از ذرات معلق به عنوان عامل اصلی مرگ ناشی از آلودگی هوا در تهران یاد شده‌است. همچنین بخش بزرگی از ذرات معلق تهران را اتوبوس‌ها، مینی‌بوس‌ها، کامیون‌ها و موتورسیکلت‌ها تولید می‌کنند. 
-
-تعطیلی مدرسه‌ها و اجرای طرح زوج و فرد از طرح‌هایی هستند که در مقابله با آلودگی هوا در تهران اجرا شده‌اند. 
-
-جهت آگاه‌سازی شهروندان، نمایشگرهای آگاه‌ساز آلودگی هوا در نقاط مختلف شهر نصب شده‌اند و امکان بررسی وضعیت هوای تهران به صورت برخط نیز وجود دارد. 
-
-آلودگی صوتی
-حریم صوتی در بافت شهری تهران رعایت نشده‌است و آلودگی صوتی در تهران بحرانی خوانده شده‌است. تهران همچنین رتبه نخست را در میزان آلودگی صوتی در ایران دارد. 
-
-آلودگی صوتی در بزرگ‌راه‌های تهران بین ۱۵ تا ۲۰ دسی‌بل بیشتر از استاندارد آن است. بر اساس آمار سال ۱۳۹۲، موتورسیکلت‌ها به تنهایی عامل ۴۹ درصد از آلودگی صوتی که توسط وسایل نقلیه ایجاد می‌شود، هستند. همچنین ده منطقه تهران با بیشترین آلودگی صوتی به ترتیب، ۶، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۷، ۱۳، ۳، ۱۹، ۱۸ و ۲ بوده‌است. 
-
-بخش صوت شرکت کنترل کیفیت هوا، وابسته به شهرداری تهران در سال ۱۳۷۵ تأسیس شد. واحد صوت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، پروژه تهیه و تدوین ترازها و نقشه‌های آلودگی صوتی را از سال ۱۳۷۹ آغاز نمود. برنامه عملیاتی کاهش آلودگی صوتی در سال ۱۳۹۴ در شورای شهر تهران تصویب و سپس کمیته کنترل و پایش آلودگی صوتی شهر تهران تشکیل شد. ایجاد و به‌روزرسانی نقشه‌های صوتی، ایجاد دیوار صوتی، تدوین دستورالعمل‌ها و تعیین حریم صوتی بزرگ‌راه‌ها از اقداماتی بودند که در مقابله با آلودگی صوتی در تهران صورت پذیرفت. 
-
-جانوران موذی
-با توجه به اینکه در صورت رخ دادن بحرانی در تهران، موش‌های مهاجم می‌توانند خسارت‌ها را افزایش دهند و باعث شیوع بیماری شوند، از آن‌ها به عنوان یک معضل مهم یاد می‌شود. زباله‌ها مهم‌ترین منبع غذایی موش‌ها در تهران اعلام شدند. دفع نادرست زباله‌ها به بقای موش‌ها و افزایش شمار آن‌ها در سطح شهر کمک کرده‌است. شهرداری تهران در مبارزه با موش‌ها طرح‌هایی همچون سم‌پاشی، طعمه‌گذاری، موش‌گیری با تفنگ بادی و مسدودسازی کلونی موش‌ها را اجرا کرده‌است. 
-
-همچنین آلودگی هوای تهران، باعث افزایش جمعیت سوسک قرمز شده‌است. 
-
-سیاست
-تهران پایتخت ایران، مرکز استان تهران و شهرستان تهران است. به عنوان یک مرکز سیاسی و اداری، مهم‌ترین نهادهای دولتی و قضایی ایران همانند وزارتخانه‌ها و مجلس شورای اسلامی در تهران واقع شده‌است و این شهر محل زندگی تأثیرگذارترین مقامات کشور ایران، شامل رهبر، رئیس‌جمهور، برخی از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام، رئیس و شماری از نمایندگان مجلس شورای اسلامی است. 
-
-تهران ۳۰ نماینده در مجلس شورای اسلامی دارد. اداره شهر نیز توسط شهرداری تهران انجام می‌شود. شهردار تهران توسط شورای شهر تهران انتخاب‌شده و این شورا بر عملکرد شهرداری نظارت و برای اداره شهر قانون‌گذاری می‌کند. شهر تهران به لحاظ اداری به ۲۲ منطقه شهرداری و ۱۲۲ ناحیه تقسیم‌شده و شهرهای تجریش و ری را دربرگرفته‌است. 
-
-شورای شهر تهران
-
-نخستین انتخابات شورای اسلامی شهر تهران در سال ۱۳۷۷ برگزار شد و این شورا در ۹ اردیبهشت ۱۳۷۸ شکل گرفت. مهم‌ترین وظایف آن نیز شامل انتخاب شهردار، برکناری شهردار، نظارت بر عملکرد شهرداری، تصویب بودجه شهرداری و سازمان‌های وابسته به آن، تصویب آیین‌نامه‌ها و انجام امور نظارتی جهت بهبود کیفیت زندگی شهروندان است. 
-
-اکنون شورای اسلامی شهر تهران ۲۱ عضو اصلی و ۱۱ عضو جانشین دارد. 
-
-شهرداری تهران
-
-اداره تهران بر عهده سا��مان غیردولتی شهرداری تهران است که در سال ۱۲۸۶ تأسیس شد. مدیریت این سازمان را شهرداران تهران بر عهده داشته‌اند. اکنون شهردار تهران با حکم شورای شهر تهران انتخاب می‌شود اما پیش از این با حکم وزیر کشور ایران منصوب می‌گردید. شهرداری تهران ۲۲ منطقه را شامل می‌شود و مدیریت هر منطقه به عهده شهردار آن منطقه است. تصویب بودجه شهرداری تهران نیز بر عهده شورای شهر است و بودجه سال ۱۳۹۷ این سازمان، با سقفی در حدود ۱۷ هزار و ۴۳۰ میلیارد تومان توسط شورای شهر تصویب‌شده بود. 
-
-شهرداری تهران با مشکلات زیست‌محیطی تهران مواجه است. همچنین تراکم جمعیت بالای تهران توانایی شهرداری را برای ارائه برخی خدمات کاهش داده‌است. 
-
-تقسیمات اداری
-کلان‌شهر تهران به ۲۲ منطقه و ۱۱۲ ناحیه شهری تقسیم شده‌است. با وجود اداره جداگانه، ری و شمیران نیز جزئی از تهران خوانده می‌شوند. 
-
-پیشینه
-تهران به‌عنوان پایتخت ایران، هنگام شکل‌گیری مساحتی حدود ۳ کیلومتر مربع داشت. تغییرات سیاسی و افزایش جمعیت، شهر را دستخوش دگرگونی منطقه‌ای کرد و مساحت آن افزایش یافت؛ به‌طوری که در سال ۱۳۴۷، نخستین طرح جامع شهر تهران ابلاغ شد که در آن مساحت شهر با افزایشی خیره‌کننده به ۱۸۱ کیلومتر مربع رسید. تهران با این مساحت به ۱۲ منطقه تقسیم‌شده بود. 
-
-پس از انقلاب ۱۳۵۷، تعداد مناطق تهران به ۲۰ منطقه افزایش یافت. در ابتدای دهه ۷۰ و پس از بررسی‌های دوباره غرب شهر تهران، چهار منطقه تازه ۹، ۵، ۲۰ و ۲۱ ایجاد شدند و تعداد مناطق تهران به ۲۲ منطقه افزایش یافت. 
-
-محله‌ها
-
-برخی از محله‌های تهران نیز دارای پیشینه‌ای تاریخی هستند. تهران قدیم از چهار محله به نام‌های سنگلج، عودلاجان، بازار و چاله‌میدان تشکیل‌شده بود. 
-
-در دوران ناصرالدین‌شاه قاجار محله‌هایی از جمله ارگ، چاله‌حصار، خانی‌آباد، جوادیه، پامنار، یافت‌آباد، گار ماشین و گود زنبورک‌خانه ساخته شد. 
-
-از محله‌های دیگر تهران می‌توان به پونک، ونک، تهران‌پارس، تهران‌نو، نارمک، کن، طرشت، بریانک اشاره کرد. محله‌های تهران در طول تاریخ آن، با گسترش شهر و افزایش جمعیت، تغییراتی یافتند و به تعداد آن‌ها افزوده شد. 
-
-نام‌گذاری معابر
-پس از انقلاب ۱۳۵۷ نام بسیاری از معابر شهر تهران تغییر کرد و به جای استفاده از نام‌های شخصیت‌های پیش از اسلام، خاندان پهلوی و نزدیکان آن‌ها، از نام‌های افراد مبارز با حکومت پهلوی، جان‌باختگان انقلاب اسلامی، مبارزان صدر اسلام و افراد شهید (با مفهوم اسلامی) استفاده می‌شود. برای نمونه نام خیابان کوروش کبیر به علی شریعتی، خیابان شاه به جمهوری اسلامی و میدان ژاله به شهدا تغییر یافت. تنها از اردیبهشت ۱۳۵۸ تا آبان ۱۳۵۹، نام ۵۰۰ گذرگاه شهر تهران تغییر یافت. مجتبی شاکری، رئیس سابق کمیسیون نام‌گذاری معابر شورای شهر تهران، دلیل عدم استفاده از سیستم عددی را برای نام‌گذاری معابر، عدم امکان انتقال هویت و فرهنگ‌سازی از این طریق اعلام کرد. 
-
-روابط جهانی
-
-شهرهای خواهرخوانده
-
-سئول، کره جنوبی: از ۱۳۵۱
-لس‌آنجلس، آمریکا: از ۱۳۵۱
-بیشکک، قرقیزستان: از ۱۳۷۳
-دوشنبه، تاجیکستان از ۱۳۷۴
-برازیلیا، برزیل از ۱۳۷۵
-خارطوم، سودان: از ۱۳۷۵
-هاوانا، کوبا: از ۱۳۷۹
-کاراکاس، ونزوئلا: از ۱۳۷۹
-پرتوریا، آفریقای جنوبی: از ۱۳۸۰
-صنعا، یمن: از ۱۳۸۳
-مسکو، روسیه: از ۱۳۸۳
-مینسک، بلاروس: از ۱۳۸۵
-هانوی، ویتنام: از ۱۳۹۱
-آنکارا، ترکیه: از ۱۳۹۲
-پکن، چین: از ۱۳۹۲
-بوداپست، مجارستان: از ۱۳۹۴
-تفلیس، گرجستان: از ۱۳۹۴
-
-دیگر روابط جهانی
-تهران با شهرهای زیر پیمان‌نامه همکاری بسته‌است: 
-
-مینسک، بلاروس: از ۱۳۷۳
-مسکو، روسیه: ۱۳۷۴
-کویت، کویت: از ۱۳۷۴
-کابل، افغانستان: ۱۳۸۳
-میلان، ایتالیا: از ۱۳۹۴
-سن‌پترزبورگ، روسیه: از ۱۳۸۳
-بانکوک، تایلند: از ۱۳۹۱
-
-جستارهای وابسته
-
-پلاک وسایل نقلیه استان‌های تهران و البرز
-فهرست شهرداران تهران
-فهرست فرهنگسراهای تهران
-گذرگاه‌ها و میدان‌های تهران
-مناطق شهری تهران
-پایتخت‌های ایران
-فهرست شهرهای ایران بر پایه جمعیت
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-شهرداری تهران
-نقشه تهران
-نقشه حسین کریمان ۱۳۴۸ خورشیدی
-
-پایتخت‌های آسیا
-
-شهرهای استان تهران
-شهرهای راه ابریشم
-شهرهای شهرستان تهران
-مرکز استان‌های ایران
-ویکی‌سازی رباتیک
-ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم متخلص به رودکی (فارسی‌تاجیکی: Рӯдакӣ) و مشهور به استاد شاعران (زاده ۴ دی ۲۳۷، رودکی – درگذشته ۳۱۹، پنجکنت) نخستین شاعر مشهور پارسی‌سرای ایرانی در دوره سامانی در سده چهارم هجری قمری و استاد شاعران این سده در ایران است. در اشعار رودکی با باور به ناپایداری و بی‌وفایی جهان، اندیشه غنیمت‌شمردن فرصت، شادی و شادنوشی روبه‌رو می‌شویم. 
-
-او در روستایی به‌نام بنج رودک (پنجکنت در تاجیکستان امروزی) در ناحیه رودک در نزدیکی نخشب و سمرقند به دنیا آمد. 
-
-رودکی را نخستین شاعر بزرگ پارسی‌گوی و پدر شعر پارسی می‌دانند به این دلیل که تا پیش از وی کسی دیوان شعر نداشته‌است و این از نوشته‌های ایرانی عربی‌نویس هم‌عصر رودکی — ابوحاتم رازی — مسجل می‌شود. ریچارد فرای عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از خط پهلوی به خط فارسی نقش داشته‌است. از تمام آثار رودکی که گفته می‌شود بیش از یک‌میلیون و سیصد هزار بیت و نیز شش مثنوی بوده، فقط ابیاتی پراکنده به همراه چند قصیده، غزل و رباعی باقی مانده‌است. تعداد ابیات باقی‌مانده از رودکی را ۱۰۴۷ بیت گزارش می‌کنند. 
-
-ویژگی‌های سروده‌ها
-
-سبک شعری رودکی، سبک غالب آن روزگار یعنی سبک خراسانی است. ویژگی‌های سبک خراسانی در شعر رودکی نمود کامل و جامعی دارد و به همین دلیل می‌توان او را نماینده تام و تمام این سبک از شعر فارسی دانست. 
-
-اگرچه سروده‌های وی در دایره ادبیات غنایی و بعضا تعلیمی جای می‌گیرد، اما اندکی تأمل در شعر او نشان می‌دهد که وی از داستان‌ها و موضوعات حماسی، به خوبی آگاهی داشته و با استادی و مهارت تمام توانسته این مسئله را در شعر خود بازتاب دهد. جدا از این، شعر رودکی نشان‌دهنده فضا و حال و هوای حماسی است که بر جامعه آن روزگار سایه افکنده بود. رودکی اغلب در توصیفات غنایی از عنصر حماسه بهره برده و بدین وسیله به شعر خود صلابت و فخامت ویژه‌ای بخشیده‌است. 
-
-یکی از مهارت‌های او کاربرد صور خیال، از جمله تشبیه و استعاره در اشعار است، تصاویری که رودکی در اشعارش به کار برده، بر عکس شعرای دیگر سبک خراسانی، متحرک و جاندار است. در میان تصویرهای گوناگون، تشبیه مهم‌ترین آرایه در شعرهای رودکی به‌شمار می‌آید. با بررسی‌هایی که از سرودهایش به عمل آمده، اکثر تشبیهات او از نوع حسی به حسی و عقلی به حسی‌اند که در انواع مختلف آن، از جمله: تشبیه مضمر، تفضیل و… به کار رفته‌است. 
-
-مفاخره یا خودستایی از مضامین رایج در شعر فارسی است. رودکی سمرقندی نیز از این موضوع بهره برده‌است. او گاه به شعر خود می‌بالد و گاه به امور دیگری که در این مقاله تحت عنوان مفاخرات غیر شعری بررسی شده‌است. در ستایش شعر خود، او بر خصایصی چون اعتدال کلام، محتوای اشعار، تأثیر و قبول آن و شهرت و فراگیر شدنش تأکید می‌کند. در این دسته مفاخرات او بیشتر درصدد جلب توجه ممدوح و رقابت و منافست با دیگر شاعران است. 
-در مفاخرات غیرشعری او به صفات و ویژگی‌ها و شرایطی که به‌ویژه در ایام جوانی از آن بهره‌مند بوده اشاره می‌کند و به آن‌ها می‌بالد. 
-
-زندگی و مرگ
-او زاده نیمه دوم سده سوم هجری بود. رودکی در دربار امیر نصر سامانی بسیار محبوب شد و ثروت بسیاری به دست آورد. می‌گویند رودکی حدود یک صدهزار بیت شعر سروده‌است و در موسیقی، ترجمه و آواز نیز دستی داشته‌است. 
-رودکی در سه سال پایانی عمر مورد بی‌مهری امرا قرار گرفته بود. او در اواخر عمر به زادگاهش بنج رودک بازگشت و در همان‌جا به سال ۳۲۹ هجری (۹۴۱ میلادی) در گذشت. 
-
-او مدح‌کننده امیر سعید نصر بن احمد اسماعیل (۳۰۱ – ۳۳۱ هجری) امیر سامانی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خلف بن لیث یا بانویه امیر صفاری (۳۱۱ – ۳۵۲ هجری)، ماکان پسر کاکی سردار دیلمی و خواجه ابوالفضل بلعمی وزیر سامانیان — که رودکی را به نظم کلیله و دمنه انگیزاند — بوده است. درباره صله‌های گرانی که او از ماکان گرفت خود چنین سرود: 
-
-رودکی فرزندی به نام عبدالله داشته‌است که در بیشتر تذکره‌ها پیش از نام خودش می‌آمده و از این رو به ابوعبدالله معروف شده بود. 
-
-فعالیت رودکی در شعر
-
-رودکی در بسیاری از موارد از اولین‌ها در ادبیات پارسی است. او آثار بسیاری را خلق نمود که متأسفانه جز پاره‌ای از آن‌ها به دستمان نرسیده‌است. شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار عجم خود رودکی را آفریننده رباعی دانسته و آغاز شاعری رودکی را از آنجا می‌داند که وی صدای شادی کودکی که در حال گردوبازی کردن بود را می‌شنود که از فرط شادی بابت هنر بازی خود زبان شاعری وی گشوده شده و با کلامی آهنگین می‌گوید: «غلتان غلتان همی رود تا بن گو». دولتشاه سمرقندی (قرن نهم) در تذکره معروف خود آن کودک را پسر یعقوب لیث سر سلسله صفاریان می‌داند؛ و شاعر با شنیدن آهنگ این کلام تحت تأثیر قرار گرفته و به خانه می‌رود و بر همان وزن به شاعری می‌پردازد؛ و از آنجا که اشعارش در دوبیت بودند به رباعی معروف می‌شوند. به هر حال او را مبتکر قالب رباعی دانسته‌اند. 
-
-موسیقی و رودکی
-در تذکره‌ها آمده رودکی چنگنواز بوده‌است. می‌گویند توان و چیرگی رودکی در شعر و موسیقی به اندازه‌ای بوده‌است که نیروی افسونگری شعر و نوازندگی وی در ابونصر سامانی چنان تأثیر گذاشت که وی پس از شنیدن شعر «بوی جوی مولیان» بدون کفش، هرات را به مقصد بخارا ترک کرد. این داستان که در کتاب چهار مقاله از نظامی عروضی آمده‌است بر این قرار است که امیرنصر سامانی (یا امیری دیگر) از بخارا به هرات می‌رود و دلبسته هوای هرات می‌شود. بازگشت به بخارا را چنان فصل به فصل عقب می‌اندازد که مدت چهار سال او و ملازمانش در هرات می‌مانند. لشکریانش که دل‌تنگ بخارا شده بودند به رودکی که در آن زمان نزد امیرمحتشم و مقبول القول بود روی آورده و به او گفتند اگر هنری بورزد و شاه را به بازگشت به بخارا ترغیب کند پنجاه هزار درم به او پاداش می‌دهند. رودکی نیز می‌دانست در این هوای لطیف نثر کارگر نیست و باید چیزی بسراید و بنوازد که از هوای هرات لطیف‌تر باشد. از این رو قصیدهای می‌سراید و هنگامی‌که امیر سامانی صبوحی کرده بود، چنگ نواخته و آن تصنیف را با آواز می‌خواند؛ و امیر چنان تحت تأثیر قرار می‌گیرد که بدون آنکه کفش را در پایش کند سوار بر اسب می‌شود و مستقیم به سوی بخارا می‌تازد؛ و نقل است که کفش‌هایش را تا دو فرسنگ دنبال او می‌بردند؛ و رودکی پنجاه هزار درم از لشکریان می‌گیرد. البته در صحیح بودن روایات تاریخی چهارمقاله و نظامی تشکیک است. آن قصیده اینگونه است: 
-
-او برای سروده‌های آهنگین خود یک راوی داشته که نامش احتمالا مج یا ماج که اشعار رودکی را با صدای خوش می‌خوانده‌است. خود رودکی در شعر خود از او به نام مج یاد می‌کند. اما فرهنگ انجمن آرای ناصری نام او را ماج ثبت کرده‌است. 
-
-آثار
-رودکی با وجود تقدم نسبت به شاعران بزرگ ایران‌زمین از پرکارترین‌ها نیز به‌شمار می‌رود. ابیات او در گزارش‌های رشیدی سمرقندی، جامی در بهارستان، نجاتی و شیخ منینی و مؤلفان «حبیب السیر» و «زینت المجالس» و «مفتاح التواریخ» در همه و همه تعداد ابیات رودکی بیش از یک‌میلیون محاسبه کرده‌اند که آمار ارائه‌شده اندکی در شمار با هم متفاوت است. 
-
-کلیله و دمنه
-مهم‌ترین اثر او کلیله و دمنه منظوم است. جز آن سه مثنوی از او به ما رسیده و از بقیه اشعارش جز اندکی باقی نمانده‌است. کلیله و دمنه در اصل کتابی است هندی که در دوره ساسانیان به دستور بزرگمهر و به بدست برزویه به پارسی میانه ترجمه شد؛ و داستانی است رازآلود از زبان حیوانات. روزبه دادویه مشهور به ابن مقفع پس از اسلام آن را به عربی برگرداند و همان اثر ابن مقفع یا متن پهلوی به‌دست رودکی به شعر فارسی درآمد. نصرالله منشی از معاصران بهرامشاه غزنوی نیز در سده ششم ترجمه ابن مقفع را به نثر پارسی کشید. داستان منظوم شدن کلیله و دمنه توسط رودکی در شاهنامه نیز منقول است. شیخ بهایی در کتاب کشکول خود آورده که منظومه کلیله و دمنه رودکی دربردارنده ۱۲ هزار بیت بوده‌است. اینک نمونه‌ای از ابیات به‌جامانده از منظومه کلیله و دمنه رودکی: 
-
-سندبادنامه
-از دیگر آثار رودکی می‌توان به سندبادنامه اشاره کرد. اثر سندبادنامه هم از اصلی هندی بوده که از عصر ساسانیان به ایران شده و از ایران به ادبیات عرب و اروپا راه یافته‌است. سندبادنامه در دوره سامانیان به فرمان نوح بن نصر سامانی به فارسی ترجمه شد. هم‌اکنون تنها یک سندبادنامه در دست داریم که تهذیب کاتب سمرقندی، و اصل آن نوشته ابوالفوارس قنازری است. مطابق پژوهش‌های پاول هرن، شرق‌شناس مشهور آلمانی، مربوط به سندبادنامه رودکی است: 
-
-یا این بیت: 
-
-اشعار غنایی
-عمده اشعار غنایی رودکی را غزلها و رباعیهای وی تشکیل می‌دهند. این اشعار که برپایه دم‌غنیمت‌شمری و خوشی و گذران زندگی و معاشقه استوار است شباهت زیادی با اشعار هوراس و آناکرئون و ابونواس دارد و در حقیقت تجدیدگر راهی‌ست که از اپیکور آغاز شده در ایران به رودکی رسیده و از همین راه به دست خیام و حافظ سپرده شده‌است. خمریات او بسیار شبیه به خمریات ابونواس است. در این‌گونه خمریات و نیز در اوصاف طبیعت و زیبایی‌های جهان او بسیار موفق عمل نموده که این موفقیت را در تأثیر بر متأخرین می‌توان جست. علت اصلی موفقیتش را می‌توان در ذوق بالا در تصویرسازی و تشبیهات دقیق و لطیف دانست. همین تشبیهات و جلوه‌های رنگارنگ و گوناگون طبیعت در شعر رودکی راه را برای شاعرانی مانند منوچهری دامغانی در وصف طبیعت گشود. یک مورد از خمریات معروف رودکی بدین قرار است: 
-
-مدایح
-اولین مدیحه در پارسی ظاهرا در سیستان به وسیله محمد سگزی و بسام کرد سروده شد؛ که در مدح یعقوب لیث بود. رودکی نیز مانند غالب شعرا شاعری درباری بود و درمدح و تکریم شاهان و فضلا بیت می‌سرود. مدایح او غالبا به صورت قصیدهاند. گاهی تنها در پایان قصیده چند بیت در مدح کسی نیز گفته و اضافه می‌شود و گاهی نیز قصاید بلندبالایی در مدح بزرگان در اشعار او دیده می‌شود. مهم‌ترین و معروف‌ترین مدیحه او در مدح ابوجعفر احمد بن محمد امیر سیستان است و با این مطلع آغاز می‌شود (مادر می‌را بکرد باید قربان / بچه اورا گرفت و کرد به دندان). او بجز مدایح، مراثی و هجویاتی نیز دارد که البته تعدادشان چندان زیاد نیست. او در مدح بسیار میانه‌رو بوده و اثری از تملق و چاپلوسی در مدحیاتش نمی‌توان یافت. از مراثی معروف او نیز دو مورد که برای شهید بلخی و خواجه مرادی سروده شده‌است شهرت دارد. 
-
-در شعر رودکی پند و اندرز و سخنان حکیمانه نیز به وفور یافت می‌شود که همین گونه در شعر کسایی مروزی و فردوسی و ناصرخسرو نیز آمده‌است. بیشتر پند و اندرزهای رودکی اخلاقی و در باب هوشیاری و هشدار است که خواننده را به پندگیری و عبرت‌آموزی از جهان وامی‌دارد: 
-
-نابینایی رودکی
-برخی از نویسندگان همانند محمد عوفی در لباب‌الالباب رودکی را کور بدو تولد دانسته‌اند، همچنین قدیمی‌ترین منبع، رودکی را اکمه (کور مادرزاد) خوانده‌است. ولی برخی تنها از نابینایی او سخن گفته‌اند، چنان‌که ابوزراعه گرگانی می‌گوید: 
-
-و نیز دقیقی می‌گوید: 
-
-و فردوسی نیز آنجا که از نظم کلیله و دمنه سخن می‌گوید نابینایی رودکی را می‌نمایاند: 
-
-و ناصر خسرو می‌گوید: 
-
-با این همه برخی هیچ سخنی از کوری او نمی‌گویند مانند سمعانی در الانساب یا نظامی عروضی در چهار مقاله و نیز در کتاب تاریخ سیستان. از دیگر سو شعرهایی نیز از رودکی به‌جامانده که او را بینا می‌نمایاند: 
-
-یا
-
-یا در جایی طبیعت بهار را این‌گونه توصیف می‌نماید و سخت است که این ابیات را از شاعری نابینا بدانیم
-
-یا در جایی نقش و نگار و رنگارنگی طبیعت را به کتاب ارژنگ اثر مانی پیامبر ایران باستان مانند می‌کند. مانی پسر پاتگ همدانی کتابی نوشته بود که متأسفانه در دست نیست و آن سراسر مانند دیگر آثار مانویان پر دارای حاشیه منقش بوده‌است. ربط دادن تصاویر ملون و رنگارنگ روی صفحه کتاب به طبیعت بهاری برای کسی که تاکنون آن را ندیده‌است حتی بر اثر آموزش نیز دور از تصور است: 
-
-با توجه به این اشعار و اشعار دیگری که رودکی به تصریح از فعل «دیدن» استفاده کرده‌است، اندیشمندان فارسی بر این نظر هستند که نوشته محمود بن عمر نجاتی نویسنده کتاب بساتین‌الفضلاء را که در ۷۰۹ (قمری) نوشته‌شده درست می‌انگارد که چنین می‌گوید: «رودکی در پایان عمر کور شده‌است.»، ولی با این حال بدیع‌الزمان فروزانفر با مقایسه بین رودکی و بشار بن برد، شاعر نابینای شعوبی و عربی‌گوی، اعتقاد دارد که اشعار ذکر شده از او هیچ تضادی با نابینا بودنش ندارد. 
-با این حال بنابر کشفیات اخیر انجام‌شده، سعید نفیسی با صراحت نابینا بودن رودکی را رد می‌کند. از آنجایی که خود وی در هیچ‌کجای اش��ار باقی‌مانده‌اش اشاره‌ای به کوری خود نمی‌کند و تذکره‌نویسانی که مدعی کور بودن مادرزادی وی هستند بیتی از خود رودکی درباره کور بودنش ذکر نکردند این احتمال وجود دارد که در سال‌های پایانی عمرش مثلا در زمان سرودن کلیله و دمنه (که امروزه اثری از آن نیست) کور بوده باشد که این جدای از تطابق با گزارش فردوسی از نظم کلیله دمنه، با یافته‌های محققین و تصویرسازی‌های موجود در تشبیهات شاعر نیز همخوانی دارد. 
-
-ماجرای نبش قبر
-در سال ۱۹۴۰ یعنی هزار سال پس از مرگ رودکی، صدرالدین عینی، بنیان‌گذار ادبیات فارسی تاجیکی برآن شد که از شواهد موجود در «تاریخ سمرقند» گور وی را بیابد. سرانجام پس از تلاش‌های بسیار وی موفق شد گور وی را چنان‌که در تمامی تذکره‌ها آمده در یک گورستان قدیمی در بنجرود شناسایی نماید. در سال ۱۹۶۵، گروهی باستان‌شناس روسی به رهبری گراسیموف- پیکرتراش نامی روس- گور وی را شکافتند. پس از تحقیقاتی که بر پیکر وی انجام شد و با مبنا قرار دادن اشعار خود شاعر چهره وی را ترسیم نمودند. نتیجه پژوهش‌ها این شد که کسی چشمان شاعر را درنیاورده‌است بلکه سر وی را روی آتش یا زغال گداخته گرفته‌اند که موجب سوختن و کوری چشم وی گشته‌است. همچنین شکستگی‌های متعدد در ستون مهره‌ها و دنده‌های وی از شکنجه شدنش پیش از مرگ حکایت می‌کند. 
-
-رودکی در ادبیات فارسی
-رودکی را پدر ادبیات فارسی دانسته‌اند. پیش از وی شعر فارسی سروده می‌شد اما کیفیت اشعار رودکی آغازگر راه پیشرفت ادبیات فارسی بود. ریچارد فرای عقیده دارد که رودکی در تغییر خط از خط پهلوی به خط فارسی نقش داشته‌است. در تذکره‌ها و کتب پارسی اشعار وی بارها ذکر شده‌است که همین‌ها اساس جمع‌آوری دیوان وی بودند. اشعار او بارها توسط شاعران ایرانی مورد استقبال قرار گرفت و بارها در تضمین‌ها از آن‌ها استفاده شد. وی در میان شاعران فارسی بسیار مورد ارج و احترام بوده و کمتر کسی زبان به نکوهش وی گشوده‌است. او شعر فارسی را از پیروی از شعر عربی جدا کرد و اوزان و قالب‌های جدید فارسی به‌وجود آورد و با ترجمه منظومه‌های مختلف و سرایش اشعار حکیمانه و تعلیمی و نیز تغزلات و مدیحه راه را برای پیشرفت شعر فارسی به خوبی گشود. 
-
-یادکرد رودکی در شاهنامه فردوسی
-فردوسی از رودکی در شاهنامه به خوبی یاد می‌کند. به شعر درآوردن کلیله و دمنه را به‌وسیله رودکی یادآور می‌شود. فردوسی اثر رودکی را در آگنده می‌خواند. سرگذشت کلیله و دمنه را فردوسی چنین شرح می‌دهد. 
-
-رودکی در سایر آثار
-از کسانی که از سروده‌های رودکی در اشعار خود تضمین آورده‌اند می‌توان به غضایری رازی، عثمان مختاری، سوزنی سمرقندی، فرخی سیستانی، معزی نیشابوری، خاقانی شروانی، ابوسعید ابوالخیر، مولانا جلال‌الدین بلخی و حافظ اشاره نمود. 
-در مورد غزلیات وی که نخستین نمونه دردست غزل فارسی است عنصری بلخی می‌گوید: 
-
-مولوی نیز در بسیاری موارد از اشعار رودکی استقبال کرده‌است؛ که مهم‌ترین آن‌ها شعری ست که مولوی در مرثیه سنایی سروده‌است که تقلیدی مستقیم از سروده‌ای از رودکی به این مطلع است: {مرد همانا که مرادی بمرد / مرگ چنان خواجه نه کاریست خرد} 
-مولوی در مرثیه‌ای درباب مرگ سنایی غزنوی این‌گونه آورده‌است: 
-
-در جایی دیگر مولوی یکی دیگر از تنها چند واژه متن اصلی رودکی را تغییر داده‌است که نشان از علاقه وی به اشعار رودکی دارد. رودکی در غزلی این‌گونه می‌سراید: 
-
-مولوی در استقبال از غزل بالایی رودکی این‌گونه سروده‌است: 
-
-بی‌شک معروف‌ترین شعر و سروده رودکی که در ادب فارسی سخت نیکو افتاده باشد همان غزلی ست که در بازگرداندن امیر نصر سامانی به بخارا سروده شده‌است. با مطلع
-
-مولوی در تقلید از آن این‌گونه سروده‌است: 
-
-رودکی در شعر و اندیشه حافظ کاملا تأثیرگذار نشان می‌دهد و جدای از تضمین حافظ از شعر رودکی سبک شاعری و اندیشه‌های شاعرانه رودکی نیز در شعر حافظ به وفور دیده می‌شود. از همین غزل فوق خواجه حافظ شیرازی غزل‌سرای بزرگ سده هشتم در استقبال از مهاجمی که احتمالا امیرتیمور است این‌گونه شعر رودکی را یادآوری کرده و دیگران را به غازی مهاجم فرا می‌خواند: 
-
-ابوالفضل بلعمی و رودکی
-
-رودکی و ابوالفضل بلعمی به یکدیگر علاقه بسیار داشته‌اند، چنان‌که ابوالفضل بلعمی گفته‌است «در عرب و عجم، رودکی را نظیری نیست». در مقابل رودکی نیز بلعمی بزرگ را مدح بسیار گفته‌است و صله دریافت می‌کرده‌است. 
-
-گویا این بیت را رودکی در مدح خواجه بلعمی گفته‌است: 
-
-آیین بزرگداشت رودکی و جایگاه جهانی
-به عنوان پدر شعر کلاسیک فارسی رودکی از جایگاه ممتازی در جهان برخوردار است. اشعار غنایی و تعلیمی وی راه را بر بزرگان زیادی بازکرده‌است و از این رو همواره آیین‌های پاسداشت مختلفی برای این شاعر پارسی‌زبان برگزار می‌شود. در یکی از این آیین‌ها که در سال ۲۰۰۸ به میزبانی سازمان ملل متحد برگزار شد بان کی مون دبیرکل سازمان ملل متحد درباره شاعری رودکی در حضور جمع کثیری از سرشناسان علمی فرهنگی جهان، نمایندگان یونسکو و سفیران کشورهای مختلف گفت: «اشعار رودکی می‌تواند مبنای اتحاد جهانی قرار بگیرد چرا که رودکی شاعر خوبی‌ها و عدالت بود». یونسکو هرساله از کشورهای عضو خود درخواست می‌کند تا در هر مناسبتی نام بزرگان فرهنگ و ادب خود را ارائه دهند تا جهت بزرگداشت و برگزاری کنگره‌های مربوطه اقدام به عمل آید. 
-همچنین در آذر ماه سال ۱۳۸۷ هجری شمسی، سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی با همکاری بنیاد فرهنگی رودکی و یونسکو، آیین بزرگداشتی برای رودکی در تهران با حضور شرکت‌کنندگان داخلی و خارجی ترتیب داده شد. بیشتر شرکت‌کنندگان خارجی از کشورهای هندوستان، افغانستان، تاجیکستان، فرانسه، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان بودند. در سال ۱۹۵۵ میلادی دولت جمهوری تاجیکستان به مناسبت هزار و صدمین سالگرد تولد رودکی مراسمی در این زمینه برپا نمود. 
-از میان بزرگ‌ترین رودکی پژوهان می‌توان به براگینسکی، سیمنوف، صدرالدین عینی، سعید نفیسی، محمدعلی فروغی، محمد شکوروف و ریچارد فرای اشاره نمود. 
-
-در ستاره‌شناسی، یکی از دهانه‌های برخوردی سیاره تیر به نام این شاعر فارسی‌زبان دهانه رودکی نامیده شده‌است. 
-
-نمونه سرودها
-
-نمونه تعلیمی
-
-نمونه غنایی
-
-آرامگاه
-
-بدنبال کشفیات صدرالدین عینی آرامگاه او در نیمه قرن بیستم از روی شواهد مندرج در تذکره‌ها و تواریخ نوشته‌شده از سمرقند پس از مدتی گمگشتگی شناسایی شد؛ و استخوان‌های وی که نشانه کوری هم در آن بود یافته‌های عینی را تثبیت کرد. در پی آن بقعه‌ای شبیه به آرامگاه عطار بر بالای گور وی ساخته شد که هم‌اکنون در روستای بنجرودک یا پنجکنت در ۱۷۰ کیلومتری شمال شهر دوشنبه و در خاک جمهوری تاجیکستان قرار دارد. بقعه آرامگاه رودکی دارای پلانی هشت���ضلعی و گنبدی دایره‌ای شکل در بالای آن است. اخیرا به دعوت وزارت فرهنگ تاجیکستان چند تن از استادان کاشی‌کار نیشابور به نمایندگی از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌دستی استان خراسان رضوی برای مرمت آرامگاه رودکی سمرقندی به تاجیکستان اعزام گشتند. کار گروه ایرانی در این مرمت تنها بازسازی گنبد بقعه رودکی به مساحت یکصد متر مربع به سبک افلاک‌نما، با بهره‌گیری از کاشی فیروزه‌ای بوده‌است. 
-
-کتاب‌ها درباره رودکی
-صدرالدین عینی و سمینوف. استاد رودکی (به فارسی و لاتین)، استالین آباد ۱۹۴۰
-رودکی (به زبان روسی) با مقدمه ای. س. براگینسکی، ترجمه درژاوین، استالین آباد ۱۹۵۵. 
-م. زند. صاحب قران شاعری استاد رودکی، (به فارسی و خط سیریل)، استالین آباد ۱۹۵۷. 
-میرزایف. رودکی و انکشاف غزل در عصرهای ۱۰ – ۱۵ (به فارسی تاجیکی)، استالین آباد ۱۹۵۷. 
-اشعار هم‌عصران رودکی، به فارسی تاجیکی، زیر نظر عبدالغنی میرزایف، استالین آباد ۱۹۵۸. 
-عبدالغنی میرزایف. نمونه فولکلور در رودکی، (به فارسی تاجیکی)، استالین آباد ۱۹۵۸. 
-احمد اداره چی گیلانی. شاعران هم‌عصر رودکی، تهران نشر موقوفات افشار، سال ۱۳۷۰. 
-
-مقالات درباره رودکی
-محمدصادق همایون فرد. کتاب‌شناسی رودکی، مرکز اسناد علمی، تهران ۱۳۶۵. 
-حمید زرین‌کوب. عناصر بدیعی در شعر رودکی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، بهار ۱۳۵۵ - شماره ۴۵
-مجتبی مینوی. برزویه حکیم و رودکی شاعر و نشو و نمای زبان فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، زمستان ۱۳۵۰ - شماره ۲۸
-مجتبی مینوی. داستان کلیله و دمنه رودکی، فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۳۶ - شماره ۵
-عارف نوشاهی. اشعار نویافته رودکی سمرقندی بر اساس دو متن کهن فارسی، کتاب ماه ادبیات، اسفند ۱۳۸۹ - شماره ۱۶۱
-مجید منصوری. درباره برخی ابیات منتسب به رودکی سمرقندی، بوستان ادب، پاییز ۱۳۹۰ - شماره ۹
-علی‌اصغر قهرمانی مقبل. تصحیح شش بیت از رودکی سمرقندی بر اساس نسخه‌های خطی معیارالاشعار، معارف، فروردین و تیر ۱۳۸۸ - شماره ۶۷
-مریم صادقی و سعید بزرگ بیگدلی. پیوند زبان و اندیشه در شعر رودکی، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه اصفهان)، تابستان ۱۳۸۸ - شماره ۲
-محمدصادق بصیری. جادوی اندیشه و زبان ادبی رودکی، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه اصفهان)، تابستان ۱۳۸۸ - شماره ۲
-حسین آقاحسینی و اسراءالسادات احمدی. بررسی موسیقی شعر رودکی، پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه اصفهان)، تابستان ۱۳۸۸ - شماره ۲
-محمد دبیر سیاقی. رودکی… آن تیره چشم شاعر روشن‌بین، نگین، مرداد ۱۳۵۲ - شماره ۹۹
-داوود اسپرهم. موسیقی و خوانش اشعار رودکی، زبان و ادب، بهار ۱۳۸۸ - شماره ۳۹
-امیر دانش زاده. رودکی و فراروان‌شناسی، حافظ، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۸ - شماره ۵۹
-ترحم امیری امرایی. جایگاه غزل در آثار رودکی، کیهان فرهنگی، بهمن و اسفند ۱۳۸۸ - شماره ۲۸۰ و ۲۸۱
-احمد ابو محبوب. رودکی احیاگر فرهنگ و زبان فارسی، کتاب ماه ادبیات، شهریور ۱۳۸۷ - شماره ۱۳۱
-کامل احمدنژاد. نابینایی رودکی و عنصر رنگ در شعر او، کتاب ماه ادبیات، شهریور ۱۳۸۷ - شماره ۱۳۱
-محمدتقی سبک دل. آرایه‌های ادبی و صور خیال در شعر رودکی، کتاب ماه ادبیات، شهریور ۱۳۸۷ - شماره ۱۳۱
-مسعود فرزاد. عروض رودکی، خرد و کوشش، آبان ۱۳۴۹ - شماره ۷
-هاشم محمدی. رودکی «آخرین گوسان تاریخ»، فردوسی، آبان و آذر ۱۳۸۶ - شماره ۵۸ و ۵۹
-سعید نفیسی. چند نکته تازه درباره رودکی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ششم، فروردین ۱۳۳۸ - شماره ۳ و ۴
-جلال‌الدین همایی. رودکی و اختراع رباعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ششم، فروردین ۱۳۳۸ - شماره ۳ و ۴
-هوشنگ محمدی افشار. رودکی، حماسه، اسطوره و آیین‌های ایرانی، مطالعات ایرانی، پاییز ۱۳۸۷ - شماره ۱۴
-
-جستارهای وابسته
-
-رابطه میان رودکی و ابوالفضل بلعمی
-تاریخ ادبیات فارسی
-فهرست شخصیت‌های شاهنامه
-شعر فارسی
-ناحیه رودکی
-تالار وحدت
-
-پانویس
-
-منابع
-خطیب رهبر، خلیل٬ گزیده اشعار رودکی٬ انتشارات صفیعلیشاه٬ ۱۳۹۴. 
-سیاقی، محمد دبیر٬ پیشاهنگان شعر پارسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ۲ ۱۳۹۶. 
-شفیعی کدکنی، محمدرضا٬ صور خیال در شعر فارسی٬ تهران٬ انتشارات نیل ۱۳۵۰. 
-صفا، ذبیح‌الله٬ تاریخ ادبیات در ایران٬ ج ۱ انتشارات فردوس ۱۳۷۵. 
-نظامی عروضی سمرقندی. چهار مقاله. مصحح علامه محمد قزوینی. 
-نظامی عروضی سمرقندی٬ چهار مقاله٬ مصحح دکتر محمد معین٬ چاپ ۱۳ نشر صدای معاصر ۱۳۸۶. 
-نفیسی، سعید٬ محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی٬ کتابخانه ابن سینا٬ ۱۳۴۱ و چاپ دوم٬ انتشارات امیرکبیر٬ ۱۳۶۳. 
-یوسفدهی، هومن٬ قصیده بوی جوی مولیان٬ نامواره دکتر محمود افشار (مجموعه مقالات)، ج ۸ انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار٬ ۱۳۷۰. 
-یوسفی، غلامحسین٬ چشمه روشن٬ انتشارات علمی ۱۳۹۹. 
-نفیسی٬ سعید و‌ی. براگینسکی٬دیوان رودکی سمرقندی، نشر نگاه، چاپ دوم٬ ۱۳۷۶، چاپ سوم ۱۳۸۲ تهران. 
-هروی٬ دکتر جواد٬ تاریخ سامانیان عصر طلایی دانش در ایران، نشر امیرکبیر، ۱۳۸۲ تهران. 
-تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه، از سلسله تحقیقات ایران‌شناسی دانشگاه کمبریج، نشر امیرکبیر، ۱۳۶۳، تهران. 
-تباربورا، ابراهیم٬ تشبیه در اشعار رودکی٬ نشریه پژوهش‌نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی): بهار ۱۳۸۹ , دوره ۲ , شماره ۵. 
-خسروی، حسین٬ سبک شعر رودکی. نشریه زبان و ادبیات فارسی٬ بهار ۱۳۸۹ , دوره ۱ , شماره ۱. 
-باباصفری، علی اصغر٬ حماسه در شعر رودکی٬ نشریه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی٬ پاییز ۱۳۸۸ , شماره ۱. 
-محمودی، مریم٬ مفاخره در شعر رودکی٬ نشریه زبان و ادبیات فارسی٬ زمستان ۱۳۸۹ , دوره ۱ , شماره ۲. 
-دبیرسیاقی، محمد٬ پیشاهنگان شعر پارسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی٬ ۱۳۷۴. 
-زرین کوب٬ عبدالحسین٬ از کوچه رندان٬ انتشارات امیر کبیر ۱۳۹۶ تهران. 
-همایون‌فر٬ محمدصادق٬ کتابشناسی رودکی٬ مرکز اسناد و مدارک علمی٬ ۱۳۶۵ تهران. 
-شاهنامه فردوسی٬ تصحیح جلال خالقی٬ انتشارات سخن
-
-پیوند به بیرون
-
-سروده‌های رودکی با اجرای گروه کر ملی ایران در ۱۹۷۶ (ویدئو) 
-بازسازی چهره
-برگزاری مراسم سالگرد تولد رودکی در سازمان ملل و عکس این همایش در سازمان ملل (با شرکت بان کی‌مون). 
-نمونه سروده‌ها. 
-
-رودکی
-ادبیات کهن فارسی
-اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-اهالی ایران در سده ۹ (میلادی) 
-اهالی خراسان
-اهالی سمرقند
-اهالی فرارود
-درگذشتگان دهه ۹۴۰ (میلادی) 
-زادگان ۸۵۸ (میلادی) 
-شاعران ایران بزرگ
-شاعران دوره سامانیان
-شاعران سبک خراسانی
-شاعران سده ۱۰ (میلادی) 
-شاعران سده ۱۰ (میلادی) اهل ایران
-شاعران سده ۹ (میلادی) اهل ایران
-شاعران فارسی‌زبان
-شاعران فارسی‌زبان سده ۳ (قمری) 
-شاعران فارسی‌زبان سده ۴ (قمری) 
-شاعران نابینا
-موسیقی‌دانان اهل ایران
-نابینایان اهل ایران
-نویسندگان نابینا
-هنرمندان نابینا
-نویسندگان ادبیات فارسی دوران قرون وسطی
-زادگان ۸۸۰ (میلادی)
-ابوالفضل محمد بن عبیدالله بلعمی مشهور به ابوالفضل بلعمی، بلعمی بزرگ یا خواجه بلعمی (درگذشت ۱۰ صفر ۳۲۹ قمری / ۳۱۹ خورشیدی) از دانشمندان و وزیران دوره سامانی است. وی پدر ابوعلی بلعمی -صاحب کتاب تاریخ بلعمی- و نخستین وزیر از خاندان بلعمی است. 
-
-زندگی و فعالیت‌ها
-ابوالفضل بلعمی وزیر دانشمند نصر بن احمد سامانی بود. وی در توسعه زبان فارسی خدمات بزرگ و ازرشمندی داشته‌است. وی پدر ابوعلی بلعمی صاحب کتاب تاریخ بلعمی است. 
-وی از خاندانهای معروف خراسان بود و وزارت امیر اسماعیل و امیر نصر احمد سامانی را عهده‌دار بود. در سال ۳۲۹ هجری قمری توسط خمارتکین از امرای ترک خراسان کشته شد. وی در علم حدیث، تاریخ، تفسیر و کلام تبحر داشت. دانش وی در علوم مختلف در ترجمه‌ای که وی از تاریخ طبری تحت عنوان تاریخ بلعمی کرده‌است نمودار است. 
-
-در بسیاری از مواقع بلعمی مطالبی را به ترجمه افزوده یا بخش‌هایی را اصلاح نموده و البته در این کار شرط امانت را رعایت کرده و ضمن بیان اصل مطالب محمد جریر طبری اصلاحات یا افزوده‌های خود را نیز مشخص کرده‌است. دیدگاه وی نسبت به ویژگی‌های انبیا معقولتر از محمد جریر طبری است و تفاسیری که وی برای رخدادهای تاریخی ذکر می‌کند همواره معقول‌تر از تفاسیر طبری است. 
-
-ناصرخسرو هنر و گوهر ابوالفضل بلعمی را این‌چنین وصف کرده‌است: 
-
-ابوالفضل بلعمی و رودکی
-
-رودکی -پدر شعر فارسی- و ابوالفضل بلعمی به یکدیگر علاقه بسیار داشته‌اند، چنان‌که ابوالفضل بلعمی گفته است «در عرب و عجم، رودکی را نظیری نیست». در مقابل رودکی نیز بلعمی بزرگ را مدح بسیار گفته است و صله دریافت می‌کرده‌است. 
-
-گویا این بیت را رودکی در مدح خواجه بلعمی گفته است: 
-
-و نیز رودکی در قصیده مشهورش در ستایش ابوجعفر بن بانویه گوید: 
-
-ابوالفضل بلعمی در سال ۳۲۶ قمری از وزارت کنار گذاشته شد و جیهانی جای او را گرفت. گمان بر این است که رودکی به خاطر دوستی و نزدیکی به ابوالفضل بلعمی مورد خشم نصر بن احمد سامانی واقع‌شده باشد و میل کشیدن به چشم‌های رودکی نیز به همین خاطر انجام‌شده باشد. 
-
-ابوالفضل بلعمی در شاهنامه فردوسی
-فردوسی از ابوالفضل بلعمی با عنوان گرانمایه و گنجور سخن یاد می‌کند. 
-
-فردوسی در شاهنامه از نقش ابوالفضل بلعمی و رودکی در به شعر درآوردن کلیله و دمنه به‌خوبی یاد می‌کند و نقش ابوالفضل بلعمی را یادآور می‌شود. فردوسی سرگذشت کلیله و دمنه را فردوسی چنین شرح می‌دهد: 
-
-جستارهای وابسته
-خاندان بلعمی
-ابوعلی بلعمی
-تاریخ بلعمی
-
-منابع
-
-ابوعلی بلعمی، تاریخ بلعمی، به تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، ۱۳۵۳. (صص ۳۳ تا ۳۹ مقدمه جلد اول) 
-
-اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-بلعمی
-خاندان بلعمی
-درگذشتگان ۳۱۹
-درگذشتگان ۳۲۹ (قمری) 
-درگذشتگان ۹۴۰ (میلادی) 
-وزیران سامانی
-سامانیان (۸۱۹ میلادی– ۹۹۹ میلادی) که با نام‌های امارت سامانیان یا سلسله سامانیان شناخته می‌شوند؛ دودمانی از امرا، ایرانی‌تبار و سنی‌مذهب بودند که حدود دو قرن بر بخش‌های بزرگی از ماوراءالنهر با تأیید و مهر خلفای عباسی حکومت می‌کردند. مرکز این حکومت در خراسان بزرگ و فرارود بود و در بزرگ‌ترین گستره خود، بر تمام افغانستان کنونی و بخش‌های بزرگی ��ز کشورهای امروزی تاجیکستان، ایران، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و پاکستان فرمان راند. 
-
-حکومت سامانی توسط چهار برادر، نوح، احمد، یحیی و الیاس بنیان گذاشته شد. هر کدام از آن‌ها بخشی از سرزمین‌های سامانی را زیر کنترل خود داشتند و به عنوان دست‌نشاندگان عباسیان حکومت می‌کردند. سرانجام در سال ۸۹۲ میلادی، اسماعیل سامانی بعد از این‌که صفاریان بعد از سرنگون کردن طاهریان، به ماوراءالنهر و قلمروی سامانیان تاختند، بعد از شکست دادن عمرولیث صفاری برادر یعقوب لیث، سر وی را تقدیم خلیفه کرد و تمام منطقه تحت امر طاهریان و صفاریان به همراه مناطق تحت حکمرانی سامانیان را به فرمان خلیفه به یک حکمرانی واحد تبدیل کرد، چون صفاریان تنها حکومتی بودند که با مهر و زمامداری و دستور خلیفه روی کار نیامده بودند و در اصل قسمتی از قلمروی عباسیان را در ایران به زور شمشیر گرفته بودند؛ در همین دوران، تحولات خراسان شرایط را به گونه‌ای رقم زد که این منطقه تحت فرمان اسماعیل درآمد؛ بدین ترتیب، گرچه سامانیان به‌طور قانونی حاکمیت خلیفه را به رسمیت می‌شناختند، اما عملا به یک دولت مستقل تبدیل شدند. 
-
-دولت سامانی بخشی از میان‌دوره ایرانی بود که منجر به ظهور مجدد فرهنگ ایرانی و زبان پارسی شد. در این دوران، هویت ایرانی بازسازی شد و با هویت اسلامی سازگار گردید. سامانیان به دانش و هنر علاقه زیادی نشان دادند که این مسئله در نهایت منجر به برآمدن اندیشمندانی مانند رودکی، فردوسی و ابن‌سینا شد. در همین دوران، بخارا به شکل رقیبی برای بغداد درآمد و از نظر شکوه تنه به تنه پایتخت عباسیان می‌زد. 
-
-امیران سامانی خود را وارثان شاهنشاهان ساسانی می‌دانستند. با این حال سن مارتن آنها را از اعقاب اشکانیان دانسته؛ از آنجایی که آن‌ها مدعی بودند که نسلشان به بهرام چوبین می‌رسد، ارتباط آنان با خاندان مهران، یکی از هفت خاندان پهلوی (پارتی) در دوران ساسانی، محتمل‌تر است. 
-
-مؤلف کتاب جغرافیای حدود العالم من المشرق الی المغرب که خود در میان خراسان و معاصر دولت سامانی بود، وضع اداری آن را چنین توصیف می‌کند: 
-
- «پادشاهی خراسان در قدیم جدا بودی، و پادشاهی فرارود (ماوراءالنهر) جدا. اکنون هر دو یکی است، و امیر خراسان در بخارا نشیند و از آن سامان است، از فرزندان بهرام است، و ایشان را ملک مشرق خوانند، و اندر همه خراسان عمال او باشند، و اندر حدهای خراسان پادشاهان‌اند، و ایشان را ملوک اطراف خوانند.» 
-
-تاریخ
-
-پیدایش
-
-سامانیان نسب خود را به سامان خدا می‌رساندند؛ یک دهقان (اشراف زمین‌دار) ایرانی که در ایران شرقی زندگی می‌کرد. خاستگاه دقیق سامانیان مشخص نیست، با این حال تواریخ نوشته‌شده به فارسی و عربی در قرون میانه روستایی در نزدیکی سمرقند یا بلخ را به‌عنوان محل زندگی سامان خدا نام می‌برند. در نخستین نوشته‌هایی که به سامانیان اشاره دارند آنان را از اهالی خراسان معرفی می‌کنند. در برخی منابع، از ادعای سامانیان مبنی بر اینکه نسب آنان به خاندان مهران می‌رسد، سخن به میان آمده‌است. به هر صورت، می‌دانیم که سامان خدا — که برخی پیشنهاد کرده‌اند این یک لقب (مانند بخار خدا) است و نه یک اسم شخصی — در زمان امارت اسد بن عبدالله القصری در خراسان زندگی می‌کرد. او ابتدا یک زرتشتی بود که بعدها اسلام آورد و به افتخار اسد بن عبدالله، نام فرزند خود را اسد گذاشت. برخی از افسانه‌های قرون وسطی از این می‌گویند که سامان خدا، کسی که نسلش به اسپهبدان باستان خراسان می‌رسید و در زمان پدرش حکومت خاندانشان از دست رفته‌است، در جوانی یک شتربان بوده‌است و با شنیدن بیت «مهتری‌گر به کار شیر درست – رو خطر کن ز کام شیر بجوی»، «رجولیت در او به حرکت افتاد و به عیاری مشغول شد و بعد از اندک مدتی بر شهر اشناس مستولی گشت.» در برخی از منابع، از نقش سامان خدا در قیام ابومسلم خراسانی نیز سخن به میان آمده‌است. 
-
-درباره اسد بن سامان نیز چیز زیادی نمی‌دانیم؛ اما با توجه به رابطه نزدیک او با امیران خراسان، به ویژه علی بن عیسی بن ماهان، چنین برداشت می‌شود که در قیام ابومسلم شرکت جسته باشد. نرشخی، تاریخ‌نگار ایرانی، او را هم‌دوره هارون‌الرشید می‌داند و همچنین می‌نویسد که مأمون شخصا نامه‌ای برای اسد نوشت و از او برای سرکوب شورش رافع بن لیث یاری طلبید. بعدها، مأمون وی را به مرو دعوت کرد و اسد بن سامان نیز به درگاه خلیفه رفت. اسد اندکی بعد همان‌جا درگذشت. 
-
-فرزندان اسد
-در دوران امارت علی بن عیسی بن ماهان، شرایط خراسان آشفته شد و مردم بر او شوریدند. وضعیت ایران شرقی، هارون‌الرشید را نگران ساخت و او شخصا راه خراسان درپیش گرفت و هرثمه بن اعین را مأمور رسیدگی به اوضاع کرد. هرثمه که ابن ماهان را مقصر نابسامانی به وجود آمده می‌دانست، وی را برکنار و دستگیر کرد. با این حال، در دفع شورش رافع که بر سمرقند چیره شده بود، ناکام ماند. طبری می‌نویسد که مأمون به اسد نامه‌ای نوشت و از او خواست که به هرثمه یاری کنند و فرزندان امیر سامانی نیز رافع را راضی به صلح کردند و اوضاع آرام گردید. هارون نیز پیش از رسیدن به منطقه، در طوس درگذشت. به گفته ابن اثیر، مأمون که در این سفر همراه پدرش بود، پس از رسیدن به خراسان، به فرزندان اسد را امارت شهرهای مختلف بخشید و آنان را در درگاه خود گرامی داشت. نوح حاکم سمرقند شد، فرمانروایی فرغانه به احمد رسید، الیاس به حکومت هرات برگزیده شد و چاچ به یحیی رسید؛ اینگونه تاریخ امارت سامانی آغاز گردید. 
-
-در فرارود
-
-با انتصاب طاهر به عنوان امیر خراسان، در وضعیت سامانیان تغییر چندانی ایجاد نشد و وی آنان را گرامی داشت و در سمت‌های گذشته ابقا نمود. نوح، حاکم سمرقند، از سال ۸۱۹ تا پایان عمر خود در ۸۴۱ یا ۸۴۲، بر این شهر حکومت کرد. درباره دوران او، می‌دانیم که دو سال پیش از مرگش شهر اسپیجاب را که پیمان خود با مسلمانان را شکسته بودند، مجددا فتح کرد و دور آن شهر نیز دیواری کشید. از او به عنوان فاتح کاسان و اورشت، در آسیای میانه، نیز در منابع تاریخی یاد شده‌است. چیزی که هویداست، روابط نزدیک نوح با طاهریان است. روایت شده زمانی که معتصم به عبدالله بن طاهر دستور داد تا حسین بن افشین را دستگیر کند، عبدالله به نوح نامه نوشت که سپاهیانش را آماده کرده و به محض دیدن حسین، او را دستگیر کرده و ولایت او را به سرزمین‌های خود ضمیمه نماید. عبدالله سپس به حسین نامه نوشت و به او گفت که نوح از امارت سمرقند عزل شده و زین پس تو، حاکم آنجایی. حسین بن افشین نیز با تعداد کمی سرباز به آنجا رفت و به سادگی توسط نوح دستگیر گردید و به درگاه عبدالله بن طاهر فرستاده شد. با مرگ نوح بن اسد، امارت او بین برادرانش، احمد و یحیی، تقسیم شد. 
-
-یحیی بن اسد، امیر چاچ (چاچکند / تاشکند امروزی) و اسروشنه، تصویر روشنی از خود در تاریخ به یادگار نگذاشته‌است. درباره او آورده‌اند که بسیار ضابط بود و در دربار خود اقدامات بسیاری صورت داده بود. وی از ۸۱۹ تا ۸۵۵ بر امارت خود حکومت کرد و همچنین در سه یا چهار سال آخر عمر، در کنار برادرش احمد، امیر سمرقند نیز بود. با این حال به نظر می‌رسد که پس از مرگ نوح، احمد به حاکم اصلی سمرقند تبدیل گشته‌است و یحیی از قدرت چندانی در آنجا برخوردار نبوده. با مرگ وی در سال ۸۵۵، احمد امارت او را ضمیمه قلمروی خود کرد. 
-
-احمد بن اسد، که در تاریخ با نام احمد یکم نیز مشهور است، بیش از سایر برادران عمر کرد. درباره او نسبت به سایر فرزندان اسد، اطلاعات بیشتری در دست است و او را زمینه‌ساز حکومت سامانیان بر خراسان می‌دانند. درباره احمد آمده که شریف و خوش‌رفتار بود و چنین پیداست که صلح و ثبات را در منطقه برقرار کرده‌است. او ابتدا حاکم فرغانه بود و در زمان مرگ و با توجه به ضمیمه کردن قلمروی برادران درگذشته‌اش، سمرقند، اسروشنه و چاچ را نیز در اختیار داشت و بدین ترتیب، تقریبا تمام فرارود زیر یک پرچم واحد یکپارچه گردید. احمد در سال ۸۶۵ درگذشت و حکومت را بین فرزندانش، نصر و یعقوب تقسیم نمود که چاچ به یعقوب و سمرقند و فرغانه به نصر رسید. در همین زمان، تحرکات یعقوب لیث در سیستان و درگیری او با طاهریان، امارت طاهری را رو به زوال گذاشت و این مسئله، عملا سامانیان را مستقل کرد. نصر این فرصت را غنیمت شمرد و برادرش، اسماعیل، را به بخارا فرستاد. بخارا که به دلیل نبردهای میان آفریغیان خوارزم و بخار خدایان در وضعیت نابسامانی قرار داشت، اسماعیل را به گرمی پذیرفت و او نیز ثبات را به شهر بازگرداند؛ گرچه اسماعیل حکومت بخار خدایان را منحل نکرد و آنان تا چند دهه بعد تحت لوای سامانیان به بخارا حکومت کردند. 
-
-در هرات
-از میان فرزندان اسد، تنها کسی که در این سوی جیحون به حکومت رسید، الیاس بود. به مانند سایر امرای نخستین سامانی، از او نیز اطلاعات زیادی در دست نیست. تنها آمده‌است که او از خود آبادی‌ها و آثار بسیاری در هرات باقی گذاشت. الیاس در ۸۵۶ میلادی درگذشت و فرزندش ابراهیم، به جای او به حاکمیت هرات رسید. ابراهیم همچنین توسط امیر خراسان، محمد بن طاهر، به فرماندهی سپاه خراسان منصوب شد و به فرمان او، با سپاهی به سمت سیستان و یعقوب لیث حرکت کرد. با این حال، وی در سال ۸۵۷ در نبرد پوشنگ برابر امیر صفاری شکست خورد و به نیشابور گریخت؛ هرچند این تلاش وی ناموفق بود و یعقوب وی را دستگیر کرد و به عنوان گروگان به سیستان فرستاد. پس از دستگیری ابراهیم، حکومت امرای سامانی بر هرات پایان یافت و از آن پس این شهر تحت کنترل مستقیم طاهریان قرار گرفت. 
-
-نابودی حکومت طاهریان
-از میان رفتن حکومت طاهریان و ضعف و ناتوانی تدریجی که از غلبه ترکان در دستگاه خلافت پدید آمد، سرزمین‌های خاوری خلافت را از نفوذ خلیفه و از امکان به کار بستن قدرت عملی او آزاد کرد. در چنین ایمنی و آسودگی که به ویژه دوری از بغداد آن را بی‌دغدغه می‌ساخت، سرزمین فرارود که از عهد طاهریان یا پیش از آن به آل سامان واگذار شده بود، به رهبری فرماندهان این خاندان، مرکز یک دولت قدرتمند شد و خراسان و ری، و مدتی هم، جرجان، طبرستان، و سیستان، از سوی خلیفه یا به حکم پیروزی و غلبه، به قلمرو آن‌ها پیوست. با آن‌که پیروزی این خاندان بر جرجان، طبرستان و سیستان همیشگی نبود و چندان دوام نداشت، ولی خراسان و فرارود در بخش عمده دوره فرمانروایی آنها، از مداخله مستقیم کارگزاران خلیفه آزاد ماند و باقی‌مانده دنیای باستانی ایران، در شکل اسلامی خود، در همه این سرزمین‌ها، زندگی تازه‌ای یافت. 
-
-سامانیان
-
-در نخستین نوشته‌هایی که به سامانیان اشاره دارند آنان را از اهالی خراسان معرفی می‌کنند و گمان می‌رود که خاندان سامانی از اهالی سمرقند یا بلخ بودند و نسب خود را به بهرام چوبین ساسانی می‌رساندند و آیین زردشتی داشتند، و از آریایی‌های ساکن آن مناطق بودند و نیای آن‌ها سامان‌خدا بود که در دهستان سامان اطراف بلخ حکومت داشت. 
-
-سامان‌خدا که حاکم دهستان سامان اطراف بلخ بود، با اسد حاکم عرب خراسان روابط خوبی برقرار کرد، تا جایی که سامان دین اسلام را برگزید و نام پسر خود را اسد گذاشت. پسران اسد و در قرن نهم میلادی در زمان مأمون عباسی به حکمرانی محلی فرارود یا ماوراءالنهر و هرات برگزیده شدند. مانند: علی در سمرقند، احمد در فرغانه و الیاس در هرات. ابراهیم پسر الیاس بود که بعدها به سپهسالاری حکومت طاهریان ایران رسید. احمد حاکم فرغانه در ۸۷۴ قمری [تاریخ غلط] فوت، و نصر پسرش در سمرقند جانشین او گردید. اسماعیل برادر نصر حاکم بخارا شد که بعد از مرگ نصر، زمامداری سلسله سامانیان را به دست گرفت و سمرقند را پایتخت خود برگزید. 
-
-نصر یکم بنیانگذار سلسله سامانی
-
-بنیانگذار این سلسله، نصر اول و گروهی از فرمانروایان برجسته آن، توانسته بودند دورانی از آرامش نسبی را برای ایرانیان فراهم آورند، ولی البته همه آنان چنین نبودند و همیشه نیز چنین نبود. ثبات این سرزمین با کوششهایی که توسط مرداویج زیاری برای بازگرداندن طرز حکومت پیش از اسلامی صورت گرفت و همچنین با افراط کاریهای دینی پادشاه با شکوه سامانی، نصر دوم در اواخر زندگی خود به مذهب اسماعیلی گروید و از این راه خود را با دستگاه خلافت درگیر کرد، در صورتی که این دستگاه در حقیقت تکیه‌گاه عمده این سلسله به‌شمار می‌رفت. با وجود این، حتی پیش از آن‌که نشانه سقوط سامانیان در نتیجه کشمکشهای ایشان با خاندانهای زمیندار با نفوذ یعنی «دهقانان» و خاندانهای مأموران رسمی پدیدار شود و نیز در نتیجه جنگ‌های درون خاندان خود ایشان و بالاخره با گسترش قدرت آل‌بویه در باختر و جنوب باختری ایران آشکار شود، تحولی در نوار باختری منطقه نفوذ ایشان به دست آمد که چهره جهان اسلامی را از سده پنجم هجری / یازدهم میلادی به بعد کاملا تغییر داد. مدت درازی مجاهدان در راه ایمان، بار جنگ‌های دفاعی را در مرزهای امپراتوری بیزانس بر دوش داشتند و تقریبا همه‌ساله با هجومهایی که به «حمله‌های تابستانی» معروف شده بود، در سرزمین‌های آل‌بویه پیشروی می‌کردند، ولی هیچ پیشرفت بزرگی برای مردم ارتدوکس و آیین آناتولی به دست نمی‌آمد. در فرارود و کناره دره فرغانه نیز با همسایگان غیر مسلمان زد و خوردی صورت می‌گرفت؛ که از این میان تنها بهره عمده‌ای که در نبرد سامانیان با همسایگانشان نصیب ایشان شد، گرفتن طراز «تلاس» در ۲۸۰ ق / ۸۹۳ م بود. همسایگان نامبرده شده؛ قرا خانیان یا ایلیک خانیان «هر دو نام عنوانهایی است که داشتند» بودند؛ که بر ترکان قرلق فرمانروایی داشتند. کشور ایشان پس از انقراض دومین فرمانروایی گوک ترک‌ها به وجود آمده بود، که خیلی زود پاره‌پاره شد، به صورت دولتهای کوچکی درآمد که روابط آنان با یکدیگر خیلی هم دوستانه نبود. 
-
-فرهنگ و هنر
-
-زبان
-سامانیان در کارهای اداری زبان عربی را به کار می‌بردند و آن را شعار وحدت خلافت می‌شمردند، امکان آن را فراهم آوردند تا شاعران فارسی همچون رودکی «وفات در ۳۲۹ ق / ۹۴۰ – ۱ م» و دقیقی «حدود ۳۲۵ – ۷۰ ق / ۹۳۵ – ۸۰ م» از نخستین کسانی باشند که با گونه‌ای از زبان ملی خود که از تکمیل و آمیختن لهجه‌های محلی گوناگون فراهم آمده بود مطلب بنویسند. این زبان در دربار سامانیان پذیرفته شد و سرانجام به عنوان زبان فارسی نوین گسترش پیدا کرد که با اندکی تغییرات آوایی تا زمان حاضر بر جای مانده‌است. فارسی نوین به خط عربی نوشته شد و رفته‌رفته هر چه بیشتر واژه‌های عربی به آن راه یافت. 
-
-جمعیت
-در زمان سامانیان، سغدیان در دره زرافشان، ازبکستان، استان قشقه‌دریا و اسروشنه زندگی می‌کردند؛ باختریان در باختر (بلخ)؛ خراسانیان در قسمت جنوبی خراسان؛ خوارزمیان در خوارزم و ساکاها در پامیر. 
-
-زبان این گروه‌ها عموما زبان‌های ایرانی و فارسی جدید بود. 
-
-فرمانروایان
-سامان خدا
-اسد بن سامان
-یحیی بن اسد
-نصر یکم (نصر بن احمد) (۲۵۰ – ۲۷۹ ه‍. ق) 
-اسماعیل یکم (اسماعیل بن احمد)، معروف به امیر ماضی (۲۷۹ – ۲۹۵ ه‍. ق) 
-احمد بن اسماعیل سامانی، معروف به امیر شهید (۲۹۵ – ۳۰۱ ه‍. ق) 
-نصر دوم (نصر بن احمد)، معروف به امیر سعید (۳۰۱ – ۳۳۱ ه‍. ق) 
-نوح یکم (نوح بن نصر)، معروف به امیر حمید (۳۳۱ – ۳۴۳ ه‍. ق) 
-عبدالملک یکم (عبدالملک بن نوح)، معروف به امیر رشید (۳۴۳ – ۳۵۰ ه‍. ق
-منصور یکم (منصور بن نوح)، معروف به امیر سدید (۳۵۰ – ۳۶۵ ه‍. ق) 
-نوح دوم (نوح بن منصور)، معروف به امیر رضی (۳۶۵ – ۳۸۷ ه‍. ق) 
-منصور دوم (منصور بن نوح) (۳۸۷ – ۳۸۹ ه‍. ق) 
-عبدالملک دوم (عبدالملک بن نوح) (۳۸۹ – ۳۸۹ ه‍. ق) 
-اسماعیل دوم معروف به امیر منتصر (۳۸۹ – ۳۹۵ ه‍. ق) 
-
-تبارنامه
-
-دیوان‌سالاری
-
-یکی از ارکان اداری دولت سامانیان دیوان‌سالاری بود که به ۱۰ بخش تقسیم می‌شد: دیوان وزارت که در رأس تمامی دیوان‌ها قرار داشت و توسط وزیر اداره می‌شد بر مابقی بخش‌ها نظارت داشت. دیوان خراج امور مالی دولت سامانی را بررسی می‌کرد. دیوان اشراف وظیفه بازرسی در امور دیوانی را به عهده داشت که در هر ولایت هم نایبی داشت تا به کارهای مربوط به این دیوان رسیدگی کند. دیوان رسائل وظیفه داشت فرمان‌های حکومتی و مکاتبات اداری را ثبت کند این دستگاه به دیوان اسرار مشهور بود. دو دیوان به نام شرطه و قضا با یکدیگر همکاری داشتند، شرطیان حافظ نظم و امنیت شهرها بودند و اجرای احکام جنایت در مرحله ابتدایی، قاضی نیز وظیفه حل و فصل منازعات بین مردم و رساندن حق به صاحب آن را داشت. تعیین این قضات به عهده قاضی‌القضات مستقر در پایتخت بود. دیوان دیگری به نام برید وظیفه جمع‌آوری و گزارش اطلاعات را داشت و حافظ امنیت دولت بود. دیوان حسبه وظیفه‌ای دینی و اجتماعی و اقتصادی داشت و در زمینه امر به معروف و نهی از منکر بر کار اصناف و بازاریان نظارت داشت. دیوان سپاه مسئول ثبت مشخصات و تعداد افراد هر فرمانده بوده و همچنین وظیفه داشت مواجب آن‌ها را تعیین و سلاح و اسب آن‌ها را تأمین کند. دیوان اوقاف، آب و مملکه خاصه از دیگر دیوان‌های سامانی بودند. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ آسیای مرکزی
-سامانی (واحد پول تاجیکستان) 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-Daniel, Elton. (۲۰۰۱) The History of Iran (The Greenwood Histories of the Modern Nations) Westport, CT: Greenwood Press.، 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-امارت‌های سابق
-امپراتوری‌های پیشین
-انحلال‌های ۹۹۹ (میلادی) در آسیا
-انحلال‌های ۹۹۹ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۸۱۹ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۹۹۹ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در دهه ۹۹۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در سده ۱۰ (میلادی) 
-ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-ایران در سده ۹ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۸۱۹ (میلادی) در آسیا
-بنیان‌گذاری‌های ۸۷۵ (میلادی) 
-تاریخ آسیای مرکزی
-تاریخ ازبکستان
-تاریخ افغانستان
-تاریخ پاکستان
-تاریخ تاجیکستان
-تاریخ ترکمنستان
-تاریخ فرارود
-تاریخ قرقیزستان
-تاریخ قزاقستان
-حکومت‌های ایران در سده ۱ (میلادی) 
-حکومت‌های ایران در سده ۱۱ (میلادی) 
-حکومت‌های ایران در سده ۹ (میلادی) 
-دربارهای فارسی‌زبان
-دودمان سامانیان
-دودمان‌های افغانستان
-دودمان‌های مسلمان
-سلسله‌های مسلمان سنی
-کشورهای پیشین در آسیا
-کشورهای پیشین در غرب آسیا
-میان‌دوره ایرانی
-نهادهای سیاسی سابق در افغانستان
-افغانستان () با نام رسمی امارت اسلامی افغانستان، کشور محصور در خشکی در بین آسیای میانه و آسیای جنوبی است. این کشور حدفاصل آسیای شرقی و آسیای غربی می‌باشد. همسایگان افغانستان، ایران در غرب، پاکستان در جنوب و شرق، تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان در شمال و چین در شمال شرقی هستند. افغانستان دارای ۶۵۲ ٬ ۸۶۰ کیلومتر مربع پهناوری، چهل و یکمین کشور وسیع دنیا است و جمعیت آن حدود ۴۰ ٫ ۵ میلیون نفر است که آن را در رتبه سی و هفتم کشورهای دنیا قرار می‌دهد. کابل پایتخت و بزرگ‌ترین شهر آن است. 
-
-فارسی دری و پشتو زبان‌های رسمی این کشور و آیین اسلام دین رسمی آن است. حدود چهار دهه جنگ، افغانستان را به یکی از کشورهای ناامن و فقیر جهان تبدیل کرده‌است. تولید ناخالص ملی سرانه این کشور در سال ۲۰۲۰ بر اساس ارزش اسمی دلار معادل ۵۵۲ دلار آمریکا است و بر اساس برابری قدرت خرید به ۲۴۷۴ دلار می‌رسد. این کشور در سال ۲۰۱۱ با شاخص توسعه انسانی ۰ ٫ ۳۹۸ در رتبه ۱۷۲ جهان قرار گرفته‌است. این کشور در تاریخ ۱۹ نوامبر ۱۹۴۶ به عضویت سازمان ملل پذیرفته شد. 
-
-منطقه‌ای که امروزه افغانستان نامیده‌اند به عنوان بخشی از امپراتوری‌ها در دوران باستان، از نقاط کانونی در جاده ابریشم و مسیرهای مهاجرت انسان‌ها بوده‌است. باستان‌شناسان شواهدی از سکونت انسان‌ها تا بیش از ۵۰ ٬ ۰۰۰ سال پیش از میلاد به‌دست آورده‌اند. نخستین تمدن شهری ممکن است در این قلمرو در بین ۳ ٬ ۰۰۰ تا ۲ ٬ ۰۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شده باشد. 
-
-این کشور در نقطه ژئواستراتژیکی مهمی قرارگرفته که آسیای شرقی، آسیای جنوبی، آسیای غربی و آسیای میانه را به هم وصل می‌کند. از روزگار باستان، این سرزمین شاهد فتوحات نظامی بسیاری از جمله توسط مادها و هخامنشیان، سلوکیان، امپراتوری مائوریا، اشکانیان، شاهنشاهی کوشانی، هپتالیان، ساسانیان، دودمان تانگ، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، امپراتوری مغول، ایلخانان، کرتیان، تیموریان، صفویه، افشاریه و امپراتوری درانی بوده‌است. 
-
-تاریخ سیاسی دولت مدرن افغانستان با سلسله درانی در سده ۱۸ میلادی آغاز شد. پایتخت آن در سال ۱۷۷۶ توسط تیمورشاه درانی از قندهار به کابل منتقل شد و بخشی از قلمرو آن به امپراتوری‌های همسایه در سال ۱۸۹۳ واگذار شد. در اواخر سده نوزدهم میلادی، افغانستان به یک دولت حائل در «بازی بزرگ» بین امپراتوری بریتانیا و امپراتوری روسیه تبدیل شد. در سال ۱۹۱۹، پس از جنگ سوم افغان و انگلیس و امضای پیمان راولپندی، این کشور دوباره کنترل امور خارجه خود را از بریتانیا پس گرفت و استقلال خود را توسط امان‌الله شاه اعلام نمود. 
-
-افغانستان در دهه ۱۹۷۰ میلادی پس از انقلاب ثور، که تأثیر یافته از اتحاد جماهیر شوروی بود، به حکومتی سوسیالیست تبدیل‌شده و شاهد جنگی طولانی با مجاهدین افغان بود که در طول یک دهه، جان بیش از دو میلیون غیرنظامی را گرفت و باعث آواره شدن بیش از پنج میلیون نفر شد. پس از چند کودتای پی‌درپی و پیروزی مجاهدین بر دولت محمد نجیب‌الله جنگ داخلی افغانستان در سال ۱۳۵۷، آغاز و وارد دوره‌ای از جنگ میان احزاب مختلف مجاهدین شد. گروه بنیادگرای اسلامی طالبان در میانه‌های دهه ۱۳۷۰ کنترل بیشتر مناطق افغانستان را به دست گرفتند و بر آن تحت رژیم تمامیت‌خواهانه، امارت اسلامی افغانستان حکومت کردند. اما با یورش ائتلاف بین‌المللی به رهبری آمریکا در سال ۱۳۸۰ از حکومت برکنار شدند ولی همچنان بخش قابل توجهی از این کشور را تحت کنترل داشتند. در دسامبر ۲۰۰۱، شورای امنیت سازمان ملل متحد نیروهای بین‌المللی کمک به امنیت (ایساف) را مأمور کمک به حفظ امنیت و دولت جدید افغانستان به ریاست حامد کرزی کرد. جنگ بیست ساله بین حکومت و طالبان با هجوم طالبان در سال ۱۴۰۰ و سقوط متعاقب کابل پایان یافت که طالبان را به قدرت بازگرداند. شایان ذکر است تا ۲۳ مه سال ۲۰۲۲ (مصادف با ۳ خرداد سال ۱۴۰۱) هیچ کشوری به شکل رسمی حکومت طالبان در افغانستان را به رسمیت نشناخته‌است. 
-
-تا پیش از هجوم شورشیان طالبان حکومت افغانستان به عنوان عضوی از سازمان ملل متحد، سازمان همکاری اسلامی، گروه ۷۷، سازمان همکاری اقتصادی و جنبش عدم تعهد شناخته می‌شد. اقتصاد افغانستان در جهان بنابر تخمین صندوق بین‌المللی پول برای سال ۲۰۲۰ با تولید ناخالص داخلی ۱۹ ٬ ۰۰۶ میلیارد دلار رتبه ۱۱۲ جهان را داشت. 
-
-نام‌شناسی
-
-واژه افغانستان از دو بخش «افغان» و «ستان» تشکیل شده‌است. افغان، نامی است که معمولا در اشاره به پشتون‌ها استفاده می‌شود. این واژه به شکل ابگان در قرن سوم میلادی توسط شاهنشاهی ساسانی ایران و اوگانا در قرن ششم میلادی توسط ستاره‌شناس هندی واراهمیرا استفاده شده‌است. در نوشته‌های قرن دهم میلادی به بعد به‌طور مکرر به واژه افغان در آثار جغرافیایی اشاره می‌شود. 
-
-سرزمینی که به آن افغانستان گفته می‌شود قبلا به نام خراسان و پیش از آن به نام آریانا خوانده می‌شد. 
-
-واژه افغانستان به عنوان نام این کشور قدمت زیادی ندارد و در سال ۱۳۰۲ ه‍. ش (۱۹۲۳) و در قانون اساسی امان‌الله شاه به تصویب رسید. واژه افغان در سال ۱۳۴۳ (۱۹۶۴) و در قانون اساسی تصویبی محمد ظاهرشاه با تعریفی تازه و به معنی همه افراد شهروند کشور افغانستان به‌کار رفت. 
-
-تاریخ
-
-کاوش در مکان‌های ماقبل تاریخ افغانستان نشان می‌دهد که انسان‌ها حداقل در ۵۰ ٬ ۰۰۰ سال پیش در مناطقی که امروزه آن را افغانستان می‌نامیم زندگی می‌کردند و جوامع کشاورزی در این منطقه از نخستین تمدن‌ها جهان بوده‌است. بسیاری بر این باورند که افغانستان از نظر ارزش فعالیت‌های تاریخی اولیه مکان‌های باستانی خود با مصر مقایسه می‌شود. 
-
-اکتشافات باستان‌شناسی انجام‌شده در قرن بیستم نشان می‌دهد که منطقه جغرافیایی افغانستان از طر��ق فرهنگ و تجارت با همسایگان خود در شرق، غرب و شمال ارتباط تنگاتنگی داشته‌است. وسایل انسان‌های اولیه مربوط به دوره‌های پارینه سنگی، مزولیت، نوسنگی، برنز و آهن در افغانستان یافت شده‌است. اعتقاد بر این است که تمدن شهری از اوایل سال‌های ۳۰۰۰ قبل از میلاد آغاز شده‌است و شهر اولیه مندیگک (نزدیک قندهار و در جنوب کشور) مرکز فرهنگ در کنار رود هیرمند بوده‌است. یافته‌های اخیر نشان داد که تمدن دره سند به سمت افغانستان امروزی نیز گسترش یافته‌است، و تمدن باستان بخشی امروزی پاکستان، افغانستان و هند بوده‌است. این تمدن، از شمال غربی پاکستان تا شمال غربی هند و شمال شرق افغانستان گسترش یافته‌است. یک مکان بین دره سند و رودخانه آمو در شمال افغانستان پیدا شده‌است. 
-
-پیشاتاریخ
-اسکلت انسان نئاندرتال در طی اواسط دهه هفتاد میلادی در دره کور در بدخشان، و همچنین استخوان گیجگاهی بزرگی یافت شده‌اند که به عقیده دانشمندان می‌بایست متعلق به انسان امروزی با ویژگی‌های نئاندرتالی باشد. لوئی دوپری، باستان‌شناس دانشگاه پنسیلوانیا راجع به کشف دره کور می‌گوید: 
-
-در پناهگاه صخره‌ای در قره‌کمر، در ۱۴ مایلی شمال سمنگان ابزاری متعلق به عصر حجر با قدمتی حدود ۳۰ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد به‌دست آمده‌اند. (نگاره ۱) بیشتر از ۲۰ ٬ ۰۰۰ ابزار سنگی بدست‌آمده از آق‌کپرک (در ولایت بلخ) آنچنان ماهرانه ساخته شده‌اند که باستان‌شناسان اغلب از سازندگان این ابزار در آق‌کپرک به عنوان «میکل‌آنژهای دوره پارینه‌سنگی فوقانی» یاد می‌کنند. آثار بدست‌آمده از آق‌کپرک متعلق به یک دوره فرهنگی است که ۵۰۰۰ سال، از حدود ۲۰ ٬ ۰۰۰ تا ۱۵ ٬ ۰۰۰ سال پیش طول کشید. در دوره‌ای که هنرمندی ناشناس چهره یک مرد (یا یک زن؟) بر روی سنگ آهک کوچکی تراشیده - و یکی از نخستین ترسیم‌های چهره انسان ساخت دست است که به ما رسیده‌است. (نگاره ۲) 
-
-دوره پارینه‌سنگی زیرین افغانستان ابزارهای مربوط به دوره پارینه‌سنگی زیرین با قدمت بیش از ۱۰۰ هزار سال پیش در دشت ناور در غرب غزنی پیدا شده‌است. این ابزار شامل تعدادی ابزار سنگی ساخته‌شده از کوارتز است که شامل تراشه، ساطور، رنده، تیشه و تبر ابزار هستند. این آثار نخستین شواهد بدست‌آمده از دوره پارینه‌سنگی زیرین در افغانستان هستند. 
-
-دوره پارینه‌سنگی میانی افغانستان (۳۰ ٬ ۰۰۰ – ۵۰ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد): آثار بدست‌آمده از دره کور (کر)، در غرب بدخشان، نخستین شواهد آشکار زیستگاه‌های انسان را در افغانستان نشان می‌دهد. طی کاوش‌هایی در دره کور در سال ۱۹۴۴ توسط لوئی دوپری و همکارانش، ابزارهای موسترین و جمجمه انسان نئاندرتال به‌دست آمده که مربوط به دوره میان‌سنگی بوده و عمر آن را ۳۰ هزار سال پیش تخمین زده‌اند. از دیگر پایگاه‌های باستان‌شناسی مربوط به این دوره می‌توان از دره چخماخ (در ولایت بلخ)، دره دادل (در ولایت بلخ)، دشت ناور (در ولایت غزنی)، غار مرده‌گوسفند (در ولایت فاریاب)، حیرتان (در ولایت سمنگان)، قره‌کمر (در ولایت سمنگان)، کشم (در ولایت بدخشان)، سر نمک (در ولایت سمنگان) و زمبوکن (در ولایت بلخ) نام برد. 
-
-دوره پارینه‌سنگی فوقانی افغانستان (۱۰ ٬ ۰۰۰ – ۱۵ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد): آثار به‌دست آمده از این دوره در آق‌کپرک (در ولایت بلخ)، دره کلان (در ولایت سمنگان)، حیرتان (در ولایت سمنگان)، اسلام‌پنجه (در ولایت جوزجان)، کلفت (در ولایت بلخ)، کو��‌جر (در ولایت سمنگان)، و سر نمک (در ولایت سمنگان) یافت شده‌اند. 
-
-دوره فراپارینه‌سنگی افغانستان (۸ ٬ ۰۰۰ – ۱۰ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد) آثار به‌دست آمده از این دوره در آق‌کپرک (در ولایت بلخ)، باد آسیا؟ (در ولایت بدخشان)، بهارک؟ (در ولایت بدخشان)، برخن زادیان (در ولایت بلخ)، دره کلان (در ولایت سمنگان)، هزارسم (در ولایت سمنگان)، قره‌کمر (در ولایت سمنگان)، لنگارکیش؟ (در ولایت بدخشان)، رحمان‌گل (در ولایت بدخشان)، سندوکتی (در ولایت جوزجان)، شاه‌تپه (در ولایت سمنگان)، سیاه‌ریگان (در ولایت سمنگان)، تاش‌گذر (در ولایت فاریاب)، تاشقورغان (در ولایت سمنگان) و اوچ‌تپه (در ولایت بلخ) یافت شده‌اند. 
-
-دوره نوسنگی (۴ ٬ ۰۰۰ – ۸ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد) از پایگاه‌های باستان‌شناسی مربوط به دوره نوسنگی می‌توان از چاش‌بابا (در ولایت جوزجان)، چیلیک قل (در ولایت جوزجان)، چیلیک یلدش (در ولایت جوزجان)، چیلیک یاس‌خان (در ولایت جوزجان)، گورزیوان (در ولایت فاریاب)، هزارسم (در ولایت سمنگان)، جرقودوق (در ولایت جوزجان)، کوک (در ولایت جوزجان)، خواجه دوکوه (در ولایت فاریاب)، خواجه دوکوه نو (در ولایت فاریاب)، کیلیفت (در ولایت بلخ)، لیرو؟ (در ولایت زابل)، قاق (در ولایت فاریاب)، قاق نظارآغا (در ولایت فاریاب)، قره‌قل (در ولایت جوزجان)، قره‌تپه (در ولایت سمنگان)، قورقودوق (در ولایت جوزجان)، سفروال (در ولایت جوزجان) و سیدآباد (در ولایت جوزجان) نام برد. 
-
-زمین‌های کشاورزی با قدمتی ۲۰ ٬ ۰۰۰ – ۳۰ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد، که در هزار سم و در کوهپایه‌های هندوکش یافت شده‌اند، این واقعیت را تأیید می‌کنند که شمال افغانستان یکی از نخستین جایگاه‌های حیوانات و گیاهان خانگی بوده‌است؛ 
-
-آثار به‌دست آمده از عصر برنز در افغانستان (۱ ٬ ۵۰۰ – ۴ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد) در اکرم‌قلعه (در ولایت هلمند)، علی‌آباد (در ولایت کندوز)، آق‌کپرک (در ولایت بلخ)، ارنجی (در ولایت جوزجان)، ایتان‌تپه (در ولایت سمنگان)، باد سه‌غوندی (در ولایت قندهار)، باغ پول‌غوندی (در ولایت قندهار)، برگ‌توت (در ولایت فراه)، باسیز (در ولایت کندوز)، بوئینه‌قره (در ولایت بلخ)، چادرتپه (در ولایت بلخ)، چارسنگ‌تپه (در ولایت قندهار)، چول آبدان (در ولایت کندوز)، دم (در ولایت نیمروز)، دره کور (در ولایت بدخشان)، دشلی ۱ (در ولایت جوزجان)، دشلی ۳ (در ولایت جوزجان)، دشلی شرقی (در ولایت جوزجان)، دشلی جنوبی (در ولایت جوزجان)، تپه ده‌مراسی (در ولایت قندهار)، ده نو (در ولایت سمنگان)، فرخ‌آباد (در ولایت بلخ)، گردان‌ریگ (در ولایت نیمروز)، هیردای‌تپه (در ولایت فاریاب)، قندهار، خوش‌بای (در ولایت تخار)، خوش‌تپه (تپه فلول) (در ولایت بغلان)، کهنه قلعه طالقان (در ولایت تخار)، لیرو (در ولایت زابل)، مندیگک (در ولایت قندهار)، مندی‌حصار (در ولایت قندهار)، قونسای (در ولایت کندوز)، قورغان‌تپه (در ولایت تخار)، سعید قلعه‌تپه (در ولایت قندهار)، سسماق (در ولایت تخار)، شهر صفا (در ولایت زابل)، شیرآباد (در ولایت سمنگان)، شورتوغی (در ولایت تخار)، سیاه‌ریگان (در ولایت سمنگان)، اسپیرون (در ولایت قندهار)، تیکر (در ولایت فاریاب) و اورته‌بز (در ولایت تخار) یافت شده‌اند. 
-
-تاریخ باستان
-
-آریاییان
-حول و حوش این دوره، تمدن آمو (BMAC) در آسیای میانه (شمال افغانستان، جنوب ترکمنستان، جنوب ازبکستان)، به‌دنبال فروپاشی عصر برنز، سقوط می‌کند، و دو قوم بزرگ ایرانی مادها و پارس‌ها به‌طور ناگهانی در سنگ‌نوشته‌های میخی میان‌رودان (بین‌النهرین) ظهور می‌کنند. از این دو قوم، مادها قوم مهم‌تر و بزرگتر بودند. 
-نخستین شواهد نوشته‌شده از شاهنشاهی ماد از هرودوت (Herodotus) به جای مانده، که وی از قومی در میان‌رودان در حدود ۸۳۶ پیش از میلاد یاد کرده که به شلمانسر سوم، پادشاه آشوری خراج می‌دادند. آن‌ها خود را آریایی (یونانی: Areoi، لاتین: Arii) می‌نامیدند، و دیگران آن‌ها را ماد («باشندگان سرزمین ماد، سرزمینی در شمال‌غربی ایران امروزی») می‌خواندند. 
-
-هلین سانسیسی-ویردنبورگ (Heleen Sancisi-Weerdenburg)، تاریخ‌دان هلندی و متخصص در تاریخ یونان باستان و هخامنشیان، عقیده دارد که هیچ سند واقعی مبنی بر حتی وجود امپراتوری ماد موجود نبوده و ماد یک ساختار حکومتی متزلزل بوده‌است. 
-
-هخامنشیان
-
-از میان این ساتراپی‌ها، باختریش و هرهوتیش ساتراپی‌های اصلی را تشکیل می‌دادند و ساتراپ باختریش بایست یک مقام مهم بوده باشد. ظاهرا تعداد زیاد آن‌ها پسران شاه یا جانشینانشان مثیشته|mathišta بوده‌است. به‌گفته هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، در نبردهای سالامیس و ترموپیل بین سپاهیان هخامنشی و یونانی، در سپاهیان ایرانیان علاوه بر پارسی‌ها و مادها، باختری‌ها، هروی‌ها، گنداری‌ها و سکاها نیز شرکت داشته‌اند. 
-
-از مزایای فرمانروایی هخامنشیان بر افغانستان احداث جاده شاهی است، یک راه تجاری که از تخت جمشید (پارسه یا پرسپولیس) بسوی شرق، از طریق هرات تا قندهار (که در سال ۵۰۰ پیش از میلاد جای مندیگک را گرفته بود) و آنطرفتر بسوی شرق و از طریق گذرگاه خیبر بسوی هند کشیده شده بود. این جاده شاهی یکی از مجموعه جاده‌هایی را شکل می‌داد که بعدها جاده ابریشم نام گرفت. 
-
-آیین زرتشت و دوران یونانی
-
-زرتشت در سده ششم پیش از میلاد در میان قبایل آرین (آریایی) ها ظهور کرد و دین زرتشتی را بین سال‌های ۱۸۰۰ الی ۸۰۰ قبل از میلاد در افغانستان فعلی معرفی نمود، زرتشت در بلخ می‌زیست و آنجا درگذشت. اما در اواسط قرن ۶ قبل از میلاد، هخامنشیان مادها را سرنگون کردند و اراکوزیا (قندهار)، آریا (هرات) و باختر (بلخ) را به قلمرو شان گنجانیدند. در کتیبه‌ای بر روی سنگ مزار داریوش اول پارسی از دره کابل در فهرست ۲۹ کشوری که وی فتح کرده بود نام‌برده شده‌است. 
-
-اسکندر بزرگ و نیروهای مقدونی وی در سال ۳۳۰ قبل از میلاد پس از شکست دادن داریوش سوم در نبرد گوگاملا وارد افغانستان شدند. پس از اشغال افغانستان اسکندر به ماوراءالنهر و هند رفته و شهرهای مانند اسکندریه اکسوس (آی خانم) و اسکندریه اراکوزیا (قندهار) را تأسیس نمود. آنچه که حائز اهمیت است شهرهایی است که در هنگام لشکرکشی او به ثبت رسیده‌است، مانند شهر آریا (هرات) فراده (فراه) دراپسکه (بغلان یا قندوز) زریسپه (بلخ) که وجود این شهرها ثابت می‌سازد باشندگان افغانستان باستان به مرحله شهرنشینی رسیده بوده علاوه بر طبقات زارع و مالدار، بازرگانان و اهل فن هم در شهرهای آن می‌زیستند. 
-
-از جمله اقدامات مهم و اساسی اسکندر در کشورهای تحت استیلا و تسلط خود شهرسازی بود، و در دوران کشورگشای او در افغانستان هفت شهر به‌دست وی یا جانشینانش تهداب‌گذاری شده که به نام اسکندریه معروف هستند. اسکندریه آریانا (Alexandria of Ariana) یکی از این شهرهاست که همان هرات امروزی است. 
-
-بعد از مرگ اسکندر قلمرو‌اش بین فرماندهانش تقسیم گردیده و افغانستان به سلوکوس نیکاتور رسید. در این اثنا چندراگوپتا مؤسس مؤریایی‌ها مناطق جنوب هندوکش افغانستان را تصرف نموده و جانشینانش مثل آشوکا دین بودایی را به کشور آنجا عرضه داشتند. اما بعدا بخاطر دور بودن پایتخت سلوکیدها که در انطاکیه ترکیه قرار داشت دولت یونانی بلخ جانشین امپراتوری سلوکی در منطقه گردید که منجر به رونق مجدد فرهنگ یونانی توسط یونانی‌ها و باختری‌ها شد. موریائی‌ها که منطقه جنوب هندوکش را کنترل می‌کردند در سال ۱۸۵ قبل از میلاد و ۶۰ سال پس از پایان حکومت آشوکا آغاز شد، آنها زیر ضربات قبایل خانه بدوش سکایی سرنگون شدند. سکایی‌ها که کلمه مناطق سجستان یا سیستان از نامشان پیداست بس از گشودن افغانستان به هند شمالی حمله برده و آنجا حکمرانی نمودند. اما سکایی‌ها نیز بزودی زیر فشار حملات پارت‌ها از هم پاشیدند و جایشان را به دولت جدید پارتیان سپردند
-
-سکاها و پارت‌ها با وجود آنکه اقوام جسوری بودند ام به دانش و فرهنگ کمتر توجه داشتند و اثر مهمی از این زمینه از خود بجا نگذاشتند؛ در حالی که موج بعدی حملات شمالی که معروف به قبایل یوچه بودند و امپراتوری کوشانی را اساس گذاشتند، نقش مهمی در بلند سطح دانش و اقتصاد افغانستان انجام دادند. 
-
-آیین هندو و دوران بودایی
-
-جاده ابریشم در قرن اول پیش از میلاد مسیح پدیدار شد و افغانستان با تجارت رونق گرفت و مسیرهای آن به چین، هند، ایران و شمال به شهرهای بخارا، سمرقند و خیوه در ازبکستان کنونی رسید. در این مرکز، کالاهای مانند ابریشم چینی، نقره ایرانی و طلای رومی مبادله می‌شدند، در حالی که منطقه افغانستان کنونی استخراج و تجارت سنگ‌های لاجورد را انجام می‌داد که عمدتا از منطقه بدخشان بود. 
-
-در اواسط الی اواخر قرن اول میلادی، امپراتوری گسترده کوشانی‌ها، که در افغانستان قرار داشت و مرکز آن بگرام بود به حامی بزرگ فرهنگ بودایی بدل شد و بودایی را در سراسر منطقه رونق بخشید. کوشانی‌ها در قرن ۳ میلادی توسط ساسانیان سرنگون شدند، هرچند آنها اقتدار شان در منطقه حاکم بود و در بعضی مناطقی از منطقه حکومت می‌کردند. پس از کیداری‌ها یا کوشانی‌های کوچک، هفتالی‌ها جایگزین آنها شدند. گوک ترک‌ها در قرن ۷ جایگزین آنها شد. گوک ترک‌های بودایی کابل قبل از اینکه صفاریان در سال ۸۷۰ منطقه را تسخیر کنند، با یک سلسله هندو شاهی جایگزین شد، این سلسله هندو کابل شاهیان نامیده می‌شد. بیشتر مناطق شمال شرقی و جنوبی کشور تحت سلطه فرهنگ بودایی بود. پیکره‌های یونانی-بودایی گنداره گرفته تا نگاره‌های دیواری مغاره‌های بامیان دستاوردهای این تمدن است. 
-
-دین اسلام و سده میانه
-
-مسلمانان عرب اسلام را در سال ۶۴۲ م به هرات و زرنج آوردند و گسترش آن به سمت شرق را آغاز کردند. برخی از ساکنان بومی که با اسلام روبرو می‌شدند آن را می‌پذیرفتند در حالی که برخی دیگر شورش کردند. قبل از معرفی اسلام، مردم این منطقه بیشتر بودایی و زرتشتی بودند، اما پرستش کنندگان سوریا و نانا، یهودیان و دیگران نیز در آنجا بودند. اولین بار مناطق زنبیل‌ها و کابل شاهیان در سال ۸۷۰ میلادی توسط مسلمانان صفاری زرنج فتح شدند. بعدا سامانیان نفوذ اسلامی خود را در جنوب هندوکش گسترش دادند. گزارش شده‌است که مسلمانان و غیرمسلمانان قبل از به قدرت رسیدن غزنویان در قرن دهم، هنوز هم در کنار یکدیگر در کابل زندگی می‌کردند. 
-
-در قرن یازدهم، محمود غزنوی حاکمان هندوی باقیمانده را شکست داد و به‌طور مؤثر این منطقه وسیع را به استثنای کافرستان اسلامی کرد. محمود غزنی را به یک شهر مهم تبدیل کرد و از روشنفکرانی مانند مورخ ابو ریحان البیرونی و فردوسی شاعر حمایت می‌کرد. سلسله غزنوی توسط غوریان که دستاوردهای معماری آنها شامل مناره دور افتاده جم بود، سرنگون شد. غوریان قبل از خاندان خوارزمیان در سال ۱۲۱۵ کمتر از یک قرن افغانستان را کنترل کردند. 
-
-در سال ۱۲۱۹ پس از میلاد، چنگیز خان و ارتش مغول وی بر منطقه غلبه کردند. گفته می‌شود که نیروهای وی شهرهای خوارزمیان هرات، بلخ و همچنین بامیان را نابود کرده‌اند. ویرانی‌های ناشی از مغول‌ها بسیاری از مردم محلی را مجبور به بازگشت به یک جامعه روستایی ارضی کرد. حکومت مغول و ایلخانان در شمال غربی منطقه ادامه داشت در حالی که خاندان خلجی مناطق قبیله‌ای افغانستان را در جنوب هندوکش تا زمان حمله تیمور اداره می‌کردند. تیمور امپراتوری تیموریان را در سال ۱۳۷۰ تأسیس کرد. تحت حکومت شاهرخ شهر هرات به عنوان نقطه کانونی رنسانس تیموری در شرق، که شکوه آن برابر با فلورانس رنسانس ایتالیا در غرب بود مطابقت داشت. 
-
-در اوایل قرن شانزدهم، بابر از فرغانه وارد شد و کابل را از خاندان ارغون گرفت. بین قرن شانزدهم و هجدهم، خاندان ازبک بخارا، صفویان ایران و مغولان هند بر مناطقی این سرزمین حاکم بودند. در دوره قرون‌وسطایی، منطقه شمال غربی افغانستان با نام منطقه‌ای خراسان خوانده می‌شد. دو مرکز از چهار مرکز خراسان (هرات و بلخ) اکنون در افغانستان واقع شده‌اند، در حالی که مناطق قندهار، زابلستان، غزنی، کابلستان و افغانستان مرز بین خراسان و هندوستان را تشکیل داده بودند. با این حال، تا قرن نوزدهم اصطلاح خراسان معمولا در بین بومیان برای توصیف کشورشان به کار می‌رفت، سر جورج الفینستون با تعجب نوشت که کشوری که در خارج از آن به آن «افغانستان» می‌گویند توسط ساکنان خود «خراسان» خوانده می‌شود. 
-
-تشکیل افغانستان مستقل
-
-هوتکیان
-
-آغاز تاریخ سیاسی افغانستان مدرن را با تأسیس سلسله هوتکیان در ابتدای سده هجدهم میلادی که در نتیجه خیزش قبایل پشتون (که به عنوان اوغان یا افغان نیز شناخته می‌شوند) اشتباه نگیرید. زمانی که در سال ۱۷۰۹ میلادی، سلسله هوتکیان با سرپرستی میرویس خان هوتک حکومت خود را در قندهار ایجاد کردند آنان خود را پادشاه ایران می‌دانستند و به همین منظور به اصفهان پایتخت سلسله صفوی حمله کرده و به حکومت شان بر بخش بزرگی از ایران پایان دادند. هوتکیان که دودمانی از قوم پشتون بودند توانستند ایران را یکپارچه کنند اما با خیزش نادرشاه افشار حکومت هوتکیان بر بخش بزرگی از ایران پایان یافت. 
-
-درانیان
-
-احمدشاه ابدالی، در سال ۱۷۴۷ میلادی امپراتوری درانی را تأسیس کرده همانند سلطان محمود غزنوی و سلطان غیاث‌الدین غوری شروع به آغاز فتوحات بسوی هندوستان نمود. 
-
-دانشنامه بریتانیکا، که یکی از معتبرترین منابع به‌زبان انگلیسی به‌شمار می‌رود، شاهنشاهی احمدشاه درانی را آخرین امپراتوری افغان خوانده‌است. این دانشنامه می‌افزاید که شاهنشاهی احمدشاه درانی پس از امپراتوری عثمانی، دومین امپراتوری جهان اسلام در نیمه دوم قرن هجده بود که حدود قلمرو آن را از مشهد تا دهلی و از آمودریا تا دریای عرب دربر می‌گرفت. 
-
-الفنستون، محقق نامور انگلیسی، که از احمد شاه درانی به عنوان مؤسس اف��انستان معاصر یاد کرده‌است، می‌نویسد: «احمدشاه خردمندانه، اساس یک امپراتوری بزرگ را نهاد. هنگام در گذشت او متصرفاتش از غرب خراسان تا سرهند و از آمو تا دریای هند گسترش داشت و این همه را یا با انعقاد پیمان به‌دست آورده بود یا عملا (با زور شمشیر) تصرف کرده بود». 
-
-همو می‌افزاید: «به‌راستی اگر شاهی در آسیا سزاوار احترام ملت خویش باشد، جز احمدشاه کس دیگری نیست». 
-
-از سال ۱۱۶۰ هجری قمری (۱۷۴۷ میلادی به بعد حکومت مستقل افغانستان را همواره دو خانواده از طایفه ابدالی در دست داشته‌اند. از سال ۱۱۶۰ هجری قمری (۱۷۴۷ میلادی) تا ۱۲۵۱ هجری قمری (۱۸۳۵ میلادی) تاج و تخت این کشور در دست سدوزایی‌ها بود؛ و از آن پس به خانواده محمدزایی که از همان طایفه بودند تعلق گرفت. 
-
-احمدخان سدوزایی دست به یکپارچه ساختن مملکت زد، کابل را تصرف نمود. همه سرزمین‌های واقع در غرب رود سند را، از کشمیر تا دریای عمان، با پذیرفتن انواع مشکلات از دست مغولان هند باز پس گرفت. احمدشاه (احمدخان سدوزایی) ملقب به احمدشاه بابا ۱۲ مرتبه بر هند لشکر کشید در سال ۱۱۷۰ هجری قمری (۱۷۵۶ میلادی) دهلی را تصرف کرد و خزانه‌ای خود را با ثروت سرشار که از آنجا غنیمت گرفته بود انباشت. 
-بعد از مرگ احمدشاه در سال ۱۱۸۷ هجری قمری (۱۷۷۳ میلادی) تا چهل و پنج سال بعد همچنان رقابت و کشمکش و دسیسه چینی در میان مدعیان حکومت در طایفه سدوزایی ادامه یافت؛ این وضع باعث از هم گسیختگی خاندان حاکم گشت و چیزی نمانده بود که افغانستان را نیز از هم بپاشد. 
-
-پسر دوم و جانشین احمدشاه، یعنی تیمورشاه، پایتخت خود را از قندهار به کابل انتقال داد و مدت بیست سال از (۱۱۸۷ هجری قمری (۱۷۷۳ میلادی) - ۱۲۰۸ هجری قمری (۱۷۹۳ میلادی)) بر قلمرو وسیع اما نا مطمئن حکم می‌راند. تیمور شاه بیست و سه پسر داشت اما نتوانست برای خویش جانشین تعین کند. طی بیست و پنج سال شاهزادگان سدوزایی مشغول توطئه و تحریک برای دست یافتن به حکومت کابل بودند و قلمرو این حکومت هم به مرور زمان از هم می‌پاشید. در این مدت از میان پسران تیمور شاه، سه برادر هر کدام برای چند صباحی و یکی از ایشان دو بار به حکومت رسیدند، و هریک از ایشان نیز بزودی قربانی توطئه‌های خانوادگی گردیدند. بعد از اینکه این برادران رئیس طایفه‌ای محمدزایی به قتل رساندند و پسر بزرگ وی فتح محمدخان (وزیر فتح خان) را کور کردند، کاسه‌ای صبر محمدزایی‌ها لبریز شد. این طایفه علم طغیان علیه سدوزایی‌ها را بلند کرد، و در سال ۱۲۳۳ هجری قمری (۱۸۱۸ میلادی) دوست محمدخان، جوانترین پسر رئیس طایفه محمد زایی، حاکم سدوزایی را در حوالی کابل شکست داد. 
-
-بارکزی‌ها
-
-در اوایل قرن نوزدهم، امپراتوری افغانستان در معرض تهدید قاجاریان ایران در غرب و امپراتوری سیک در شرق قرار داشت. وزیر فتح خان، رهبر قبیله بارکزی نیز ۲۱ نفر از برادران خود را در مقام‌های بالای حکومتی در سراسر امپراتوری درانی منصوب نموده بود. پس از کشته شدن فتح خان توسط شاه، برادران وزیر فتح خان به هدف خونخواهی برادر قیام کردند تا اینکه دوست‌محمد خان که برادر فتح خان بو در سال ۱۸۲۳ خود را امیر کرد. 
-
-دراین روزها از قلمرو وسیع سدوزایی چیز چندانی باقی نمانده بود. بلخ دعوی استقلال می‌کرد، مرو و کوشک به تصرف روسیه تزاری درآمده بودند، رانجیت سینگه والی ایالت پنجاب نیز اعلان حکومت نمود. انگلیس‌ها بر بلوچستان دست انداخته بودند و سند نیز در مقابل حکومت افغان‌ها تمکین نمی‌کرد. 
-
-دوست محمدخان در چنین شرایط بحرانی به سال ۱۲۵۰ هجری قمری (۱۸۳۵ میلادی) خود را امیر افغانستان خواند. دوست‌محمد از انگلیس‌ها که عملا از سیک‌ها حمایت می‌کردند تقاضا نمود تا بر سر مسئله پنجاب میان ایشان میانجیگری نمایند و در ضمن به انگلیس قول داد که افغان‌ها مانع پیشروی روس‌ها از شمال به جانب جنوب شوند. دوست‌محمد خان وقتی زمام امور را در دست گرفت که دو امپراتوری بزرگ روسیه و انگلیس سرگرم پیش‌روی‌ها و توسعه قلمرو خویش بودند. افغانستان به صورت مانع و حد فاصل طبیعی و کوهستانی در میان این دو امپراتوری، به مهره‌ای پیاده‌ای در رقابت شطرنج وار این قدرت‌های بزرگ قرن ۱۹ و دست آخر به سپری برای جلوگیری از تصادم آن دو، بدل شد. 
-
-جنگ اول افغان و انگلیس
-
-زمینه
-در اواخر سده نوزدهم میلادی، افغانستان به یک دولت حائل در «بازی بزرگ» بین امپراتوری‌های بریتانیا و روسیه تبدیل شد.. 
-
-در خلال این مدت پنجاب و کشمیر توس رنجیت سینگ، که در مارس ۱۸۲۳ به خیبر پختونخوا حمله کرد و شهر پیشاور را در جنگ نوشرا تصرف کرد، از دست رفتند. در سال ۱۸۳۷، در جریان نبرد جمرود در مجاورت گردنه خیبر، وزیر اکبر خان و ارتش افغانستان نتوانستند قلعه جمرود را از ارتش سیک‌ها تصرف کنند، اما فرمانده سیک هاری سینگ نالوا را به قتل رساندند و به این ترتیب جنگ‌های افغان و سیک پایان یافت. در این زمان انگلیسی‌ها از شرق در حال پیشروی بودند و اولین درگیری بزرگ در جریان بازی بزرگ آغاز شده بود. 
-
-وقتی دوست‌محمد در مبارزه با سیک‌ها از انگلیس کمک خواست آن‌ها حاضر نشدند که به وی کمک کنند، چه که آن‌ها آخرین حملات دوران احمدشاه بر هند را هنوز بخاطر داشتند و بخود اجازه نمی‌دادند تا افغان‌ها این مردمان کوه‌نشین و دیرآشنا و حادثه‌جو را تهدیدی برای سلطه‌ای خود بر هند ندانند. همین احساس خطر بالاخره باعث شد که دوست محمدخان دو سال بعد از حکومت افغانستان کنار رود. وقتی دوست محمدخان از انگلیس استمداد کرد که هرات نیز در محاصره ایران بود. انگلیس‌ها از پیش‌روی ایران و پیش‌روی روسیه در آسیای مرکزی بیشتر احساس خطر کردند. وقتی انگلیس‌ها به درخواست امیر دوست‌محمد جواب منفی دادند، وی نیز ناگزیر دست به دامان تزار روس زد. در این وقت انگلیس خطر را بسیار جدی تلقی نموده اعلان نمود که برای حفظ هند بریتانوی در مقابل دست درازی‌های روسیه ضرورت می‌داند تا در کابل یک حکومت دوست انگلیس باشد، در این وقت شاه شجاع، شاهزاده مخلوع و بی تخت و تاج سدوزایی اعلان کرد که هرگاه انگلیس‌ها در رسیدن به حکومت کابل به وی کمک کنند، او حاضر است که پیشاور را به سیک‌ها واگذارد. 
-
-تا این هنگام ایرانی‌ها هرات تخلیه کرده بودند، اما با این حال انگلیس‌ها افغانستان را باید به‌دست می‌آوردند، و بدین ترتیب نخستین جنگ انگلیس و افغانستان (۱۲۵۴ هجری قمری (۱۸۳۸ میلادی) - ۱۲۵۸ هجری قمری (۱۸۴۲ میلادی)) آغاز می‌شود. 
-
-حمله
-در سال ۱۸۲۳، انگلیس به افغانستان لشکر کشید، دوست‌محمد خان برای مساعدت از روس‌ها ابتدا به بخارا رفت اما در عدم همکاری آنان وی به افغانستان بازگشته خود را تسلیم انگلیس‌ها نمود، انگلیس‌ها هم وی را به هندوستان تبعید کرد و حاکم قبلی، شاه شجاع را جایگزین او کرد. به دنبال یک قیام سازماندهی‌شده توسط وزیر اکبر خان در سال ۱۸۴۲، نیروهای کبیر انگلیس و هند در ح��ل عقب‌نشینی از کابل به جلال‌آباد به فرماندهی الفینستون کاملا نابود شدند. 
-
-نتیجه
-افغان‌ها نبرد اول شان با انگلیس را پیروز شده کشورشان را بازپس گرفتند، انگلیسی‌ها دوست‌محمد خان را دوباره به قدرت نشانده و نیروهای نظامی خود را از افغانستان بیرون کشیدند. 
-
-دومین نبرد افغان و انگلیس
-
-زمینه
-در سال ۱۸۴۷، جنگ دوم انگلیس و افغانستان به دلیل بهبود روابط امیر شیر علی‌خان با روسیه آغاز گردید. 
-
-حمله
-وقتی انگلیس‌ها از طرف جنوب، افغانستان را اشغال کردند، امیرشیرعلیخان از روس‌ها استمداد کرد، ولی پاسخی نیافت و ناگزیر اداره امور را به فرزندش یعقوب خان سپرد و خود به امید جلب کمک رهسپار شمال گشت، روس‌ها تنها کمکی که به وی کردند این بود که توصیه نمودند به پایتختش برگردد و با انگلیس‌ها از در صلح درآید. امیر شیرعلی ناامید، افسرده و در هم شکسته در مزارشریف چشم از جهان فروبست. 
-
-نتیجه
-بریتانیای‌ها پیروز شدند و انگلیس به عنوان بخشی از معاهده گندمک سال ۱۸۷۹ کنترل روابط خارجی افغانستان را به‌دست‌آورد. در سال ۱۸۹۳، مورتیمر دیورند امیر عبدالرحمن خان را مجبور ساخت تا یک توافق‌نامه جنجالی را که بیش از ۵۰ ٪ خاک افغانستان را به انگلیس واگذار می‌کرد، امضا کند که در آن قومیت‌های پشتون و بلوچ توسط خط دیورند تقسیم‌شده باشند. این یک شکاف سیاسی استاندارد در زمان حاکمیت بریتانیا بود که موجب تیره شدن روابط، به ویژه با کشور جدید بعدی پاکستان با افغانستان گردیدید. آنها عبدالرحمن خان را جایگزین ایوب خان که قهرمان جنگ دوم افغان و انگلیس (نبرد میوند) بود، کردند تا در افغانستان حکومت نماید. 
-
-افغانستان مدرن
-
-عبدالرحمن خان
-
-عبدالرحمن‌خان که دست‌نشانده انگلیس بود از سوی آنها تماما اکمالات می‌شد تا وحدت افغانستان را حفظ کند و به عنوان کشور قدرتمند سر راه روسیه تزاری باشد؛ بنا براین وی تمام قبایل افغانستان را سرکوب و مطیع خود ساخت. 
-
-کافرستان منطقه بت‌پرست امپراتوری از نظر سیاسی مستقل بود تا اینکه در سال ۱۸۹۱ – ۱۸۹۶ توسط عبدالرحمن خان فتح شد. وی به خاطر ترفندها و روشهای بی‌رحمانه خود در سرکوب قبایل به «امیر آهنین» معروف بود. امیر آهنین خطوط ریلی و تلگرافی که از امپراتوری‌های روسیه و انگلیس می‌آمد را «اسبهای تروا» می‌دانست و از توسعه راه‌آهن در افغانستان جلوگیری می‌کرد. وی در سال ۱۹۰۱ در بستر مریضی درگذشت و پسرش حبیب‌الله خان جانشین وی شد. 
-
-حبیب‌الله خان
-در خلال جنگ جهانی اول، وقتی افغانستان بی‌طرف بود، حبیب‌الله خان توسط مقامات قدرتهای محور، نیدر مایر هنریگ نماینده اعزامی آلمان را ملاقات کرد تا استقلال کامل خود را از انگلستان اعلام کرده، به نیروهای محور پیوسته و به هند بریتانیایی حمله کند، به عنوان بخشی از توطئه هندو-آلمان، تلاش‌های آنها برای آوردن افغانستان به قدرت‌های محور با شکست روبرو شد، اما باعث نارضایتی مردم به دلیل حفظ بی‌طرفی در برابر انگلیس شده و تشکیل جنبش مشروطه‌خواهی کشور گردید. حبیب‌الله خان در طی یک سفر به قصد شکار و تفریح به ولایت لغمان، در سال ۱۹۱۹ توسط مشروطه خواهان ترور شد و امان‌الله خان پسرش قدرت را به دست گرفت. امان‌الله خان که یکی از حامیان سرسخت لشکرکشی‌های ۱۹۱۵ – ۱۹۱۶ نیروهای محور بود، جنگ سوم افغان و انگلیس را برانگیخت و از طریق خیبر به هند انگلیسی حمله برد. 
-
-جنگ سوم افغان و ��نگلیس
-
-موضوع استقلال افغانستان و جنگ سوم افغان-انگلیس از سوی بریتانیا کم‌اهمیت و خیلی کوچک جلوه داده شد، با وجودی که جنگ سوم افغان-انگلیس از جمله جنگ‌های بزرگ به‌شمار می‌رود که دران بیش از ۱۶ میلیون پوند خسارات مالی به کشور بریتانیا وارد شد و حدودا ۲۰۰۰ افراد نظامی آن‌ها نیز درین جنگ هلاک شدند. 
-
-در ۱۹ اوت ۱۹۱۹، پس از جنگ سوم افغان و انگلیس (معروف به جنگ تل) و امضای معاهده راولپندی، این کشور دوباره کنترل امور خارجه خود را از بریتانیا پس گرفت. واژه افغانستان به عنوان نام یک کشور در سال ۱۳۰۲ و در قانون اساسی امان‌الله شاه به تصویب رسید. آغاز پادشاهی امان‌الله شاه در سال ۱۳۰۲ آغاز تاریخ مستقل افغانستان است. 
-
-او برای اینکه به عقب‌ماندگی و انزوای کشور سنتی‌اش خاتمه دهد، تصمیم گرفت رابطه سیاسی افغانستان را با کشورهای غربی مخصوصا اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری ویمار آلمان آغاز کند و در این راستا سفرش به اروپا را در سال‌های ۱۹۲۷ – ۲۸ آغاز کرد. وی ابتدا به هند بریتانوی رفته و از راه دریایی بمبئی به ایتالیا رفت که دلیل سفر وی نیز درخواست شاه ایتالیا از امان‌الله خان برای بازدید از کشورشان بود، سپس راهی فرانسه شده در آنجا شهرداری پاریس به پاس احترام تخت خواب ناپلئون را در اختیار امان‌الله شاه قرار داد، بعدا به آلمان رفته دولت آن کشور یک فروند هواپیما را به رسم دوستی پیشکش امان‌الله شاه نمود. وقتی او به انگلستان رفت مقامات سیاسی لندن کوشش زیادی به خرج دادند تا مانع سفر وی به روسیه شوند اما موفق نشدند. در روسیه وی از تأسیسات صنعتی و نظامی آنجا بازدید نموده راهی ترکیه شده و با استقبال امپراتور عثمانی و مردم ترکیه به عنوان غازی جهان اسلام و شکست دهنده انگلیس قرار گرفت. وی از راه ایران به افغانستان برگشت و لازم است ذکر شود که امان‌الله شاه توافقات و همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی زیادی را با کشورها غربی به انجام رسانید. کلید تمام این ماجراها محمود طرزی پدر زن و وزیر خارجه دولت امانی بود و در واقع کوشش‌های او بود که آموزش رسمی در افغانستان را اجباری نمود. 
-
-تاریخ معاصر
-
-ظاهر شاه با کمک عموی خود، که صدر اعظم بود و سیاست‌های نادرشاه را ادامه می‌داد، حکومت کرد. شاه محمود خان، یکی دیگر از عموهای ظاهر شاه، در سال ۱۹۴۶ صدر اعظم شد. وی آزادی‌های سیاسی بیشتر را آغاز کرد، اما وقتی این سیاست بیش از آنچه وی انتظار داشت، به سودش تمام شد آن را تغییر داد. وی در سال ۱۹۵۳ توسط محمد داود خان، پسر عمو و برادر زن پادشاه و یک ملی‌گرای پشتون که به دنبال ایجاد پشتونستان بزرگ بود، جایگزین شد و روابط بسیار پرتنش با پاکستان را آغاز کرد. داود خان در طول ده سال حضور در این پست تا سال ۱۹۶۳ برای اصلاحات در نوسازی اجتماعی فشار زیادی آورد و به دنبال رابطه نزدیکتر با اتحاد جماهیر شوروی بود. پس از آن، قانون اساسی ۱۹۴۶ شکل گرفت و او به عنوان اولین صدر اعظم غیر سلطنتی سوگند یاد کرد. 
-
-پادشاه ظاهر شاه، مانند پدرش نادرشاه، سیاست حفظ استقلال ملی را در حالی که به دنبال مدرنیزاسیون تدریجی، ایجاد احساس ملی‌گرایی و بهبود روابط با انگلستان بود، داشت. با این حال، افغانستان بی‌طرف ماند و نه در جنگ جهانی دوم شرکت داشت و نه در جنگ سرد پس از آن با هر دو بلوک قدرت رفتار میانه داشت. با این حال، اتحاد شوروی و ایالات‌متحده برای نفوذ به افغانستان بزرگراه��های اصلی، فرودگاه‌ها و سایر زیرساخت‌های حیاتی افغانستان را می‌ساخت و مزایای بیشتری به این کشور اعطا می‌کرد. به‌طور عموم، افغانستان بیش از هر کشور دیگری کمک توسعه شوروی را دریافت کرد؛ بنابراین افغانستان روابط خوبی با هر دو دشمن جنگ سرد داشت. 
-
-رژیم جمهوری دموکراتیک افغانستان و جنگ با شوروی
-
-در سال ۱۹۷۳، هنگامی‌که پادشاه در ایتالیا بود، داود خان کودتایی بی‌خون انجام داد و اولین رئیس‌جمهور افغانستان شد و رژیم سلطنتی را از بین برد. 
-
-در آوریل ۱۹۷۸، حزب کمونیست خلق افغانستان (PDPA) با یک کودتای خونین علیه رئیس‌جمهور وقت محمد داود خان، که در انقلاب ثور نامیده می‌شود، قدرت را به دست گرفت. حزب کمونیست خلق افغانستان تأسیس جمهوری دموکراتیک افغانستان را اعلام کرد، اولین رهبر که به عنوان دبیرکل حزب نیز ایفای وظیفه می‌نمود نور محمد تره کی بود که رئیس‌جمهور گردید. این امر باعث وقوع مجموعه‌ای از حوادث می‌شود که به طرز چشمگیری افغانستان را از کشوری فقیر و خلوت (البته صلح‌آمیز) به کانون تروریسم بین‌المللی تبدیل می‌کند. این حزب اصلاحات مختلف اجتماعی، نمادی و توزیع زمین را آغاز کرد که مخالفت‌های شدیدی را برانگیخت، در حالی که مخالفان سیاسی را نیز به طرز وحشیانه‌ای تحت فشار قرار داد. این امر باعث ناآرامی‌ها شد و به سرعت به حالت جنگ داخلی در سال ۱۹۷۹ تبدیل شد که توسط مجاهدان چریکی (و چریکهای کوچکتر مائوئیست) علیه نیروهای رژیم در سراسر کشور انجام شد. این جنگ به سرعت به جنگ نیابتی تبدیل شد زیرا دولت پاکستان مراکز آموزش پنهانی در اختیار این شورشیان قرار می‌داد و از آنها حمایت تسلیحاتی می‌کرد. 
-
-حزب دموکراتیک خلق افغانستان که حزبی طرفدار شوروی بود در هفت ثور ۱۳۵۷ (ماه اردیبهشت) حکومت داوود خان را سرنگون کرده و جمهوری دموکراتیک افغانستان را تأسیس کردند. 
-
-در پی برقراری این حکومت و به ویژه پس از مداخله نظامی شوروی در افغانستان مقاومت گروه‌های اسلام‌گرا علیه آن آغاز شد. شورشیان که به نام مجاهدین افغان شناخته می‌شدند. بیش از یک دهه جنگ چریکی علیه نیروهای شوروی در افغانستان در هشت ثور ۱۳۷۱ کابل را به تصرف خود درآوردند. 
-رهبران اصلی مجاهدین افغان در توافق پیشاور برای تشکیل حکومت جدیدی به نام دولت اسلامی افغانستان به توافق رسیدند اما گلبدین حکمتیار پشتون که به عنوان نخست‌وزیر دولت تعیین‌شده بود، با این شیوه تقسیم قدرت مخالفت کرده و وارد جنگ علیه نیروهای حزب وحدت به رهبری عبدالعلی مزاری هزاره، شورای نظار به رهبری احمد شاه مسعود، جمعیت اسلامی افغانستان به رهبری برهان‌الدین ربانی تاجیک و جنبش ملی اسلامی افغانستان به رهبری عبدالرشید دوستم ازبک شد. این در حالی بود که اختلافات گروه‌های مختلف مجاهدین بر سر تقسیم قدرت باعث آغاز مرحله جدیدی از جنگ داخلی افغانستان بود که با جنگ‌های پی‌درپی گروه‌های رقیب و بمباران شهرها و مناطق مسکونی همراه بود. در این دوران گروه‌های مختلف سیاسی و نظامی هر یک بخشی از کشور را در کنترل خود داشتند و شهر کابل و حومه آن بین پنج گروه مختلف مجاهدین تقسیم‌شده بود. 
-
-رقابت قدرت‌های منطقه‌ای نیز باعث شده بود تا جنگ گروه‌های افغان به یک جنگ نیابتی تبدیل شود. پاکستان که از حکومت جدید مجاهدین ناخشنود بود از حزب اسلامی گلبدین حکمتیار پشتون مهم‌ترین مخالف آن‌ها حمایت نظامی، عملیاتی، و مالی می‌کرد. گلبدین حکمتیار بدون پشتیبانی لجستیکی و راکت‌های ارتش پاکستان قادر نبود تا نیمی از کابل را به ویرانه تبدیل کند. عربستان سعودی نیز از جریان تنظیم دعوت اسلامی افغانستان به رهبری رسول سیاف پشتیبانی می‌کرد. ایران نیز برای تأمین هژمونی منطقه‌ای خود از گروه‌های متحد خود در این نبرد پشتیبانی می‌کردند. ایران از شورای نظار به رهبری احمد شاه مسعود و جمعیت اسلامی افغانستان به رهبری برهان‌الدین ربانی تاجیک، کمک می‌کرد تا قدرت نظامی و اثرگذاری سیاسی آن‌ها را افزایش دهد. اختلافات این دو گروه نیز به سرعت به یک جنگ تمام‌عیار و خونین تبدیل شد که گروه‌های دیگر مجاهدین را نیز درگیر خود کرد. ازبکستان نیز از نیروهای جنبش ملی اسلامی افغانستان به رهبری عبدالرشید دوستم ازبک تبار حمایت می‌کرد تا این گروه بتواند بخش‌های شمالی افغانستان را در کنترل خود داشته باشد. 
-
-حزب وحدت هزاره شیعه برهبری عبدالعلی مزاری که در جریان جنگ با نیروهای سیاف در مقاطعی با نیروهای شورای نظار / جمعیت اسلامی تاجیک هم درگیر شده بود در ابتدای زمستان سال ۱۳۷۱ از دولت خارج‌شده و با حزب اسلامی حکمتیار پشتون متحد شد. در همین زمان صبغت‌الله مجددی که به عنوان رئیس‌جمهور دولت انتقالی تعیین‌شده بود جای خود را به برهان‌الدین ربانی تاجیک رهبر جمعیت اسلامی افغانستان داد. ربانی دومین رئیس غیرپشتون در تاریخ سیاسی افغانستان بعد از سلطان‌علی کشتمند هزاره، محسوب می‌شود. 
-
-حکمتیار که علت اصلی مخالفت خود را حضور کمونیست‌های سابق به ویژه ژنرال دوستم در دولت جدید عنوان می‌کرد در زمستان ۱۳۷۲ با جنبش ملی ژنرال دوستم نیز متحد شد و ائتلاف حزب وحدت هزاره / حزب اسلامی پشتون / جنبش ملی ازبک، علیه نیروهای مسعود تاجیک و دولت افغانستان شکل گرفت. با این ائتلاف، حزب اسلامی پشتون حکمتیار می‌توانست از نیروی هوایی جنبشی‌های ازبک دوستم هم برای بمباران مواضع دشمن و تدارکات‌رسانی به نیروهای خودی استفاده کند. 
-
-با این وجود در سال ۱۳۷۳ مسعود تاجیک تبار موفق شد تا تمامی مخالفان خود را از کابل بیرون براند. اما از سوی دیگر نیروهای دوستم ازبک تبار موفق شدند تا نیروهای جمعیت اسلامی را از مزار شریف بیرون رانده و این شهر مهم شمال افغانستان را در اختیار خود بگیرند. مناطق مرکزی و شهر بامیان به‌دست نیروهای کریم خلیلی بود. 
-
-قندهار نیز در این دوران بین سه رهبر پشتون به نام‌های گل‌آغا شیرزی، ملا نقیب‌الله و آمر لالی تقسیم‌شده بود که هر یک برای تحکیم موقعیت خود با یکدیگر درگیر بودند. 
-
-جنگ میان گروه‌های مجاهدین زمانی آغاز شد که دولت جدید افغانستان هنوز نتوانسته بود ادارات دولتی، واحدهای پلیس و نظام دادگستری خود را تشکیل دهد و در چنین وضعیتی رفتار سبعانه برخی اعضای گروه‌های مختلف مجاهدین باعث شده بود تا کابل به شهری بی‌قانون و آشوب‌زده تبدیل شود. با توجه به همین وضعیت آشوبناک بسیاری از رهبران مجاهدین هم در عمل کنترلی بر فرماندهان زیردست خود نداشتند و قتل، زورگیری و تجاوز جنسی به پدیده‌ای رایج تبدیل‌شده بود. 
-
-منازعه پس از جنگ و رژیم طالبان
-
-مجاهدین موفق به تشکیل دولت ملی نشدند و جای آن‌ها را طالبان که از حمایت مادی و معنوی پاکستان، عربستان سعودی و ایران سود می‌برد، گرفت. 
-طالبان نیز نتوانست بقایای مجاهدین را که علیه آن‌ها پایداری می‌کردند، به‌طور کامل سرکوب نماید. رژیم طالبان در سال ۱۳۸۰ با حمله ائتلاف بین‌المللی به رهبری ایالات‌متحده آمریکا از هم پاشید. 
-
-درگیر شدن ناتو
-
-از سال ۱۳۸۰ (۲۰۰۱ میلادی) پس از کنفرانس بن با توافق گروه‌های افغان دولت موقت به رهبری حامد کرزی روی کار آمد. دولت جدید در پاییز ۱۳۸۳ (۷ دسامبر ۲۰۰۴) به ریاست جمهوری حامد کرزی شکل گرفت و در پاییز ۱۳۸۴ (۱۹ دسامبر ۲۰۰۵ میلادی) نیز انتخابات مجلس قانون‌گذاری برگزار شد. 
-
-حامد کرزی رئیس‌جمهور افغانستان از سال ۲۰۱۱ بود که با روشن شدن نتایج پر سر و صدای انتخابات ریاست‌جمهوری افغانستان در سال ۱۳۹۳ جای خود را به محمداشرف غنی داد. رئیس‌جمهور دو معاون دارد که معمولا از قومیت‌های مختلف متفاوت انتخاب می‌شوند. پس از مرگ ناگهانی محمد فهیم در اسفند ۱۳۹۲ یونس قانونی به جای او به عنوان معاون اول انتخاب شد و کریم خلیلی نیز معاون دوم رئیس‌جمهور از سال ۱۳۸۳ خورشیدی است. 
-
-روی کار آمدن مجدد طالبان
-
-در ۱۴ آوریل ۲۰۲۱ , ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو گفت ائتلاف تصمیم گرفته خروج نیروها را تا ۱ مه آغاز کند. کوتاه مدتی بعد، پس از شروع خروج سربازان ناتو، طالبان هجومی را آغاز کرد، و به سرعت در برابر نیروهای دولتی در حال فروپاشی افغانستان پیشروی کرد. بنا بر یک گزارش جامعه اطلاعاتی ایالات‌متحده آمریکا، حکومت افغانستان احتمالا ظرف شش ماه پس از تکمیل خروج ناتو از این کشور فرو می‌پاشید. در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ , همزمان با در کنترل قرار گرفتن دوباره بخش اعظم قلمروی افغانستان در دست طالبان، طالبان شروع به تسخیر کابل پایتخت کرد و بسیاری از غیرنظامیان، مسئولان حکومتی و دیپلمات‌های خارجی تخلیه شدند. رئیس‌جمهور غنی همان روز از افغانستان گریخت. به تاریخ ۱۶ اوت ۲۰۲۱ , یک شورای غیررسمی هماهنگی افغانستان به رهبری دولتمردان ارشد در فرایند هماهنگ‌سازی انتقال نهادهای دولتی جمهوری اسلامی افغانستان به طالبان قرار داشت. در ۱۷ اوت، معاون رئیس‌جمهوری اسلامی افغانستان، امرالله صالح، خود را سرپرست رئیس‌جمهوری افغانستان خواند و تشکیل جبهه مقاومت ملی افغانستان را با ۶۰۰۰ سرباز در دره پنجشیر، به همراه احمد مسعود و وزیر دفاع بسم‌الله خان محمدی اعلام کرد. 
-
-در ۱۴ سپتامبر، طالبان به ۳۵۰۰ ساکن یک منطقه مسکونی در مالکیت حکومت در قندهار بدون ارائه دلیل دستور داد ظرف سه روز آنجا را ترک کنند. در ۱۸ سپتامبر، مقامات مورد حمایت طالبان مدارس متوسطه را فقط برای پسران بازگشایی کردند، و برنامه‌ای برای راه دادن دختران به مدارس نداشتند؛ در همان روز طالبان کارکنان بانک جهانی را از ساختمان وزارت سابق امور زنان به بیرون هدایت کردند و در آنجا تابلویی نصب کردند که آن را وزارت دعوت، امر به معروف و نهی از منکر اعلام می‌کرد. 
-
-جغرافیا
-
-افغانستان در آسیای جنوبی و آسیای میانه واقع شده‌است در واقع منطقه به ویژه در افغانستان «چهارراه آسیا» محسوب می‌شود، و این کشور دارای لقب قلب آسیا است. علامه اقبال شاعر مشهور اردو یک‌بار در مورد این کشور نوشت: 
-
-با بیش از , افغانستان چهل و یکمین کشور بزرگ جهان است، کمی بزرگتر از فرانسه و کوچکتر از میانمار و تقریبا به اندازه تگزاس در ایالات‌متحده است. هیچ خط ساحلی ندارد، زیرا افغانستان محصور در خشکی است. این کشور در جنوب و شرق با پاکستان مرز مشترک دارد (از جمله گیلگیت-بالتستان مورد ادعای هند). ایران در غرب، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان در شمال و چین در شرق دور. 
-
-جغرافیا در افغانستان متنوع است، اما بیشتر کوهستانی و ناهموار است، با برخی از پشته‌های کوهستانی غیر معمول همراه با فلات و حوضه‌های رودخانه ئی. تحت سلطه رشته کوه‌های هندوکش که امتداد غربی هیمالیا است که از طریق کوه‌های پامیر و کوه‌های قاراقرم در انتهای شمال شرقی افغانستان به شرق تبت کشیده می‌شود. بیشترین و بلندترین نقاط در شرق متشکل از دره‌های حاصلخیز کوهستانی است. هندوکش به ارتفاعات غربی - مرکزی ختم می‌شود و در شمال و جنوب غربی جلگه‌هایی ایجاد می‌کند، یعنی دشت‌های ترکستان و حوزه سیستان. این دو منطقه به ترتیب از چمنزارها و نیمه بیابان‌ها و کویرهای بادی گرم تشکیل شده‌اند. جنگلها در دره‌های بین نورستان و پکتیا و توندرا در شمال شرقی وجود دارند. بالاترین نقطه این کشور قله نوشاخ با ارتفاع ۷ ٬ ۴۹۲ متر (۲۴ ٬ ۵۸۰ فوت) از سطح دریا است. کمترین نقطه آن در استان جوزجان در امتداد ساحل رودخانه آمو با ارتفاع ۲۵۸ متر (۸۴۶ فوت) از سطح دریا قرار دارد. 
-
-با وجود داشتن رودخانه‌های متعدد و سدهای آب، قسمت‌های زیادی از کشور خشک است. حوضه خشک سیستان یکی از خشک‌ترین مناطق جهان است. رود آمو در شمال هندوکش طغیان می‌کند، در حالی که هریرود در نزدیکی هرات به سمت غرب و رودخانه ارغنداب از منطقه مرکزی به سمت جنوب جریان دارد. در جنوب و غرب هندوکش هم تعدادی رود جریان دارد، مانند رود هیرمند. یک استثنا رود کابل است که در جهت شرقی به سند منتهی می‌شود و به اقیانوس هند ختم می‌شود. در زمستان در قله‌های هندوکش و کوه‌های پامیر برف سنگینی می‌بارد و ذوب برف در فصل بهار وارد رودها، دریاچه‌ها و جویبارها می‌شود. با این حال، دو سوم آب این کشور به کشورهای همسایه ایران، پاکستان و ترکمنستان سرازیر می‌شود. همان‌طور که در سال ۲۰۱۰ گزارش شد، دولت برای بازسازی سیستم‌های آبیاری خود به بیش از ۲ میلیارد دالر نیاز دارد تا آب به درستی مدیریت شود. 
-
-در شمال شرقی رشته کوه‌های هندوکش و در اطراف بدخشان افغانستان، در یک منطقه فعال زلزله‌خیز منطقه‌ای است که تقریبا هر سال ممکن است زمین‌لرزه در آن رخ دهد. آنها می‌توانند کشنده و مخرب باشند، در بعضی از مناطق باعث رانش زمین یا باعث برفکوچ شوند آخرین زمین لرزه‌های شدید زلزله فوریه ۱۹۹۸ افغانستان بود که حدود ۶۰۰۰ نفر را در بدخشان نزدیک تاجیکستان کشته‌است. به دنبال آن زمین‌لرزه هندوکش ۲۰۰۲ که در آن بیش از ۱۵۰ نفر کشته بیش از ۱۰۰۰ نفر زخمی شدند. زلزله ۲۰۱۰ افغانستان ۱۱ کشته بیش از ۷۰ زخمی و بیش از ۲۰۰۰ خانه را ویران کرد. 
-
-منابع آبی
-
-بیشتر رودخانه‌های مهم افغانستان از ارتفاعات مرکزی کشور سرچشمه گرفته و به دریاچه‌های کوچک داخلی ریخته یا در شنزارهای بیابانی فرومی‌روند. آمودریا، هیرمند، دریای کابل و هری‌رود مهم‌ترین حوضه‌های آبی کشور را تشکیل می‌دهند. 
-
-آمودریا که ۲۵۴۰ کیلومتر طول دارد و از یخچال‌های پامیر سرچشمه می‌گیرد و حدود ۲۴۱ هزار کیلومتر مربع از خاک افغانستان را آبیاری می‌کند. حدود هزار کیلومتر از این رود مرز بین افغانستان و جمهوری‌های تاجیکستان و ازبکستان است. آمودریا از جایی که رود کوکچه در غرب شهر فیض‌آباد به آن می‌ریزد قابل کشتیرانی می‌شود. حوضه آبی شمال غرب کشور وابسته به هری‌رود است که از دامنه غربی کوه بابا سرچشمه می‌گیرد. این رود در مسیری غربی به سوی هرات آمده و زمین‌های بارور دره عریض هرات را آبیاری می‌کند و سپس به سمت شمال چرخیده و مرز ایران و افغانستان تبدیل می‌شود. سپس به خاک ترکمنستان وارد شده و در بیابان قره‌قوم ناپدید می‌شود. 
-
-رود هلمند یا هیرمند رودخانه اصلی جنوب غرب افغانستان است. شاخه اصلی هلمند هم از رشته‌کوه بابا در غرب کابل سرچشمه گرفته و ۱۱۵۰ کیلومتر طول دارد. رودهای متعددی در طول این مسیر به هلمند می‌پیوندند که ارغنداب مهم‌ترین آنهاست. هلمند ۲۵۹ هزار کیلومترمربع از خاک افغانستان را آبیاری می‌کند و به دریاچه هامون و دیگر دریاچه‌های فصلی مرز ایران و افغانستان می‌ریزد. 
-
-مهم‌ترین حوضه آبخیز شمال شرق این کشور به دریای کابل تعلق دارد که از رشته‌کوه پغمان به سوی شرق می‌رود تا اینکه در پاکستان به رود ایندوس می‌پیوندد. 
-
-هامون صابری دریاچه آب شوری که فقط گاهی پرآب می‌شود در جنوب غرب افغانستان و ایستاده مقر دریاچه آب شور دیگری در ۱۰۰ کیلومتری جنوب غزنی، دو دریاچه مهم افغانستان هستند. در کوه بابا هم پنج دریاچه کوچک وجود دارد که به دریاچه‌های امیر شهرت دارند و به جهت رنگ‌های عجیبشان شهرت دارند. رنگ آن‌ها از سفید شیری تا سبز تیره متغیر است و این به دلیل سنگ‌های بستر این دریاچه‌هاست. 
-
-آب و هوا
-
-افغانستان دارای آب و هوای قاره‌ای با زمستان‌های سرد در ارتفاعات مرکزی، یخبندان شمال شرقی (اطراف نورستان) و دره واخان است، جایی که متوسط دما در ژانویه زیر ۱۵ − (۵ درجه فارنهایت) است و می‌تواند به − ۲۶ درجه سانتی‌گراد (− ۱۵ درجه فارنهایت) نیز برسد، و تابستانهای گرم در مناطق کم ارتفاع حوضه سیستان در جنوب غربی، حوضه جلال‌آباد در شرق و دشت‌های ترکستان در امتداد رودخانه آمو در شمال، جایی که دما به‌طور متوسط بیش از ۳۵ درجه سانتیگراد (۹۵ درجه فارنهایت) در ژوئیه و می‌تواند بیش از ۴۳ درجه سانتیگراد (۱۰۹ درجه فارنهایت) باشد. این کشور به‌طور کلی در تابستان‌ها خشک است و بیشترین میزان بارندگی بین دسامبر و آوریل است. مناطق پایین شمال و غرب افغانستان خشک‌ترین مناطق با رطوبت کم است، اما بارش آن در نواحی شرق بیشتر است چون نزدیک به هند قرار دارد، افغانستان بیشتر در خارج از منطقه موسمی است به غیر از استان نورستان که گاهی در معرض باران‌های موسمی تابستانی را قرار گیرد. 
-
-منابع طبیعی
-
-از منابع طبیعی کشور می‌توان به گاز طبیعی، نفت خام، زغال‌سنگ، مس، کرومیت، طلق (نوعی کانی شفاف به رنگ‌های سفید و سبز و خاکستری)، سولفات باریوم، گوگرد، سرب، روی، آهن، نمک و سنگ‌های قیمتی، اورانیوم و دیگر کانی‌ها اشاره کرد. ارزش مجموعی معادن زیرزمینی افغانستان سه هزار میلیارد دلار است. دولت برای جذب سرمایه‌گذاران در این زمینه، تلاش می‌کند. 
-
-محیط‌زیست
-
-افغانستان دارای تنوع زیستگاهی زیادی با شرایط اکولوژیکی بسیار متفاوت است. ایجاد حفاظت منظم از طبیعت مخالف اوضاع سیاسی کشور است که برای دهه‌ها ناپایدار بوده‌است. در واقع در ۲۰۰۹ بود که دریاچه‌های بند امیر در ولایت بامیان به اولین پارک ملی افغانستان تبدیل شد. 
-
-از شاخص‌ترین محدودیت‌های زیست‌محیطی این کشور می‌توان به محدودیت در دسترسی به منابع آب (مصرف کشاورزی و آشامیدنی)، چرای بیش از حد دام، آلودگی هوا و آب، عدم دسترسی به آب‌های آزاد و… اشاره کرد. 
-
-در افغانستان تقریبا سامانه دفع زباله به ر��ش مدرن وجود ندارد. 
-
-گیاهان
-
-با وجود خشکسالی، افغانستان با داشتن ۵۰۰۰ گونه گیاهی ثبت‌شده، مقامی بالاتر از جمهوری فدرال آلمان با ۴۰۰۰ گونه گیاهی است. گیاهان افغانستان با ۳۰ ٪ نوع گونه بومی، از نظر گیاه‌شناسی بسیار غنی است که در هیچ جای دیگر جهان یافت نمی‌شود. 
-قطع درختان جنگلی توسط قاچاقچیان و انتقال چوب این درختان به کشورهای همسایه و عمدتا پاکستان باعث نابودی بیش از ۷۰ درصد جنگل‌های این کشور تا سال ۲۰۰۹ شده شد. 
-
-جانوران
-
-بیشتر حیوانات مربوط به منطقه زیر گرمسیری در افغانستان زندگی می‌کنند. پستانداران بزرگ در گذشته بسیار فراوان بودند. اما اکنون تعداد آن‌ها بسیار کم شده و از میان آن‌ها ببر منقرض شده‌است. پستاندارانی چون گرگ، روباه، کفتار راه‌راه، شغال، آهو و چندین گربه‌سان وحشی از جمله پلنگ و پلنگ برفی در افغانستان حضور دارند. چندین گونه از بز کوهی مثل مارخور (که بخاطر شاخ‌های درهم‌پیچیده و بلندش معروف است) و گوسفندهای وحشی اوریال و غرم در هندوکش و پامیر دیده می‌شوند و خرس قهوه‌ای هم در مناطق کوهستانی و جنگلی حضور دارد. 
-
-پرندگان شکاری مثل کرکس و عقاب و پرندگان دیگری چون بلدرچین، کبک، قرقاول، پلیکان، و درنا نیز در این کشور حضور دارند. در رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و تالاب‌های افغانستان انواع مختلفی از ماهی‌های آب شیرین زندگی می‌کنند. اما تعداد آن‌ها معمولا زیاد نیست. فقط در رودخانه‌های بخش شمالی هندوکش است که ماهی‌های قزل‌آلا در تعداد فراوان حضور دارند. 
-
-شاید مهم‌ترین مشکل زیست‌محیطی افغانستان خطر نابودی جانورانی مانند پلنگ برفی، بزهای کوهی، سمور، آهو، قوچ و دیگر حیوانات باشد. بیشتر این حیوانات برای استفاده از پوست‌شان، کشته می‌شوند. 
-
-حکومت
-
-همه مناطق افغانستان پس از خروج نیروهای آمریکایی و ناتو از افغانستان مورد هجوم طالبان قرار گرفت و در مدت زمان کوتاه حدودا ۳ ماه توسط نیروهای طالبان فتح گردید. در پی سرنگونی جمهوری اسلامی افغانستان در جریان هجوم طالبان، طالبان افغانستان را یک امارت اسلامی اعلام کرد. در ۷ سپتامبر یک دولت سرپرست اعلام شد. تا ۸ سپتامبر، هیچ کشور دیگری رسما امارت اسلامی را به عنوان جانشین قانونی جمهوری اسلامی افغانستان و حکومت افغانستان به صورت دژور به رسمیت نمی‌شناسد. 
-
-لویه جرگه از ابزارهای سنتی حکومت در افغانستان است، نشست مشورتی پشتون‌ها که بیشتر برای برگزیدن یک رئیس کشور جدید، اختیار کردن یک قانون اساسی جدید یا حل و فصل مسایل ملی یا منطقه‌ای مانند جنگ برگزار می‌شود. لویه جرگه‌ها اقلا از سال ۱۷۴۷ برگزار شده‌اند، و جدیدترین آنها در اوت ۲۰۲۰ برگزار شده. 
-
-تأسیس حکومت جدید
-
-در ۱۷ اوت ۲۰۲۱ , رهبر حزب اسلامی گلبدین حکمتیار که همپیمان طالبان است، گلبدین حکمتیار، با حامد کرزی، رئیس‌جمهور سابق، و عبدالله عبدالله، رئیس شورای عالی مصالحه ملی و رئیس اجراییه سابق، در دوحه، قطر، با هدف شکل‌دادن به یک حکومت دیدار کردند (گرچه مشخص نبود کرزی یا عبدالله مستقیما در چنین حکومتی نقش داشته باشند). رئیس‌جمهور محمداشرف غنی، در پی پیشروی طالبان به تاجیکستان یا ازبکستان گریخت، و نهایتا از امارات متحده عربی سربرآورد و گفت از چنین مذاکراتی حمایت می‌کند و در حال گفتگو برای بازگشت به افغانستان است. 
-
-, امارت اسلامی در حال گذراندن یک دوره سیاسی انتقالی است و یک نهاد غیر��سمی به نام شورای هماهنگی افغانستان از دولتمردان ارشد در حال هماهنگی فرایند انتقال نهادهای دولت جمهوری اسلامی افغانستان به طالبان است. در این حال، نیروهای طالبان در عمل اقتدار پلیس را در این کشور اعمال می‌کنند. نشست‌های کابل در خصوص تشکیل حکومت به گفته فوزیه کوفی، عضو سابق شورای ملی افغانستان که گفته یک دولت تمام مردانه دولت کاملی نخواهد بود، تنها متشکل از مردان بوده. 
-
-بسیاری از چهره‌ها درون طالبان عموما با ادامه یافتن قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان موافقند، که احتمالا به عنوان پایه دولت جدید قابل‌استفاده است چرا که مخالفت‌هایشان با حکومت سابق ماهیت مذهبی و نه سیاسی داشته. در ۲۰ اوت، عبدالغنی برادر از قندهار وارد کابل شد تا مذاکرات رسمی را با شورای هماهنگی برای ترکیب و ساختار حکومت جدید شروع کند. 
-
-چند ساعت پس از پرواز آخرین سربازان آمریکایی از کابل در ۳۰ اوت، یک مقام طالبان گفت که دولت جدیدی حتی در ۳ سپتامبر پس از نماز جمعه اعلام خواهد شد. او افزود که هبت‌الله آخندزاده رسما رهبر امارت اسلامی افغانستان اعلام خواهد شد، و وزرای کابینه در ارگ ریاست‌جمهوری افغانستان در مراسمی رسمی اعلام خواهند شد. 
-
-برخی از ناظران پس از سیطره مجدد طالبان و استقرار دولت امارات اسلامی پیشنهاد کرده‌اند که جمهوری اسلامی ایران می‌تواند به عنوان یک الگوی مشروطه برای دولت جدید طالبان عمل نماید و یک سیستم حکومتی به ظاهر جمهوری را با «دموکراسی محدود و پلورالیسم» معرفی کند که توسط «حاکمیت دینی» هدایت می‌شود. هارون رحیمی، با این حال، خاطرنشان کرد که شرایط محلی در ایران اساسا با شرایط موجود در افغانستان متفاوت است و جنبه‌های دموکراتیک حکومت ایران توسط «گروهی از علمای دینی اثرگذار که همیشه خود را به عنوان نیروهای دموکراتیک معرفی کرده‌اند» محافظت می‌کند. اما این علمای به ظاهر دموکراتیک در امارات اسلامی افغانستان وجود ندارند. به گزارش سی‌ان‌ان، دولت جدید احتمالا یک امارت اسلامی دیوبندی با حکومت متمرکز است. در گزارشی از منابع سی‌ان‌ان بیان شده‌است که دولت جدید قرار است مشابه جمهوری اسلامی ایران با رهبری هبت‌الله آخندزاده به عنوان رهبری همه‌کاره درست مانند نقش سید علی خامنه‌ای در ایران باشد. 
-
-روابط خارجی
-
-به دلیل موقعیت داخلی در قلب آسیا، افغانستان نمی‌تواند خود را از رویدادهای منطقه جدا کند. روابط با کشورهای همسایه از اهمیت اساسی برای افغانستان برخوردار است. 
-
-ایالات‌متحده
-متن پیمان استراتژیک افغانستان و آمریکا
-
-ایالات‌متحده تا پیش از به قدرت رسیدن طالبان مهم‌ترین شریک همکاریهای امنیتی و اقتصادی افغانستان بود. ساختارهای دولتی و سیاسی کشور پس از سرنگونی رژیم طالبان در سال ۲۰۰۱ در بیشتر موارد تحت هدایت و نظارت ایالات‌متحده طراحی شده‌اند. ایالات‌متحده تا پیش از روی کار آمدن مجدد طالبان بزرگ‌ترین اهدا کننده کمک‌های توسعه‌ای در این کشور بود. 
-
-پاکستان
-
-افغانستان از دیرباز با پاکستان بر سر خط دیورند مشکل مرزی دارد. افغانستان روابط پیچیده و گهگاهی با پاکستان تیره است. افغانستان همچنان پاکستان را به حمایت از طالبان متهم می‌کند. از زمان آغاز حمله شوروی به این کشور، پاکستان به‌طور گسترده با اسلحه و وسایل مالی از طالبان حمایت می‌کند تا از طالبان برای نفوذ در وقایع سیاسی این کشور استفاده کند. استراتژی‌ای که اکنون انتقام خود را به شکل افزایش حضور طالبان در پاکستان گرفته‌است. در عین حال، تشابهات فرهنگی زیادی بین دو ملت وجود دارد. این نحوه زندگی گروه قومی پشتون در هر دو کشور است. پاکستان ۱ ٫ ۳ میلیون مهاجر افغانستانی را پذیرفته‌است. 
-
-این کشور برای فرار از نفوذ بیش از حد پاکستان در تلاش است روابط خود را با هند رقیب منطقه‌ای پاکستان تشدید کند. هند یکی از مهم‌ترین سرمایه گذاران (از جمله در بخش مواد خام) در افغانستان است و با حدود ۲ میلیارد دلار آمریکا، بزرگ‌ترین حامی منطقه و پنجمین اهداکننده بزرگ از سال ۲۰۰۱ تاکنون بوده‌است. 
-
-ایران
-
-به سبب ارتباطات ریشه‌دار فرهنگی، ایران نقش مهمی در سیاست خارجی افغانستان دارد، علاوه بر این ایران یکی از بزرگ‌ترین طرف‌های تجاری افغانستان است. 
-
-پس از سرنگونی طالبان در سال ۲۰۰۱ و روی کار آمدن نظام سیاسی جدید در افغانستان روابط تجاری افغانستان و ایران افزایش چشمگیری داشته‌است. ایران و افغانستان در زمینه مبارزه با مواد مخدر و بازسازی شبکه حمل و نقل افغانستان همکاری دارند. 
-
-افغانستان و ایران در سال‌های اخیر که مشکل کمبود آب رودخانه هیرمند و خشک شدن دریاچه هامون به دلیل ساخت سد کجکی وجود دارد بر سر تقسیم آب رودخانه هیرمند در منطقه سیستان اختلاف نظر دارند. اگرچه هردو بر توافقنامه امضا شده توسط امیرعباس هویدا و محمد موسی شفیق (نخست‌وزیرهای وقت هر دو کشور) در مورد تقسیم حق آب هیرمند تأکید دارند. 
-
-عضویت در سازمان‌های بین‌المللی
-سازمان ملل متحد
-اینتلست
-اکو
-سارک
-
-پیمان‌نامه‌های بین‌المللی
-پیمان منع گسترش مین‌های ضد نفر
-
-افغانستان عضویت سازمان همکاری منطقه‌ای آسیای جنوبی (سارک) را نیز حاصل کرده‌است. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-افغانستان دارای ۳۴ ولایت (استان) و حدود چهارصد ولسوالی (شهرستان) است. هر ولایت توسط یک والی اداره می‌شود که رئیس‌جمهور، وی را به این مقام منصوب می‌کند و هر ولسوالی به دست یک ولسوال که از سوی والی منصوب می‌شود. در هر ولایت یک شورای ولایتی وجود دارد که اعضای آن در انتخابات عمومی انتخاب می‌شوند. نقش شوراهای ولایتی مشارکت در برنامه‌ریزی‌های توسعه ولایت و نظارت و ارزیابی عملکرد نهادهای دولتی ولایت است. 
-
-بر اساس اصل ۱۴۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی افغانستان (شهردارها) نیز باید با انتخابات برای یک دوره چهارساله تعیین شوند. اما به دلیل هزینه‌های بسیار، برگزاری انتخابات این اتفاق تاکنون نیفتاده و شهرداران، منتخب حکومت هستند. همچنین در هر ولسوالی نیز یک شورای ولسوالی باید وجود داشته باشد که این شوراها هم به همین دلیل هنوز تشکیل نشده‌اند. 
-
-اقتصاد
-
-تولید ناخالص داخلی اسمی افغانستان ۲۱ ٫ ۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ یا با ۷۲ ٫ ۹ میلیارد دلار (برابری قدرت خرید) بود. سرانه تولید ناخالص داخلی آن ۲ ٬ ۲۲۵ است. علی‌رغم داشتن یک تریلیون دلار یا بیشتر ذخایر معدنی، همچنان یکی از کم توسعه‌ترین کشورهای جهان است. جغرافیای فیزیکی خشن افغانستان و وضعیت محصور در خشکی افغانستان به عنوان دلایلی ذکر شده‌است که این کشور کمترین کشور توسعه‌یافته در عصر مدرن باشد. همچنان عاملی که در نتیجه درگیری و بی‌ثباتی سیاسی پیشرفت نیز کند می‌شود. این کشور بیش از ۷ میلیارد دلار کالا وارد می‌کند اما فقط ۷۸۴ میلیون دلار کالا صادر می‌کند که عمدتا میوه آجیل و قالین اس��. این کشور ۲ ٫ ۸ میلیارد دلار بدهی خارجی دارد. بخش خدمات بیشترین تولید ناخالص داخلی (۵۵ ٫ ۹ ٪) و پس از آن کشاورزی (۲۳ ٪) و صنعت (۲۱ ٫ ۱ ٪) را به خود اختصاص داده‌است. 
-
-اقتصاد افغانستان از حوادثی که از سال ۱۹۷۸ تاکنون جریان دارد رنج می‌برد. همراه با آن چندین خشکسالی نیز به مشکلات مردم در طول سال‌های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ اضافه شدند. اگرچه بعد از جاری شدن میلیاردها دلار توسط تجارت‌های بین‌المللی و کمک‌های کشورهای دیگر در طول شش سال، اقتصاد کشور رشد سریعی داشت. حدود ۲۳ درصد مردم این کشور کشاورز هستند و بقیه شامل ۲۲ درصد در صنعت و ۵۵ درصد در خدمات مشغول به کار هستند. 
-
-طبق گزارش ۲۰۱۸ بانک جهانی سرانه تولید ناخالص داخلی (GDP PPP per capita) افغانستان ۲ ٬ ۲۲۵ دلارست که این رقم پایین‌ترین در میان کشورهای آسیایی است
-نرخ تورم در این کشور در سال ۲۰۰۵، ۱۶ ٫ ۳ و در سال ۲۰۰۶، ۱۷ درصد بوده‌است. 
-
-افغانستان یکی از اعضای اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا، سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و سازمان همکاری اسلامی است. 
-
-عمده‌ترین شریکان صادرکننده محصولات به این کشور پاکستان (۲۳ ٫ ۷ ٪)، ایالات‌متحده آمریکا (۱۱ ٫ ۲ ٪)، هندوستان (۷ ٬ ۹ ٪)، آلمان (۶ ٫ ۸ ٪)، ترکمنستان (۴ ٫ ۹ ٪)، روسیه (۴ ٫ ۵ ٪)، کنیا (۴ ٫ ۳ ٪) و ترکیه (۴ ٫ ۲ ٪) هستند که حجم آن به بیش از ۴ میلیارد دلار می‌رسد. بیشترین بدهی این کشور به کشور روسیه و نیز بانک جهانی است که به بیش از ۲ ٫ ۸ میلیارد دلار می‌رسد. پس از سقوط طالبان بیش از ۶۰ کشور جهان قول کمک به این کشور را دادند که به فاصله ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۹، ۸ ٫ ۹ میلیارد دلار به این کشور کمک بلاعوض کنند. 
-
-واحد پول افغانستان، «افغانی» نام دارد که از سال ۱۳۸۰ به بعد ارزش آن نسبت به دلار رو به بهبودی می‌رود. سال مالی آن از یکم فروردین (۲۱ مارس) تا ۲۹ اسفند (۲۰ مارس) است. 
-
-از دیگر اقلام صادراتی این کشور می‌توان به جامه پشمی بومی این کشور و فرش‌های دستباف و پوست گاو و گوسفند و سمور و پلنگ و مار اشاره کرد. بیشترین محصولات صادراتی این کشور به سه کشور آمریکا (۲۵ ٫ ۴ ٪)، پاکستان (۲۲ ٪) و هند (۱۹ ٫ ۵ ٪) است که حجم آن ۷۸۴ میلیون دلار آمریکا تخمین زده می‌شود. 
-
-گردشگری
-
-جهانگردی به دلیل مسائل امنیتی صنعت کوچکی در افغانستان است. با این وجود، از سال ۲۰۱۶، سالانه حدود ۲۰ ٬ ۰۰۰ گردشگر خارجی از این کشور بازدید می‌کنند. به ویژه منطقه مهمی برای گردشگران داخلی و بین‌المللی، دره بامیان است که شامل دریاچه‌ها، دره‌ها و اماکن تاریخی است، زیرا این منطقه‌ای امن و به دور از فعالیت شورشیان به گردشگری افغانستان کمک بزرگی می‌کند. تعداد کمتری بازدید و سفر در مناطقی مانند دره واخان، که همچنین یکی از دورافتاده‌ترین جوامع جهان است، رخ می‌دهد. از اواخر دهه ۱۹۶۰ به بعد، افغانستان یک ایستگاه محبوب در مسیر معروف هیپی بود و بسیاری از اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها را به خود جلب کرد. این مسیر که از ایران می‌آمد قبل از عبور به شمال پاکستان، شمال هند و نپال از طریق استانها و شهرهای مختلف افغانستان از جمله هرات، قندهار و کابل عبور می‌کرد. گردشگری در سال ۱۹۷۷، یک سال قبل از آغاز بی‌ثباتی سیاسی و درگیری‌های مسلحانه به اوج خود رسید. 
-
-شهر غزنی دارای تاریخ و مکان‌های تاریخی قابل توجهی است و در سال‌های اخیر به همراه شهر بامیان به ترتیب به عنوان پایتخت فرهنگی اسلامی و پایتخت فرهنگی آسیای جنوبی انتخاب شده‌اند. شهرهای هرات، قندهار، بلخ و زرنج نیز بسیار تاریخی هستند. منار جام در رودخانه هریرود در میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. عبای مشهور محمد پیامبر اسلام را که در داخل حرم خرقه مبارک قندهار، شهری تأسیس‌شده توسط اسکندر بزرگ و اولین پایتخت افغانستان است، نگهداری می‌کنند. ارگ اسکندر در شهر غربی هرات در سال‌های اخیر بازسازی‌شده و یکی از جاذبه‌های محبوب است. در شمال این کشور زیارتگاه علی بن ابی‌طالب وجود دارد که به عقیده بسیاری مکان دفن او بوده‌است. موزه ملی افغانستان در کابل واقع شده‌است و میزبان تعداد زیادی از آثار باستانی بودایی، یونانی باختری و اوایل اسلام است. این موزه به شدت از جنگ داخلی رنج برده‌است اما از اوایل دهه ۲۰۰۰ به آرامی مرمت شده‌است. 
-
-خدمات
-ارزش افزوده بخش خدمات بالغ به ۸۵۲ میلیارد افغانی گردیده که نسبت به سال قبل ۴ ٫ ۶ - فیصد کاهش داشته‌است. سهم خدمات طی سال ۱۳۹۹ در تولید ناخالص داخلی به ۵۶ ٫ ۷ فیصد رسیده‌است. عامل اصلی کاهش این بخش کاهش خدمات رستورانت و هوتلها، تعلیم و تربیه و راهنمای معاملات (بنگاه‌های املاک) می‌می‌باشد. 
-
-زراعت
-
-ارزش افزوده زراعت در سال ۱۳۹۹ بالغ بر ۴۱۰ میلیارد افغانی گردیده‌است. سهم زراعت در تولید ناخالص داخلی ۲۷ فیصد و رشد آن نسبت به سال قبل به ۵ ٫ ۳ درصد رسیده‌است که عامل اصلی رشد آن افزایش تولید گندم در سال ۱۳۹۹ بوده‌است. 
-
-تولیدات کشاورزی ستون فقرات اقتصاد افغانستان است و به‌طور سنتی بر اقتصاد مسلط است و از سال ۲۰۱۸ حدود ۴۰ ٪ نیروی کار را به کار می‌گیرد. این کشور به دلیل تولید انار، انگور، زردآلو، خربزه و چندین میوه تازه و خشک طبیعی با کیفیت بالا شناخته شده‌است. همچنین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان شناخته می‌شود - حدود ۱۶ ٪ یا بیشتر اقتصاد کشور از کشت و فروش تریاک حاصل می‌شود. همچنین یکی از برترین تولیدکنندگان شاهدانه در جهان است. 
-
-افغانستان که تا چندی قبل در جهان به عنوان کشور تولیدکننده زعفران شناخته نمی‌شد، امروز در بین ۳۰ کشور که به تولید زعفران روی آورده‌اند، جایگاه دوم را با ۴ ٫ ۳ درصد تولید زعفران جهان از آن خود ساخته‌است و ارزش این صنعت در افغانستان حدود بیش‌تر از ۱۴۰ میلیون دالر تخمین زده می‌شود. زعفران گرانترین ادویه، در افغانستان به‌ویژه استان هرات می‌روید. در سالهای اخیر تولید زعفران افزایش داشته‌است که مقامات و کشاورزان در تلاشند جایگزین کشت کوکنار شوند. بین سالهای ۲۰۱۰ و ۲۰۱۹، زعفران کشت شده و تولید شده در افغانستان به‌طور متوالی از نظر مؤسسه بین‌المللی طعم و کیفیت در رتبه برتر جهان قرار گرفت. تولید در سال ۲۰۱۹ با رکورد بالا (۱۹ ٬ ۴۶۹ کیلوگرم زعفران) و یک کیلوگرم در داخل کشور بین ۶۳۴ تا ۱۱۴۷ دلار فروخته می‌شود. 
-
-معادن
-
-ارزش افزوده این بخش در سال ۱۳۹۹ بالغ به ۶۹ میلیارد افغانی گردیده و سهم آن در تولید ناخالص داخلی به ۱ ٫ ۶ فیصد می‌رسد. 
-
-افغانستان دارای معادن غنی بسیاری چون طلا، لاجورد، زمرد، فیروزه و زغال‌سنگ است که در نوع خود در جهان بی‌نظیر است و حدود ۱۳ نوع زغال‌سنگ از این معدن استخراج می‌شده‌است و حتی در زمان جنگ نیز به فعالیت خود ادامه می‌داده‌است. بعضی از تجهیزات و وسایل موجود در این معدن به حدود ۴۵ سال پیش بر می‌گردد که از طرف دولت اتریش به افغانستان داده‌شده بود. 
-
-دامداری
-
-افغانستان کشوری زراعتی با ظرفیت بالای دامداری است. بر اساس برخی آمارها، حدود چهار میلیون گاو و نزدیک به بیست میلیون بز و گوسفند دارد. افغانستان نزدیک به ۶۰ درصد لبنیات مورد نیاز این کشور در داخل تولید می‌شود. 
-
-بر اساس گزارش فائو افغانستان در سال ۲۰۱۹ دارای ۱۷۰ ٬ ۰۰۰ شتر - ۵ ٬ ۶۰۰ ٬ ۰۰۰ راس گاو - ۷ ٬ ۹۰۰ ٬ ۰۰۰ راس بز و ۱۰ ٫ ۶ میلیون راس گوسفند بوده‌است. 
-
-صنایع
-
-بر اساس طبقه‌بندی معیاری بین‌المللی رشته فعالیت، صنعت شامل معادن، صنایع ماشینی، برق، گاز، آب و ساختمان می‌باشد. ارزش افزوده این بخش در سال ۱۳۹۹ بالغ ۱۸۹ میلیارد افغانی گردیده‌است. سهم صنعت در تولید ناخالص داخلی ۱۲ ٫ ۴ فیصد و رشد آن ۴ ٫ ۲۲ - فیصد بوده‌است. سهم عمده کاهش این بخش را کاهش معادن و استخراج آن دارد. 
-
-صنایع‌دستی افغانستان نیز شامل قالی‌بافی، فرش‌های دستی، گلیم، نمد یا نماد و جاجیمبافی می‌باشد که به‌طور خودجوش در کشور موجود است. افغانستان سالانه حدود دو و نیم میلیون مترمربع فرش صادر می‌کند. 
-
-ترابری
-
-هوایی
-
-به‌طور کلی ۲۴ فرودگاه (بیست داخلی و چهار بین‌المللی) در این کشور وجود دارد. نام هواپیمایی بین‌المللی افغانستان هواپیمایی آریانا است. دو فرودگاه بین‌المللی کابل (میدان هوایی بین‌المللی حامد کرزی) و میدان هوایی بین‌المللی قندهار و میدان هوایی بگرام از مهم‌ترین فرودگاه‌های این کشور هستند. 
-
-افغانستان چهار فرودگاه بین‌المللی دارد: میدان هوایی بین‌المللی حامد کرزی، میدان هوایی بین‌المللی قندهار، میدان هوایی بین‌المللی هرات، میدان هوایی مزار شریف. پروازهای داخلی بسیاری بین کابل و شهرهای بزرگ افغانستان انجام می‌شود. 
-
-آبی
-افغانستان به دلیل عدم دسترسی به آب‌های آزاد فاقد بندر و کشتیرانی است و تنها رودخانه مرزی آمودریا از این قاعده مستثنا است که آن هم به سبب عدم توجه کافی هیچ بهره‌ای برای این کشور ندارد. 
-
-ریلی
-
-در افغانستان ترابری ریلی وجود ندارد. راه‌آهن خواف (ایران) -هرات در دست ساخت است. 
-
-جاده‌ای
-
-در کشور افغانستان بنا بر آمار سال ۱۳۸۳ حدود ۳۵ هزار کیلومتر جاده وجود دارد که تنها ۹ هزار کیلومتر آن آسفالت و ریگ اندازی شده‌است. ۱۲۰۰ کیلومتر تنها مسیر رودخانه‌ای و آبی این کشور است که در محدوده آمودریا با سه کشور تاجیکستان و ازبکستان و ترکمنستان واقع است. از بندرهای نزدیک به این رودخانه می‌توان به شیرخان‌بندر و خیرآباد اشاره کرد. نزدیک‌ترین شهر مهم به این رودخانه مزار شریف است. 
-
-ارتباطات
-رشد و توسعه نظام ارتباطی افغانستان به دلیل کوهستانی بودن این کشور بسیار کند بود. اما هم‌اکنون با استفاده از تکنولوژی مدرن با سرعت زیادی در حال رشد است و بیش از ۸۰ درصد کشور زیر پوشش مخابراتی جی‌اس‌ام قرار دارد. در افغانستان بیش از ۳۰ هزار نفر صاحب تلفن هستند و ۸۰ برابر آن در این کشور صاحب تلفن همراه هستند. در این کشور بیش از ۳ ٫ ۶ میلیون نفر کاربر اینترنت هستند. همچنان وزارت مخابرات افغانستان از دو سال پیش روی پروژه فیبر نوری کار می‌کند که با تکمیل این پروژه، افغانستان به خطوط جهانی فیبر نوری وصل خواهد شد. 
-
-انرژی
-
-براساس بانک جهانی ۹۸ ٪ از جمعیت روستایی در سال ۲۰۱۸ به ۲۸ ٪ برق دسترسی دارند. به‌طور کلی این رقم ۹۸ ٫ ۷ ٪ است. از سال ۲۰۱۶، افغانستان ۱۴۰۰ مگاوات نیرو تولید می‌کند، اما هنوز هم بیشتر برق را از طریق خطوط انتقال از ایران و کشور��ای آسیای میانه وارد می‌کند. بیشتر تولید برق از طریق نیروگاه برق آبی است که به کمک رودخانه‌ها و نهرهایی که از کوه‌ها جاری می‌شوند، کمک می‌کند. اما برق آبی همیشه قابل‌اعتماد نیست و خاموشی برق از جمله در کابل اتفاق می‌افتد. در سالهای اخیر تعداد بیشتری نیروگاه خورشیدی، زیست توده و نیروگاه بادی احداث شده‌است. نیرو توسط شرکت دا افغانستان برشنا شرکت (DABS) مدیریت می‌شود. سدهای مهم شامل سد کجکی، سد دهله و سد بند سرده است. 
-
-مردم
-
-جمعیت
-
-در سال ۲۰۲۰ جمعیت افغانستان ۳۸ میلیون و ۸۱۹ هزار نفر برآورد شده که این رقم شامل حدود ۲ ٫ ۷ میلیون مهاجر افغان مقیم ایران و پاکستان هم می‌شود. جمعیت افغانستان در سال ۱۹۷۹ سال آغاز جنگ داخلی ۱۵ ٫ ۵ میلیون نفر یعنی نصف این تعداد بود. تنها شهر میلیونی افغانستان پایتخت آن کابل است که بر اساس برآورد سال ۲۰۱۰ بیش از ۳ میلیون و ۷۱ هزار نفر جمعیت داشته‌است. پس از کابل هم قندهار، هرات، مزارشریف، جلال‌آباد، لشکرگاه، تالقان، خوست، شبرغان و غزنی به ترتیب پرجمعیت‌ترین شهرهای افغانستان هستند. ۲۳ ٫ ۵ درصد جمعیت افغانستان در سال ۲۰۱۱ شهرنشین بوده‌اند و رشد شهرنشینی بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ حدود ۴ ٫ ۴ درصد در سال برآورده شده‌است. 
-
-شهرهای مهم افغانستان
-
-شاخص‌های جمعیتی بر اساس برآورد سال ۲۰۱۴ سیا ورلد فکت‌بوک
-وضعیت سنی (آمار تقریبی): 
-۰ تا ۱۴ سال: ۴۲ ٪
-۱۵ تا ۲۴ سال: ۲۲ ٫ ۲ ٪
-۲۵ تا ۵۴ سال: ۲۹ ٫ ۴ ٪
-۵۵ تا ۶۴ سال: ۲ ٫ ۵ ٪
-۶۵ به بالا: ۲ ٫ ۵ ٪
-نرخ رشد جمعیت: ۲ ٫ ۳ درصد (رتبه ۳۹ دنیا) 
-نرخ تولد: ۳۸ ٫ ۸۴ تولد در هر هزار نفر (رتبه ۱۰ دنیا) 
-نرخ مرگ و میر: ۱۴ ٫ ۱۲ مرگ در هر هزار نفر (رتبه ۷ دنیا) 
-نرخ مهاجرت: ۱ ٫ ۸۳ - در هر هزار نفر
-متوسط سن مادران در نخستین تولد: ۲۰ ٫ ۱ سال
-نرخ مرگ و میر نوزادان (زیر یک سال): ۱۱۷ در هر هزار کودک (رتبه اول دنیا) 
- [نرخ مرگ و میر مادران پس از زایمان: ۴۶۰ در هر صد هزار مادر (رتبه ۲۱ دنیا) 
-امید به زندگی: 
-زنان: ۶۷ سال
-مردان: ۶۴ سال
-نرخ کلی باروری: ۵ ٫ ۴۳ فرزند برای هر زن (۲۱ ٫ ۸) 
-تعداد پزشک: ۰ ٫ ۳ پزشک برای هزار نفر جمعیت
-
-گروه‌های قومی
-
-افغانستان به‌طورکلی از چهار قوم اصلی پشتون، تاجیک، هزاره و ازبک و دیگر اقلیت‌های قومی تشکیل شده‌است. 
-
-افغانستان کشوری کثیرالمله است که قومیت‌های مختلفی در آن بودوباش دارند و به زبان‌های متعددی تکلم می‌کنند. عمده جمعیت افغانستان را مردم ایرانی‌تبار، پشتون و تاجیک تشکیل می‌دهند. با توجه به اینکه هیچگاه سرشماری در مورد قومیت و زبان مردم افغانستان انجام‌نشده آمار دقیقی در این مورد وجود ندارد. یکی از برآوردهای تقریبی در مورد تعداد اعضای هر قوم اینچنین است: 
-
-بنیاد آسیا نیز از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲ نظرسنجی‌هایی را در مورد قومیت مردم افغانستان انجام داده که به نتایجی تقریبا مشابه با این آمار رسیده‌است. در دوره‌های مختلف این نظرسنجی تعداد پشتوها بین ۴۰ تا ۴۲ درصد، تاجیک‌ها ۳۱ تا ۳۷ درصد، هزاره‌ها ۹ ٫ ۲ تا ۱۱ درصد، ازبک‌ها ۸ تا ۹ ٫ ۲ ٪، ترکمن‌ها ۱ ٫ ۷ تا ۳ ٪، ایماق‌ها، ۰ ٫ ۱ تا ۲ ٪، بلوچ‌ها ۰ ٫ ۵ تا ۱ ٪ و بقیه (پشه‌ای‌ها، نورستانی، عرب‌تبار و …) ۱ ٫ ۴ تا ۵ ٪ بوده‌است. 
-
-دین
-
-اسلام (دین رسمی) کشور افغانستان است. ۸۲ ٪ مسلمان سنی، ۱۷ ٪ مسلمان شیعه و کمتر از ۱ ٪ پیرو دیگر ادیان هستند. تا دهه ۱۸۹۰، ولایت نورستان به با نام کافرستان (سرزمین کافرها) شناخته می‌شد. ��ورستانی‌ها که ویژگی‌های نژادی منحصربه‌فردی دارند تا آن هنگام به باورهای روح‌باوری، چندخدایی و شمن‌باوری پایبندی داشتند. پس از اشغال این منطقه توسط دولت افغانستان، تمام اهالی آن به اسلام گرویدند و نام این سرزمین به نورستان تغییر پیدا کرد. افغانستان از معدود کشورهایی اسلامی است که به‌طور تاریخی، موارد درگیری‌های مذهبی در آن بسیار نادر است. 
-
-دیگر مذاهب
-مذاهب دیگری چون هندوئیسم و سیک نیز در افغانستان، پیروانی دارند. پیش از جنگ‌های ۳۰ سال گذشته، اقلیتی یهودی نیز در افغانستان و به ویژه شهر هرات وجود داشتند که امروزه تمامی آنان به اسرائیل رفته‌اند. به‌طوری‌که اکنون تنها یک نفر از آن‌ها به نام زابلون سیمینتوف در کابل باقی مانده‌است. همچنین بین ۱ ٬ ۰۰۰ تا ۲ ٬ ۰۰۰ نفر از پیروان مسیحیت در این کشور زندگی می‌کنند. 
-
-زبان‌ها
-
-در برآورد جدیدی که در سال ۲۰۱۷ سازمان سیا به صورت پیمایشی انجام داده‌است و از شهروندان دو زبان اول را مورد پرسش قرار داده‌است، زبان فارسی‌دری زبان مورد استفاده ۷۸ درصد مردم معرفی شده‌است. همچنین زبان پشتو ۵۰ درصد، زبان ازبکی ۱۱ درصد، زبان ترکمنی ۳ درصد، زبان پشه‌ای ۱ درصد، زبان نورستانی ۱ درصد، و زبان بلوچی ۱ درصد اعلام شده‌است. طبیعی است که مجموع درصدهای ذکر شده از ۱۰۰ بیشتر می‌باشد زیرا مناطق زیادی در افغانستان دوزبانه هستند. 
-
-بر اساس قانون اساسی افغانستان، زبان‌های فارسی دری و پشتو زبان‌های رسمی دولت افغانستان می‌باشند. در ولایت‌هایی که اکثریت مردم آن گویشور یکی از زبان‌های ازبکی، ترکمنی، پشه‌ای، نورستانی، بلوچی یا پامیری باشند، آن زبان به عنوان زبان رسمی سوم تلقی می‌شود. زبان مادری حدود شصت و پنج درصد از افغانستانی‌ها فارسی و حدود سی درصد زبان پشتو است و دوزبانگی هم بسیار رایج است. زبان مردم لزوما با قومیت آن‌ها همسان نیست. برخی از پشتون‌ها، به ویژه در شهرها به زبان فارسی صحبت می‌کنند و برخی از غیر پشتون‌ها هم به زبان پشتو صحبت می‌کنند، و دوزبانگی نیز بسیار شایع است. 
-
-زبان‌های هندواروپایی دیگری هم توسط گروه‌های کوچکتر صحبت می‌شوند. زبان‌های نورستانی و زبان‌های پشه‌ای که از شاخه زبان‌های داردی هستند و زبان بلوچی از شاخه زبان‌های ایرانی غربی، از این جمله هستند. تعدادی از زبان‌های شاخه‌های هندوآریایی و پامیری هم در جوامع منفرد واقع در دره‌های دورافتاده شمال شرق افغانستان صحبت می‌شوند. زبان‌های ترکی شامل زبان ازبکی، و زبان ترکمنی -که شباهت زیادی هم به یکدیگر دارند- در مناطق شمالی افغانستان صحبت می‌شوند و زبان قرقیزی هم توسط گروه کوچکی در کنج شمال شرقی کشور تکلم می‌شود. گروه بسیار کوچی از گویشوران خانواده زبان‌های دراویدی هم در افغانستان صحبت می‌کنند. براهویی‌ها که در جنوبی‌ترین قسمت کشور بودوباش دارند، گویشوران زبان براهویی هستند. 
-
-زبانی به نام مغلی که از شاخه زبان‌های مغولی است زمانی در افغانستان به کار می‌رفته که امروزه مرده گزارش شده‌است. 
-
-امروزه ورود واژه‌های انگلیسی به زبان روزمره و حتی رسمی در افغانستان رو به افزایش پیدا کرده و بسیاری از شهرنشینان افغانستان در گفتگوهای روزانه واژه‌های مختلف انگلیسی به کار می‌برند. بسیاری از فروشگاه‌ها نیز نام‌های انگلیسی را برخود نهاده و علاوه بر آن شماری از صاحبان فروشگاه‌ها نیز تمای�� دارند تا فاکتورهای اجناس فروخته‌شده را به زبان انگلیسی بنویسند. 
-
-فرهنگ
-
-معماری
-
-ملت افغانستان تاریخ پیچیده‌ای دارد که یا در فرهنگ‌های فعلی خود زنده مانده‌است یا در قالب زبان‌ها و بناهای مختلف. افغانستان شامل بقایای بسیاری از سبک‌های معماری دوره‌های مختلف، از جمله استوپاهای یونانی و بودایی، صومعه‌ها، بناهای تاریخی، معابد، مساجد و مناره‌های اسلامی است. از مشهورترین آنها می‌توان به مسجد بزرگ هرات، مسجد کبود، منار جام، چهل زینه قندهار، قلعه بست در لشکرگاه، اسکندریه آمو یا اکسوس (شهر آی-خانوم) و اسکندریه هرات (قلعه اختیارالدین) اشاره کرد. با این حال، بسیاری از آن بناهای تاریخی در دوران مدرن به دلیل جنگهای داخلی آسیب دیده‌اند. دو بودای معروف بامیان توسط طالبان نابود شدند. با وجود آن، باستان شناسان هنوز در حال یافتن آثار بودایی در مناطق مختلف کشور هستند که قدمت برخی از آنها به قرن دوم قبل از میلاد برمی گردد. از آنجا که در دوران مدرن در افغانستان استعمار وجود نداشت، معماری به سبک اروپایی نادر است. برجسته‌ترین آنها طاق پیروزی در پغمان و قصر دارالامان در کابل است که در دهه ۱۹۲۰ توسط خود افغان‌ها به این سبک ساخته شده‌اند. 
-
-موسیقی و رقص
-
-در افغانستان، مردم تاجیک نوعی رقص گروهی بنام قرصک و مردم پشتون دارای نوعی رقص گروهی به نام اتن هستند. در موسیقی نیز افغانستان پیشینه خوبی دارد. در گذشته‌ها مردم افغانستان در نشست‌هایی که در موعد معینی برگزار می‌شده‌است، گردهم می‌آمدند و به بحث و بررسی درباره کتب و اشعار می‌پرداختند و در پایان این جلسات به آوازخوانی و موسیقی می‌پرداختند و از اشعار بسیار شیرین و پرمعنا استفاده می‌نمودند. 
-
-غذا
-
-غذاهای افغانستان عمدتا بر اساس محصولات اصلی کشور مانند گندم، جواری، جو و برنج استوار است. میوه‌ها و سبزیجات بومی و همچنین محصولات لبنی مانند شیر، ماست و دوغ همراه شان هستند. پلو کابلی غذای ملی افغانستان است. تخصص آشپزی کشور تنوع قومی و جغرافیایی آن را منعکس می‌کند. افغانستان به دلیل انار، انگور و خربزه شیرین خود معروف است. چای نوشیدنی مورد علاقه افغان‌ها است و به‌طور معمول نان‌های سبک، ماست، برنج و گوشت را در یک رژیم غذایی معمول می‌خورند. 
-
-سینما
-
-سینما در افغانستان به دلیل سه دهه جنگ پیشرفت چندانی نداشته‌است. در دوره طالبان سینما نیز ممنوع شد. در این دوره طالبان حتی اقدام به تخریب آثار سینمایی نیز کرد، اما در این میان برخی از این آثار به ویژه آرشیو تلویزیون ملی افغانستان به وسیله افراد هنردوست از نابودی نجات یافتند و امروز در دسترس می‌باشند. 
-
-پس از سرنگونی طالبان، سینما به پیشرفت‌هایی نایل آمد و آثار خوبی هم ارائه شد. از جمله این آثار می‌توان به فیلم «اسامه» ساخته «صدیق برمک» اشاره کرد. 
-نخستین انیمیشن در تاریخ افغانستان پس از سرنگونی طالبان با نام «تهاجم» به کارگردانی «افشین دانش» برگرفته از طرح احمد فهیم کوه دامنی برای شرکت در جشنواره‌های بین‌المللی در سال ۱۳۸۲ ساخته شد. این انیمیشن توانست توجه و دید بیشتر داوران جشنواره را به سوی خود جلب نماید. 
-
-رادیو و تلویزیون
-
-نخستین برنامه رادیویی افغانستان توسط رادیو کابل در سال ۱۳۰۷ در زمان امان‌الله شاه پخش شد. تلویزیون اما در پایان حکومت سردار داوود در سال ۱۳۵۷ به میان آمد. 
-
-در دوران طالبان تلویزیو��، وسائل فیلمبرداری، ماهواره‌ها، سینماها، موسیقی، تئاتر و دیگر وسائل ارتباط جمعی و رسانه‌های صوتی و تصویری، همه و همه منع اعلام و تحریم شده بود. 
-
-افغانستان هم‌اینک دارای یک سازمان رسانه‌ای ملی به نام «رادیو تلویزیون ملی افغانستان» می‌باشد. این سازمان دارای یک شبکه تلویزیونی و یک شبکه رادیویی می‌باشد. اگرچه رادیو تلویزیون ملی رسانه‌ای متعلق به دولت است اما طبق قوانین جدید رسانه‌ای نه دولتی و نه خصوصی، بلکه رسانه‌ای مردمی است که صرفا هزینه‌اش را دولت تأمین می‌کند. 
-
-اخیرا دوباره سعی بر این است که محصولات رادیو و تلویزیون ملی افغانستان، بر اساس اصول، روش و پالیسی حکومت کارکرد داشته باشد. افغانستان در سال‌های اخیر به یکی از کشورهای پیشتاز منطقه در بخش رسانه تبدیل شده‌است، این کشور دارای ۸۴ شبکه تلویزیونی و ۲۲۲ شبکه رادیویی است. رادیو و تلویزیون‌های خصوصی نیز در افغانستان وجود دارند که شامل نزدیک به ۱۰۰ شبکه رادیویی و بیش از ۳۰ شبکه تلویزیونی می‌شود. 
-
-طی چند ماه اخیر برای اولین بار در تاریخ افغانستان، یک شبکه تلویزیونی مخصوص زنان به نام «زن تی وی» ایجاد شد. این شبکه تلویزیونی با ۴۷ کارمند زن و ۱۱ کارمند مرد کار خود را آغاز کرده‌است. 
-غلام جان میرگن، مدیرمسئول شبکه زن تی وی هدف از راه‌اندازی این شبکه تلویزیونی را رساندن صدای خفته و خاموش زنان افغان عنوان کرد. 
-
-رسانه‌های چاپی
-پیشینه رسانه‌ها درافغانستان به نشر نخستین روزنامه، شمس‌النهار در سال ۱۲۵۲ برمی‌گردد. 
-همینک چندین روزنامه در کابل و سایر ولایات افغانستان فعالیت می‌کنند. 
-بیشتر روزنامه‌های افغانستان پس از سرنگونی طالبان روی کار آمدند. 
-
-آموزش
-
-در هنگام اشغال افغانستان توسط شوروی (دهه ۱۳۶۰ ش) و جنگ‌های داخلی این کشور (دهه ۱۳۷۰)، شالوده آموزش و پرورش افغانستان از هم پاشید. در دوره قدرت طالبان دختران خانه‌نشین شده و اجازه تحصیل از آن‌ها گرفته شد. در این دوره، به جای درس‌های علمی مانند کیمیا و فیزیک در مدارس، بیشتر بر آموزش‌های مذهبی تأکید می‌شد. اکنون برآورد می‌شود کمتر از نیمی از مدارس افغانستان دسترسی به آب آشامیدنی داشته باشند. پس از حمله آمریکا به افغانستان، در سال ۱۳۸۰ خورشیدی و فروپاشی طالبان، با روی کار آمدن دولت انتقالی وضعیت تحصیل اندک‌اندک رو به بهبودی می‌رود، ولی با این وجود هنوز بیش از ۶۰ ٪ مردم افغانستان از سواد خواندن و نوشتن بی‌بهره‌اند. درصد بی‌سوادی افغانستان طبق گزارش بانک جهانی در رتبه دهم قرار دارد. 
-
-مطابق به آمار وزارت معارف در ۱۳۹۸ افغانستان دارای ۱۶ ٬ ۴۲۹ باب مکتب است که از آن ۹ ٬ ۵۸۸ ٬ ۵۸۸ دانش‌آموز در آن توسط ۲۱۱ ٬ ۲۴۵ آموزگار تحت آموزش قرار دارند. از این مقدار ۳ ٬ ۶۸۵ ٬ ۶۸۳ دانش‌آموز دختر هستند. 
-
-اکنون ۱۳ دانشگاه و ۶ مرکز تربیت معلم، در سراسر افغانستان وجود دارد. 
-در کنکور ورود به دانشگاه سال ۱۳۸۵ خورشیدی، ۸۰ هزار نفر شرکت کرده‌اند. برآورد مسئولان این است که حدود سی هزار دانشجو به علت نبود امکانات از ورود به دانشگاه محروم شوند. 
-
-ده درصد بودجه سالانه افغانستان به امور آموزشی اختصاص دارد، که از این میان هفت درصد آن مربوط به وزارت معارف (آموزش و پرورش) است، یک درصد مربوط به نهادهای پژوهشی و یک درصد مربوط به آموزش عالی است. 
-
-برترین دانشگاه افغانستان از دید رنکینگ webometrics دانشگاه آمریکایی افغانستان و برترین دانشگاه‌های دولتی افغانستان دانشگاه‌های کابل و هرات اند. در سال ۲۰۲۰ هیچ‌کدام از دانشگاه‌های افغانستان مورد تأیید وزارت‌های علوم یا بهداشت ایران نبوده‌اند. 
-
-زنان
-افغانستان از کشورهایی است که بالاترین آمار خشونت علیه زنان را دارد. تا دهه ۱۹۶۰ میلادی نقش زنان در علوم اجتماعی کاملا نادیده گرفته می‌شد و موضوع پژوهش‌ها مرد محور بودند. صحبت از نقش زنان در کار و سیاست هم، بیشتر محدود به نقش‌های سنتی آنان به عنوان همسران و مادران در داخل خانه و خانواده بود. 
-
-هم‌اکنون افغانستان به همراه سوریه بدترین کشورهای جهان در برای زنان است. دولت افغانستان برای حل این مشکل اقدام به تأسیس رشته «جنسیت و مطالعات زنان» در دانشگاه کابل کرده‌است. 
-
-طبق گزارش ۲۰۱۷ شاخص نابرابر جنسیتی (GII)، افغانستان از میان ۱۸۹ کشور در رتبه ۱۶۸ ام قرار دارد. از میان دیگر کشورهای منطقه، کشورهای سوریه، سودان و پاکستان در رنکینگ بهتری و کشورهای یمن و جیبوتی در رنکینگ بدتری قرار دارند. 
-
-بهداشت
-
-براساس گزارش سازمان شاخص توسعه انسانی، افغانستان پانزدهمین کشور کم توسعه‌یافته در جهان است. متوسط امید به زندگی آن ۶۰ سال است. میزان مرگ و میر مادران این کشور ۳۹۶ بر هر صدهزار نفر و میزان مرگ و میر نوزادان حدود ۶۶ است. وزارت صحت عامه افغانستان در نظر دارد تا قبل از سال ۲۰۲۰ میزان مرگ و میر نوزادان را به ۴۰۰ در هر ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ تولد زنده کاهش دهد. این کشور بیش از ۳ ٬ ۰۰۰ قابله دارد که سالانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر به آنان اضافه می‌شود و همگی شان زن هستند. 
-
-بیش از ۱۰۰ بیمارستان با پیشرفته‌ترین درمان‌ها در افغانستان وجود دارد. شفاخانه پزشکی فرانسویان برای کودکان بیمارستان کودکان ایندیرا گاندی و شفاخانه صحت طفل در کابل بیمارستان‌های برجسته برای کودکان این کشور هستند. برخی دیگر از بیمارستانهای برجسته در کابل شامل بیمارستان جمهوریت و بیمارستان محمد علی جناح است که توسط پاکستانی‌ها اعمار گردیده‌است. بسیاری از افغان‌ها برای معالجه پیشرفته به پاکستان و هند سفر می‌کنند اما در این اواخر با برگشت کادرهای تخصصی پزشکی که در خارج مشغول تحصیل بودند و اعمار بیمارستان‌های جدید مردم در داخل افغانستان به‌طور پیشرفته معالجه می‌گردند. 
-
-مهاجرت
-
-در طی چند دهه گذشته، به‌دلیل بی‌ثباتی‌های مداوم و جنگ‌های پی در پی در این کشور، جمعیت‌های بسیاری از مردم افغانستان، مجبور به مهاجرت اجباری از کشور خود به سایر کشورهای دنیا شده‌اند. براساس آمار هم‌اکنون ۲ ٫ ۵ میلیون نفر در ایران، ۱ ٫ ۴ میلیون نفر در پاکستان و جمعیت‌های گوناگونی از آن‌ها در سایر کشورها ساکن هستند. 
-
-چشم‌انداز
-
-جستارهای وابسته
-
-تاریخ افغانستان
-فارسی‌ستیزی در افغانستان
-فرهنگ در افغانستان
-فهرست مطالب مربوط به افغانستان
-فهرست شهرهای افغانستان
-فهرست شبکه‌های رادیویی افغانستان
-جنگ در افغانستان
-روابط افغانستان و ایران
-دولت موقت امارت اسلامی افغانستان
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-کتابچه سازمان سیا: افغانستان
-
-پیوند به بیرون
-
-جمعیت شهرستان‌های افغانستان
-سایت رسمی ریاست جمهوری افغانستان
-شورای ملی افغانستان
-
-حکومت
-وبگاه ریاست جمهوری افغانستان
-افغانستان در اطلاعات‌نامه جهان. آژانس اطلاعات مرکزی
-
-راهنمای سفر به افغانستان
-
-آسیای مرکزی
-افغانستان
-ایالات و سرزمین‌های ب��یان‌گذاری‌شده در ۱۷۴۷ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۷۰۹ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۷۰۹ (میلادی) در آسیا
-جمهوری‌ها
-جمهوری‌های اسلامی
-فلات ایران
-کشورها و سرزمین‌های ایرانی
-کشورها و سرزمین‌های پشتوزبان
-کشورها و سرزمین‌های فارسی‌زبان
-کشورهای آسیای مرکزی
-کشورها در آسیا
-کشورهای اسلامی
-کشورهای تحت اشغال نظامی
-کشورهای توسعه‌نیافته
-کشورهای جاده ابریشم
-کشورهای جنوب آسیا
-کشورهای خاورمیانه
-کشورهای عضو اتحادیه همکاری‌های منطقه‌ای جنوب آسیا
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی
-کشورهای محصور در خشکی
-مناطق مورد مناقشه در آسیا
-ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصرخسرو (۳۹۴ – ۴۸۱ ه‍. ق) از شاعران بزرگ فارسی‌زبان، فیلسوف، حکیم و جهانگرد ایرانی و از مبلغان مذهب اسماعیلی بود. وی در قبادیان از توابع بلخ متولد شد و در یمگان از توابع بدخشان درگذشت. وی بر اغلب علوم عقلی و نقلی زمان خود از قبیل فلسفه و حساب و طب و موسیقی و نجوم و کلام تبحر داشت و در اشعار خویش به کرات از احاطه داشتن خود بر این علوم تأکید کرده است. ناصر خسرو به همراه حافظ و رودکی جزء سه شاعر بنامی است که کل قرآن را از بر داشته است. وی در آثار خویش، از آیات قرآن برای اثبات عقاید خودش استفاده کرده است. 
-
-زندگی‌نامه
-ناصرخسرو در ۹ ذیقعده ۳۹۴ قمری (۳ سپتامبر ۱۰۰۴ میلادی، ۱۲ شهریور ۳۸۳ خورشیدی) در روستای قبادیان بلخ در خراسان بزرگ (تاجیکستان کنونی) در خانواده ثروتمندی که ظاهرا به امور دولتی و دیوانی اشتغال داشتند چشم به جهان گشود. 
-
-در آن زمان پنج سال از آغاز سلطنت سلطان محمود غزنوی می‌گذشت. ناصر خسرو در دوران کودکی با حوادث گوناگون روبرو شد؛ از جمله جنگ‌های طولانی سلطان محمود و خشکسالی بی‌سابقه در خراسان که به محصولات کشاورزان صدمات فراوان زد و نیز شیوع بیماری وبا در این خطه که جان عده زیادی از مردم را گرفت. 
-
-ناصر خسرو از ابتدای جوانی به تحصیل علوم متداول زمان پرداخت و قرآن را از برکرد. در دربار پادشاهان و امیران از جمله سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی به عنوان مردی ادیب و فاضل به کار دبیری اشتغال ورزید و بعد از شکست غزنویان از سلجوقیان در نبرد دندانقان، ناصر خسرو به مرو و به دربار سلیمان چغری بیک، برادر طغرل سلجوقی رفت و در آنجا نیز با عزت و اکرام به حرفه دبیری خود ادامه داد و به دلیل اقامت طولانی در این شهر به ناصر خسرو مروزی شهرت یافت. 
-
-وی که به دنبال سرچشمه حقیقت می‌گشت با پیروان ادیان مختلف از جمله مسلمانان، زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان و مانویان به بحث و گفتگو پرداخت و از رهبران دینی آن‌ها در مورد حقیقت جهان پرس و جو کرد؛ اما به نتیجه‌ای دست نیافت. پس افسرده گشت و برای فرار از حال بد، به شراب و می‌گساری و کامیاری‌های دوران جوانی روی آورد. 
-
-بنا بر نوشته‌اش در سفرنامه ناصرخسرو در سن چهل سالگی، شبی در خواب دید که کسی او را می‌گوید «چند خواهی خوردن از این شراب که خرد از مردم زایل کند؟ اگر بهوش باشی بهتر» ناصر خسرو پاسخ داد «حکما، چیزی بهتر از این نتوانستند ساخت که اندوه دنیا ببرد». مرد گفت «حکیم نتوان گفت کسی را که مردم را به بیهشی و بی‌خردی رهنمون باشد. چیزی باید که خرد و هوش را بیفزاید.» ناصر خسرو پرسید «من این از کجا آرم؟» گفت «عاقبت جوینده یابنده بود» و به سمت ق��له اشاره کرد. 
-ناصر خسرو در اثر این خواب دچار انقلاب فکری شد، از شراب و همه لذائذ دنیوی دست شست، شغل دیوانی را رها کرد و راه سفر حج در پیش گرفت. وی مدت هفت سال سرزمین‌های گوناگون از قبیل آذربایجان، ارمنستان، آسیای صغیر، حلب، طرابلس، شام، سوریه، فلسطین، جزیرة‌العرب، قیروان، تونس و سودان را سیاحت کرد و سه یا شش سال در پایتخت فاطمیان یعنی مصر اقامت کرد و در آنجا در دوران المستنصر بالله به مذهب اسماعیلی گروید و از مصر سه بار به زیارت کعبه رفت. 
-
-ناصر خسرو در سال ۴۴۴، بعد از دریافت عنوان حجت خراسان از طرف المستنصر بالله رهسپار خراسان گردید. او در خراسان و به‌خصوص در زادگاهش بلخ اقدام به دعوت مردم به کیش اسماعیلی نمود، اما برخلاف انتظارش مردم آنجا به دعوت وی پاسخ مثبت ندادند و سرانجام عده‌ای تحمل او را نیاورده و در تبانی با سلاطین سلجوقی بر وی شوریده، و از خانه بیرونش کردند. ناصر خسرو از آنجا به مازندران رفت و سپس به نیشابور آمد و چون در هیچ‌کدام از این شهرها در امان نبود، به طور مخفیانه می‌زیست و سرانجام پس از مدتی آوارگی به دعوت امیر علی بن اسد یکی از امیران محلی بدخشان که اسماعیلی بود به بدخشان سفر نمود و بقیه ۲۰ تا ۲۵ سال عمر خود را در یمگان بدخشان سپری کرد. 
-
-وی تمام روستاهای بدخشان را گشت. حکیم ناصر خسرو در بین اهالی بدخشان دارای شأن، مقام و منزلت خاصی است تا حدی که مردم او را به‌نام «حجت»، «سید شاه ناصر ولی»، «پیر شاه ناصر»، «پیر کامل»، و غیره یاد می‌کنند. او در ۴۸۱ قمری (۱۰۸۸ میلادی، ۴۶۷ خورشیدی) در همانجا درگذشت. مزار وی در یمگان، اکنون زیارتگاه است. 
-
-از ناصر خسرو زن و فرزندی نماند؛ زیرا وی تا پایان زندگانی مجرد بود. 
-
-فعالیت‌های مذهبی
-ناصرخسرو حجت اسماعیلیان در خراسان بزرگ بود و در بلخ و بدخشان به ترویج این مذهب پرداخت. وی از ۴۴۴ تا ۴۸۱ در این راه کوشید به طوری‌که نقشی مهم در گسترش این مذهب در این ناحیه (افغانستان و تاجیکستان و بخش‌های از چین و پاکستان کنونی) ایفا کرد. ناصرخسرو یکی از بزرگترین شخصیت‌های تاریخ مذهب اسماعیلیه است. او دارای مقام حجت بود و حجت در تاویل اسماعیلیان آخرین مقامی است که یک اسماعیلی می‌تواند به آن نایل آید. 
-
-شخصیت ناصرخسرو
-ناصرخسرو در آثار خویش چنین خود را معرفی می‌کند: 
-
- «به یمگان افتادنش از بیچارگی و ناتوانی نبوده، از آنجا بوده که در سخن توانا است، و از سلطان و امیر ترس ندارد، شعر و کلامش «سحر حلال» است. او به یمگان از پی مال و منال نیامده است و خود یمگان هم جای مال نیست. او بنده روزگار نیست، چرا که بنده آز و نیاز نیست، این آز و نیازند که انسان به درگاه امیر و سلطان می‌آورند و می‌مانند. ناصرخسرو جهان فرومایه را به پشیزی نمی‌خرد. او به آثار منظوم و منثور خویش می‌نازد، و به علم و دانش خودش افتخار می‌کرد». 
-
-این گفتار‌های او گاهی خواننده را وادار می‌کند که ناصرخسرو را یک شخص خود ستا و مغرور و خود پرست قلمداد کند. 
-
-ناصرخسرو درباره خود می‌گوید: 
-
-علی دشتی درباره او می‌گوید: مردی است با مناعت طبع، خرسند فروتن، در برابر رویدادها و سختی‌ها بردبار، اندیشه‌ورز، در راه رسیدن به هدف پای می‌فشارد. 
-
-ناصر در سفرنامه رویدادها و قضاها را با بیطرفی و بی غرضی تمام نقل می‌کند. اما زمانی‌که به زادگاهش بلخ می‌رسد و به امر دعوت به مذهب اسماعیلی مشغول می‌شود، ملاها و فقها سد راه او شده و عوام را علیه او تحریک نموده، خانه و کاشانه‌اش را به‌نام قرمطی، غالی و رافضی به آتش کشیده قصد جانش می‌کنند، به این سبب در اشعار لحن او اندکی در تغییر می‌کند، مناعت طبع، بردباری و عزت نفس دارد اما نسبت گرایش به مذهب اسماعیلی و وظیفه‌ای که به وی واگذار شده بود و نیز رویارویی با علمای اهل سنت و با سلجوقیان و خلیفگان بغداد که مخالفان سرسخت اسماعیلیان بودند، ستیز و پرخاشگری در وی بیدار می‌شود، به فقیهان و دین آموختگان زمان می‌تازد و به دفاع از خویشتن می‌پردازد. 
-
-جایگاه ناصرخسرو
-
-ناصر خسرو یکی از شاعران و نویسندگان درجه اول ادبیات فارسی است که در فلسفه و حکمت نیز دست داشته است. آثار او از گنجینه‌هایی ادب و فرهنگ محسوب می‌گردند. او در خداشناسی و دینداری سخت استوار بوده است، و مناعت طبع، بلندی همت، عزت نفس، صراحت گفتار، و خلوص او از سراسر گفتارش آشکار است. او در بین اهالی بدخشان دارای شأن، مقام و منزلت خاصی است تا حدی که مردم او را به‌نام «حجت»، «سید شاه ناصر ولی»، «پیر شاه ناصر»، «پیر کامل»، و غیره یاد می‌کنند. او از جمله شاعرانی است که به دو زبان پارسی و تازی شعر می‌سروده. 
-
-خود درباره دو دیوانش می‌گوید: 
-
-تازی چنین گوید: 
-
-یا: 
-
-آثار ناصرخسرو
-
-حکیم ناصر خسرو دارای تألیفات زیادی بوده که برخی از آن‌ها به مرور زمان نابود شده است و به دوران ما نرسیده‌اند. 
-
-چنانچه خود در باره تألیفات و تصنیفاتش گوید: 
-
-مهمترین و معروف‌ترین اثر ناصرخسرو، سفرنامه ناصر خسرو است که مختصری از گزارش مشاهدات مسافرت هفت ساله ناصر خسرو بوده و به زبان‌های متعددی ترجمه‌شده است. 
-
-دیگر آثار ناصر خسرو عبارت اند از: 
-دیوان اشعار فارسی. 
-دیوان اشعار عربی. (که متأسفانه امروزه در دست نیست) 
-
-روشنایی‌نامه - رساله‌ای به نظم فارسی است. 
-سعادت‌نامه - رساله ایست منظوم، شامل سیصد بیت. 
-دلیل‌المتحرین - مفقود. (در بیان الادیان ابوالمعالی از آن نام‌برده شده است) 
-جامع‌الحکمتین - رساله ایست به نثر دری (فارسی) در بیان عقاید اسماعیلیان. 
-خوان‌الاخوان - کتابیست به نثر در اخلاق و حکمت و موعضه. 
-زادالمسافرین - کتابی است در بیان حکمت الهی به نثر روان. 
-گشایش و رهایش - رساله‌ای است به نثر روان فارسی، شامل سی پرسش و پاسخ آنها. 
-وجه دین - رساله ایست به نثر در مسائل کلامی و باطن و عبادات و احکام شریعت. 
-بستان‌العقول - مفقود. 
-سفرنامه ناصرخسرو - این کتاب مشتمل بر بخشی از مشاهدات سفر‌های او بوده و یکی از منابع مهم جغرافیای تاریخی به حساب می‌آید. 
-غیر از کتاب‌ها و رساله‌های فوق، کتاب‌ها و رساله‌های دیگری نیز به حکیم ناصرخسرو نسبت داده شده‌اند که بعضی افراد در تعلق آنها تردید کرده‌اند. نام این کتاب‌ها و رسالات عبارت است از: 
-
-اکسیر اعظم - در باب طب. 
-قانون اعظم - کتابی در باب منطق و فلسفه. 
-در علوم عجیبه - المستوفی - در باب علوم عجیبه. 
-در فقه - دستور اعظم - در باب فقه. 
-رساله‌ای درباره علم یونان. 
-کنزالحقایق - کتابی درباره سحریات. 
-رساله‌ای موسوم به «سرگذشت» یا «سفرنامه شرق». 
-رساله‌ای موسوم به «سرالاسرار». 
-تفسیر القرآن. 
-رسالة الندامه الی زادالقیامه. 
-
-نمونه شعر
-چکیده قصیده ۶ از دیوان ناصرخسرو: 
-
-جستار‌های وابسته
-شعر سبک خراسانی
-شاعران پارسی‌گوی
-سفرنامه ناصر خسرو
-مهدی محقق
-
-پیوند به بیرون منابع
-سفرنامه ناصر خسرو ساده و روان‌نویسی شد��
-متن کامل سفرنامه مشاهده سفرنامه ناصر خسرو|وب‌سایت گنجور
-یاحقی: سفرنامه ناصر خسرو جعلی نیست|وب‌سایت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) 
-یادداشت‌های ناصر خسرو الگویی مناسب برای سفرنامه‌نویسی ایرانیان است|وب‌سایت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) 
-/ آرامگاه «ناصر خسرو» در آستانه نابودی
-/ بنای یادبود «ناصر خسرو» در پارشنیو، تاجیکستان
-کرامت الله تفنگدار شیرازی، دیوان اشعار، تهران ۱۳۷۴
-دکتر جعفر شعار، گزیده‌ای اشعار ناصر خسرو. تهران ۱۳۷۰
-برتلس، ناصر خسرو و اسماعیلیان. مسکو ۱۹۴۶. (به روسی) 
-سفرنامه ناصر خسرو ساده و روان‌نویسی شده
-
-
-ادبیات اسماعیلی
-اسماعیلیان اهل ایران
-اهالی ایران در سده ۱۱ (میلادی) 
-اهالی بلخ
-اهالی خلافت فاطمیان در سده ۱۱ (میلادی) 
-اهالی ولایت ختلان
-جغرافیای فلسطین
-جغرافی‌دانان سده ۱۱ (میلادی) 
-جغرافی‌دانان فارسی‌زبان دوران قرون وسطی
-کاوشگران اهل ایران
-خاندان موسوی
-درگذشتگان ۱۰۸۸ (میلادی) 
-درگذشتگان ۴۸۱ (قمری) 
-رودکی پژوهان
-رهبران فرقه‌های اسلامی
-ریاضی‌دانان اهل ایران در قرون وسطی
-زادگان ۱۰۰۴ (میلادی) 
-زادگان ۳۹۴ (قمری) 
-سفرنامه‌نویسان اهل ایران
-سفرنامه‌نویسان قرون وسطی
-شاعران ایرانی سده ۱۱ (میلادی) 
-شاعران دوره غزنویان
-شاعران فارسی‌زبان اهل ایران
-شاعران فارسی‌زبان سده ۵ (قمری) 
-شاعران فارسی‌زبان
-فاطمیان
-فلسطین در قرون وسطی
-فیلسوفان اسلامی
-فیلسوفان اهل ایران
-فیلسوفان سده ۱۱ (میلادی) 
-فیلسوفان فارسی‌زبان قرون وسطی
-فیلسوفان فارسی‌زبان
-فیلسوفان مسلمان
-متکلمان
-محققان فلسفه دوران باستان
-نویسندگان ادبیات فارسی دوران قرون وسطی
-نویسندگان سده ۱۱ (میلادی) 
-نویسندگان متون دینی اهل ایران
-ابو منصور محمد بن احمد توسی (پس از ۳۲۰ – میان ۳۶۷ تا ۳۶۹ هجری قمری) که بیشتر به کوتاهی با نام دقیقی شناخته می‌شود، یک شاعر فارسی‌زبان بود. او از نخستین کسانی بود که پیش از فردوسی تلاش کرد داستان‌های ملی ایران را به شعر درآورد و از پیشگامان حماسه‌سرایی به زبان فارسی است. بخش کوچکی از بخش‌های آغازین شاهنامه سروده اوست که فردوسی آن‌ها را با ذکر نام نویسنده اصلی در اثر خود گنجانده‌است. زادگاه وی بنا به روایات گوناگون، توس، بلخ، سمرقند و بخارا ذکر شده‌است، اما بر پایه پژوهش‌های نوین، این‌گونه پنداشته می‌شود که او زاده شهر توس بوده‌است. دقیقی با دربار شاهان سامانی در پیوند بود و به تشویق نوح دوم سامانی به نظم درآوردن شاهنامه ابومنصوری را آغاز کرد. اما پیش از آنکه آن را به پایان برساند، به دست غلام خود کشته شد. پس از آن فردوسی توسی کار دقیقی را ادامه داد و شاهنامه ابومنصوری را که منثور بود به نظم درآورد. فردوسی در شاهنامه خود داستان زندگی دقیقی را به کوتاهی نقل کرده و هزار بیتی که دقیقی سروده را هم در شاهنامه خود گنجانده و بدین‌گونه از ازدست‌رفتن آن‌ها جلوگیری کرده‌است. در دوران‌های نوین، از سوی خاورشناسان این دیدگاه مطرح شد که دقیقی یک زرتشتی بوده، ولی امروزه این دید با پژوهش‌های بیشتر رد شده و دقیقی را یک مسلمان شیعه به‌شمار می‌آورند. دقیقی یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین شاعرهای فارسی‌زبان است و تأثیری فراوان بر شاعرهای پس از خود، به ویژه سبک حماسی شعر فارسی گذاشته‌است. 
-
-منبع‌شناسی
-کتاب‌هایی که یادی از دقیقی یا شعرهایش کرده‌اند: شاهنامه فردوسی (۴۰۰)، تاریخ بیهقی (نیمه دوم سده پنجم)، شرح قصیده ابوالهیثم (پایان سده چهارم و آغاز سده پنجم)، چهار مقاله نظامی عروضی (پیرامون ۵۵۰ هجری)، حدائق‌السحر رشید وطواط (سده ششم)، ترجمان‌البلاغه (آغاز سده ششم)، لباب‌الالباب عوفی (۶۱۷ تا ۶۲۵)، مونس‌الاحرار محمد جاجرمی (۷۴۱)، تاریخ سیستان، تاریخ گزیده (۷۳۰)، دیوان فرخی، غضایری، معزی، ادیب صابر، سوزنی، لغت فرس اسدی توسی، صحاح‌الفرس، فرهنگ جهانگیری، سخن و سخنوران تألیف فروزانفر، احوال رودکی از سعید نفیسی، و مقاله تقی‌زاده در مجله کاوه. 
-
-در نوشته‌های خاورشناسان به دو دلیل از دقیقی یاد شده. در جای‌هایی که سخن از ادبیات فارسی و شاعرهای این زبان است، چون دقیقی از پیشگامان شعر فارسی بوده نامش در میان دیگر شاعرها آورده می‌شود. مناسبت دیگر آن است که کسانی که به جستجو در زندگانی فردوسی پرداخته‌اند، همچنان به دلیل اینکه بخشی از شاهنامه سروده دقیقی است، از پژوهش درباره او نیز سر باز نزده‌اند. در اینجا برخی از مهم‌ترین پژوهش‌هایی که خاورشناسان درباره دقیقی انجام داده‌اند را به کوتاهی می‌آوریم. این مطالب برگرفته از مقاله ایرج افشار است که در سال ۱۳۵۵ خورشیدی چاپ شده‌است. 
-
-نخستین کوشش از سوی خاورشناسان برمی‌گردد به هنگامی‌که لمسدن، از نظامیان انگلیسی مقیم هند، نخستین مجلد شاهنامه را در سال ۱۸۱۱ میلادی در کلکته به چاپ رسانید. پس از او کسانی که به شاهنامه پرداختند، در پیشگفتارهای خود به ناچار از دقیقی و پیشگامی او در سردون حماسه ملی ایران نیز سخن یاد کردند. 
-
-یکی از خاورشناسان آلمانی به نام هرمان اته میان سال‌های ۱۸۷۲ و ۱۸۷۵ به انتشار دو مقاله به زبان آلمانی پرداخت و در آن‌ها از دقیقی یاد کرده بود. نخستین مقاله درباره فردوسی، و دیگر مقاله‌ای درباره پیشروان و معاصران رودکی (۱۸۷۵) بود. اته یکی از نخستین کسانی است که بحث درباره زرتشتی بودن دقیقی را مطرح کرد و بر پایه آن، سرودن شاهنامه را بیشتر ناشی از حس و توجه شاعر به عوالم روحی و فکری او عنوان کرد. 
-
-تئودور نولدکه در سال ۱۸۹۲ در جلد دوم مجموعه پژوهش‌های مربوط به زبان فارسی که در شهر وین انتشار یافت، ضمن بحثی درباره شعر فارسی از سهم دقیقی در حماسه ایران یاد کرد و موضوع زرتشتی بودن دقیقی را یکی از مباحث اصلی بحث خود قرار داد. 
-
-ادوارد براون که اولین مجلد از اثر پایدارش بنام «تاریخ ادبیات ایران» که در سال ۱۹۰۲ انتشار یافت، در دو صفحه از آن کتاب به زندگانی دقیقی پرداخت و ضمن بازگویی و بازبینی آنچه در کتاب‌ها و مآخذ قدیم ایرانی دیده بود، تا اندازه‌ای به دیدگاه‌های مستشرقان نیز پرداخت. او پس از آن بحث کوتاهی درباره ممدوحین می‌آورد و برخلاف پیشینیان خود می‌گوید که دقیقی زرتشتی نبوده‌است. این نخستین بار بود که در برابر عقاید نولدکه و اته و هرن، نظری مخالف گفته می‌شد. 
-
-در سال ۱۹۱۳ نخستین مجلد از چاپ اول دائرةالمعارف اسلام انتشار یافت. در این دائرةالمعارف ذیل تخلص دقیقی پنج شش سطری به زندگانی او اختصاص داشت. این نخستین بار بود که نام دقیقی در یک دائرةالمعارف اروپایی وارد شده بود. در حالی که نام فردوسی و همگنان او سال‌ها پیش از آن در دائرةالمعارف‌های دیگر جایگاه خود را یافته بود. مقاله کوتاه دائرةالمعارف اسلام به دست کلمان هوار خاورشناس فرانسوی نوشته‌شده بود. 
-
-شدر در سال ۱۹۳۲ مقاله‌ای تحت عنوان «آیا دقیقی زرتشتی بود؟» در جشن نامه ��اورشناس نامی جرج یاکوب به چاپ رسانید و این عقیده را اظهار کرد دقیقی زرتشتی نبوده‌است. 
-
-کتاب «تاریخ ادبیات ایرانی» تألیف یان ریپکا مستشرق در سال ۱۹۵۶ به زبان چکی در پراگ به چاپ رسید. سه سال پس از آن در سال ۱۹۵۹ ترجمه آلمانی آن در لایپزیک منتشر شد. ریپکا سه صفحه از این کتاب را به زندگانی دقیقی اختصاص داده‌است. آنچه در تحقیق او تازگی دارد اظهارنظریست که در باب کشته شدن دقیقی بدست می‌دهد و علت آن را به دلایل آنچه فردوسی در حق دقیقی آورده‌است، به اخلاق خشونت‌آمیز و تند دقیقی منحصر می‌کند. او می‌گوید زحمات دقیقی مقدمه بلافصل شاهنامه فردوسی بود و هنوز هم آثار آن در این منظومه به روشنی قابل‌درک است. درست است که دقیقی به تنهایی مبتکر سبک و وزن حماسی نبود ولی بی‌گمان در پیشرفت این دو سهیم بوده‌است و نمونه‌ای پرداخته‌است که فردوسی هم بدنبال آن رفته‌است. 
-
-پیشینه به‌نظم‌درآوردن داستان‌های ملی ایران
-در اواخر دوره ساسانی کتابی به زبان پهلوی به نام خدای‌نامه نوشته‌شده بود که داستان‌های ملی ایران را در آن گردآوری کرده بودند. این کتاب در آغاز دوره اسلامی به دست المقفع به زبان عربی برگردانده شد و منبع اصلی «تاریخ» ایران باستان بود. عنوان شماری از کتاب‌ها درباره قهرمانان ملی ایران هم به عربی و هم به فارسی در دسترس است، که گویا از نوشته‌های فارسی میانه ترجمه‌شده بودند؛ که همین نوشته‌ها منابع مستقیم یا غیرمستقیم فردوسی در سرودن شاهنامه بوده‌اند. پیش از فردوسی نیز تلاش‌هایی برای به شعر درآوردن این داستان‌ها، هم به عربی و هم به فارسی، انجام‌شده بود. در پیرامون سال ۲۰۰ هجری قمری (۸۱۵ میلادی)، آبان بن عبدالحمید لاحقی شماری از کتاب‌های ساسانی را به شعر عربی و در بحر رجز برگردانده بود، که از جمله آن‌ها «کتاب مزدک» بود که گویا در شاهنامه هم بکار برده شده‌است. در نیمه نخست سده دهم، مسعودی مروزی شاهنامه‌ای در بحر هزج سروده بود که این بحر بر پایه همان اصول وزنی بحر عربی رجز بنا شده بود. از این شاهنامه تنها سه بیت به جا مانده‌است. دقیقی از شاعرانی بود که در نیمه دوم سده دهم میلادی به نظم درآوردن داستان‌های ملی ایران دست یازید، اما کار او ناتمام ماند تا اینکه فردوسی آن را به پایان رساند. 
-
-در زمان سده‌های نخستین اسلام عرب‌ها آشکارا ملل دیگر را تحقیر می‌کردند. این وضع در دوره بنی‌عباس نهضت ملی شعوبیه را ایجاد کرد. اینان نخست برابری همه مسلمانان را اعلام داشتند، ولی پس از آن مدعی برتری ایرانیان بر عرب‌ها شدند. در این دوره کشمکشی میان نویسندگان ایرانی و عرب در زمینه ادبیات پدید آمد که هر کدام تلاش می‌کردند برتری خود را نشان دهند. از این کشمکش ادبیاتی به زبان عربی پدید آمد که از سده نهم تا یازدهم میلادی ادامه داشت. در سده نهم به این ملت‌پرستی فکری، ملت‌خواهی سیاسی نیز افزوده شد. به دنبال آن نخستین سلسله پادشاهان ایرانی در خراسان پدید آمد که از بغداد دور بود و برای همین کانون بدعت‌های پرشمار سیاسی و مذهبی به‌شمار می‌رفت. به همت شاعران فارسی‌زبان، زبان فارسی کم‌کم زبان عربی را از دربار شاهان کنار راند. فرمانروایان سلسله‌های نخستین ایرانی، از پیشرفت زبان کشور خود خرسند بوده‌اند، چرا که به‌طور غیرمحسوسی رشته‌هایی که ایرانیان را به خلافت پیوند می‌داد، می‌گسست. این خرسندی را از آنجا می‌توان دریافت که آ��ان بر حفظ سنت‌های تاریخی و افسانه‌ای ایران پافشاری داشتند و به‌کاربستن همین سنت‌ها بود که بزودی حماسه ملی ایران را پدیدآورد. 
-
-در سال ۹۵۷ میلادی یعنی در بهترین دوران سامانیان، شاهنامه ابومنصوری با تلاش ابومنصور المعمری و به دستور ابومنصور عبدالرزاق، حاکم توس، توسط چهار گردآورنده خدای نامک‌های کهن (که در شاهنامه فردوسی نام‌برده شده‌اند) به رشته تحریر درآمد. این شاهنامه منثور پایه‌ای برای سرودن نسخه‌های منظوم شاهنامه شد، ولی خود آن عمری کوتاه داشت. دقیقی از نخستین کسانی بود که پیش از فردوسی دست به سرودن شاهنامه منظوم از روی این شاهنامه منثور ابومنصوری زد. در این باره مورخی آورده‌است «آنگاه که پیشانی سامانیان به تاج خراسان آراسته شد، آنان خواستار شدند که وقایع عمده شاهان قدیم ایران به شعر آورده شود. اما در این زمان مقام شعر چنان بلند نبود و آنان نتوانستند به آرزوی خود برسند تا زمانی‌که نوع بن منصور به حکومت رسید. وی با تمام نیرو بر این همت گماشت که از چراغ لطف خود نور خالص این نیت را بیرون دهد و گردن بند این اقدام را به‌گردن دقیقی که سرمشق شعرای زمان خود بود بیاویزد». 
-
-زندگی
-از زندگانی دقیقی دانسته‌های اندکی در دسترس است. آنچه می‌دانیم این است که او با دربار سامانیان در پیوند بوده و از شاهان این خاندان امیر سدید ابوصالح منصور بن نوح سامانی (۳۵۰ تا ۳۶۵ هجری) و امیر رضی ابوالقاسم نوح بن منصور (۳۶۵ تا ۳۸۷) را مدح گفته و گویا به فرمان امیر نوح به نظم کردن شاهنامه دست یازیده‌است. او پس از به نظم کشیدن نزدیک به هزار بیت، در روزگار جوانی به دست غلام ترک خود کشته می‌شود. اینکه چرا غلامش او را کشته‌است، در جایی گفته نشده‌است. اما محمدامین ریاحی کشته شدن او را به دلیل تعصبات مذهبی مسلمانان و گرایشی که نسبت به دین زرتشت داشته‌است، می‌داند. بر پایه گفته او، روایت کشته‌شدن دقیقی در شاهنامه، با آنچه که در تذکره‌ها آمده و قاتل دقیقی را بنده خود او دانسته‌اند، یکی نیست؛ چرا که مصراع «به دست یک بنده‌بر کشته شد» این را نمی‌رساند که بنده خود دقیقی، او را کشته‌است. 
-
-هزار بیتی که او سروده درباره پادشاهی گشتاسپ و ظهور زرتشت و تاختن ارجاسپ به ایران است. او به تشویق نوح دوم سامانی به به‌نظم‌درآوردن شاهنامه ابومنصوری دست یازید. 
-
-تاریخ دقیق زادن و مرگ او دانسته نیست، ولی او به دستور نوح بن منصور (پادشاهی از ۳۶۵ تا ۳۸۷) آغاز به‌به نظم درآوردن شاهنامه کرد و فردوسی کار او را در پیرامون سال‌های ۳۶۵ هجری ادامه داد. مرگ دقیقی باید حدودا پیرامون ۳۶۶ انجام‌گرفته باشد. افزون بر آن، آنچنان که فردوسی در شاهنامه گزارش کرده‌است، دقیقی در سن جوانی کشته شد، از این روی می‌توان تاریخ زادن او را پس از ۳۲۰ هجری دانست. به گفته محمد دبیرسیاقی، چون آغاز فرمانروایی نوح بن منصور در ۳۶۵ ه‍. ق است و فردوسی نیز که کشته‌شدن دقیقی را در شاهنامه خود یاد می‌کند در حدود سال ۳۷۰ ه‍. ق به نظم شاهنامه دست یازیده، بنابراین تاریخ کشته‌شدن این شاعر میان سال‌های ۳۶۷ تا ۳۶۹ هجری قمری باید رخ‌داده باشد. 
-
-بر پایه گفته عوفی «او را بسبب دقت معانی و دقت الفاظ دقیقی گفتندی». بر پایه گفته ذبیح‌الله صفا، پذیرش این نکته مستلزم آن است که بپنداریم او پیش از رسیدن به مرتبه استادی در شعر فارسی، لقب شعری نداشته و بنابراین این گفته عوفی را نادرست می‌داند. 
-
-برخی او را همان ابوعلی محمد بن احمد بلخی دانسته‌اند که ابوریحان بیرونی به او و شاهنامه‌اش اشاره کرده‌است، ولی بر پایه گفته صفا، دلایلی که برای یکی دانستن آن‌ها گفته می‌شود قانع‌کننده نیست. نخست آنکه شاعر بودن ابوعلی بلخی و نوشتن شاهنامه از روی منابع مختلف دلیل نمی‌شود که او همان دقیقی توسی باشد و دوم آنکه از گفته ابوریحان پیداست که شاهنامه ابوعلی بلخی منثور بوده‌است، نه منظوم. 
-
-عوفی گفته‌های دقیقی را بیست‌هزار بیت برمی‌شمرد. این گفته لزوما درست نیست (و ممکن است بر اثر اشتباه نوشتاری «بیتی‌هزار» به «بیست هزار» رخ‌داده باشد،) ولی تاریخ هرات نوشته سیف هروی ۷۰ بیت در بحر متقارب در سبک حماسی را به دقیقی نسبت می‌دهد و این امکان وجود دارد که این بیت‌ها گوشه‌هایی از شاهنامه او بوده باشند، هرچند که آن بیت‌ها را می‌توان بخشی از آثار دیگر دقیقی نیز به حساب آورد. 
-
-زادگاه
-سرگذشت‌نویسان گوناگونی بخارا، سمرقند، بلخ، مرو و توس را زادگاه او دانسته‌اند. بر پایه گفته محمد عوفی زادگاه او شهر توس بوده‌است و جلال خالقی مطلق با برشمردن چندین دلیل توس را زادگاه دقیقی می‌داند. دانشنامه بریتانیکا نیز زادگاه او را توس دانسته‌است. 
-
-بر پایه خالقی مطلق، توس به چند دلیل زادگاه دقیقی است. نخست آنکه زمان عوفی نسبت به دیگر سرگذشت‌نویسان دقیقی، پنج‌سده پیشتر و نزدیک‌تر است و خود عوفی نزدیک به دویست سال با دقیقی فاصله دارد، به ویژه آنکه عوفی سال‌ها در شهرهای خراسان بزرگ سفر کرده و یادداشت تهیه نموده. دوم آنکه بخارا از آن رو نمی‌تواند زادگاه دقیقی باشد که خود عوفی زاده این شهر است و در همان‌جا تحصیل‌کرده و بعید است که شاعری به نامبرداری دقیقی پس از دویست سال آنچنان از یاد همشهریانش رفته باشد که او را بیگانه بپندارند. این حکم درباره مردم دیگر شهرها مانند سمرقند و مرو و توس نیز درست است و می‌دانیم که عوفی در سمرقند و مرو به سر برده و در سال ۶۰۰ در نسا و در ۶۰۳ در نیشابور بوده و به احتمال زیاد از توس نیز دیدن کرده و با دانشمندان آنجا گفتگو و نشست‌وبرخاست داشته و افزون بر این، توس در آن هنگام هنوز گرفتار تاخت و تاز مغول‌ها نشده بود و بیشتر کتاب‌ها و دیوان‌های سده‌های گذشته همچنان در دسترس بوده‌است. 
-
-دقیقی در یکجا می‌گوید: 
-
-در جای دیگر می‌گوید: 
-
-شاعر در اینجا می‌گوید که سالیان درازی از زادگاه خود دور افتاده و از ماندن در شهر بیگانه دلگیر شده و شکوه می‌کند. اگر این شعر در بخارا سروده شده باشد، بخارا دیگر نمی‌تواند زادگاه او باشد. اگر هم در چغانیان سروده باشد، آنگاه نه بخارا و نه سمرقند نمی‌توانند زادگاه او باشند، چون این شهرها با هم نزدیک هستند و دقیقی که ثروتمند هم بوده می‌توانسته هر هنگام که دوست داشت از زادگاه خود در آن شهرها دیدن کند. 
-
-منوچهری در قصیده «لغز شمع» که در ستایش استادش عنصری سروده، بیتی بدین گونه دارد: 
-
-جای توس را می‌توان با سه نام فردوسی، اسدی توسی و دقیقی پر کرد. احتمال اینکه شاعر نامی دیگر از توس بوده باشد که ما درباره آن چیزی ندانیم، اندک است. 
-
-دین
-در شعرهای دقیقی اشاره‌هایی هست که پژوهشگران را بر آن داشته تا او را زرتشتی بپندارند. اما بر پایه گفته جلال خالقی مطلق در دانشنامه ایرانیکا، به جز نام اسلامی او، اشاره‌های دیگری هست که نشان می‌دهد او یک مسلمان بوده. اگر زادگاه او توس ��وده باشد که از شهرهای کهن شیعه‌نشین بوده و در زمان فرماندار سامانی، ابومنصور عبدالرزاق به مرکز فعالیت‌های ملی‌گرایانه ایرانی تبدیل‌شده بوده، محتمل است که دقیقی نیز همچون فردوسی یک شیعه بوده‌است. در آن دوره بسیاری از پیروان مذهب شیعه به فرهنگ باستانی ایران افتخار می‌کردند که این کار موجب می‌شده مخالفین آنها، به آن‌ها نام‌هایی چون قرمطی و شعوبی بدهند و آن‌ها را در دسته مجوس و زندیق قرار دهند. 
-
-دقیقی آغاز به نظم درآوردن شاهنامه را از پادشاهی گشتاسپ گرفته‌است، نه از آغاز، که این یکی از دلایلی بوده که شماری او را زرتشتی بدانند؛ ولی بر پایه خالقی مطلق، پیش از فردوسی، قهرمانان ملی ایران گشتاسپ و اسفندیار بودند، نه رستم. از آنجایی که گرشاسپ نیز جایی در خدای‌نامه و شاهنامه ابومنصوری نداشته، دقیقی کار را با پادشاهی گشتاسپ آغاز کرده که آغاز روایت اسفندیار نیز هست. 
-
-فردوسی در شاهنامه (سده چهارم)، عوفی در لباب‌الالباب (سده هفتم)، حمدالله مستوفی در تاریخ گزیده (سده هشتم)، و کسانی که پس از آن‌ها سرگذشت دقیقی را نوشته‌اند، به نامسلمان بودن او اشاره نکرده‌اند. 
-
-دیدگاه زرتشتی‌بودن دقیقی نخستین بار توسط خاورشناسان غربی و گویا از منبعی هندو به گزارش ایشان راه‌یافته و رفته‌رفته پررنگ‌تر شده. با این حال شواهد نشان از زرتشتی‌بودن او ندارد. جدا از نام او که عربی و از نام‌های پیامبر اسلام است، اینکه گفته می‌شود زرتشتیانی بوده‌اند که دارای نام‌های عربی بوده‌اند در تاریخ مصداق ندارد. بر پایه گفته محمد جواد شریعت، زرتشتیانی که نام‌های اسلامی دارند، دست‌کم لقب و اشاره‌ای در نام آنان هست که نشان دهد پیرو این کیش هستند، مانند علی بن عباس مجوسی که کلمه مجوس در پایان نام او نشان از آن داد که او پیرو این کیش بوده‌است. 
-
-در جایی دقیقی این‌گونه درباره خود سخن می‌گوید: 
-
-از جمله دلایل زرتشتی‌شمردن دقیقی بیت بالا بوده‌است. با این حال زرتشتی بودن او نامحتمل است، چرا که اینکه شاعر می‌گوید کیش زرتشتی را «برگزیده است»، نشان می‌دهد که او زرتشتی‌زاده نبوده‌است و اگر بخواهیم او را زرتشتی بپنداریم، آنگاه باید بعدها به این دین گرویده باشد. اینکه در سده دهم در ایران یک شاعر به دینی دیگر گرویده باشد و ازدین‌برگشتگی خود را در شعر به رخ کشیده باشد، چیزی نامحتمل است که به سختی می‌توان آن را باور کرد. محمدجواد شریعت بر این باور است که احتمال اینکه یک زرتشتی در زمره مداحان شاهان بخارا درآید و اولیای دین اسلام را ستایش کند خیلی کمتر است تا برعکس آن، یعنی احتمال اینکه یک نفر مسلمان ایرانی و دارای گرایش به نهضت ملی شعوبیه و ایرانی‌گری، علاقه ملی و در عین حال رمانتیک به دین بهی نشان دهد، چنان‌که فردوسی در شاهنامه نشان داده‌است. این بیت می‌تواند به این معنی باشد که دقیقی به عنوان یک شاعر مسلمان، کیش زرتشتی را «می‌پسندد»، یا «ستایش می‌کند»، نه اینکه لزوما به گونه رسمی پیرو آن باشد. بیت‌های بالا که در آن اشاره به خوشگذرانی‌های ممنوعه دیگری همچون «می‌خوشرنگ» نیز دیده می‌شود، می‌تواند اشاره به بازیگوشی شاعرانه یک مسلمان داشته باشد و نباید به آن به گونه ابراز عقیده راسخ دینی نگریسته شود. 
-
-بیت‌های دیگری که می‌تواند نشان از زرتشتی بودن او داشته باشد، عبارتند از: 
-
-ولی بر پایه گفته محمد جواد شریعت، جدا از اینکه بیت��های بالا می‌توانند نقل‌قول باشند، می‌توانند صرفا تنها گرایش و علاقه دقیقی را به کیش زردشتی نشان دهند و نه اینکه او واقعا متدین و پیرو این دین بوده را. دو بیت آخر نشان‌دهنده آن است که دقیقی با مطالعه ادبیات حماسی ایران کهن، حسرت از دست دادن دین بهی یا گرایش به بازگشت به آن را در قلب خود احساس می‌کند. 
-
-بر پایه گفته محمد جواد شریعت، زبان شعری دقیقی بیشتر از آن «دری» است که بتواند زرتشتی پهلوی‌دان در آن دوره باشد. همه واژه‌های پازندی که دقیقی در نزدیک به ۳۵۰ بیت پراکنده بکار برده از شمار انگشت‌های یک دست نیز فراتر نمی‌رود و برای نمونه با زرتشت بهرام پژدو که شاعر زرتشتی سده هفتم هجری است، قابل سنجش نیست. 
-
-همچنین دقیقی در جایی می‌گوید: 
-
-که به نوشته محمد روشن نشان از مسلمان بودن او دارد. 
-
-در شاهنامه
-فردوسی در مقدمه شاهنامه می‌گوید که چگونه آن «مرد جوان» بر آن شد تا شاهنامه منثور را به نظم درآورد، ولی او را خوی بد یار بود و پیش از آنکه بتواند سرتاسر شاهنامه را به نظم دربیاورد به دست غلام خویش کشته می‌شود. در آغاز پادشاهی گشتاسپ، فردوسی دقیقی را در خواب می‌بیند که از او درخواست می‌کند تا بخیلی نکرده و هزار بیتی که او سروده را در شاهنامه‌اش بگنجاند. از سخن فردوسی به گستردگی این‌گونه برداشته شده‌است که سروده‌های دقیقی تماما آن بوده که فردوسی آن‌ها را در شاهنامه آورده، اما این‌گونه نیز می‌توان برداشت کرد که بخش مورد نظر، آخرین بخشی بوده که دقیقی پیش از «پایان زندگی خویش» به نظم کشیده، نه لزوما تنها سروده‌های او. اینکه فردوسی هزار بیت او را گنجانده‌است می‌تواند برای فرار از سردون بخش ظهور زرتشت بوده باشد، چرا که به دست دادن یک تصویر مثبت از زرتشت و کیش او، می‌توانست موجب آن شود که مسلمانان به فردوسی تهمت زردشتی‌بودن بزنند. خالقی مطلق البته با این دید مخالف است و آن بخش از شاهنامه را دربرگیرنده مطلب «حادی» نمی‌بیند که فردوسی بخواهد از آن بگریزد. او همان دلیل اینکه فردوسی به ارزش کار دقیقی آگاه بوده و خواسته این هزار بیت از دست نروند و بمانند را محتمل‌تر می‌داند. 
-
-مدح‌شدگان از سوی دقیقی
-دقیقی با شاهان سامانی و چغانیان هم‌دوره بوده و آنان را مدح گفته‌است. برخی از مهم‌ترین آنان عبارتند از: 
-امیر سدید ابوصالح منصور بن نوح سامانی (۳۵۰ – ۳۶۵). عوفی در لباب‌الالباب بیت‌های در ستایش او از دقیقی آورده‌است. 
-امیر رضی ابولقاسم نوح بن منصور بن نوح (۳۶۵ – ۳۸۷). که عوفی در لباب‌الالباب بیت‌های در ستایش او از دقیقی آورده‌است. 
-امیر فخرالدوله احمد بن محمد از آل محتاج، امیر چغانیان. دقیقی در خدمت آل محتاج تقرب و حرمت فراوان داشت. ارجی که چغانیان بر دقیقی گذاردند در آینده زبانزد شاعران پس از او بوده‌است و برای نمونه فرخی سیستانی یادی از این ارج‌نهی‌ها در شعرهایش کرده‌است و نیز امیرمعزی می‌گوید: 
-
-امیر ابوسعد مظفر که گویا از شاهان چغانی بوده. بعضی او را همان ابوالمظفر احمد بن محمد یا محمد بن محمد پنداشته‌اند. 
-امیر ابونصر بن ابوعلی احمد چغانی که دقیقی در مرثیه او دو بیت دارد: 
-
-سبک
-به گفته دبیرسیاقی، دقیقی قدرت طبع و کلام نیک درهم بافته دارد، در غزل‌سرایی لطیف و در ستایندگی قوی و در مضمون‌آوری نوآور و تازه‌گوی است و دل‌انگیزی و روانی را در قول و غزل خویش از یاد نبرده‌است. با این حال او را در داستان‌سرایی به پای فردوسی نمی‌داند و گشتاسپ‌نامه او را پس از شاهنامه از دیگر منظومه‌های بحر متقارب برتر می‌داند. بر پایه جلال خالقی مطلق در دانشنامه ایرانیکا، هزاربیت دقیقی در شاهنامه نسبت به سخن فردوسی زبانی باستانی‌تر و کهنه‌تر دارد، اما خشک و تهی از استعاره‌ها و تصویرهایی است که در سخن فردوسی دیده می‌شود. فردوسی پس از آوردن سروده‌های دقیقی در شاهنامه، با آنکه با احترام نسبت به او سخن می‌گوید و او را راهبر خود می‌پندارد، ولی هم‌زمان لب به نکوهش او نیز می‌گشاید و آن را برای حماسه ملی ایران سزاوار نمی‌بیند. 
-
-بیت‌های دقیقی در شاهنامه که به گشتاسپ‌نامه مشهور است، در تصحیح جلال خالقی مطلق ۱۰۱۵ بیت، در تصحیح ژول مول ۱۰۲۳ بیت و در چاپ مسکو ۱۰۰۹ بیت است. جلال خالقی مطلق در مقاله‌ای به بررسی سخن دقیقی در شاهنامه پرداخته و بیت‌های او را با سخن فردوسی سنجیده‌است. بر پایه پژوهش او، سخن فردوسی در سنجش با دقیقی، از کوتاهی و ایجاز بیشتری برخوردار است و دقیقی جزئیات بیشتری را در داستان‌ها آورده و در جای‌هایی هم مطالبی که پیشتر عنوان شده‌اند را دوباره به گونه‌ای زاید تکرار کرده‌است. این تکرار و درازگویی حتی واکنش بنداری اصفهانی که شاهنامه را به زبان عربی ترجمه کرده را نیز در پی داشته و او در جایی سخن دقیقی را یکباره خلاصه می‌کند. برای سنجش، خالقی بر این باور است که فردوسی می‌توانست هزاربیت دقیقی را با ۵۰۰ یا ۷۰۰ بیت بازگو کند، از آن‌سو، دقیقی اگر قرار بود همه شاهنامه را بسراید، به هفتاد تا صدهزار بیت نیاز داشت. از نظر تشبیه‌ها و توصیف‌های شاعرانه، سخن دقیقی به جز شمار اندکی، روی‌هم‌رفته تهی از تشبیه‌ها و توصیف‌های زیبای شاعرانه است و از این دیدگاه در سنجش با فردوسی خشک و خالی شمرده می‌شود. همچنین سخن دقیقی نیز مانند فردوسی سرشار از احساسات ملی است و به زیبایی ایران و ایرانیان را توصیف کرده‌است. همچنین دشنام‌هایی که فردوسی به کار برده، نسبت به دقیقی ملایم‌تر هستند. 
-
-در حماسه دقیقی وقتی قهرمان تازه‌ای وارد صحنه می‌شود و سپس ناپدید می‌گردد کم‌وبیش با همان شیوه و با همان واژه‌های پیشین توصیف می‌شود، در صورتی‌که فردوسی می‌کوشد آن‌ها را به شیوه‌های گوناگون توصیف کند. در سخن دقیقی میدان‌های جنگ و به ویژه جنگ‌های تن‌به‌تن کمتر از فردوسی رنگین است و گوناگونی دارد. گفتار و پیام‌ها بهتر از خود داستان بیان می‌گردد. گفتگوها اندکی ناشیانه است و تحول‌ها و تضادها گاهی مبهم و همچون آثار هومر، در کتاب دقیقی اصطلاحات ساخته و پرداخته بیش از اندازه تکرار می‌شود. در عوض دقیقی دارای شیوه‌ای کاملا حماسی است. بدیهی است که او این سبک را یک‌مرتبه، ابداع نکرده بلکه پیشینیان او آن را تکمیل و رفته‌رفته به وجود آورده‌اند. بیت‌های پراکنده‌ای از پیشینیان دقیقی وجود دارد که نشان می‌دهد پیش از دقیقی نوع شعر حماسی تثبیت‌یافته بوده و فرهنگ خاص و وزن شعری خاص داشته‌است که همان بحر متقارب است. 
-
-از لحاظ بکار بردن واژه‌های عربی، دقیقی در ۱۰۱۵ بیت خود ۵۰ واژه عربی یا معرب را ۱۱۰ بار بکار برده‌است. در مقابل فردوسی در همه شاهنامه ۶۴۲ واژه عربی بکار برده‌است، که این شمار بر پایه دیدگاه خالقی مطلق، در دستنویس اصلی خود فردوسی که از دست رفته بی‌گمان کمتر هم بوده‌است. اگر فردوسی در نزدیک به ۴۸ هزار بیت خود نزدیک به ۶۴۰ واژه عربی به کار برده باشد، به‌طور میانگین در هر هزاربیت ۱۴ واژه نو عربی بکار برده‌است، در حالی که این رقم برای دقیقی ۵۰ واژه است. بسامد واژه‌های عربی در شاهنامه ۸۸۰۰ بار است، که برای فردوسی در هر هزار بیت، می‌شود ۱۸۴ واژه نو یا معرب و این رقم برای دقیقی ۱۱۰ است. در نتیجه، فردوسی از دید بسامد، واژه‌های عربی بیشتری بکار برده، ولی دقیقی، نوواژه‌های عربی بیشتری دارد. در شعرهای پراکنده و غیرحماسی دقیقی، برخلاف شعرهای حماسی او، واژه‌های عربی زیاد به کار رفته‌اند که نشان می‌دهد پرهیز از بکاربردن واژه‌های عربی از روی عمد بوده‌است. 
-
-هزاربیتی که از دقیقی در شاهنامه آمده‌است و به گشتاسپ‌نامه نامبردار است، درون‌مایه‌ای یکسان با کتاب پهلوی ایادگار زریران دارد. بررسی و سنجش این دو نشان می‌دهد که دقیقی از مآخذ دیگری برای سرودن گشتاسپ‌نامه بهره برده و زبان پهلوی نمی‌دانسته که یکراست از روی این نوشته پهلوی گشتاسپ‌نامه خود را بسراید. در این دو نوشته، یعنی گشتاسپ‌نامه دقیقی و یادگار زریران پهلوی، ناهمسانی‌هایی بزرگ میان روند روی دادن رخدادها، مفاهیم و گاه جملات و حتی نام پهلوانان وجود دارد، هرچند که این دو نوشته خالی از شباهت هم نیستند. 
-
-تأثیرها
-دقیقی یکی از مهم‌ترین شاعران در دوره‌های نخستین شعر فارسی است. او راه را برای شاعران پس از خود همچون فردوسی هموار کرد، که فردوسی نزدیک به هزار بیت از دقیقی را در شاهنامه خود گنجانده‌است. هر چند که نمی‌توان به وجود آوردن سبک و شیوه غالب در ادبیات حماسی فارسی را تماما به دقیقی نسبت داد، ولی بی‌گمان دقیقی سهم زیادی در به وجود آوردن آن داشته‌است. پس از ابو عبدالله جعفر رودکی، دقیقی به همراه ابوشکور بلخی و شهید بلخی، مهم‌ترین سرایندگان سده ۱۰ میلادی هستند. شاعران دوران‌های بعد دقیقی را در ردیف گویندگان بزرگ نام‌برده و سخن او را ستوده‌اند و از دیوانش نسخه برداشته‌اند و در طرز سخنگویی و شیوه شاعری بدو اقتدا کرده‌اند. ناصر خسرو در سفرنامه از قطران تبریزی، شاعر سده پنجم یاد می‌کند که در تبریز دیوان دقیقی و منجیک ترمذی را نزد او آورده و مشکلات آن دو دیوان را از وی پرسیده‌است. اما امروزه جدا از هزار بیت گشتاسپ‌نامه که فردوسی آن‌ها را در شاهنامه آورده، تنها نزدیک به سیصد بیت، از قطعه و قصیده و ابیات پراکنده در دست است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-ادبیات کهن فارسی
-اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-اهالی توس
-اهالی خراسان
-درگذشتگان ۹۷۷ (میلادی) 
-زادگان دهه ۹۳۰ (میلادی) 
-زادگان سده ۱۰ (میلادی) 
-زرتشتیان مسلمان‌شده
-شاعران ایران بزرگ
-شاعران دوره سامانیان
-شاعران سده ۱۰ (میلادی) 
-شاعران سده ۱۰ (میلادی) اهل ایران
-شاعران فارسی‌زبان سده ۴ (قمری) 
-دهقانان
-ابوشکور بلخی (زاده نزدیک به ۳۰۰ (هجری) در بلخ از شعرای نام‌آور سده چهارم هجری است که به زبان‌های فارسی و عربی شعر گفته‌است. درباره زندگی و شعرهای او آگاهی چندانی به‌جای نمانده‌است. او در روزگار سامانیان می‌زیسته‌است و مورد توجه و عنایت خاص نوح سامانی شاه وقت بود. ابیات و قطعات پراکنده‌ای از آثار او در حد ۴۲۹ بیت باقی است که بیشترین ابیات از آفرین‌نامه است. 
-
-ابوشکور از مردم بلخ بوده‌است. مهم‌ترین اثر او مثنوی آفرین‌نامه بوده که در بحر متقارب سروده و چنان‌که خود گفته در سال ۳۳۳ ق آغاز گشته و در سال ۳۳۶ ق ب�� پایان رسانده است
-
-آفرین‌نامه
-برپایه برآوردهای انجام‌شده و سنجش بیت‌هایی که از آن در فرهنگ‌ها به‌عنوان گواه بهره برده شده‌است، تعداد بیت‌های این اثر دست‌کم دو سوم شاهنامه فردوسی بوده‌است. از آفرین‌نامه تنها سیصد و اندی بیت به جای مانده‌است. این اثر را که در حکمت و اندرز و پند بوده و در بحر متقارب سروده شده یکی از شاهکارهای زبان پارسی دانسته‌اند. آفرین‌نامه را ابوشکور به نام نوح بن نصر سامانی (پادشاهی از ۳۳۱ تا ۳۴۳) به نظم کشیده‌است، چنان‌که می‌گوید: 
-
-آغاز نگارش آفرین‌نامه برپایه بیت زیر ابوشکور در ۳۳۳ (هجری) بوده‌است: 
-
-او در بیتی دیگر می‌گوید که در هنگام آفرینش این اثر چندساله بوده‌است: 
-
-و از این بیت چنین برداشت کرده‌اند که سال زادن او نباید پیش از ۳۰۰ ق باشد. 
-
-مضامین شعری ابوشکور
-سرایندگان بسیاری پس از ابوشکور بلخی از مضامین شعر او بهره برده‌اند و اشعار تازه‌ای را بر آن پایه‌ها سروده‌اند، برای نمونه در شعر زیر از ابوشکور: 
-
-مضمون این شعر در هجونامه محمود—که کسانی ازآن فردوسی‌اش می‌شمردند—آمده‌است: 
-
-گفته‌شده که جامی به خواهرزاده چامه‌سرایش هاتفی سپرد که این مضمون را جامه‌ای دیگر بپوشاند و او چنین سرود: 
-
-همچنین ابوشکور در دو بیت چنین می‌گوید: 
-
-و سعدی این مضمون را چنین می‌گرداند: 
-
-خود ابوشکور مضمون این بیت رودکی را گرفته: 
-
-و چنین برگردانده‌است: 
-
-و فردوسی نیز این مضمون را در چهار جای شاهنامهاش چنین آورده‌است: 
-
-در بیت دیگری که ظاهرا مطلع قصیده رثائیه‌ای است، از کشته شدن امیری خبر می‌دهد: 
-
-منابع
-
-لغت‌نامه دهخدا، ابوشکور
-محمد دبیرسیاقی، پیشاهنگان شعر پارسی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
-
-جستارهای وابسته
-شاعران پارسی‌گوی
-
-ادبیات کهن فارسی
-اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-اهالی تاجیکستان
-زادگان ۹۱۵ (میلادی) 
-شاعران دوره سامانیان
-شاعران سبک خراسانی
-شاعران فارسی‌زبان سده ۴ (قمری) 
-شاعران مرد اهل ایران
-فاقد سال درگذشت
-اهالی بلخ
-شاعران سده ۱۰ (میلادی) اهل ایران
-تاجیک‌های اهل افغانستان
-شهر تهران با توجه به تکمیل بهشت‌زهرا احتیاج به ساخت یک آرامستان تازه «بهشت رضا» دارد ولی تا مهر ۱۴۰۲ هنوز محلی برای آن مشخص نشده است، کوه بی‌بی شهربانو به عنوان گورستان جدید احتمالی پیشنهاد شده و مدنظر شهرداری است. ۵ گورستان تاریخی ارامنه و اقلیت‌های قومی در منطقه ۱۴ وجود دارد. قبرستان‌های تهران احتیاج به پرداخت عوارض سالیانه دارد. 
-مسگرآباد
-ابن‌بابویه
-امامزاده عبدالله (شهرری) - جزو اوقاف شهرری است قرن ۱۱ شمسی
-ظهیرالدوله
-بهشت‌زهرا -بعنوان بزرگترین قبرستان ایران ازآن یاد می‌شود. 
-باغ توتی (حرم شاه عبدالعظیم) 
-خاوران - جایی که یهودیان لهستانی در آن خاک سپرده شده‌اند
-امامزاده اسماعیل (شهریار) 
-امامزاده صالح
-دولاب
-امامزاده پنج تن لویزان
-گلزار شهدای خصارک
-آب‌انبار قاسم خان - کرم بیک از یاغیان قفقاز در این جا دفن شده است. 
-
-جستارهای وابسته
-آرامستان
-فهرست گورستان‌های ایران
-
-پیوند به بیرون
-جدول شناسنامه گورستانهای تاریخی شهر تهران
-
-خاک‌سپاری‌ها در ایران
-فهرست‌های مربوط به تهران
-گورستان‌های تهران
-شیمی (در فارسی افغانستان و فارسی تاجیکستان: کیمیا) شاخه‌ای از علم است که به بررسی عناصر، ترکیب‌های ساخته‌شده از اتم‌ها، مولکول‌ها و یون‌ها، ساختار شیمیایی، خواص و رفتار مواد و تأثیر مواد برهمدیگر و همچنین تغییراتی که یک ماده در حین انجام یک واکنش با مواد دیگر از خود نشان می‌دهد، می‌پردازد. 
-
-در نمایی کلی از علم، شیمی در جایی میان رشته فیزیک و زیست‌شناسی قرار می‌گیرند. در واقع از شیمی به‌عنوان یک دانش بنیادی یاد می‌شود؛ به این خاطر که این علم، مفاهیمی را ارائه می‌کند که درک سایر زمینه‌های علمی چه در سطح پایه و چه در سطح کاربردی را ممکن می‌کند. برای مثال علم شیمی، جنبه‌های مختلفی از شیمی گیاهی «گیاه‌شناسی»، چگونگی تشکیل سنگ‌های آذرین «زمین‌شناسی»، چگونگی تشکیل ازون در اتمسفر و چگونگی تجزیه آلودگی «محیط‌زیست»، خواص خاک موجود روی ماه «کیهان‌شناسی»، چگونگی عملکرد داروها «داروسازی» و چگونگی جمع‌آوری دی‌ان‌ای در صحنه جرم به‌عنوان مدرک «جرم‌شناسی» را توضیح می‌دهد. 
-
-علم شیمی به موضوعاتی مانند چگونگی برهم‌کنش اتم‌ها و مولکول‌ها از طریق پیوندهای شیمیایی و تشکیل ترکیبات شیمیایی جدید می‌پردازد. چهار نوع پیوند شیمیایی وجود دارد که ترکیبات مختلف دارای حداقل یکی از آنها هستند: پیوند کووالانسی، پیوند یونی، پیوند هیدروژنی - واندروالسی و پیوند فلزی. 
-
-واژه‌شناسی
-
-واژه شیمی از کیمیا در زبان مصری باستان، کیمیا از واژه خامه یا خمه به معنای زمین سیاه برگرفته شده‌است. پس از تسلط ایرانیان بر مصر در ۵۲۰ پیش از میلاد، این واژه به صورت کیمیا به شرق آمده‌است و پس از تسلط یونانیان در ۳۳۰ پیش از میلاد به صورت خومیا در یونانی نیز وارد گردیده‌است. در دوران تسلط خلافت اسلامی در خاور میانه، به صورت الکیمیاء درآمده‌است و با جنگ‌های صلیبی به صورت الشمی مجددا است. در زبان فارسی، شیمی یک ترانویسی از برابر فرانسوی است و نخستین بار در سال ۱۸۳۱ توسط میرزا صالح شیرازی در یک رساله علوم طبیعی که خود وی مرقوم داشته بود به‌کار برده شد که بعدها در مدرسه دارالفنون با عنوان «رساله طبیعیات» تدریس می‌گردید. 
-
-تاریخ
-
-کوشش‌های نخستین بشر برای فهمیدن طبیعت مواد و بیان چگونگی دگرگونی آن‌ها ناموفق بود. اندک‌اندک کوشش‌ها برای تبدیل مواد کم ارزش، به مواد ارزشمندی چون زر و سیم، منجر به پیدایی دانش «کیمیا» گردید. همچنین از دیگر اهداف علم کیمیا، می‌توان به ساخت داروی جاودانگی که به آن «اکسیر» می‌گفتند، اشاره کرد. به همین سبب، به کیمیا، علم اکسیر نیز می‌گفتند. هر چند در ظاهر دانش کیمیا به خواست اصلی خود نرسید، اما دستاوردهای کیمیاگران در این راه به اندوخته گرانبهایی تبدیل شد که پایه‌گذار شیمی مدرن گردید. کیمیاگری در بین‌النهرین، مصر باستان، ایران، هند، چین، یونان، روم، در تمدن اسلامی، و سپس در اروپا تا قرن ۱۹ – به صورت یک شبکه پیچیده از مکاتب و نظام‌های فلسفی در طول دست‌کم ۲۵۰۰ سال رواج داشت. 
-
-مفهوم «شیمی نوین» یا «شیمی مدرن»، نخستین بار در کتاب شیمی‌دان شکاک آورده شد. این کتاب توسط رابرت بویل در سال ۱۶۶۱ در شهر لندن انتشار یافت. رابرت بویل برای اولین بار در این کتاب میان شیمی و کیمیا تفاوت قائل و پس از آن شیمی با تلاش‌های آنتوان لاووازیه و ارائه قانون پایستگی جرم، به یک دانش تکامل‌یافته تبدیل شد. 
-
-شیمی به عنوان علم
-
-نظریه اتمی پایه و اساس علم شیمی است. این تئوری بیان می‌دارد که تمام مواد از واحدهای بسیار کوچکی به نام اتم تشکیل شده‌اند. یکی از اصول و قوانینی که در مطرح شدن شیمی به عنوان یک علم تأثیر به‌سزایی داشته، اصل بقای جرم است. این قانون بیان می‌کند که در طول انجام یک واکنش شیمیایی معمولی، مقدار ماده تغییر نمی‌کند. «امروزه فیزیک مدرن ثابت کرده که در واقع این انرژی است که بدون تغییر می‌ماند و همچنین انرژی و جرم با یکدیگر رابطه دارند.» 
-
-این مطلب به‌طور ساده به این معنی است که اگر ده هزار اتم داشته باشیم و مقدار زیادی واکنش شیمیایی انجام پذیرد، در پایان ما همچنان به‌طور دقیق ده هزار اتم خواهیم داشت. اگر انرژی از دست رفته یا به‌دست‌آمده را مد نظر قرار دهیم، مقدار جرم نیز تغییر نمی‌کند. شیمی کنش و واکنش میان اتم‌ها را به تنهایی یا در بیشتر موارد به‌همراه دیگر اتم‌ها و به‌صورت یون یا مولکول «ترکیب» بررسی می‌کند. 
-
-این اتم‌ها اغلب با اتم‌های دیگر واکنش‌هایی را انجام می‌دهند. «برای نمونه زمانیکه آتش چوب را می‌سوزاند واکنشی است بین اتم‌های اکسیژن موجود در هوا و مواد آلی چوب؛ که نور بر روی مواد شیمیایی فیلم عکاسی ایجاد می‌کند شکل می‌گیرد.» 
-
-یکی از یافته‌های بنیادین و جالب دانش شیمی این بوده‌است که اتم‌ها روی‌هم‌رفته همیشه به نسبت برابر با یکدیگر ترکیب می‌شوند. سیلیس دارای ساختمانی است که نسبت اتم‌های سیلیسیوم به اکسیژن در آن یک به دو است. امروزه ثابت شده‌است که استثناهایی در زمینه قانون نسبت‌های معین وجود دارد «مواد غیر استوکیومتری.» 
-
-یکی دیگر از یافته‌های کلیدی شیمی این بود که زمانی که یک واکنش شیمیایی مشخص رخ می‌دهد، مقدار انرژی که بدست می‌آید یا از دست می‌رود همواره یکسان است. این امر ما را به مفاهیم مهمی مانند تعادل، ترمودینامیک و سینتیک شیمیایی می‌رساند. 
-
-شیمی فیزیک بر پایه فیزیک پیشرفته «مدرن» بنا شده‌است. اصولا می‌توان تمام سیستم‌های شیمیایی را با استفاده از تئوری مکانیک کوانتوم شرح داد. این تئوری از لحاظ ریاضی پیچیده بوده و عمیقا شهودی است. به هر حال در عمل و به‌طور واقعی تنها بررسی سیستم‌های ساده شیمیایی قابل بررسی با مفاهیم مکانیکی کوانتوم امکان‌پذیر است و در اکثر مواقع باید از تقریب استفاده کرد «مانند تئوری کاری دانسیته». بنابراین درک کامل مکانیک کوانتوم برای تمامی مباحث شیمی کاربرد ندارد؛ زیرا نتایج مهم این تئوری «بخصوص اوربیتال اتمی» با استفاده از مفاهیم ساده‌تری قابل‌درک و به‌کارگیری هستند. 
-
-با اینکه در بسیاری موارد ممکن است مکانیک کوانتوم نادیده گرفته شود، اما از مفهوم اساسی آن، یعنی کوانتومی‌کردن انرژی، نمی‌توان صرف‌نظر کرد. شیمی‌دان‌ها برای بکارگیری کلیه روش‌های طیف نمایی به آثار و نتایج کوانتوم وابسته‌اند. علم فیزیک هم ممکن است مورد بی‌توجهی واقع شود، اما به هر حال برآیند نهایی آن «مانند رزونانس مغناطیسی هسته‌ای» پژوهیده و مطالعه می‌شود. 
-
-یکی دیگر از تئوری‌های اصلی فیزیک مدرن که نباید نادیده گرفته شود نظریه نسبیت است. این نظریه که از دیدگاه ریاضی پیچیده‌است، شرح کامل فیزیکی علم شیمی است. مفاهیم نسبیتی تنها در برخی از محاسبات خیلی دقیق ساختمان هسته، به‌ویژه در عناصر سنگین‌تر، کاربرد دارند و در عمل تقریبا با شیمی پیوند ندارند. 
-
-ساختار شیمیایی
-
-ساختار شیمیایی شامل هندسه مولکولی، ساختار الکترونی و ساختار کریستالی مولکول است. هندسه مولکولی اشاره به آرایش فضایی اتم‌ها در یک مولکول و نحوه چید��ان پیوندهای شیمیایی اتم‌ها باهم می‌باشد. هندسه مولکولی می‌تواند بسیار ساده باشد، مانند اکسیژن دواتمی یا مولکول‌های نیتروژن، یا بسیار پیچیده باشد مانند پروتئین‌ها یا مولکول دی‌ان‌ای. هندسه مولکولی را می‌توان تقریبا با استفاده از یک فرمول ساختاری نشان داد. ساختار الکترونی توصیف اشغال اوربیتال‌های مولکولی یک مولکول توسط الکترون‌ها است. نظریه ساختار شیمیایی در دهه‌های ۱۸۵۰ و ۱۸۶۰ توسط شیمی‌دان‌های مختلف، از جمله فریدریش آگوست ککیوله، آرچیبالد اسکات کوپر و الکساندر بوتلروف توسعه داده شد. این شیمیدانان نشان دادند که ترکیبات شیمیایی از گروه‌های فرعی و گروه‌های عاملی تشکیل شده‌اند، اما ساختار با نظم مشخصی بر اساس ظرفیت ظرفیت شیمیایی اتم‌ها شکل گرفته‌اند. 
-
-اصول شیمی مدرن
-
-ماده
-
-ماده به‌طور کلی تمام آن چیزی است که اشیاء فیزیکی شامل آن می‌شوند. 
-تا پیش از سده بیستم میلادی، اصطلاح ماده شامل ماده معمولی تشکیل‌شده از اتم‌ها بود و دیگر پدیده‌های انرژی مانند نور یا صدا را در بر نمی‌گرفت. این مفهوم از ماده، اکنون به هر گونه چیزی که دارای جرم، حتی در حالت سکون، گسترش‌یافته ولی این تعریف‌ها نارسا است زیرا جرم یک شیء خود می‌تواند در نتیجه حرکت و تعامل انرژی‌های «احتمالا بدون جرم» به‌وجود آید. همه چیزهایی را که در زندگی روزمره می‌توانیم لمس کنیم از اتم‌ها تشکیل شده‌اند. این ماده‌های ساخته‌شده از اتم‌ها، که آن‌ها هم به نوبه خود از تعامل ذرات زیراتمی شکل گرفته‌اند معمولا از یک هسته، محتوی پروتون و نوترون، و ابری از الکترون در مدار پیرامون هسته ساخته شده‌اند. 
-
-ذرات بدون جرم، مانند فوتون‌ها، ماده در نظر گرفته نمی‌شوند، چرا که آن‌ها نه جرم و نه حجم دارند. با این حال، تمام ذرات با جرم هم، دارای حجم «به معنی کلاسیک» نیستند، زیرا ذرات بنیادی مانند کوارک‌ها و لپتونها «که گاهی اوقات با ماده برابرند» «ذراتی نقطه‌ای» در نظر گرفته شده‌اند که اندازه و حجم مؤثری ندارند. با این وجود، کوارک‌ها و لپتون‌ها با هم «ماده معمولی» را تشکیل می‌دهند، و اثر متقابل آنهاست که به ایجاد حجم مؤثر در ذرات مرکب که ماده معمولی را می‌سازند کمک می‌کند. 
-
-اتم
-
-اتم «به یونانی: Άτομο به معنی «ناگسستنی «تجزیه‌ناپذیر»»» کوچک‌ترین واحد تشکیل‌دهنده یک ماده ساده است که می‌تواند به کمک پیوند شیمیایی به اتمی دیگر متصل گردد. تئوری مکتب اتم گرایی که از عقیده تشکیل مواد از ریزدانه‌های نادیدنی «در برابر عقیده به تفکیک‌پذیر بودن مواد به ذرات نامتناهی» دفاع می‌کرد از تاریخ باستان شناخته‌شده بود. 
-
-ابتدا توسط هوشتانه «به یونانی اوستن یا اوستانوس» که در لشکرکشی خشایارشا به یونان با او همراه بود و در آنجا به آموزش کیمیا می‌پرداخت طرح گردید. مکتب آموزشی او چنان مورد استقبال قرار گرفت که بنا به گفته پلینی «پلینیوس»، بسیاری از فیلسوفان یونان همچون فیثاغورث، امپدکلس، دموکریت، و افلاطون برای مطالعه آن به خارج سفر کردند. پس از او توسط فلاسفه یونان باستان از جمله لئوکیپوس و شاگرد وی دموکریت و همچنین بعدها در هند و در یکی از شش مدرسه هندوئیسم یعنی وایششیکا که توسط کاناد بنیان نهاده شده بود، تدریس می‌شد. 
-
-اتم از یک هسته مرکزی با بار مثبت محاطه شده با ابر الکترونی با بار منفی تشکیل شده‌است. تعریف دیگری آن را به عنوان کوچک‌ترین واحدی در نظر می‌گیرد که ماده را می‌توان به آن تقسیم کرد بدون اینکه اجزاء بارداری از آن خارج شود. اتم ابری الکترونی، تشکیل‌شده از الکترونها با بار الکتریکی منفی، که هسته اتم را احاطه کرده‌است. هسته نیز خود از پروتون که دارای بار مثبت است و نوترون که از لحاظ الکتریکی خنثی است تشکیل شده‌است. زمانی که تعداد پروتون‌ها و الکترون‌های اتم با هم برابر هستند اتم از نظر الکتریکی در حالت خنثی یا متعادل قرار دارد در غیر این صورت آن را یون می‌نامند که می‌تواند دارای بار الکتریکی مثبت یا منفی باشد. اتم‌ها با توجه به تعداد پروتون‌ها و نوترون‌های آن‌ها طبقه‌بندی می‌شوند. تعداد پروتون‌های اتم مشخص‌کننده نوع عنصر شیمیایی و تعداد نوترون‌ها مشخص‌کننده ایزوتوپ عنصر است. 
-
-عنصر
-
-عنصر در دانش شیمی به ماده‌ای گفته می‌شود که اتم‌های آن تعداد پروتون‌های برابر در هسته‌ی خود داشته باشند. این عدد «تعداد پروتون‌ها» که با نماد Z نشان داده می‌شود، عدد اتمی آن عنصر نام دارد. همه اتم‌هایی که دارای تعداد پروتون‌های برابر «عدد اتمی برابر» باشند، ویژگی‌های شیمیایی یکسانی دارند. اما اتم‌های یک عنصر می‌توانند دارای تعداد متفاوتی نوترون باشند که ایزوتوپ‌های آن عنصر نامیده می‌شوند. گاهی نیز برای سادگی، به عنصر شیمیایی صرفا عنصر گفته می‌شود. ویژگی‌های شیمیایی اتم‌های یک عنصر توسط ساختار الکترونی آن‌ها تعیین می‌شود که آن نیز به تعداد پروتون‌های هسته آن اتم وابسته است. 
-
-عناصر شیمیایی می‌توانند در هنگام واکنش شیمیایی با یکدیگر ترکیب‌شده و تعداد بیشماری ماده شیمیایی به‌وجود آورند؛ مثلا آب نتیجه واکنش عنصرهای هیدروژن و اکسیژن است. در این حالت، دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن به هم متصل می‌شوند و مولکولی با فرمول شیمیایی H ۲ O می‌سازند. همین دو عنصر در شرایط متفاوت می‌توانند ماده دیگری را به نام هیدروژن پراکسید «آب‌اکسیژنه» بسازند که دارای مولکول‌های H ۲ O ۲ است. به همین شکل، همه ترکیب‌های شیمیایی می‌توانند به عناصر سازنده خود تجزیه شوند. به عنوان مثال می‌توان آب را به کمک برق‌کافت به عناصر هیدروژن و اکسیژن تبدیل کرد. 
-
-یک ماده خالص که تنها از اتم‌های یک عنصر تشکیل‌شده باشد، «ماده ساده» نامیده می‌شود. چنین ماده‌ای را نمی‌توان به ماده دیگری تجزیه کرد. از این دیدگاه، ماده ساده در برابر ماده مرکب قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، اکسیژن یک عنصر است. اما ماده‌ای را که ما در طبیعت به عنوان گاز اکسیژن شناخته‌ایم، در حقیقت یک ماده ساده دو اتمی از این عنصر است که «دی اکسیژن» یا «اکسیژن مولکولی» «O ۲» نامیده می‌شود. اوزون شکل دیگری از عنصر اکسیژن است که در طبیعت با فرمول «O ۳» یافت می‌شود. رابطه بین دی اکسیژن و اوزون رابطه‌ای است که به آن دگرشکلی «آلوتروپی» می‌گویند. به زبان دیگر، دی اکسیژن و اوزون، دگرشکل‌های عنصر اکسیژن هستند. الماس و گرافیت نیز دو آلوتروپ برای عنصر کربن هستند. عناصر دیگر مانند گوگرد و فسفر هم دارای آلوتروپ‌های شناخته‌شده پرکاربردی هستند. 
-
-عناصر شیمیایی را نمی‌توان به کمک واکنش‌های شیمیایی معمولی به یکدیگر تبدیل کرد. تنها واکنشی که می‌توان با استفاده از آن تعداد پروتون‌های هسته اتم‌های یک عنصر را تغییر داد و یک عنصر را به عنصر دیگری تبدیل کرد، یک واکنش هسته‌ای است که آن را واکنش تبدیل هسته‌ای می‌نامند. 
-
-تا کنون ۱۱۸ عنصر، کشف یا ساخته شده‌اند. از این تعداد، ۹۴ عنصر در طبیعت یافت می‌شوند و بقیه به‌طور مصنوعی و به کمک واکنش‌های هسته‌ای در آزمایشگاه ساخته شده‌اند. از میان همه عناصر، ۸۰ عنصر دارای حداقل یک ایزوتوپ پایدار می‌باشند که به جز عنصر شماره ۴۳ «تکنسیم» و عنصر شماره ۶۱ «پرومتیم» همگی دارای عدد اتمی برابر یا پایین‌تر از ۸۲ هستند. به زبان دیگر در جدول تناوبی تنها عناصری که از عنصر ۸۳ «بیسموت» سبک‌تر بوده و دارای ایزوتوپ پایدار نمی‌باشند، تکنسیم و پرومتیم هستند. 
-
-ترکیب
-
-ترکیب شیمیایی عبارت است از یک ماده شیمیایی خالص که از دو یا چند عنصر شیمیایی مختلف تشکیل می‌شود. این عناصر به وسیله پیوند شیمیایی به یکدیگر متصل می‌شوند و می‌توانند به وسیله واکنش شیمیایی به مواد ساده تبدیل گردند. هر ترکیب شیمیایی مختلف، یک ساختمان شیمیایی تعریف‌شده منحصر به فرد دارد؛ به عبارت دیگر، هر ترکیب نسبت اتمی یکسانی دارد که اتم‌های آن با چینش مکانی مشخصی به وسیله پیوند شیمیایی آرایش می‌یابند. ترکیبات شیمیایی ممکن است به صورت ترکیب مولکولی باشند که در این صورت مولکول‌ها با پیوند کووالانسی در کنار هم قرار می‌گیرند؛ همچنین ممکن است به صورت نمک باشند و به وسیله پیوند یونی به هم پیوند یابند؛ اگر ترکیب مورد نظر تنها شامل فلزات باشد، پیوند بین ذره‌های آن پیوند فلزی و اگر کمپلکس شیمیایی باشد، پیوند بین ذرات آن پیوند داتیو خواهد بود. عناصر شیمیایی خالص، در گروه ترکیبات شیمیایی قرار نمی‌گیرند، حتی اگر از دو یا چند اتم از یک نوع عنصر «مانند H ۲ و S ۸» تشکیل‌شده باشند که پیوندهای دو اتمی یا چند اتمی نامیده می‌شوند. 
-
-مولکول
-
-مولکول کوچک‌ترین ذره یک ماده شیمیایی خالص است که ویژگی‌های آن ماده را دارد. یک مولکول از دو یا چند اتم تشکیل‌شده که با پیوند شیمیایی به هم متصلند. البته مولکول بعضی عناصر «همچون گازهای بی‌اثر» تنها از یک اتم تشکیل شده‌است. اتم‌های یک مولکول می‌تواند از یک نوع یا از چند نوع باشد. 
-نسبت اتم‌ها در یک مولکول خاص همیشه ثابت است. برای مثال در مولکول آب نسبت اتم‌های هیدروژن به اکسیژن همیشه ۲ است. تعداد اتم‌های موجود در یک مولکول به وسیله فرمول شیمیایی آن نشان داده می‌شود. فرمول شیمیایی به تنهایی نشان دهنده ویژگی‌های ماده نیست. ممکن است دو ماده فرمول شیمیایی یکسانی داشته باشند، اما ویژگی‌های آن‌ها کاملا متفاوت باشد. برای مثال اتانول و دی‌متیل اتر فرمول شیمیایی یکسان اما خواص شیمیایی متفاوت دارند. به این مواد ایزومر گفته می‌شود. 
-
-مول و مقدار مواد
-
-مول مقداری از هر ماده است که تعداد ذرات بنیادی آن «مولکول یا اتم» برابر با تعداد اتم‌های موجود در ۱۲ گرم از کربن- ۱۲ است. 
-این تعداد، عدد آووگادرو نامیده شده و برابر است با ۱۰۲۳ × ۶ ٫ ۰۲۲۱۴۱۹۹. که در واقع مقداری از جسم که تعداد واحدهای بنیادی آن برابر با عدد آووگادرو باشد، یک مول است که به صورت واحد SI به‌شمار می‌رود. 
-
-مواد خالص و مخلوط
-
-مواد خالص ماده‌ای است که تنها از یک جزء ساخته شده‌اند به عبارت دیگر ماده خالص ماده‌ای است که تنها از یک نوع عنصر یا یک نوع ماده مرکب تشکیل شده‌است. مجموعه‌ای از مواد خالص مواد مخلوط را تشکیل می‌دهند. هوا و آلیاژها نمونه‌هایی از مخلوط‌ها هستند. 
-
-فاز «ماده» 
-
-به قسمتی همگن و مشخص از یک م��ده که در آن خواص فیزیکی و ساختار شیمیایی به صورت پیوسته «نه گسسته» تغییر کند، فاز گفته می‌شود. هر فاز توسط مرزهای حقیقی از فازهای مجاور خودش جدا می‌شود که به ان فصل مشترک می‌گویند که در این مرزها خواص به صورت گسسته تغییر می‌کنند. 
-
-پیوند شیمیایی
-
-پیوند شیمیایی به نیروهایی که اتم‌ها یا مولکول‌ها را کنار هم نگه می‌دارد گفته می‌شود و بر دو دسته‌اند: پیوندهای میان اتمی: شامل پیوند کووالانسی - پیوند الکترووالانسی «پیوند یونی» - پیوند فلزی و پیوندهای میان مولکولی: نیروی واندروالسی - پیوند هیدروژنی
-
-این پیوندها می‌تواند بین دو اتم یکسان یا دو اتم متفاوت باشد که در حالت اول آن را مولکول جور هسته و در حالت دوم آن را مولکول ناجور هسته می‌نامند. استحکام پیوند شیمیایی را الکترونگاتیوی «یا الکترونگاتیویته» تعیین می‌کند. تعداد پیوندهای شیمیایی در مولکول‌های مختلف متفاوت است و از یک پیوند در مولکول‌های ساده دو اتمی تا پیوندهای بسیار در ماکرومولکول‌ها را شامل می‌شود. 
-
-انرژی
-
-انرژی خاصیتی از جسم است که قابل انتقال به اشیای دیگر یا قابل تبدیل به حالت‌ها و شکل‌های مختلف است. انرژی کمیتی بنیادین است که برای توصیف وضعیت یک‌ذره، شیء یا سامانه به آن نسبت داده می‌شود. 
-گونه‌های متفاوتی از انرژی شناخته‌شده و به دسته‌های متفاوتی طبقه‌بندی می‌شوند از آن جمله می‌توان انرژی جنبشی، انرژی پتانسیل، انرژی گرمایی، انرژی الکترومغناطیسی، انرژی شیمیایی
-و انرژی الکتریکی و انرژی هسته‌ای را نام برد. بجز انرژی هسته‌ای منبع همه گونه انرژی‌هایی که بشر از آن استفاده می‌کند خورشید است. 
-
-واکنش شیمیایی
-
-واکنش شیمیایی فرایندی است که در آن ساختار ذره‌های تشکیل دهنده مواد اولیه دچار تغییر می‌شود؛ یعنی طی آن یک یا چند ماده شیمیایی به یک یا چند ماده شیمیایی دیگر تبدیل می‌شود. تغییراتی که در واکنشی بر روی مواد واکنش‌دهنده صورت می‌گیرد، به‌طور کلی به دو نوع تغییرات فیزیکی و شیمیایی تقسیم می‌شوند. 
-در تغییرات شیمیایی اتصال اتم‌ها به یکدیگر و آرایش الکترونی آن‌ها در واکنش‌دهنده‌ها تغییر می‌یابد. البته در یک واکنش شیمیایی، اتم‌ها نه به‌وجود می‌آیند و نه از بین می‌روند و تنها ترکیب، تجزیه یا بازآرایی می‌شوند. واکنش شیمیایی بیان یک تغییر شیمیایی است که ممکن است با آزاد کردن انرژی به صورت گرما، نور یا صوت همراه باشند و تولید گاز، تشکیل رسوب یا تغییر رنگ در پی داشته باشند. 
-
-یون‌ها و نمک‌ها
-
-یون به اتم یا مولکول‌هایی گفته می‌شود که بار الکتریکی اضافه داشته باشند و این بار می‌تواند منفی یا مثبت باشد. نابرابری تعداد کل الکترون‌ها با پروتون‌ها، در یک اتم یا مولکول، به آن بار خالص مثبت یا بار خالص منفی الکتریکی می‌دهد. 
-با استفاده از روش‌های فیزیکی یا شیمیایی، از طریق یونیزاسیون می‌توان این پدیده را ایجاد کرد. از نگاه شیمیایی، اگر یک اتم خنثی، یک یا چند الکترون خود را از دست دهد، دارای بار خالص مثبت می‌شود و به عنوان یک کاتیون شناخته می‌شود و اگر یک اتم خنثی الکترون بیشتری به دست آورد، دارای بار خالص منفی می‌شود و به عنوان یک آنیون شناخته شده‌است. به سبب ناهمگونی بار الکتریکی خود، کاتیون‌ها و آنیون‌ها یکدیگر را به آسانی جذب و تشکیل ترکیبات یونی مانند نمک را ممکن می‌سازند. پلاسما از مواد گازی تشکیل شده‌��ست که به‌طور کامل در دمای بالا یونیزه شده‌است. 
-
-واکنش اسید و باز
-
-واکنش اسید و باز یک واکنش شیمیایی است که میان یک اسید و یک باز اتفاق می‌افتد. مفاهیم متعددی که تعاریف دیگری از مکانیزم واکنش‌های درگیر و کاربرد آن‌ها در حل مسائل وجود دارد. علی‌رغم تعدد تعاریف مختلف، اهمیت آن‌ها در تجزیه و تحلیل هنگام سر و کار داشتن با واکنش‌های اسید و باز در حالت‌های گازی یا به خصوص مایع یا حتی در حالت‌هایی که به ندرت دیده‌می‌شوند، مشخص می‌شود. اولین مفاهیم درباره واکنش‌های اسید و باز در حدود سال ۱۷۷۶ توسط آنتوان لاووازیه تنظیم شد. براساس تعریف سوانت آرنیوس اسید ماده‌ای است که در محلول آبی از هم جدا می‌شود و یون هیدروژن «یک پروتون» آزاد می‌کند. 
-HA A− + H+
-
-ثابت تعادل در این‌گونه واکنش‌های جداسازی، ثابت جداسازی نام دارد. پروتون آزاد شده با یک مولکول آب وارد واکنش می‌شود تا یک هیدرونیوم «یا اکسینیوم» یون بدهد. بعدها آرنیوس پیشنهاد کرد که این جداسازی را با نام واکنش اسید-باز شناخته شود. 
-
-HA + H ۲ O A− + H ۳ O+. 
-
-بر طبق نظریه اسید-باز برونستد-لوری اسید ماده‌ای است که پروتون «H+» از دست می‌دهد و باز ماده‌ای است که پروتون می‌گیرد. به عنوان نمونه در واکنش اسید استیک و آب، استیک اسید پروتون از دست داده و آب پروتون می‌گیرد پس استیک اسید، اسید و آب به عنوان باز عمل می‌کند. 
-طبق نظریه لوییس مولکولی که بتواند جفت الکترون غیر پیوندی از مولکول دیگری دریافت کند اسید و مولکول دهنده جفت الکترون باز است. این نظریه نخستین بار توسط دانشمند مشهور آمریکایی گیلبرت لوویس و در سال ۱۹۲۳ ارائه شد. 
-
-اکسایش-کاهش
-
-اکسایش-کاهش نام کلی واکنش‌های شیمیایی است که مایه تغییر عدد اکسایش اتم‌ها می‌شوند. این فرایند می‌تواند دربرگیرنده واکنش‌های ساده‌ای همچون اکسایش کربن و تبدیل آن به کربن دی‌اکسید و کاهش کربن و تبدیل آن به متان یا واکنش‌های پیچیده‌ای چون اکسایش قند در بدن انسان طی واکنش‌های چند مرحله‌ای باشد. 
-با کمی اغماض علمی می‌توان این فرایند را انتقال یک یا چند الکترون از یک اتم، مولکول یا یون به یک اتم، مولکول یا یون دیگر دانست. در هر واکنش اکسایش و کاهش اتم یا مولکولی الکترون از دست می‌دهد «اکسایش» و اتم یا مولکولی دیگر الکترون جذب می‌کند «کاهش» می‌یابد. 
-در چنین واکنشی مولکول دهنده اتم اکسیده شده و مولکول گیرنده کاهیده می‌شود. در واقع تعریف ابتدایی اکسایش واکنش یک ماده با اکسیژن و ترکیب شدن با آن بوده‌است، اما با کشف الکترون اصطلاح اکسایش دقیق‌تر تعریف شد و کلیه واکنش‌هایی که طی آن ماده‌ای الکترون از دست می‌دهد اکسایش نامیده شدند. اتم اکسیژن می‌تواند در چنین واکنشی شرکت داشته یا نداشته باشد. در اثر اکسایش عدد اکسایش معمولی یک اتم یا اتم‌های یک مولکول در پی حذف الکترون‌ها افزایش می‌یابد. 
-برای نمونه آهن «II» می‌تواند به آهن «III» اکسید شود. 
-
--Fe ۲ + → Fe ۳ + + e
-
-تعادل شیمیایی
-
-تعادل شیمیایی به حالتی گفته می‌شود که در آن فعالیت شیمیایی و در نتیجه غلظت واکنشگرها و محصولات در واکنش شیمیایی با گذشت زمان تغییر نکند. معمولا این تعادل در شرایطی حاصل می‌شود که سرعت واکنش رفت با برگشت برابر باشد. 
-از دیدگاه ترمودینامیکی تغییرات انرژی آزاد گیبس واکنش در تعادل شیمیایی صفر است. کاهش سطح انرژی و افزایش انتروپی «بی‌نظمی» آن را در دو جهت رفت «مستقیم» و برگشت «معکوس» به‌طور هم‌زمان پیش می‌برند. 
-در تعادل‌های شیمیایی هیچ‌یک از دو عامل کاهش سطح انرژی و افزایش انتروپی بر دیگری برتری ندارد و به این دلیل تا زمانی که تغییری در شرایط مرزی سیستم رخ ندهد در تعادل خواهد ماند. تغییر دما و حجم و فشار سامانه می‌تواند آن را از تعادل خارج کند و در این حالت واکنش در جهتی که بتواند تأثیر تغییرات اعمال‌شده را کاهش دهد، سرعت بیشتری نسبت به دیگری پیدا می‌کند. 
-
-قانون شیمیایی
-
-قانون شیمیایی آن دسته از قانون‌های طبیعت اند که با شیمی مرتبطند. پایه ای‌ترین مفهوم در شیمی قانون پایستگی جرم است که بیان می‌دارد در طی یک واکنش شیمیایی معمولی هیچ جرمی از میان نمی‌رود. پایستگی انرژی منجر به مفهوم مهم تعادل، ترمودینامیک و سینتیک می‌شود. واکنش‌های شیمیایی تحت قوانین خاصی قرار می‌گیرند که مفاهیم اساسی در شیمی هستند. بعضی از آن‌ها عبارتند از: 
-
-قانون آووگادرو
-قانون بیر-لامبرت
-قانون بویل (۱۶۶۲ , مربوط به فشار و حجم) 
-قانون شارل (۱۷۸۷ , مربوط به حجم و دما) 
-قانون نفوذ فیک
-قانون شارل - گیلوساک (۱۸۰۹ , مربوط به فشار و دما) 
-اصل لوشاتلیه
-قانون هنری
-قانون هس
-پایستگی انرژی منجر به مفاهیم مهم تعادل شیمیایی، ترمودینامیک، و سینتیک شیمیایی. 
-پایستگی جرم
-قانون نسبت‌های معین
-قانون نسبت‌های چندگانه
-قانون رائول
-
-بخش‌های اصلی
-
-رشته‌ها
-شیمی تجزیه، که به تعیین ترکیبات مواد و اجزای تشکیل‌دهنده آن‌ها می‌پردازد. 
-شیمی آلی، که به مطالعه میلیون‌ها ترکیب شیمیایی دارای اتم‌های عنصر کربن، غیر از ترکیباتی چون دی‌اکسید کربن، کربن مونوکسید، ترکیبات سیانیدی و کربنات‌ها می‌پردازد. 
-شیمی معدنی، که به اکثریت عناصری که در شیمی آلی روی آن‌ها تأکید نشده، و برخی خواص مولکول‌ها می‌پردازد. 
-شیمی فیزیک، که پایه و اساس کلیه شاخه‌های دیگر را تشکیل می‌دهد، و شامل ویژگی‌های فیزیکی مواد و ابزار تئوری بررسی آنهاست. 
-شیمی کاربردی، پلی ارتباطی بین شیمی محض و صنایع شیمیایی است که مواردی چون تصفیه آب و پساب، کاربرد پلیمرها در صنایع مختلف و بهینه‌سازی فرایندهای شیمیایی را در بر می‌گیرد. 
-زیست‌شیمی، مطالعه فرایندهای شیمیایی در سازواره‌های زیستی است. زیست‌شیمی با ساختار و عملکرد اجزاء سلولی مثل پروتئینها، کربوهیدراتها، لیپیدها، اسیدهای نوکلئیک، و انواع دیگر زیست‌مولکول‌ها سر و کار دارد. 
-علم مواد، یک حوزه میان‌رشته‌ای است که در آن رابطه بین ساختار و خواص مواد به منظور طراحی مواد جدید برای پاسخگویی به نیازهای روزافزون فناوری مواد مورد بررسی قرار می‌گیرد. امروزه با افزایش تحقیقات در زمینه نانو، مهندسی مواد به یکی از رشته‌های پیشرو در عرصه دانش تبدیل شده‌است. 
-شیمی اعصاب، که به مطالعه مواد شیمیایی عصبی و مطالعه پیامرسان‌های عصبی و نقش آن‌ها در دستگاه عصبی بدن و تأثیرات آن‌ها بر نورون‌ها می‌پردازد. 
-شیمی هسته‌ای، جزئیات ماهیت پیوندی «نیرویی» که پروتون‌ها و نوترون‌ها را به یکدیگر نگه می‌دارد و خواص هسته از قبیل رادیواکتیویته، تغییرات و تبدیلات مصنوعی، شکست هسته و ذوب هسته‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد. 
-اشعه ایکس، پرتوهای آلفا و بتا و گاما و ساختارهای اتمی از جمله موارد مورد بررسی شیمی هسته‌ای هستند. 
-شیمی نظری، که به توصیف پدیده‌های شیمیایی با استفاده از خواص فیزیکی مواد می‌پردازد. این حوزه از علم در سال‌های اخیر بیشتر در بخش‌هایی نظیر شیمی کوانتوم گسترش داشته‌است. 
-زمینه‌های دیگر عبارتند از: شیمی کشاورزی، اخترشیمی، کیهان‌شیمی، شیمی جو، مهندسی شیمی، زیست‌شناسی شیمیایی، شیمی‌انفورماتیک، الکتروشیمی، شیمی محیط‌زیست، فمتوشیمی، زمین‌شیمی، شیمی سبز، ایمونوهیستوشیمی، تاریخ شیمی، هیدروژنه کردن، ایمونوشیمی، شیمی دریایی، علم مواد، شیمی ریاضیاتی، مکانوشیمیایی، شیمی دارویی، زیست‌شناسی مولکولی، مکانیک مولکولی، فناوری نانو، فراورده طبیعی، می‌شناسی، شیمی آلی فلزی، پتروشیمی، داروشناسی، فوتوشیمی، شیمی آلی فیزیکی، فیتوشیمی، شیمی بسپار، پرتوشیمی، شیمی حالت جامد، آواشیمی، شیمی فراذره‌ای، علم سطح، سنتز شیمیایی، ترموشیمی. 
-
-صنایع شیمیایی
-صنایع شیمیایی به بخشی از صنایع گفته می‌شود، که مواد شیمیایی مورد نیاز دیگر صنایع را، از طریق تبدیل مواد خام به مواد مورد نیاز، تأمین می‌کند. پالایشگاه‌ها و واحدهای پتروشیمی که مواد خام نفتی را به موادی چون سوخت، حلال «محصولات غذایی»، رزین و… تبدیل می‌کنند نمونه‌ای از صنایع شیمیایی به‌شمار می‌روند؛ و جز این دسته می‌باشند. 
-
-جوامع حرفه‌ای
-
-انجمن شیمی آمریکا
-انجمن شیمی اعصاب آمریکا
-مؤسسه شیمی کانادا
-انجمن مواد شیمیایی پرو
-آیوپاک
-مؤسسه شیمی سلطنتی استرالیا
-انجمن شیمی شیمی سلطنتی هلند
-انجمن سلطنتی شیمی
-انجمن صنایع شیمیایی
-انجمن جهانی متخصصان نظری و محاسباتی
-فهرست جوامع شیمی
-
-جستارهای وابسته
-
-منابع
-
-Chemistry: The Central Science by by Theodore E. Brown, H. Eugene LeMay, Bruce E. Bursten & Catherine Murphy, Publisher: Prentice Hall, ۲۰۰۸
-Chemistry: Concepts and Problems: A Self-Teaching Guide (Wiley Self-Teaching Guides) by Clifford C. Houk and Richard Post & Patrick Woodward, Publisher: Wiley, ۱۹۹۶
-آمار شاخه‌ای از ریاضیات است که به گردآوری، تحلیل، و ارائه داده‌ها می‌پردازد. آمار را باید علم استخراج و توسعه دانشهای تجربی و انسانی با استفاده از روش‌های گردآوری و تحلیل داده‌های تجربی (حاصل از اندازه‌گیری و آزمایش) دانست. روش‌های محاسباتی جدیدتر توسط رایانه همچون یادگیری ماشینی، نرم‌افزارهای آماری و کاوش‌های ماشینی در داده‌ها، در واقع، امتداد و گسترش دانش آمار به عهد محاسبات نو و دوران اعمال شیوه‌های ماشینی بوده و امروزه علم آمار را به علم بیان علوم دیگر مبدل ساخته‌است. 
-
-در صورتی که شاخه‌ای علمی مد نظر نباشد، معنای آن، داده‌هایی به‌شکل ارقام و اعداد واقعی یا تقریبی است که با استفاده از علم آمار می‌توان با آن‌ها رفتار کرد و عملیات ذکر شده در بالا را بر آن‌ها انجام داد. بیشتر مردم با کلمه آمار به مفهومی که برای ثبت و نمایش اطلاعات عددی به کار می‌رود آشنا هستند؛ ولی این مفهوم منطبق با موضوع اصلی مورد بحث آمار نیست. آمار عمدتا با وضعیت‌هایی سر و کار دارد که در آن‌ها وقوع یک پیشامد به‌طور حتمی قابل پیش‌بینی نیست. اسنتاج‌های آماری غالبا غیر حتمی اند، زیرا مبتنی بر اطلاعات ناکاملی هستند. در طول چندین دهه آمار فقط با بیان اطلاعات و مقادیر عددی درباره اقتصاد و جمعیت‌شناسی در یک کشور سر و کار داشت. حتی امروز بسیاری از نشریات و گزارش‌های دولتی که توده‌ای از آمار و ارقام را دربردارند معنی اولیه کلمه آمار را در ذهن زنده می‌کنند. اکثر افراد معمولی هنوز این تصویر غلط را درباره آمار دارند که آن را منحصر به ستون‌های ��ددی سرگیجه‌آور و اشکال مبهوت‌کننده می‌دانند؛ بنابراین، یادآوری این نکته ضروری است که نظریه و روش‌های جدید آماری از حد ساختن جدول‌های اعداد و نمودارها بسیار فراتر رفته‌اند. آمار به عنوان یک موضوع علمی، امروزه شامل مفاهیم و روش‌هایی است که در تمام پژوهشهایی که مستلزم جمع‌آوری داده‌ها به وسیله یک فرایند آزمایش و مشاهده و انجام استنباط و نتیجه‌گیری به وسیله تجزیه و تحلیل این داده‌ها هستند اهمیت بسیار دارند. 
-
-علم آمار
-علم آمار، مبتنی است بر دو شاخه آمار توصیفی و آمار استنباطی. در آمار توصیفی با داشتن تمام اعضا جامعه به بررسی خصوصیت‌های آماری آن پرداخته می‌شود در حالی که در آمار استنباطی با به‌دست آوردن نمونه‌ای از جامعه که خصوصیات اصلی جامعه را بیان می‌کند در مورد جامعه استباط آماری انجام می‌شود. 
-در نظریه آمار، اتفاقات تصادفی و عدم قطعیت توسط نظریه احتمالات مدل‌سازی می‌شوند. در این علم، مطالعه و قضاوت معقول در باره موضوع‌های گوناگون، بر مبنای یک نمونه انجام می‌شود و قضاوت در مورد یک فرد خاص، اصلا مطرح نیست. 
-
-از جمله مهم‌ترین اهداف آمار، می‌توان تولید «بهترین» اطلاعات از داده‌های موجود و سپس استخراج دانش از آن اطلاعات را ذکر کرد. به همین سبب است که برخی از منابع، آمار را شاخه‌ای از نظریه تصمیم‌ها به‌شمار می‌آورند. 
-
-از طرف دیگر می‌توان آن را به دو بخش آمار کلاسیک و آمار بیز (Bayesian) تقسیم‌بندی کرد. در آمار کلاسیک، ابتدا آزمایش و نتیجه را داریم و بعد بر اساس آن‌ها فرض‌ها را آزمون می‌کنیم. به عبارت دیگر ابتدا آزمایش انجام می‌شود و بعد فرض آزمون می‌گردد. 
-در آمار بیزی ابتدا فرض در نظر گرفته می‌شود و داده‌ها با آن مطابقت داده می‌شوند به عبارت دیگر در آمار بیزی یک پیش داریم-توزیع پیشین- و بعد از مطالعه داده‌ها و برای رسیدن به آن توزیع پیشین، توزیع پسین را در نظر می‌گیریم. 
-
-علم آمار یکی از علوم مرتبط با علم داده‌ها است. 
-
-روش‌های آماری
-مطالعات تجربی و مشاهداتی هدف کلی برای یک پروژه تحقیقی آماری، بررسی حوادث اتفاقی بوده و به ویژه نتیجه‌گیری روی تأثیر تغییرات در ارزش شاخص‌ها یا متغیرهای غیروابسته روی یک پاسخ یا متغیر وابسته است. دو شیوه اصلی از مطالعات آماری تصادفی وجود دارد: مطالعات تجربی و مطالعات مشاهداتی. در هر دو نوع از این مطالعات، اثر تغییرات در یک متغیر (یا متغیرهای) غیر وابسته روی رفتار متغیرهای وابسته مشاهده می‌شود. اختلاف بین این دو شیوه در چگونگی مطالعه‌ای است که عملا هدایت می‌شود. 
-یک مطالعه تجربی در بردارنده روش‌های اندازه‌گیری سیستم تحت مطالعه‌است که سیستم را تغییر می‌دهد و سپس با استفاده از روش مشابه اندازه‌گیری‌های اضافی انجام می‌دهد تا مشخص سازد که آیا تغییرات انجام‌شده، مقادیر شاخص‌ها را تغییر می‌دهد یا خیر. در مقابل یک مطالعه نظری، مداخلات تجربی را در بر نمی‌گیرد. در عوض داده‌ها جمع‌آوری می‌شوند و روابط بین پیش‌بینی‌ها و جواب بررسی می‌شوند. 
-
-یک نمونه از مطالعه تجربی، مطالعات Hawthorne مشهور است که تلاش کرد تا تغییرات در محیط کار را در کمپانی الکتریک غربی Howthorne بیازماید. محققان علاقه‌مند بودند که آیا افزایش نور می‌تواند کارایی را در کارگران خط تولید افزایش دهد. محققان ابتدا کارایی را در کارخانه اندازه‌گیری کردند و سپس میزان نور را در یک قسمت از کارخانه تغییر دادند تا مشاهده کنند که آیا تغییر در نور می‌تواند کارایی را تغییر دهد. به واسطه خطا در اقدامات تجربی، به ویژه فقدان یک گروه کنترل محققاتی در حالی که قادر نبودند آنچه را که طراحی کرده بودند، انجام دهند قادر شدند تا محیط را با شیوه Hawthorne آماده سازند. 
-یک نمونه از مطالعه مشاهداتی، مطالعه ایست که رابطه بین سیگار کشیدن و سرطان ریه را بررسی می‌کند. این نوع از مطالعه به‌طور اختصاصی از شیوه‌ای استفاده می‌کند تا مشاهدات مورد علاقه را جمع‌آوری کند و سپس تجزیه و تحلیل آماری انجام دهد. در این مورد، محققان مشاهدات افراد سیگاری و غیر سیگاری را جمع‌آوری می‌کنند و سپس به تعداد موارد سرطان ریه در هر دو گروه توجه می‌کنند. 
-
-احتمالات
-مقاله اصلی: احتمالات
-در زبان محاوره، احتمال یکی از چندین واژه‌ای است که برای دانسته یا پیشامدهای غیر مطمئن به کار می‌رود و کم و بیش با واژه‌هایی مانند ریسک، خطرناک، نامطمئن، مشکوک و بسته به متن قابل معاوضه‌است. شانس، بخت، امتیاز و شرط‌بندی از لغات دیگری است که نشان‌دهنده برداشت‌های مشابهی است. همانگونه که نظریه مکانیک به تعاریف دقیق ریاضی از عبارات متداولی مثل کار و نیرو می‌پردازد، نظریه احتمالات نیز تلاش دارد تا مفاهیم و برداشت‌های مربوط به احتمالات را کمی‌سازی کند. 
-
-نرم‌افزارها
-آمار مدرن برای انجام بعضی از محاسبات پیچیده به وسیله رایانه‌ها استفاده می‌شود. 
-کل شاخه‌های آمار با استفاده از محاسبات کامپیوتری انجام‌پذیر شده‌اند، برای مثال شبکه‌های عصبی. 
-انقلاب کامپیوتری با یک توجه نو به آمار «آزمایشی» و «شناختیک» رویکردهایی برای آینده آمار داشته‌است. 
-
-یکی از مهم‌ترین کاربردهای آمار و احتمال با استفاده از رایانه شبیه‌سازی است. 
-
-شبیه‌سازی نسخه‌ای از بعضی وسایل حقیقی یا موقعیت‌های کاری است. شبیه‌سازی تلاش دارد تا بعضی جنبه‌های رفتاری یک سیستم فیزیکی یا انتزاعی را به وسیله رفتار سیستم دیگری نمایش دهد. 
-شبیه‌سازی در بسیاری از متون شامل مدل‌سازی سیستم‌های طبیعی و سیتم‌های انسانی استفاده می‌شود. برای به دست آوردن بینش نسبت به کارکرد این سیستم‌ها در تکنولوژی و مهندسی ایمنی که هدف، آزمون بعضی سناریوهای عملی در دنیای واقعی است از شبیه‌سازی استفاده می‌شود. در شبیه‌سازی با استفاده از یک شبیه‌ساز یا وسیله دیگری در یک موقعیت ساختگی می‌توان آثار واقعی بعضی شرایط احتمالی را بازسازی کرد. 
-شبیه‌سازی فیزیکی و متقابل (شبیه‌سازی فیزیکی، به شبیه‌سازی اطلاق می‌شود که در آن اشیای فیزیکی به جای شی واقعی جایگزین می‌شوند و این اجسام فیزیکی اغلب به این خاطر استفاده می‌شوند که کوچک‌تر و ارزان‌تر از شی یا سیستم حقیقی هستند. شبیه‌سازی متقابل (تعاملی) که شکل خاصی از شبیه‌سازی فیزیکی است و غالبا به انسان در شبیه‌سازی‌های حلقه‌ای اطلاق می‌شود یعنی شبیه‌سازی‌های فیزیکی که شامل انسان می‌شوند مثل مدل استفاده‌شده در شبیه‌ساز پرواز) 
-شبیه‌سازی در آموزش (شبیه‌سازی اغلب در آموزش پرسنل شهری و نظامی استفاده می‌شود. معمولا هنگامی رخ می‌دهد که استفاده از تجهیزات در دنیای واقعی از لحاظ هزینه کمرشکن یا بسیار خطرناک است تا بتوان به کارآموزان اجازه استفاده از آن‌ها را داده. در چنین موقعیت‌هایی کارآموزان وقت خود را با آموزش دروس ارزشمند در یک محیط واقع�� «ایمن» می‌گذرانند. غالبا این اطمینان وجود دارد تا اجازه خطا را به کارآموزان در طی آموزش داد تا ارزیابی سیستم ایمنی– بحران صورت گیرد) 
-شبیه‌سازی‌های آموزشی به‌طور خاص در یکی از چهار گروه زیر قرار می‌گیرند: 
-
-الف - شبیه‌سازی زنده (جایی که افراد واقعی از تجهیزات شبیه‌سازی شده (یا آدمک) در دنیای واقعی استفاده می‌کنند) 
-
-ب - شبیه‌سازی مجازی (جایی که افراد واقعی از تجهیزات شبیه‌سازی شده در دنیای شبیه‌سازی شده (یا محیط واقعی) استفاده می‌کنند) یا
-
-ج - شبیه‌سازی ساختاری (جایی که افراد شبیه‌سازی شده از تجهیزات شبیه‌سازی شده در یک محیط شبیه‌سازی شده‌استفاده می‌کنند. اغلب به عنوان بازی جنگی نامیده می‌شود زیرا که شباهت‌هایی با بازی‌های جنگی رومیزی دارد که در آن‌ها بازیکنان، سربازان و تجهیزات را اطراف یک میز هدایت می‌کنند) 
-
-د - شبیه‌سازی ایفای نقش (جایی که افراد واقعی نقش یک کار واقعی را بازی می‌کنند) 
-شبیه‌سازی‌های پزشکی (شبیه‌سازهای پزشکی به‌طور فزاینده‌ای در حال توسعه و کاربرد هستند تا روش‌های درمانی و تشخیص و همچنین اصول پزشکی و تصمیم‌گیری به پرسنل بهداشتی آموزش داده شود. طیف شبیه‌سازها برای آموزش روش‌ها از پایه مثل خونگیری تا جراحی لاپاراسکوپی و مراقبت از بیمار دچار ضربه، وسیع و گسترده‌است. بسیاری از شبیه‌سازهای پزشکی دارای یک رایانه هستند که به یک ماکت پلاستیکی با آناتومی مشابه واقعی متصل است. در بعضی از آنها، ترسیم‌های کامپیوتری تمام اجزای قابل‌رؤیت را به دست می‌دهد و با دستکاری در دستگاه می‌توان جنبه‌های شبیه‌سازی شده کار را تولید کرد. بعضی از این دستگاه‌ها دارای شبیه‌سازهای گرافیکی رایانهای برای تصویربرداری هستند مانند پرتو ایکس یا سایر تصاویر پزشکی. بعضی از شبیه‌سازهای بیمار، دارای یک مانکن انسان‌نما هستند که به داروهای تزریق‌شده واکنش می‌دهد و می‌توان آن را برای خلق صحنه‌های مشابه فوریت‌های پزشکی خطرناک برنامه‌ریزی کرد. بعضی از شبیه‌سازهای پزشکی از طریق شبکه اینترنت قابل‌گسترش هستند و با استفاده از جستجوگرهای استاندارد شبکه به تغییرات جواب می‌دهند. در حال حاضر، شبیه‌سازی‌ها به موارد غربال‌گری پایه محدود شده‌اند به نحوی که استفاده‌کنندگان از طریق وسایل امتیازدهی استاندارد با شبیه‌سازی در ارتباط هستند) 
-شبیه‌سازهای پرواز (یک شبیه‌ساز پرواز برای آموزش خلبانان روی زمین مورد استفاده قرار می‌گیرد. به خلبان اجازه داده می‌شود تا به هواپیمای شبیه‌سازی شده‌اش آسیب برساند بدون آن‌که خود دچار آسیب شود. شبیه‌سازهای پرواز اغلب برای آموزش خلبانان استفاده می‌شوند تا هواپیما را در موقعیت‌های بسیار خطرناک مثل زمین نشستن بدون داشتن موتور یا نقص کامل الکتریکی یا هیدرولیکی هدایت کنند. پیشرفته‌ترین شبیه‌سازها دارای سیستم بصری با کیفیت بالا و سیستم حرکت هیدرولیک هستند. کار با شبیه‌ساز به‌طور معمول نسبت به هواپیمای واقعی ارزان‌تر است) 
-شبیه‌سازی و بازیها (هم‌چنین بسیاری از بازی‌های ویدئویی شبیه‌ساز هستند که به‌طور ارزان‌تر آماده‌سازی شده‌اند. بعضی اوقات از این‌ها به عنوان بازی‌های شبیه‌سازی (sim) نامبرده می‌شود. چنین بازیهایی جنبه‌های گوناگون واقعی را شبیه‌سازی می‌کنند از اقتصاد گرفته تا وسایل هوانوردی مثل شبیه‌سازهای پرواز) 
-شبیه‌سازی مهندسی (شبیه‌سازی یک مشخصه مهم در سیستم‌های مهندسی است. برای مثال در مهندسی برق، از خطوط تأخیری استفاده می‌شود تا تأخیر تشدید شده و شیفت فاز ناشی از خط انتقال واقعی را شبیه‌سازی کنند. مشابها، از بارهای ظاهری می‌توان برای شبیه‌سازی مقاومت بدون شبیه‌سازی تشدید استفاده کرد و از این حالت در مواقعی استفاده می‌شود که تشدید ناخواسته باشد. یک شبیه‌ساز ممکن است تنها چند تا از کارکردهای واحد را شبیه‌سازی کند که در مقابل با عملی است که تقلید نامیده می‌شود. 
-اغلب شبیه‌سازی‌های مهندسی مستلزم مدل‌سازی ریاضی و بررسی‌های کامپیوتری هستند. به هر حال موارد زیادی وجود دارد که مدل‌سازی ریاضی قابل‌اعتماد نیست. شبیه‌سازی مشکلات مکانیک سیالات اغلب مستلزم شبیه‌سازی‌های ریاضی و فیزیکی است. در این موارد، مدل‌های فیزیکی نیاز به شبیه‌سازی دینامیک دارند) 
-شبیه‌سازی کامپیوتری (شبیه‌سازی رایانه، جزو مفیدی برای بسیاری از سیستم‌های طبیعی در فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی و نیز برای سیستم‌های انسانی در اقتصاد و علوم اجتماعی (جامعه‌شناسی کامپیوتری) و همچنین در مهندسی برای به دست آوردن بینش نسبت به عمل این سیستم‌ها شده‌است. یک نمونه خوب از سودمندی استفاده از رایانه‌ها در شبیه‌سازی را می‌توان در حیطه شبیه‌سازی ترافیک شبکه جستجو کرد. در چنین شبیه‌سازی‌هایی رفتار مدل هر شبیه‌سازی را مطابق با مجموعه پارامترهای اولیه منظور شده برای محیط تغییر خواهد داد. شبیه‌سازی‌های کامپیوتری] اغلب به این منظور به کار گرفته می‌شوند تا انسان از شبیه‌سازی‌های حلقه‌ای در امان باشد. 
-به‌طور سنتی، مدل برداری رسمی سیستم‌ها از طریق یک مدل ریاضی بوده‌است به نحوی که تلاش در جهت یافتن راه‌حل تحلیلی برای مشکلات بوده‌است که پیش‌بینی رفتار سیستم را با استفاده از یک سری پارامترها و شرایط اولیه ممکن ساخته‌است. شبیه‌سازی کامپیوتری اغلب به عنوان یک ضمیمه یا جانشین برای سیستم‌های مدل‌سازی است که در آن‌ها راه حل‌های تحلیلی بسته ساده ممکن نیست. انواع مختلفی از شبیه‌سازی کامپیوتری وجود دارد که وجه مشترک همه آن‌ها در این است که تلاش می‌کند تا یک نمونه از برنامه‌ای برای یک مدل تولید کنند که در آن امکان محاسبه کامل تمام حالات ممکن مدل مشکل یا غیرممکن است) 
-
-به‌طور رو به افزونی معمول شده‌است که نام انواع مختلفی از شبیه‌سازی شنیده می‌شود که به عنوان «محیط‌های صناعی» اطلاق می‌شوند. این عنوان اتخاذ شده‌است تا تعریف شبیه‌سازی عملا به تمام دستاوردهای حاصل از رایانه تعمیم داده شود. 
-
-۹ - شبیه‌سازی در علم رایانه (در برنامه‌نویسی کامپیوتری، یک شبیه‌ساز اغلب برای اجرای برنامه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد که انجام آن برای رایانه با مقداری دشواری همراه است. برای مثال، شبیه‌سازها معمولا برای رفع عیب یک ریزبرنامه استفاده می‌شوند. از آن جایی که کار کامپیوتر شبیه‌سازی شده‌است، تمام اطلاعات در مورد کار رایانه مستقیما در دسترس برنامه دهنده‌است و سرعت و اجرای شبیه‌سازی را می‌توان تغییر داد. 
-همچنین شبیه‌سازها برای تفسیر درخت‌های عیب یا تست کردن طراحی‌های منطقی VLSI قبل از ساخت مورد استفاده قرار می‌گیرند. در علم رایانه نظریه، عبارت شبیه‌سازی نشان‌دهنده یک رابطه بین سیستم‌های انتقال وضعیت است که این در مطالعه مفاهیم اجرایی سودمن�� است) 
-
-۱۰ - شبیه‌سازی در تعلیم و تربیت (شبیه‌سازی‌ها در تعلیم و تربیت گاهی مثل شبیه‌سازی‌های آموزشی هستند. آن‌ها روی وظایف خاص متمرکز می‌شوند. در گذشته از ویدئو برای معلمان و دانش آموزان استفاده می‌شود تا مشاهده کنند، مسائل را حل کنند و نقش بازی کنند؛ هرچند، یک استفاده جدید‌تر از شبیه‌سازی‌ها در تعلیم و تربیت شامل فیلم‌های انیمیشن است (ANV. (ANVها نوعی فیلم ویدئویی کارتون مانند با داستان‌های تخیلی یا واقعی هستند که برای آموزش و یادگیری کلاس استفاده می‌شوند. ANVها برای ارزیابی آگاهی، مهارت‌های حل مسئله و نظم بچه‌ها و معلمان قبل و حین اشتغال کارایی دارند) 
-
-شکل دیگری از شبیه‌سازی در سال‌های اخیر با اقبال در آموزش بازرگانی مواجه شده‌است. شبیه‌سازی بازرگانی که دارای یک مدل پویا است که آزمون استراتژی‌های بازرگانی را در محیط فاقد خطر مهیا می‌سازد و محیط مساعدی برای مباحث مطالعه موارد ارائه می‌دهد. 
-
-واژگانی که درک مفهوم آن‌ها در علم آمار مهم است عبارت‌اند از: 
-جمعیت
-نمونه
-متغیر
-
-مقیاس‌های اندازه‌گیری
-
-مقیاس اسمی
-عبارت اسمی، یعنی نام‌گذاری کردن. 
-در مقیاس اسمی، افراد همانند، از نظر یک صفت ویژه، در یک دسته قرار می‌گیرند. ملاک طبقه‌بندی در این نوع مقیاس، بر ویژگی‌های مشترک افراد یا رویدادها، مبتنی است و به عبارت دیگر، ویژگی‌ها، صرفا در مقوله‌هایی رده‌بندی می‌شوند؛ بی آن‌که هیچ رابطه ریاضی بین مقوله‌ها ضرورت داشته باشد. مثال: فرض کنید که محققی مایل است تا تعداد دانش آموزان شاد و غمگین را در یک کلاس بررسی کند. اگر وی پس از مصاحبه با هر کودک و با استفاده از قاعده‌ای خاص، او را در مقوله شاد و غمگین رده‌بندی کند، در این صورت، محقق از مقیاس اسمی استفاده کرده‌است. هیچ رابطه ریاضی یی بین شاد و غمگین فرض نمی‌شود و آن‌ها تنها دو مقوله متفاوتند. هر چند به این مقوله‌ها می‌توان ۰ و ۱ را نسبت داد، اما این دو عدد، هیچ رابطه‌ای با مقادیر صفت متغیر (شاد و غمگین) ندارند. 
-
-مقیاس ترتیبی
-عبارت ترتیبی؛ یعنی ترتیب دادن. 
-مقیاس رتبه‌ای، مقیاسی است که افراد یا اشیا را از لحاظ صفت ویژه، رتبه‌بندی می‌کند. در این مقیاس به تعداد افراد، رتبه وجود دارد. در مقیاس رتبه‌ای، اعداد فقط اطلاعاتی درباره سلسله‌مراتب یا به عبارتی، رتبه اشیاء یا افراد در طول مقیاس، فراهم می‌ورند؛ مثل «طبقه اجتماعی – اقتصادی». در مقیاس رتبه‌ای نه‌تنها تفاوت کیفی متغیرها مشخص می‌شود. (مانند مقیاس اسمی) بلکه برتری یا کم‌تری مقدار و درجه صفت مورد بررسی نیز، نشان داده می‌شود. بدین معنا که افراد مورد مطالعه از نظر صفت مورد نظر، از بیش‌ترین تا کم‌ترین مقدار آن صفت درجه‌بندی و مرتبه هر فرد نسبت به دیگران مشخص می‌شود. فرض کنید که مشاهده‌گر در مثال قبلی ما، با تمام کودکان کلاس مصاحبه کرده و سپس آنان را بر حسب میزان شادی رتبه‌بندی نموده‌است. اکنون شادی هر کودک را می‌توان بر حسب رتبه مشخص کرده و سپس آنان را بر حسب میزان شادی رتبه‌بندی کرد. با مشخص کردن ترتیب دانش آموزان بر حسب شادی، مشاهده‌گر یک مقیاس ترتیبی به وجود آورده‌است. 
-
-مقیاس فاصله‌ای
-این مقیاس از مقیاس‌های قبلی کامل‌تر است. در این نوع اندازه‌گیری، نه‌تنها افراد از نظر صفت مورد مطالعه طبقه‌بندی می‌شوند و رتبه هر فرد تعیین می‌شود، بلکه تفاوت هر فرد با فرد دیگر را نی�� می‌توان تعیین کرد. این مقیاس به ما اجازه می‌دهد، میانگین و انحراف معیار پاسخ‌های مرتبط با متغیرهای مختلف را محاسبه کنیم. 
-به عبارت دیگر این مقیاس نه‌تنها قادر است افراد را با توجه به خصوصیت مشخصی گروه‌بندی کند و رتبه‌ها را درون گروه‌های مشخص سازد، بلکه قادر است مقدار این تفاوت را اندازه‌گیری و تفاوت بین اشخاص را مشخص سازد. در حقیقت نه‌تنها ترتیب اشیا بلکه فاصله بین آن‌ها نیز مشخص می‌گردد. علاوه بر آن در این مقیاس مبدأ صفر وجود ندارد. برای مثال در یک آزمون نمره یک دانش‌آموز ۲۰ و نمره دیگری ۱۸ است؛ بنابراین مقیاس فاصله‌ای با فراهم آوردن واحد ثابت اندازه‌گیری، به تفاوت بین اعداد، معنا می‌دهد. 
-
-مقیاس نسبی
-مقیاس نسبی دقیق‌ترین مقیاس اندازه‌گیری است. خصوصیات ممتاز مقیاس نسبی داشتن نقطه‌ای دقیق برای شروع است که آن را صفر مطلق می‌نامیم؛ و از این رو، نارسایی نقطه دلخواه برای شروع در مقیاس ترتیبی را جبران می‌کند. صفر مطلق مقیاسی معنا دار در یک مقیاس اندازه‌گیری است. این مقیاس قوی‌ترین مقیاس اندازه‌گیری بین چهار مقیاس موجود است. نکته مهم این است که چنانچه متغیری را در مقیاس بالاتر، اندازه‌گیری کرده‌ایم می‌توانیم به مقیاس‌های سطح پایین‌تر تبدیل کنیم ولی عکس آن امکان‌پذیر نیست. 
-
-آمار
-آمار علم وسیعی است که راه‌های جمع‌آوری، خلاصه‌سازی و نتیجه‌گیری از داده‌ها را مطالعه می‌کند. این علم برای طیف وسیعی از علوم دانشگاهی از فیزیک و علوم اجتماعی گرفته تا انسان‌شناسی و همچنین تجارت، حکومت‌داری و صنعت کاربرد دارد. 
-
-هنگامی‌که داده‌ها جمع‌آوری شدند چه از طریق یک روش نمونه‌برداری خاص یا به وسیله ثبت پاسخ‌ها در قبال رفتارها در یک مجموعه آزمایشی (طرح آزمایش) یا به وسیله مشاهده مکرر یک فرایند در طی زمان (سری‌های زمانی) خلاصه‌های گرافیکی یا عددی را می‌توان با استفاده از آمار توصیفی به دست آورد. 
-
-الگوهای موجه در داده‌ها سازمان‌بندی می‌شوند تا نتیجه‌گیری در مورد جمعیت‌های بزرگ‌تر به دست آید که این کار با استفاده از آمار استنباطی صورت می‌گیرد و تصادفی بودن و عدم قاطعیت در مشاهدات را شناسایی می‌کند. این استنباط‌ها ممکن است به شکل جواب‌های بله یا خیر به سؤالات باشد (آزمون فرض)، خصوصیات عددی را برآورد کند (تخمین)، پیش‌گویی مشاهدات آتی باشد، توصیف ارتباط‌ها باشد (همبستگی) یا مدل‌سازی روابط باشد (رگرسیون). 
-
-شبکه توصیف‌شده در بالا گاهی به عنوان آمار کاربردی اطلاق می‌شود. در مقابل، آمار ریاضی (یا ساده‌تر نظریه آماری) که از نظریه احتمال و آنالیز برای به‌کارگیری آمار بر روی یک پایه نظریه محکم استفاده می‌کند. 
-
-مراحل پایه برای انجام یک تجربه عبارت‌اند از: 
-
-برنامه‌ریزی تحقیق شامل تعیین منابع اطلاعاتی، انتخاب موضوع تحقیق و ملاحظات اخلاقی برای تحقیق و روش پیشنهادی. 
-طراحی آزمون شامل تمرکز روی مدل سیستم و تقابل متغیرهای مستقل و وابسته. 
-خلاصه‌سازی از نتایج مشاهدات برای جامعیت بخشیدن به آن‌ها با حذف نتایج (آمار توصیفی). 
-رسیدن به اجماع در مورد آنچه مشاهدات درباره دنیایی که مشاهده می‌کنیم به ما می‌گویند (استنباط آماری). 
-ثبت و ارائه نتایج مطالعه. 
-
-سطوح اندازه‌گیری
-چهار نوع اندازه‌گیری یا مقیاس اندازه‌گیری در آمار استفاده می‌شود. چهار نوع یا سطح اندازه‌گیری (ترتیبی، اسمی، بازه��ای و نسبی) دارای درجات متفاوتی از سودمندی در بررسی‌های آماری دارند. اندازه‌گیری نسبی در حالی که هم یک مقدار صفر و فاصله بین اندازه‌های متفاوت تعریف می‌شود بیشترین انعطاف‌پذیری را در بین روش‌های آماری دارد که می‌تواند برای تحلیل داده‌ها استفاده شود. مقیاس تناوبی با داشتن فواصل معنی‌دار بین اندازه‌ها اما بدون داشتن میزان صفر معنی‌دار (مثل اندازه‌گیری بهره هوشی یا اندازه‌گیری دما در مقیاس سلسیوس) در تحقیقات آماری استفاده می‌شود. 
-صفت آماری - هر ویژگی مربوط به هر واحد جامعه را یک صفت آماری یا به اختصار یک صفت برای آن واحد آماری است. اگر یک واحد آماری یک انسان باشد، گروه خون، وزن، میزان سواد، میزان درآمد، درجه حرارت بدن و تعداد خانوار هر کدام‌یک صفت آماری برای آن واحد است. 
-صفتهای آماری دو دسته کلی هستند. ۱ - صفت مشخصه ۲ صفت متغیر
-
-آمارگیری
-
-در تحقیق سوژه‌های انسانی، آمارگیری فهرستی از سؤالات است که هدف آن استخراج داده‌های خاص از گروه خاصی از افراد است. آمارگیری‌ها ممکن است از طریق تلفن، پست، اینترنت و همچنین در گوشه و کنار خیابان‌ها یا مراکز خرید انجام شود. از آمارگیری‌ها برای جمع‌آوری یا کسب دانش در زمینه‌هایی مانند تحقیقات اجتماعی و جمعیت‌شناسی استفاده می‌شود. 
-
-پانویس
-پارسیان، احمد. صفحه ۲. 
-همان، صص ۲ – ۴. 
-
-جستارهای وابسته
-
-آمار زیستی
-تاریخچه آمار
-آمار پارامتری
-آمار ناپارامتری
-علم داده‌ها
-مکانیک آماری
-ترمودینامیک آماری
-یادگیری ماشینی
-مرکز آمار ایران
-آمار باثبات
-آمارگیری
-
-منابع
-
-گیتاشناسی نوین کشورها ص ۵۴۷
-پارسیان، احمد. مبانی احتمال و آمار برای دانشجویان علوم و مهندسی. اصفهان: مرکز نشر دانشگاه صنعتی اصفهان، چاپ اول، پاییز ۱۳۸۴.. 
-سایت تخصصی فناوری و کامپیوتر
-جباری نوقابی، مهدی، تحلیل آماری، کتاب الکترونیکی، شرکت آمار پردازان، ۱۳۸۹، www. statp. ir
-جباری نوقابی، مهدی، روش‌های پیشرفته آماری و مدل‌های خطی با استفاده از نرم‌افزارآماری R، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۵. 
-
-پیوند به بیرون
-پژوهشکده آمار− واژه‌ها و اصطلاحات آماری
-
-
-
-
-اختراع‌های اعراب
-اطلاعات
-داده‌ها
-روش علمی
-روش‌های ارزیابی
-روش‌های پژوهش
-روش‌های کمی و ریاضی (اقتصاد) 
-ساختارهای ریاضیاتی
-علوم ریاضی
-علوم کمکی از تاریخ
-ویکی‌سازی رباتیک
-جبران خلیل جبران (۶ ژانویه ۱۸۸۳ – ۱۰ آوریل ۱۹۳۱) اهل بشری لبنان و نویسنده لبنانی-آمریکایی و نویسنده کتاب پیامبر بود. جبران، علاوه بر شعر و نویسندگی، در نقاشی نیز ذوق و مهارت داشت و بیش از ۷۰۰ کار هنری از او بجا مانده‌است. اما شهرت جبران بیشتر به‌خاطر کتاب پیامبر است که برای اولین بار در سال ۱۹۲۳ در آمریکا منتشر شد و از آن زمان به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های تمام دوران‌ها تبدیل‌شده و به بیش از ۱۰۰ زبان ترجمه شده‌است. 
-
-دوران کودکی
-او در ششم ژانویه سال ۱۸۸۳، در خانواده‌ای مسیحی مارونی (منسوب به مارون قدیس) که به «خلیل جبران» شهرت داشتند، در البشری (ناحیه‌ای کوهستانی در شمال لبنان) به دنیا آمد. مادرش دوزنده‌ای هنرمند بود که کامله نام داشت. 
-
-مادر جبران کامله رحمه، سی ساله بود که جبران را از شوهر سومش خلیل جبران به دنیا آورد. 
-
-شوهرش مردی بی‌مسئولیت بود و خانواده را به ورطه فقر کشاند. «جبران خلیل» یک برادر ناتنی به نام «پیتر» (شش سال بزرگتر از خودش) و دو خوا��ر کوچکتر به نام‌های «ماریانه» و «سلطانه» داشت که در تمام عمرش به آن‌ها وابسته بود. 
-از آنجا که «جبران» در فقر بزرگ می‌شد، از تحصیلات رسمی بی‌بهره ماند و آموزش‌هایش محدود به ملاقات‌های منظم با یک کشیش روستایی بود که او را با اصول مذهب و انجیل و زبان‌های سریانی و عربی آشنا کرد. 
- «جبران» هشت ساله بود که پدرش به علت عدم پرداخت مالیات به زندان افتاد و حکومت عثمانی تمام اموالشان را ضبط و خانواده را آواره کرد. سرانجام مادر «جبران» تصمیم گرفت با خانواده‌اش به آمریکا کوچ کند. 
-در ۲۵ ژوئن سال ۱۸۹۵، جبران در دوازده سالگی با مادر، برادر و دو خواهرش، لبنان را ترک و به ایالات‌متحده آمریکا رفت و در بوستون ساکن شد. وی در بوستون به مدرسه رفت. در مدرسه، اشتباهی در ثبت‌نام، نام او را برای همیشه تغییر داد و به کهلیل جیبران Kahlil Gibran تبدیل کرد که علی‌رغم تلاش‌هایش برای بازیابی نام کامل، تا پایان عمرش بر‌جا‌ماند. در سال ۱۸۹۶ آموزگارش که استعداد هنری جبران را دید، او را به عکاس و ناشری بنام «فرد هلند دی» معرفی کرد و از آن به بعد جبران وارد مسیر هنر شد. وی جبران را با اساطیر یونان، ادبیات جهان، نوشته‌های معاصر و عکاسی آشنا کرد. 
-
-بازگشت به لبنان
-دختر جوانی به نام «ژوزفین پی بادی» که ثروت سرشاری از ذوق و فرهنگ داشت، دل به محبت این جوان بست و در رشد و کمال او بسیار مؤثر واقع شد. 
-
-وی در آمریکا به نگارگری پرداخت. زنان دیگری نیز بعدها در زندگی «جبران» ظاهر شدند که از همه مهم‌تر خانم «مری هسکل» و «شارلوت تیلر» هستند. این دو زن (به ویژه خانم هسکل) شاید بیشترین تأثیر را در زندگی فرهنگی و هنری و حتی اقتصادی «جبران» داشته‌اند. اما جبران پس از حدود سه سال اقامت در آمریکا به شوق زادگاه و عشق به آشنایی با زبان و فرهنگ بومی خویش به وطن بازگشت. 
-جبران که به کمک «فرد هلند دی» کم‌کم وارد حلقه بوستونی‌ها شده بود و شهرت کوچکی به هم زده بود، با نظر خانواده‌اش تصمیم گرفت به لبنان برگردد تا تحصیلاتش را به پایان برساند و عربی بیاموزد. جبران در سال ۱۸۹۸ وارد بیروت شد و به «مدرسه الحکمه» رفت. جبران در این دوره کتاب مقدس را به زبان عربی خواند و با دوستش یوسف حواییک، مجله‌ای به نام «المناره» منتشر کرد که حاوی نوشته‌های آن دو و نقاشی‌های «جبران» بود. 
-
-مرگ در خانواده و بازگشت به ایالات‌متحده
-جبران دانشگاه را در سال ۱۹۰۲ و در حالیکه زبان‌های عربی و فرانسه را آموخته بود و در سرودن شعر به مهارت رسیده بود، تمام کرد. 
-
-در این هنگام رابطه‌اش با پدرش قطع شد و از او جدا شد و زندگی محقر و فقیرانه‌ای را از سر گرفت. در همان هنگام شنید که برادر ناتنی‌اش سل گرفته، خواهرش «سلطانه» مشکل روده‌ای دارد و مادرش گرفتار سرطان است. با شنیدن خبر بیماری هولناک «سلطانه»، «جبران» در ماه مارس ۱۹۰۲ لبنان را ترک کرد. اما دیر رسید و «سلطانه» در چهارده سالگی درگذشته بود. در همان سال، «پیتر» به بیماری سل و مادرش به سرطان درگذشتند. 
-
- «جبران خلیل» بعد از پایان تحصیلاتش در فرانسه دوباره وارد آمریکا شد و تا مرگش در سال ۱۹۳۱ در آنجا کار و زندگی کرد. 
-
- «جبران خلیل جبران» در سال ۱۹۳۱ به علت سیروز کبدی درگذشت. 
-
-آثار
-جبران هنرمند پرکاری بود و در طول عمر کوتاهش آثار زیادی تولید کرد، از جمله ۲۸ کتاب، ۸۱ مقاله و حدود ۷۰۰ نگاره. جبران قالب‌های مختلف ادبی مانند شعر، نثر، نمایش‌نامه، مقاله و داستان را آزمود. لیست برخی از کارهایش در پائین آمده‌است. 
-
-به زبان عربی
-دمعة و ابتسامة
-الأرواح المتمردة
-الأجنحة المتکسرة
-العواصف (روایة) 
-البدائع والطرائف: مجموعة من مقالات و روایات، تتحدث عن مواضیع عدیدة لمخاطبة الطبیعة و من مقالاته «الأرض»، نشر فی مصر عام ۱۹۲۳. 
-عرائس المروج
-نبذة فی فن الموسیقی
-المواکبت
-النبی
-
-به زبان انگلیسی
-The Madman (۱۹۱۸) (transcriptions: wikisource, gutenberg) 
-Twenty Drawings (۱۹۱۹) 
-The Forerunner (۱۹۲۰) 
-The Prophet, (۱۹۲۳) 
-Sand and Foam (۱۹۲۶) 
-Kingdom of the Imagination (۱۹۲۷) 
-Jesus, The Son of Man (۱۹۲۸) 
-The Earth Gods (۱۹۳۱) 
-
-ترجمه به زبان فارسی
-
-پیامبر، ترجمه حسین الهی قمشه‌ای، انتشارات روزنه
-دیوانه، ترجمه موسی بیدج، انتشارات افق
-موسیقی، ترجمه موسی بیدج، انتشارات افق
-آواره + خدایان زمین، عبدالرضا رضایی، انتشارات افق
-عیسی پسر انسان، ترجمه موسی اسوار، انتشارات سخن
-اشک و لبخند، ترجمه مهدی سرحدی، انتشارات کلیدر
-ماسه و کف، ترجمه مهدی سرحدی، انتشارات کلیدر
-عروسان دشت، ترجمه حیدر شجاعی، انتشارات دادار
-بالهای شکسته، ترجمه مرضیه صادقی زاده، انتشارات آلوس
-آیینه‌های روح، ترجمه رضا ثمروی حاجی آقا افشین افشاری، انتشارات نشر قطره
-و …
-
-منابع
-
-Khalil Gibran (Lebanese-American author) -- Britannica Online
-بخشی از مطالب از وبگاه سبزینه
-
-افراد آمریکایی لبنانی‌تبار
-اهالی بشری
-اهالی لبنان اهل عثمانی
-تاریخ فرهنگ بوستون
-جبران خلیل جبران
-دانش‌آموختگان آکادمی ژولیان
-درگذشتگان ۱۹۳۱ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت بیماری عفونی در نیویورک (ایالت) 
-درگذشتگان به علت سل
-درگذشتگان به علت سیروز
-درگذشتگان سده ۲۰ (میلادی) به علت سل
-رمان‌نویسان اهل عثمانی
-رمان‌نویسان اهل لبنان
-رمان‌نویسان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-رمان‌نویسان عثمانی‌تبار اهل ایالات‌متحده آمریکا
-رمان‌نویسان عرب‌تبار اهل ایالات‌متحده آمریکا
-رمان‌نویسان مرد اهل ایالات‌متحده آمریکا
-زادگان ۱۸۸۳ (میلادی) 
-شاعران اهل ایالات‌متحده آمریکا
-شاعران اهل لبنان
-شاعران سده ۲۰ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی
-شاعران سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-شاعران عربی سده ۱۹ (میلادی) 
-شاعران عربی سده ۲۰ (میلادی) 
-شاعران مرد اهل امپراتوری عثمانی
-شاعران مرد اهل ایالات‌متحده آمریکا
-شاعران نمادگرا
-ضدروحانی‌گری
-عارفان مسیحی
-عثمانیایی‌های مهاجرت‌کرده به ایالات‌متحده آمریکا
-عرب‌های امپراتوری عثمانی
-لبنانی‌های مهاجرت‌کرده به ایالات‌متحده آمریکا
-مارونی‌های اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مارونی‌های اهل لبنان
-مجسمه‌سازان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-مجسمه‌سازان اهل لبنان
-مرگ‌های مرتبط با الکل در ایالت نیویورک
-مسیحیان عرب
-ملی‌گرایان اهل سوریه
-نقاشان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نقاشان سده ۲۰ (میلادی) اهل عثمانی
-نقاشان سده ۲۰ (میلادی) اهل لبنان
-نقاشان مرد آمریکایی
-نقاشان نمادگرا
-نویسندگان اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگان اهل لبنان
-نویسندگان داستان کوتاه اهل لبنان
-نویسندگان داستان کوتاه سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگان داستان کوتاه لبنانی‌تبار اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگان داستان کوتاه مرد اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگان داستان کوتاه مرد اهل لبنان
-نویسندگان عرب
-نویسندگان لبنانی‌تبار اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگا�� مرد سده ۲۰ (میلادی) اهل ایالات‌متحده آمریکا
-نویسندگان نمادگرا
-نویسندگانی که آثار خود را تصویرگری کرده‌اند
-هنرمندان اهل لبنان
-نویسندگان اگزوفونیک
-تاجیکستان (, ; , ;) که به‌طور رسمی جمهوری تاجیکستان () خوانده می‌شود، یک کشور محصور در خشکی در آسیای مرکزی است که مساحت دارد و جمعیت آن ۹ ٬ ۷۴۹ ٬ ۶۲۵ نفر تخمین زده می‌شود پایتخت و بزرگ‌ترین شهر آن دوشنبه است. این کشور با افغانستان از سمت جنوب، ازبکستان از سوی غرب، قرقیزستان از جانب شمال، و چین از جهت شرق مرز مشترک دارد. تاجیکستان از طریق دالان واخان در افغانستان، فاصله اندکی با پاکستان دارد. موطن اصلی تاجیک‌ها شامل تاجیکستان امروزی و همچنین بخش‌هایی از افغانستان و ازبکستان است. 
-سرزمینی که اکنون تاجیکستان را تشکیل می‌دهد، قبلا خانه چندین فرهنگ باستانی از جمله شهر سرزم از دوران نوسنگی و عصر برنز بوده‌است و بعدها خانه پادشاهی‌هایی بود که توسط مردمی با ادیان و فرهنگ‌های مختلف اداره می‌شد، از جمله تمدن آمودریا، فرهنگ آندرونوو، بودیسم، مسیحیت نسطوری، هندوئیسم، مزدیسنا، آیین مانوی و اسلام. این منطقه توسط امپراتوری‌ها و سلسله‌های متعددی از جمله شاهنشاهی هخامنشی، شاهنشاهی ساسانی، هپتالیان، دولت سامانی و امپراتوری مغول اداره می‌شده‌است. پس از اینکه امپراتوری تیموری و خانات بخارا در این منطقه حکومت کردند، رنسانس تیموری شکوفا شد. این منطقه بعدا توسط امپراتوری روسیه و متعاقبا توسط اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی فتح شد. در داخل اتحاد جماهیر شوروی، مرزهای امروزی این کشور که بخشی از جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان به عنوان یک جمهوری سوسیالیستی خودمختار بود شکل گرفت و تاجیکستان شوروی نام داشت. در سال ۱۹۲۹ نیز به جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان تغییر نام و ماهیت داد. 
-
-در ۹ سپتامبر ۱۹۹۱، تاجیکستان خود را یک کشور مستقل اعلام کرد، زیرا اتحاد جماهیر شوروی در حال تجزیه بود. یک جنگ داخلی تقریبا بلافاصله پس از استقلال، از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۷ به طول انجامید. پس از پایان جنگ، ثبات سیاسی تازه و کمک‌های خارجی به اقتصاد کشور اجازه رشد داد. این کشور از سال ۱۹۹۴ توسط رئیس‌جمهور امامعلی رحمان رهبری می‌شود که بر یک رژیم استبدادی حکومت می‌کند. فساد گسترده و نقض حقوق بشر گسترده از جمله شکنجه، حبس خودسرانه، تشدید سرکوب سیاسی، و فقدان آزادی مذهبی و سایر آزادی‌های مدنی در این کشور وجود دارد. 
-
-تاجیکستان یک جمهوری ریاست جمهوری است که از چهار استان تشکیل شده‌است. بیشتر جمعیت تاجیکستان به گروه قومی تاجیک تعلق دارد، که به فارسی تاجیکی صحبت می‌کنند و این کشور را به یکی از سه کشور فارسی‌زبان در کنار افغانستان و ایران تبدیل می‌کند. روسی به عنوان زبان رسمی بین قومی استفاده می‌شود. در حالی که حکومت از نظر قانون اساسی سکولار است، اسلام دین ۹۸ ٪ از اهالی کشور است. در ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی با وجود جمعیت کم، تنوع زبانی زیادی وجود دارد که در آن روشانی، شغنانی، اشکاشمی، وخی و تاجیکی برخی از زبان‌های رایج هستند. بیش از ۹۰ درصد کشور را کوه‌ها تشکیل می‌دهند. تاجیکستان یک کشور در حال توسعه با اقتصاد گذار است که به شدت به وجوهات تاجیکستانی‌های خارج از کشور، آلومینیوم و پنبه وابسته است. تاجیکستان عضو سازمان ملل متحد، کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، سازمان امنیت و همکاری اروپا، سازمان همکاری اسلامی، سازمان همکاری اقتصادی، سازمان همکاری شانگهای، و سازمان پیمان امنیت جمعی و نیز مشارکت برای صلح ناتو است. 
-
-نام
-خاستگاه واژه تاجیک ناشناخته است. مفهوم و معنای این واژه تاریخی در چند مقاله دانشگاهی ریشه‌یابی و بررسی شده‌است. در اینجا دیدگاه‌های چند تن از دانشمندان به‌گونه فشرده در مورد تاریخ واژه «تاجیک» آورده شده‌است: 
-
-تاجیک نام تبارهای «داها» بوده، پارت‌ها و اشکانیان «دئی»، «تاجیک» و «دجیک» خوانده می‌شدند. 
-
-تاجیک نامی است که ترک‌ها بر ایرانیان یکجانشین نهادند. از آن‌جا که ایرانیان پارسی کلاهی تاج مانند بر سر می‌نهادند. 
-
-تاجیک از «تای» است و هم‌ریشه با واژه یونانی «تگاس» به معنای پیشوا و «ددیک». 
-
-تاجیک از ریشه «تژی» در زبان سکایی است. 
-
-تاجیک صفت وابسته است از واژه «تاج»، نام یک قبیله. 
-
-تاجیک به معنی آریایی و پاک و بزرگوار و اصیل‌زاده و میهمان‌نواز. 
-
-بهار در سبک‌شناسی آورده: ایرانیان از دیرباز به مردم بیگانه «تاچیک» یا «تاژیک» می‌گفته‌اند، چنان‌که یونانیان «بربر» و تازیان (عرب‌ها) «اعجمی» یا «عجم» گویند. این سخن در زبان فارسی دری نو، «تازی» گفته شد و رفته‌رفته ویژه تازیان گردید، ولی در توران و فرارود (ماوراءالنهر) گویش کهن باقی و به بیگانه «تاچیک» می‌گفتند و پس از درهمآمیزی ترکان آلتایی با فارسی‌زبانان آن سامان، واژه «تاچیک» بهمان معنی اندر (وارد) زبان ترکی شد و فارسی‌زبانان را «تاجیک» خواندند و این واژه به فارسیان نامیده شد و ترک و تاجیک گفته شد. به‌هرحال، اثبات (بازنمایی) اینکه واژه تاجیک پیش از گرفته شدن آسیای میانه به‌دست ترکان کاربرد داشته بسیار دشوار است و اینکه از سده پانزدهم و پس از آن باشندگان (مردم) ایرانی سرزمین خود را تاجیک می‌نامیدند تا خودشان را از ترک‌ها جدا کنند. همچنان که سراینده میر علی شیرنوایی هم این را گفته‌است. 
-
-سعدی می‌گوید: 
-
-همین‌طور، هنگامی‌که به نوشتارهای چه نثر و چه نظم فارسی بر می‌گردیم، درمی‌یابیم که در همگی این متن‌ها، از روزگار سعدی به زمان ما، واژه «تاجیک» جایگزین کلمه «پارسی» و «فارسی‌زبان» بوده‌است. نه واژه «پارسی» یا «ایرانی» یا «فارسی‌زبان» بلکه خود واژه «تاجیک به‌کاربرده شده‌است.» البته واژه تاجیک را تنها برای معرفی غیر ترک بودن می‌گویند و هیچ‌گاه یک فارسی‌زبان به یک عرب یا هندی نمی‌گوید من تاجیکم تنها در مقابل ترکان تاجیک گفته می‌شود بر این پایه واژه تاجیک می‌تواند برابری برای «پارسی» باشد و تاجیک‌ها زیرگروهی از مردمان ایرانی‌تبار و مردمان ایرانی‌زبان هستند. 
-پیشنهاد دیگری واژه تاجیک را تغییر یافته یا معرب شده از واژه تازیگ یا تازیک می‌داند و تازیگ نام سرزمینی است که آیین بون (دین) شبه بودایی از آن ریشه گرفته‌است. چرخ گردون یا سواستیکا که در جغرافیایی آریایی و هخامنشی سابقه کهنی دارد از نشانه‌های بون و بودایی و هندویی می‌باشد. 
-
-تاریخ
-
-تاجیکستان دربردارنده بخش‌های کهن خجند، فرغانه، زرافشان و پامیر است. این بخش‌های چهارگانه هیچ‌گاه همبستگی سیاسی امروزی را نداشتند و هرکدام از آن‌ها در درازنای تاریخ بخشی از ایران بودند. از این رو، سرزمین تاجیکستان را نمی‌توان پایه تاریخ آن کشور قرار داد، هرچند که تاجیک‌ها خود را بازماندگان مردم، سغد، بلخ، خوارزم و سکاها می‌دانند. 
-
-پیش از اسلام
-
-کهن‌ترین نشانه‌های یافت‌شده در تاجیکستان وابسته به مغاره شخته در پامیر خاوری (شرقی) است که از آن روزگار دوره میان‌سنگیاند و نیز بقایای کهن‌ترین خانه‌ها در جلگه‌های پایین دستی (جنوبی) تاجیکستان شناسایی شده‌است و وابسته به روزگار نوسنگی است. شمار بسیاری از زیستگاه‌های گروه‌های انسانی همراه با ابزارها و وسیله‌های آن‌ها، وابسته به عصر برنز در قیراقوم کاوش شده‌است. آثار عصر آهن نخستین به ویژه در پامیر فراوان است و بیشتر به تیره‌های کوچنده سکایی وابسته است. 
-
-در دوران تاریخی، تا زمان راه‌یابی اسلام به تاجیکستان، قلمروی کنونی تاجیکستان در مرزهای قلمروی فرمانروایی‌های بلخ در جنوب و سغد در شمال بود که با رشته‌کوه‌هایی که امروزه ترکستان خوانده می‌شوند، از یکدیگر جدا می‌شدند. نخستین داده‌های تاریخی از بلخ و سغد در سنگ‌نوشته داریوش بزرگ در بیستون بازتاب دارد که بر پایه این بن‌مایه (منبع)، این دو سرزمین در آن روزگار در شمار ساتراپ‌های خراج‌گزار شاهنشاهی هخامنشی بوده‌اند. از این روزگار در قبادیان، جا گرفته در کافرنهان سفلا، نشانه‌هایی به دست آمده‌است؛ برای نمونه: «قلعه میر» در نزدیکی آبادی آبادی ناصر خسرو که دربرگیرنده خانه‌ای گلین است. «تخت سنگین» نیز که در پایان سده ۱۹ میلادی به دست گنج‌یابان، گویا در «تخت سنگین» یافت شده‌است، دارای ابزارهای زرین (طلا) و نقره سکایی بوده که رنگ و بوی فرهنگ و هنر هخامنشی دارد. 
-
-پس از شاهنشاهی هخامنشیان، اسکندر مقدونی در سال ۳۲۹ پیش از میلاد به آن سوی جیحون و سیحون لشکرکشی کرد که جنگ‌های آن چندین سال به درازا کشید. در دور کردن مقدونیان، اسپیتامن، سرداری سغدی از خود دلاوری‌ها نشان داد. سلوکوس یکم، جانشین اسکندر، در سرزمینهای گرفته‌شده شرقی او، آپاما دختر اسپنتمان را به عقد خود درآورد و فرزندشان آنتیوخوس پس از پدر به پادشاهی ایران و سوریه رسید. 
-
-پس از اسکندر، تاجیکستان بخشی از فرمانروایی یونانی پادشاهی باکتریا شد. تاجیکستان شمالی (شهرهای خجند و پنج‌کند) بخشی از سغد شدند، گروهی از دولت-شهرهایی که به دست سکاها و تیره‌های کوچ‌نشین یوئه‌چی نزدیک به سال ۱۵۰ پیش از میلاد رهبری می‌شدند. راه ابریشم از میان این سرزمین می‌گذشت و چانگ چیان در زمان امپراتور وو هان، مایه برپایی پیوندهای بازرگانی میان پادشاهی باکتریا و دودمان هان شد. 
-
-کوشانی‌ها که گروهی از تیره‌های یوئه‌چی بودند، در سده یکم میلادی بر بلخ چیره شدند و چیرگی خود را تا سده ۴ میلادی نگهداری کردند. در قلمرو کوشانیان افزون بر دین مزدیسنا که از دیرباز در آنجا گسترده بود، آیین‌های مانوی و بودایی نیز رواج داشت. آیین آیین بودا به گمانه‌ای ازسوی کانیشکا پشتیبانی می‌شد و فراوانی یادگارهای بودایی در دو سوی جیحون گواه بر راه‌یابی فرهنگ هندی در آن گستره است. 
-
-در پایان سده چهارم میلادی، باختر و تخارستان از قلمرو فرمانروایی کوشانی به بچنگ ساسانیان درآمد. در نیمه‌های سده ششم میلادی مردمان ترک بیابان‌گرد اندک‌اندک به آسیای میانه آمدند و با ساسانیان درگیر شدند. در این زمان سرزمین‌های کنونی تاجیکستان جنوبی و ازبکستان و ترکمنستان در مرز ایران و بخش‌های شمالی در دست ترک‌ها بود. این نوآمدگان رفته‌رفته با ایرانی زبانان درآمیختند و ایشان را در خود ناپدید ساختند. در میانه‌های سده ۶ میلادی، هپتالیان را شکست دادند و فرمانروایی پهناور، گرچه ناپایداری را پدیدآوردند که فرارود و همچنین شهرهای سغد را فرمانبردار خود ساختند. 
-
-در آستانه تاخت و تاز عرب‌ها، سغد و بلخ دو کانون برجسته فرهنگ و تمدن ایرانی بودند. سغد بیشتر به بازرگانی و صنعت‌گری و بلخ بیشتر به کشاورزی گرایش داشت و این چگونگی تا امروز نیز در شمال و جنوب تاجیکستان نمایان است. به فراخور گذران ناهمسان، رویدادهای مردمی دو سرزمین نیز ناهمگن بود. بلخ همانند باختر فلات ایران از دیرباز دارای کشورمداری (دولت) بزرگ و یکدست بود که درآمدهای آن از کشاورزان (دهقانان) زمیندار فراهم می‌شد؛ بزرگ سرمایه داران در کوشک‌های بی‌مانندی می‌زیستند که پیرامونشان کشتزارها و روستاها گرد می‌آمدند. ولی سغدیان بیشتر شهرنشین بودند و هر شهر، فرمانروایی جداگانه به‌شمار می‌آمد. فرهنگ چیره شده در سغد بیشتر دنیوی و در بلخ بیشتر دینی بود. آنچه بر روزگار باستانی سغد و بلخ پایان نهاد، پیروزی‌های عرب در مرو، تخارستان، خوارزم و جز آن‌ها بود که یک سده به درازا کشید و با شکست سپاهیان چینی در سال ۷۵۱ میلادی در کارزار تراز چیرگی عرب‌ها بر سراسر فرارود آشکار شد. 
-
-پس از اسلام
-مسلمانان کمابیش از سال پنجاه تا آغازین سال‌های دهه ۱۳۰ هجری قمری (ماهشیدی) بر ارزشمندترین ولایت‌های این سرزمین چیره شدند و اسلام کم‌کم در میان مردم راه یافت. در سده‌های ۳ و ۴ قمری، فرارود شاهد بالندگی فرهنگ و آیین ایرانی، و رواج دوباره بازرگانی و هنر سازندگی بود. جغرافی‌نویسان آن روزگار فرارود را در زمره آبادترین سرزمین‌های اسلامی یاد کرده‌اند. کاوش‌های باستان‌شناسی نیز رشد و گسترش شهرها و افزایش بی‌مانند جمعیت در آن دوران را نمایان می‌کند. دوره سامانی که با نوزایی فرهنگی فرارود و خراسان برابر بود، از نگاه تاریخ‌نویسان امروزی تاجیک آخرین گام شکل‌گیری قومیت (تبار) تاجیک به‌شمار می‌آید. ارزش این روزگار بیشتر برای پیدایش زبان ادبی فارسی دری است که سرانجام شالوده ملیت تاجیکان آسیای میانه و بنیان وجودی (هستی) جمهوری تاجیکستان شد. با فراگیر شدن فارسی دری در جایگاه زبان ارتباطی مردمان ایرانی، زبان‌های ایرانی سغدی، بلخی و خوارزمی رفته‌رفته رنگ باختند و فرهنگ‌های بومی نیز در فرهنگ پهناوری که ادب فارسی نمایانگرش بود، آمیخته شد. در بازه سال‌های ۲۶۱ تا ۳۸۹ قمری تاجیکستان بخشی از قلمرو سامانیان بود تا اینکه ترکان قراخانی با به‌چنگ آوردن بخارا، سامانیان را سرنگون کرده و بر آسیای میانه چیره شدند. 
-
-در نیمه دوم سده پنجم ترکان سلجوقی با تاخت‌وتاز به آسیای میانه، قراخانیان را خراج‌گزار خود کردند. سلطان محمد خوارزمشاه در سال ۶۰۹ قمری قراخانیان را سرنگون کرد. کوچ ترکان از سوی شمال باعث شد که پس از سامانیان و غزنویان، فرارود به چنگ دودمان‌های ترک درآید که خود سرانجام در حمله مغول شکست خورد. با ورود مغولان به آسیای میانه از سال ۶۱۷ تا ۶۱۹ قمری دولت خوارزمشاهیان فروپاشید. در یورش مغول به فرغانه، تیمور ملک فرماندار خجند، تسلیم نشد و در برابر مغول‌ها از خود ایستادگی نشان داد. تیمور ملک را شاعران و نویسندگان امروز تاجیک در جایگاه قهرمان ملی ستوده‌اند و بارها زمینه آفرینش‌های ادبی قرار داده‌اند. 
-
-از آن پس تا ۱۵۰ سال بعد قبیله‌های گوناگون، از جمله جغتایی‌ها، بر آسیای میانه چیره بودند تا اینکه ت��مور در ۷۷۱ قمری دولت مستقل خود را در این سرزمین بنا نهاد و همچنین تاجیکستان کنونی را به چنگ آورد. دوره تیموریان از دوره‌های رونق بازرگانی و شهرآیینی فرارود است. در این دوره ساختمان‌های بزرگ و باشکوه بنا شد که به‌ویژه سمرقند آوازه جهانی خود را وامدار آن‌هاست. اما در تاجیکستان نیز یادگارهای فراوانی از روزگار تیموری برجای مانده‌است که از نگاه تاریخ ساختمان‌سازی دامنه‌اش تا دوره شیبانیان کشیده می‌شود و بیشتر دنباله‌روی روش معماری سمرقندی است؛ از آن دسته است: بارگاه امیر سید علی همدانی، پیشوای بزرگ صوفیان در سده ۸ قمری در کولاب. از دیگر آثار کولاب، آرامگاه یارمحمد ولی در روستای بخارک و مسجد و آرامگاه شاه خاموش در لنگر کلان است. مسجد و مزار مولانا یعقوب چرخی در نزدیکی شهر دوشنبه، و آرامگاه وابسته به عبدالقادر گیلانی نیز بر رونق بازار صوفیگری در آن روزگار گواه است. مجموعه نامیده شده به شیخ مصلح‌الدین دارای بناهایی از سده‌های ۶ – ۱۳ قمری و دیدنی‌ترین یادگار شهر خجند است. نمازگاه‌های نوگلیم و عبدالله خان در اسفره و مسجد کوک گنبد و مزار بابا طغا و مجتمع سرمزار در اوراتپه نیز از آثار سده‌های ۸ – ۱۰ ق به‌شمار می‌آید. 
-
-سده‌های ۴ – ۷ قمری (۱۰ – ۱۳ میلادی)، زمانه بالندگی معماری فراورد است و تاجیکستان هم از یادگارهای این روزگار بی‌بهره نیست؛ بیشتر این سازه‌ها آرامگاه‌های پیشوایان دین و امیران است؛ از آن دسته است: آرامگاه خواجه مشهد، طلا حلاجی، خواجه سرباز، خواجه دربد و آق مزار در شهر توز، مزار محمد بشارا در پنج‌کند، آرامگاه خواجه نقشران در نزدیکی ریگر (تورسون‌زاده کنونی)، آرامگاه امیر حمزه و مزار چارکوه در اسفره، و آرامگاه حضرت شاه در اوراتپه. برخی از این ساخته‌ها حالتی نیمه‌ویران دارند. دو نیایشگاه از دهکده‌های اشت و اسکادر که در موزه بهزاد شهر دوشنبه نگه‌داری می‌شود، از نمونه‌های برجسته گچ‌بری روزگار سامانیان است. نامی‌ترین بنای دوره سامانی، آرامگاه وابسته به نصر بن احمد در بخارا است که اگر چه از قلمرو تاجیکستان بیرون مانده، اما تاجیکان آن را از یادگارهای تاریخی خود می‌شمارند. 
-
-دولت تیموریان در آغاز سده دهم قمری با یورش ازبک‌های شیبانی از میان رفت. با چیرگی ازبکان در آغاز سده ۱۰ قمری (۱۶ میلادی) ترکیب (ریخت) قومی فرارود باشتاب روبه دگرگونی نهاد که سرانجام زمینه‌ساز ایجاد جمهوری‌های شوروی بر پایه بخش‌بندی‌های زبانی گشت. در روزگار حکومت خانات شیبانی و هشترخانی در بخارا بسیاری از سرزمین‌های جمهوری ازبکستان کنونی به چنگ خاندان ازبک درآمد و زبان ترکی جغتایی در روستاهای فارسی‌زبان رو به پیشرفت نهاد. آن گروه از شهرنشینان و ده‌نشینان ایرانی‌نژاد که دگرش (تغییر) زبان داده بودند، «سارت» خوانده می‌شدند. 
-
-در ۱۰۰۷ قمری ازبک‌های هشترخانی جای شیبانیان را گرفتند. در ۱۱۵۳ قمری نادرشاه بر بخارا چیره شدند و اشترخانیان تا ۱۱۶۰ قمری که نادرشاه کشته شد، خراجگزار ایران بودند. در ۱۱۵۳ قمری محمد رحیم بی، ابوالفیض خان اشترخانی را کشته و پایه‌گذار دودمان منغیت در بخارا شد. بخش‌های میانی و جنوبی تاجیکستان کنونی جزئی از امارت بخارا و بخش‌های شمالی آن بیشتر در قلمرو امارت خوقند بود. امارت بخارا در عهد منغیتیان فرمانروایی کمابیش متمرکزی بود. بخارای خاوری (شرقی) که تااندازه‌ای همسان با بخش‌های جنوبی و میانی تاجیکستان کنونی است، بیگ‌نشین‌های نیمه‌مستقل قبادیان، حصار، درواز، قراتگین، بلجوان، قرغان‌تپه و کولاب را دربرمی‌گرفت. گرفتن مالیات سنگین به ویژه از فرمانبران شرقی، شورش‌هایی را دربرابر امیران بومی دامن زد که شناخته‌شده‌ترین آن‌ها شورش «واسع» در ۱۳۰۲ قمری (۱۸۸۵ میلادی) در کولاب و بلجوان همچون نمادی از ستم‌ستیزی و آزادی‌خواهی کوه‌نشینان تاجیک در کتاب‌های تاریخ تاجیکستان بازتاب یافته‌است. نام واسع را امروزه بر بخشی از ناحیه کولاب نهاده‌اند و شورش او موضوع (باره) اپرای پرآوازه‌ای شده‌است. 
-
-از سده‌های ۱۱ – ۱۳ قمری چند یادگار معماری در خاک تاجیکستان بر جای مانده‌است که از دیدگاه روش ساخت، بیشتر دنباله‌روی شیوه معماری بخارا و هم نمایانگر دوره نابودشدن معماری فرارود است. در حصار دسته‌ای از بناهای تاریخی در «ممنوعگاه تاریخ و مدنیت قلعه حصار» نگهداری می‌شود که دارای نشانه‌های فراوان از سده ۳ پیش از میلاد تا پس از آن است. دروازه قلعه، ارگ بخارا را به یاد می‌آورد که شناسه معماری سده ۱۲ قمری است. در نزدیکی دژ دو مدرسه به نام‌های کهنه و نو، و کمی دورتر آرامگاه مخدوم اعظم و مسجد سنگین همه از یادگارهای همین دوره است. مدرسه میرعالم دادخواه در پنجکنت، مقبره خال‌بایقرا در خاور (شرق) شهر دوشنبه، بارگاه ملااکرم در کولاب، مدرسه‌های میر رجب دادخواه و آییم و آرامگاه لنگر بالا در کان بادام، مسجد چارباغ در خجند، و مدرسه‌های نمازگاه و رستم‌بیک در اوراتپه از دیگر مانده‌های شایان یادآوری در تاجیکستان است
-
-تاجیکستان در امپراتوری روسیه
-در ۱۲۸۳ قمری (۱۸۶۶ میلادی) روس‌ها خجند و اوراتپه و دژ (قلعه) ناو و در ۱۲۸۵ قمری (۱۸۶۸ میلادی) بخش بالایی رود زرافشان همچون پنجکنت را گرفتند، در ۱۲۸۶ قمری (۱۸۶۹ میلادی) فرمانروای بخارا، حصار و کولاب را به قلمرو خود پیوست کرد؛ با این کار، شمال تاجیکستان به روسیه تزاری و جنوب آن به فرمانروایی بخارا پیوست شد. در ۱۳۰۹ قمری (۱۸۹۲ میلادی) نیروهای روسی وارد پامیر شرقی شدند. در ۱۳۱۳ قمری (۱۸۹۵ میلادی) انجمن مشترک انگلستان و روسیه مرز آسیای میانه را، ازجمله در پامیر، شناسایی (تعیین) کردند. در ۱۳۳۴ قمری (۱۹۱۶ میلادی) مردم آسیای میانه، مانند باشندگان (مردم) خجند و دیگر بخش‌های تاجیکستان شمالی، برای فرمان تزار روسیه درباره سربازگیری، بر او شوریدند. 
-
-تاجیکستان شوروی
-
-پس از انقلاب روسیه در سال ۱۹۱۷ میلادی، در رجب ۱۳۳۶ قمری (آوریل ۱۹۱۸ میلادی) شمال تاجیکستان بخشی از جمهوری خودمختار شوروی ترکستان گردید. در ۲ سپتامبر ۱۹۲۰، ارتش شوروی بخارا را تصرف کرد و بساط فرمانروایی منغیتیان را برچید. عالم‌خان آخرین امیر بخارا به بخارای شرقی گریخت و برای مقابله با ارتش سرخ درصدد گردآوری سپاه برآمد. در ۲۱ فوریه ۱۹۲۱ میلادی نیروهای شوروی به روستای دوشنبه رسیدند و آنجا را مقر حکومت خویش در بخارای شرقی ساختند اما موفق به تصرف کامل بخارای شرقی و از جمله شهر دوشنبه نشدند. 
-
-جمهوری خلق بخارا که پس از سرنگونی امیر بخارا در محرم ۱۳۳۹ قمری (سپتامبر ۱۹۲۰ میلادی) به این نام خوانده می‌شد و از استقلال برخوردار بود، در سپتامبر ۱۹۲۴ میلادی منحل شد و با نام «جمهوری شوروی سوسیالیستی بخارا» به اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه گردید؛ اما چون نام جمهوری‌های شوروی برپایه نام اقوام ساکن در آن استوار بود، در ۱�� اکتبر همان سال عنوان نهایی جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان تثبیت گردید. ازبکستان کمابیش قلمرو امیرنشین بخارا را دربرمی‌گرفت. در همان تاریخ ناحیه بخارای شرقی با نام «جمهوریت اجتماعی شوروی مختار تاجیکستان» در درون جمهوری ازبکستان تأسیس شد و چون هیچ شهری در تاجیکستان نبود، آبادی مهاجرنشین دوشنبه به پایتختی برگزیده شد. جمهوری سوسیالیستی خودمختار تاجیکستان شوروی که شامل دوازده ناحیه از جمهوری خودمختار ترکستان و پنج ولایت بخارای شرقی می‌شد، در درون جمهوری شوروی سوسیالیستی ازبکستان قرار داشت. بنابراین، تاجیکان نه‌تنها از سرزمین‌های فارسی‌زبان ماوراءالنهر و کانون‌های معتبری چون سمرقند و بخارا بی‌بهره مانده‌بودند، بلکه از لحاظ سیاسی نیز تابع ازبکستان شدند و این وضعیت برای آن‌ها ناخوشایند بود. تا آن زمان میدان‌داری پان‌ترکیست‌ها، معدود تاجیکان اهل قلم را محتاط و خاموش نگاه داشته‌بود. از این گذشته، اندیشه تشکیل ملت برپایه قومیت که در میان مردم اروپا ریشه داشت، در امیرنشین بخارا و دیگر نواحی آسیای مرکزی سابقه‌ای نداشت و اجرای این اندیشه به دست دولت انقلابی شوروی، فارسی‌زبانان آنجا را به کلی غافل‌گیر کرده بود. اما رشد معرفت تاریخی و هویت قومی در میان فارسی‌زبانان بخارا از یک‌سو، و آغاز سرکوب اندیشه پان‌ترکیسم از جانب حکومت شوروی از سوی دیگر، به تاجیکان مجال ابراز وجود و دادخواهی داد. 
-
-در دی ۱۳۰۴ خورشیدی (ژانویه ۱۹۲۵ میلادی) ولایت پامیر به عنوان بخشی از جمهوری خودمختار تاجیکستان ایجاد شد. قیام باسماچیان تا ۱۳۰۵ خورشیدی (۱۹۲۶ میلادی) با شدت تمام در قلمرو تاجیکستان کنونی ادامه یافت. در ۲۴ مهر ۱۳۰۸ خورشیدی (۱۶ اکتبر ۱۹۲۹ میلادی) جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان با الحاق ولایت خجند، که پیش از آن بخشی از ازبکستان بود، رسما ایجاد شد و نخستین قانون اساسی آن در ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۳۱ میلادی) تصویب شد؛ با این حال، نه‌تنها سمرقند و بخارا، بلکه برخی از حاصل‌خیزترین جلگه‌های تاجیک‌نشین هم در تملک ازبکستان باقی ماند. 
-
-در دوره شوروی، مزارع تاجیکستان اشتراکی شد و صنایع سبک و سنگین گوناگونی به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم در آن‌جا ایجاد گردید، ولی سطح زندگی مردم پایین باقی ماند. در این دوره مبارزه با مذهب منجر به تعطیلی بیشتر مساجد و مدارس دینی گردید. از سال ۱۳۰۶ خورشیدی (۱۹۲۷ میلادی) تغییر تدریجی خط از فارسی به الفبای لاتینی آغاز شد تا اینکه در ۱۳۰۸ خورشیدی (۱۹۲۹ میلادی) خط لاتینی رسمیت یافت و در ۱۳۱۹ خورشیدی (۱۹۴۰ میلادی) الفبای سیریلیک جای آن را گرفت. 
-
-در دهه اول حکومت شوروی بسیاری از کسانی که از حاکمیت شوروی بر تاجیکستان ناراضی بودند یا در قیام باسماچیان مبارزه مسلحانه کرده بودند، راهی شمال افغانستان شدند. در فاصله ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۲۷ تا ۱۹۳۱ میلادی) استالین، با متهم کردن رهبران حزب کمونیست تاجیکستان به ملی‌گرایی و خیانت که آن را ناشی از تماس این رهبران با بریتانیا می‌دانست بسیاری از آنان را برکنار کرد و تا ۱۳۱۴ خورشیدی (۱۹۳۵ میلادی) حدود ۶۶ ٪ از رهبران برجسته حزب که در اواخر دهه ۱۹۳۰ میلادی به مقامات حزبی رسیده‌بودند، برکنار شدند. در محاکماتی که در سال ۱۳۱۶ خورشیدی (۱۹۳۷ میلادی) برگزار شد، رئیس‌جمهور و دبیر شورای مرکزی و رئیس کنگره خلق از حزب کمونیست تاجیکستان اخراج و با چند رهبر دیگر اعدام شدند. در دوره سرکوب‌های دهه ۱۳۱۰ خورشیدی (۱۹۳۰ میلادی) تقریبا تمامی مقامات تاجیک در حکومت تاجیکستان جای خود را به روس‌ها دادند. 
-
-در دوره شوروی قدرت در دست خجندی‌ها و متحدان کولابی آن‌ها بود. از دهه ۱۳۵۰ خورشیدی (۱۹۷۰ میلادی) به‌تدریج باورهای اسلامی در میان مردم تاجیکستان رشد یافت، از جمله در ۱۳۵۷ خورشیدی (۱۹۷۸ میلادی) شورشی ضد روس‌ها به پا شد که ۱۳ هزار نفر در آن شرکت داشتند و پس از حمله شوروی به افغانستان، شماری از مردم تاجیکستان به علت مخالفت با این حمله بازداشت شدند. 
-
-با روی کارآمدن گورباچف در سال ۱۳۶۴ خورشیدی (۱۹۸۵ میلادی) در تاجیکستان همانند دیگر جمهوری‌های شوروی، مبارزه با فساد آغاز شد. در نتیجه این سیاست، رحمان نبی‌اف که از ۱۳۶۱ خورشیدی (۱۹۸۲ میلادی) دبیر اول حزب کمونیست تاجیکستان بود، به فساد مالی و خویش و قوم بازی متهم شد و جای خود را به قهار محکموف داد. در این دوره به‌تدریج از شدت سانسور کاسته و آزادی بیان به‌ویژه در مطبوعات بیشتر شد. 
-
-استقلال تاجیکستان
-
-در بهمن ۱۳۶۸ خورشیدی (فوریه ۱۹۹۰ میلادی) به‌دنبال شایعاتی مبنی بر اسکان آوارگان ارمنی در شهر دوشنبه، مردم اعتراض کردند و در نتیجه درگیری آنان و نیروهای پلیس عده‌ای زخمی یا کشته شدند. مردم در تظاهرات خود خواستار اصلاحات اقتصادی و سیاسی، بازگشایی مساجد و احیای فرهنگ ملی خود بودند. به‌دنبال این درگیری‌ها، فعالیت حزب رستاخیز و حزب دموکراتیک تاجیکستان و حزب نهضت اسلامی غیرقانونی اعلام شد. در نوامبر ۱۹۹۰ میلادی قهار محکموف به ریاست جمهوری برگزیده شد. در ۳۱ اوت ۱۹۹۰ محکموف که با کودتای نظامیان ضد گورباچف مخالفت نکرده‌بود، به‌دنبال تظاهرات گسترده مردم مجبور به استعفا شد. در نهم سپتامبر شورای عالی تاجیکستان به استقلال تاجیکستان رأی داد. قدرالدین اصلانف، رئیس شورای عالی و کفیل ریاست جمهوری، فعالیت حزب کمونیست را ممنوع و دارایی آن را ملی کرد، اما شورای عالی که اکثر نمایندگان آن کمونیست بودند اصلانف را برکنار و رحمان نبی‌اف را جانشین وی کرد و ممنوعیت فعالیت حزب کمونیست را لغو نمود. در ششم اکتبر شورای عالی در نتیجه فشار مخالفان، فعالیت حزب کمونیست را به حال تعلیق درآورد و فعالیت حزب نهضت اسلامی را آزاد اعلام کرد. نبی‌اف بلافاصله پس از آن از کفالت ریاست جمهوری استعفا کرد تا زمینه برگزاری انتخابات فراهم شود. انتخابات ریاست جمهوری سرانجام در ۲۴ نوامبر ۱۹۹۱ برگزار و نبی‌اف با ۵۷ ٪ آرا رئیس‌جمهور شد. رقیب اصلی وی، دولت خدانظروف که از پشتیبانی احزاب اصلی مخالف کمونیست‌های پیشین برخوردار بود، ۳۴ ٪ آرا را به دست آورد، هرچند که مخالفان صحت برگزاری انتخابات را رد کردند. در ماه بعد تاجیکستان به عضویت جامعه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع درآمد. 
-
-نبی‌اف بار دیگر در چهارم ژانویه ۱۹۹۲ به حزب کمونیست تاجیکستان اجازه فعالیت داد. در مارس ۱۹۹۲ در دوشنبه در اعتراض به برکناری نوجوانف، از اهالی بدخشان، از وزارت کشور، تظاهرات ضدحکومتی آغاز شد. در آوریل ۱۹۹۲ به دنبال دستگیری مقصود اکرام‌اف، شهردار دوشنبه که اجازه نصب مجسمه فردوسی به جای مجسمه لنین را داده بود، تظاهرات مردم شدت بیش‌تری گرفت. مخالفان حکومتی تقریبا دو ماه در مرکز دوشنبه ماندند. حکومت نیز با آوردن هواداران خود از کولاب و خجند که از دوره شوروی حامی حزب کمونیست بودند تظاهراتی در دوشنبه ترتیب داد. پس از ۵۱ روز از شروع تظاهرات و کشته‌شدن حدود ۱۵۰ تن، مذاکرات مخالفان با نبی‌اف به نتیجه رسید و حکومت مصالحه ملی در یازدهم مه ۱۹۹۲ تشکیل شد که از ۲۴ وزیر آن هشت وزیر از احزاب مخالف بودند. پس از این مصالحه درگیری در دوشنبه خاتمه یافت، ولی در همان ماه نیروهای کولابی طرفدار کمونیسم ضمن مخالفت با حکومت مصالحه ملی و خلع سلاح خود، با هواداران احزاب اسلامی و دموکراتیک در آن منطقه درگیر شدند. 
-
-جنگ داخلی تاجیکستان
-
-در اواخر مه ۱۹۹۲ شبه‌نظامیان جبهه خلق تاجیک به فرماندهی سنگک صفروف که پس از ۲۳ سال زندان به جرم اعمال جنایی، آزاد شده بود از کولاب به قرغان تپه، پایگاه اصلی احزاب اسلامی و دموکراتیک، حمله کردند. کولابی‌ها ادعا می‌کردند که مخالفان از گروه‌های اسلامی افغانستان، به‌ویژه حزب اسلامی گلبدین حکمتیار، اسلحه می‌گیرند و در پایگاه‌های این حزب آموزش می‌بینند. اتحاد دموکراتیک اسلامی نیز ادعا می‌کرد که نیروهای نظامی روسیه مستقر در تاجیکستان، شبه‌نظامیان طرفدار حکومت را مسلح می‌کنند. در اواخر اوت ۱۹۹۲ شبه‌نظامیان کولابی صدها تن را در قرغان تپه کشتند. تظاهرکنندگان مخالف حکومت با ورود به کاخ ریاست جمهوری ۳۵ تن از مقامات را گروگان گرفتند. در نتیجه فشار مخالفان، نبی‌اف در هفتم سپتامبر مجبور به استعفا گردید و اکبرشاه اسکندرف، رئیس شورای عالی، کفالت ریاست جمهوری را عهده‌دار شد و عبدالملک عبدالله‌جانوف از خجند را به نخست‌وزیری برگزید. در ۲۷ سپتامبر کولابی‌ها با تصرف قرغان تپه موجب فرار هزاران تن (تا نیمه نوامبر ۰۰۰، ۱۲۶ تن) به دوشنبه شدند. 
-
-اسکندراف که در پایان دادن به جنگ داخلی شکست‌خورده بود مجبور شد برگزاری نشست شورای عالی را در خجند بپذیرد؛ ازین‌رو در دهم نوامبر ۱۹۹۲ به همراه دولت خود استعفا کرد. نشست فوق‌العاده دو هفته‌ای شورای عالی، که کمونیست‌ها در آن بیشترین سهم را داشتند، امامعلی رحمان از کولاب را به ریاست کشور و عبدالملک عبدالله جانف را به نخست‌وزیری برگزید. در حکومت جدید، وابستگان به احزاب اسلامی و دموکراتیک مناصب خود را از دست دادند و بیشتر وزرای جدید نیز کولابی بودند. شورای عالی همچنین با ادغام کولاب و قرغان تپه ولایت جدید ختلان را ایجاد کرد تا اطمینان یابد که جنوب کشور را نیروهای کولابی طرفدار کمونیسم اداره می‌کنند. 
-
-در دسامبر ۱۹۹۲ نیروهای وفادار به حکومت جدید و شبه‌نظامیان کولابی حصاری، دوشنبه را تصرف کردند و صدها تن از شبه‌نظامیان هوادار گروه‌های اسلامی و دموکراتیک را کشتند و در پایتخت و جنوب کشور به‌ویژه نسبت به مردم غرم (از پایگاه‌های اصلی نیروهای اسلامی و دموکراتیک) و بدخشان، قساوت زیادی به خرج دادند. در همین ماه به درخواست امامعلی رحمان نیروهای ارتش روسیه و ازبکستان وارد تاجیکستان شدند و در سرکوب نیروهای مخالف به حکومت تاجیکستان کمک کردند. تا مارس ۱۹۹۳ حکومت اختیار بخش اعظم کشور و از جمله غرم را به دست گرفت. در نتیجه این درگیری‌ها حدود پنجاه هزار تن کشته شدند؛ هرچند که برخی، شمار کشتگان جنگ داخلی را تا صد هزار تن برآورد کرده‌اند. شمار زیادی از روس‌ها و غیربومیان، تاجیکستان را ترک کردند و در داخل کشور حدود هشتصد هزار تن جابجا شدند که این بزرگ‌ترین جابجایی جمعیت در آسیای مرکزی از زمان اشتراکی کردن اراضی در دهه ۱۹۳۰ بود. ضمنا چند شهر و شمار ز��ادی روستا و کشتزار و کارخانه به‌کلی تخریب شد. 
-
-در دسامبر ۱۹۹۲ و ژانویه ۱۹۹۳، حدود شصت هزار تن در پی حملات کولابی‌ها به افغانستان گریختند، از جمله قاضی اکبر تورجان‌زاده بالاترین مقام مذهبی تاجیکستان که حکومت، او را به تلاش برای برقراری دولتی اسلامی متهم کرده بود. در فوریه ۱۹۹۳ فتح‌الله شریف‌زاده به جای وی مفتی تاجیکستان شد که او نیز در ژانویه ۱۹۹۶ به دست افراد ناشناسی کشته شد. 
-
-جنگ داخلی تاجیکستان در ۱۹۹۳ تا حد زیادی آرام شد، ولی درگیری‌ها با شدت کمتری تا چند سال بعد ادامه یافت. در ژوئن ۱۹۹۳ دیوان عالی رسما فعالیت حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، سازمان لعل بدخشان، سازمان رستاخیز و حزب دموکراتیک تاجیکستان را غیرقانونی اعلام کرد و عملا تنها حزب کمونیست تاجیکستان را قانونی دانست. در دسامبر ۱۹۹۳ در نتیجه اختلاف کولابی‌ها و خجندی‌ها، عبدالله‌جانوف از نخست‌وزیری استعفا کرد. مذاکرات صلح میان حکومت و مخالفانش از آوریل ۱۹۹۴ در مسکو تحت نظارت سازمان ملل و در حضور نمایندگانی از ایران، پاکستان، روسیه و ایالات متحده آمریکا آغاز شد. 
-
-در انتخابات ریاست جمهوری در ششم نوامبر ۱۹۹۴، رحمان با ۵۸ ٪ آرا بر تنها رقیب خود عبدالله‌جانوف، که ۳۵ ٪ آرا را کسب کرد، پیروز شد. در همین انتخابات ۹۰ ٪ رأی دهندگان قانون اساسی جدید را تأیید کردند. 
-
-پس از مذاکرات طولانی نمایندگان حکومت با مخالفان آن، در مسکو، کابل، آلماتی، عشق‌آباد، بیشکک، مشهد و تهران، سرانجام سیدعبدالله نوری رهبر حزب نهضت اسلامی و امامعلی رحمان، سازش‌نامه عمومی استقرار صلح و سازگاری ملی را در ۲۷ ژوئن ۱۹۹۷ در مسکو امضا کردند و رسما به جنگ داخلی پنج ساله پایان دادند. به دنبال آن شبه‌نظامیان مخالف حکومت عفو شدند و به آن‌ها اجازه بازگشت به کشور داده شد. بسیاری از این شبه‌نظامیان بنابر سازشنامه صلح، در ارتش تاجیکستان ادغام شدند. ضمنا در شورای مصالحه ملی که در نتیجه پیمان صلح به وجود آمد، و هریک از طرفین سیزده کرسی به دست آوردند و ۳۰ ٪ از مناصب حکومتی در سطح ملی و منطقه‌ای به مخالفان داده شد. 
-
-در اوایل نوامبر ۱۹۹۸ نیروهای فرمانده شورشی ارتش، محمود خدای بردی اف، به خجند حمله کردند و پنج روز نبرد شدید میان نیروهای او و سربازان حکومتی درگرفت. پس از سرکوبی تهاجم، خدای بردی اف به ازبکستان گریخت. رحمان، چند تن از جمله عبدالله‌جانوف نخست‌وزیر سابق، و دوستوف معاون پیشین رئیس‌جمهور، را از محرکان این واقعه اعلام کرد. وی همچنین اسلام کریموف، رئیس‌جمهور ازبکستان، را به دست داشتن در این توطئه متهم کرد. این وقایع به تیرگی روابط دو کشور انجامید. 
-
-در اواخر سال ۱۹۹۹ مجلس عالی به طرح‌های رحمان مبنی بر اصلاحاتی در قانون اساسی رأی داد. این اصلاحات که شامل تمدید دوره ریاست جمهوری از پنج به هفت سال و قانونی کردن احزاب سیاسی و مذهبی می‌شد، در همه‌پرسی ۲۶ سپتامبر ۱۹۹۹ به تأیید مردم رسید. در انتخابات ریاست جمهوری در ششم نوامبر ۱۹۹۹، رحمان در رقابت با تنها رقیبش، دولت عثمان، به پیروزی دست یافت. 
-
-سیاست
-
-حکومت تاجیکستان، جمهوری است. 
-
-امامعلی رحمان از سال ۱۳۷۱ ریاست جمهوری تاجیکستان را به عهده دارد. در سال ۱۳۷۱، پس از برکناری اجباری رحمان نبی‌اف، نخستین رهبر این کشور پس از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی سابق، امام علی رحمان، که پیشتر رئیس یک مجتمع کشاورزی بود، به مقام ری��ست شورای عالی تاجیکستان منصوب شد. در سال ۱۳۷۳، رحمان به مقام ریاست جمهوری انتخاب شد. پس از پایان دوره پنج ساله، او دوباره در سال ۱۳۷۸ به مدت هفت سال دیگر به این مقام برگزیده شد. 
-
-در سال ۱۳۸۲، در یک همه‌پرسی، ۹۳ ٪ مردم به اصلاح قانون اساسی (برای ممکن‌شدن انتخاب دوباره رحمان) رأی مثبت دادند. دولت می‌گوید که ۹۶ ٪ مردم در این همه‌پرسی شرکت کرده‌اند. در نوروز ۱۳۸۶ ه‍. خ (۲۰۰۷ م) امامعلی رحمان خواستار آن شد که او را امام علی رحمان بخوانند. (پیش از آن نام کامل ایشان امام علی شریفوویچ رحمان‌اف بود) از آنجا که امکان تمدید دوره ریاست جمهوری در کنار ده‌ها اصلاحیه دیگر به رأی گذاشته شد، منتقدان دولت گفتند که رأی مردم با آگاهی کامل نبوده‌است. 
-
-جغرافیا
-
-پهناوری تاجیکستان ۱۴۳ ٬ ۱۰۰ کیلومتر مربع (۹۵ ام در جهان) است و جمعیت آن ۹ ٬ ۵۱۵ ٬ ۰۰۰ تن (۹۸ ام در جهان) است (آمار ۲۰۲۰). تراکم جمعیت در این کشور ۵۷ تن در هر کیلومتر مربع است. تاجیکستان کشوری کوهستانی و سرسبز با بارندگی فراوان است که می‌تواند صادرکننده آب و برق به سایر کشورها باشد. تاجیکستان کشوری مرتفع است که رشته‌کوه پامیر آن را پوشانده‌است، ولی در شمال کشور، منطقه پست فرغانه وجود دارد. 
-
-در شمال تاجیکستان دشت فرغانه، در شمال غربی و بخش مرکزی، رشته‌کوه‌های ترکستان، زرافشان، حصار و آلای، در جنوب شرقی رشته‌کوه‌های بلند پامیر (بلندی تا ۷۴۹۵ متر) قرار دارد. در بخش جنوب غربی زمین‌های نسبتا پست‌تر وخش و حصار و غیره قرار دارد. رودها و دریاچه‌های تاجیکستان از قله‌ها سرچشمه می‌گیرند. مجموع طول ۹۴۷ رودخانه تاجیکستان بیش از ۲۸۵۰۰ کیلومتر است که ۶۰ ٪ ذخیره آبی آسیای مرکزی را تشکیل می‌دهند. 
-
-در تاجیکستان بیش از ۸۰ گونه از پستانداران، بیش از ۳۶۵ گونه پرنده، ۴۹ گونه خزنده، تقریبا ۴۰ گونه ماهی و بیش از ۱۰ هزار گونه حشره زندگی می‌کنند. از جانوران این کشور می‌توان به پلنگ برفی، سیاهگوش، خرس، گرگ، و روباه اشاره کرد. در این کشور آهو و گوسفندهای کوهی بسیاری هم زندگی می‌کنند. 
-
-در تاجیکستان چهار حفاظتگاه ملی (بیشه پلنگان، رامیت، دشت جوم و زارغول)، و ۱۳ پرورشگاه و پارک ملی فعالیت دارند. مناطق حفاظت‌شده طبیعی این کشور جمعا حدود ۲۱ ٪ از خاک کشور را دربر می‌گیرند. 
-
-رودها
-تاجیکستان دارای رودهای بسیاری است. شمار رودهایی که طول آن‌ها از ۱۰ کیلومتر تجاوز می‌کند به ۹۴۷ می‌رسد. رودهای مهم آن عبارتند از: 
-سیر دریا (سیحون) 
-آمودریا (جیحون) 
-رودخانه زرافشان
-رود پنج
-رودخانه مرغاب
-سرخ آب
-کافرنهان
-رود وخش
-
-در مجموع طول ۹۴۷ رودخانه تاجیکستان بیش از ۲۸ ٫ ۰۰۰ کیلومتر است. 
-همچنین در تاجیکستان ۱ ٫ ۳۰۰ مرداب، جمعا به مساحت ۷۰۵ کیلومتر مربع وجود دارد. بزرگ‌ترین مرداب کشور قراکول نام دارد. 
-
-مرزها
-افغانستان (جنوب): ۱۲۰۶ کیلومتر
-ازبکستان (باختر): ۱۱۶۱ کیلومتر
-قرقیزستان (شمال): ۸۷۰ کیلومتر
-چین (خاور): ۴۱۴ کیلومتر
-
-در ماه ژانویه سال ۲۰۱۱ مجلس نمایندگان تاجیکستان پروتکل تعیین خطوط مرز میان تاجیکستان و چین را تصویب کرد که طبق این سند ۱ ٫ ۱ هزار کیلومتر مربع (حدود یک درصد) از خاک تاجیکستان در ولایت بدخشان این کشور، به کشور چین داده شد. 
-
-قله‌ها
-
-تقسیمات کشوری
-
-تقسیمات کشوری تاجیکستان از ۳ ولایت، ۱ ناحیه تابع جمهوری، ۱ پایتخت، ۵۸ ناحیه و ۴۰۱ جماعت تشکیل می‌شود که ولایت‌ها شامل ولایت مختار ��وهستان بدخشان، ولایت سغد، ولایت ختلان و ناحیه‌های تابع جمهوری می‌شوند. هر ولایت به چندین ناحیه و هر ناحیه به چندین جماعت و هر جماعت به چندین ده تقسیم می‌گردد. 
-
-تقسیمات کشوری جمهوری تاجیکستان از بدو تأسیس آن دستخوش تغییر بوده‌است و نام جای‌های آن به علت‌های گوناگون عوض شده‌است. برای نمونه، انگیزه سیاسی در تغییر نام دو شهر عمده تاجیکستان مشهود است. در دوره شوروی، دوشنبه پایتخت این کشور چندی استالین‌آباد خوانده می‌شد و به شهر خجند نیز لنین‌آباد می‌گفتند. برخی از تغییر نام‌ها به‌دلیل جابه‌جایی جمعیت بوده‌است. برای نمونه در اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی که گروهی از مردم مستچا از بالا آب زرافشان به دشت‌های واقع در گوشه شمال غربی تاجیکستان کوچانیده شدند، نام مستچا را با خود به آن‌جا بردند. 
-
-ولایت خودمختار بدخشان، تنها ولایتی است که نام آن از بدو تشکیل تاجیکستان تاکنون بی‌تغییر مانده‌است. صفت «مختار» (خودمختار) برای این ولایت هرگز جدی نبوده‌است و آن اختیارات فرهنگی که قانون اساسی اتحاد شوروی برای نواحی خودمختار پیش‌بینی کرده‌بود، از جانب مردم بدخشان مورد تقاضا نبوده‌است. ولایت خجند در شمال که رشته حصار، آن را از دیگر نواحی تاجیکستان جدا می‌کند، در دوره شوروی، لنین‌آباد خوانده می‌شد. نواحی مرکزی و جنوبی که تنه اصلی تاجیکستان را تشکیل می‌دهد و مشتمل بر یک تا ۴ ولایت بوده، بارها دستخوش تجدیدنظر اداری واقع شده‌است. در سال ۱۹۴۴ میلادی این ناحیه مشتمل بر ولایت مرکزی وابسته به پایتخت یا «ناحیه‌های تابع جمهوری»، غرم، کولاب و قرغان تپه بود. ابتدا ولایت کولاب و سپس ولایت قرغان تپه در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی از ناحیه‌های تابع جمهوری جدا شدند. پس از استقلال تاجیکستان دو ولایت کولاب و قرغان تپه در ولایت واحدی ادغام شدند که نام تاریخی ختلان بر آن نهاده شد. 
-
-اقتصاد
-تاجیکستان یکی از جمهوری‌های سابق اتحاد جماهیر شوروی است. در سال ۲۰۰۵، تولید ناخالص ملی آن نزدیک به ۲ میلیارد دلار بود. 
-
-واحد پول این کشور سامانی نام دارد. هر سامانی معادل ۰ ٫ ۰۸ دلار آمریکا و هر دلار معادل ۱۲ ٫ ۴۶ سامانی است. (آوریل ۲۰۲۲). 
-
-نفت و گاز تاجیکستان
-دولت تاجیکستان حدود ۹۰ درصد از نیازهای انرژی خود را با واردات تأمین می‌کند. بیشتر ذخایر نفت و گاز این کشور در جنوب غرب تاجیکستان در امتداد حوزه آمودریا قرار دارد. 
-
-به گزارش پایگاه اینترنتی روزنامه وال‌استریت ژورنال، شرکت ملی نفت چین (سی ان پی سی)، توتال فرانسه و شرکت انگلیسی-کانادایی تزیس پترولیوم توافقنامه‌ای برای توسعه میدان‌های نفت و گاز در تاجیکستان امضا کردند. بنابر اعلام شرکت تزیس پترولیوم، منطقه بوختار احتمال دارد ۳ ٬ ۲۲ تریلیون مترمکعب گاز و ۸ ٫ ۵ میلیارد بشکه نفت داشته باشد. 
-
-چندی پیش نیز یک شرکت نفتی انگلیس در بیانیه‌ای اعلام کرد، تاجیکستان ذخائر نفت و گاز بسیاری دارد که به‌طور قابل توجهی بیشتر از ذخایر باقی‌مانده منابع نفتی در دریای شمال است. 
-
-این میزان نفت در تاجیکستان از ذخایر کشورهای صادرکننده‌ای چون جمهوری آذربایجان با صادرات روزانه ۸۲۰ هزار بشکه، عمان ۷۰۵ هزار بشکه و نروژ ۱ میلیون و ۶۰۰ هزار بشکه بیشتر است. 
-
-همچنین میزان منابع گازی تاجیکستان از کشورهای صادرکننده گاز مانند الجزایر، مصر و ازبکستان بیشتر است. 
-
-مردم
-
-طبق گزارش چکیده‌نامه جهان سازمان سی‌آی‌ای، جمعیت تاجیکستان در سال ۲۰۲۰ میلادی ۹ ٬ ۵۳۷ ٬ ۶۴۵ تن برآورد شده‌است که از این تعداد نزدیک به ۸۴ ٫ ۳ ٪ تاجیک و ۱۳ ٫ ۸ ٪ ازبک‌اند. قرقیزها، ترکمن‌ها، تاتارها، عرب‌ها و روس‌ها روی‌هم‌رفته نزدیک به دو درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. تاجیک‌ها به فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. دو زبان فارسی و ازبکی در تاجیکستان به گستردگی سخن رانده می‌شوند که فارسی تاجیکی از شاخه زبان‌های ایرانی و ازبکی از شاخه زبان‌های ترکی‌تبار است. 
-
-تاریخ و فرهنگ تاجیکستان با ایران اشتراکات بسیاری دارد. در پاره‌هایی از دوران پیش از اسلام، تاجیکستان جزئی از شاهنشاهی ایران بود. پس از اسلام، سرزمین خراسان و فرارود (از جمله تاجیکستان) زنده‌کننده فرهنگ ایرانی و به وجود آورنده زبان پارسی دری بود که جانشین زبان پهلوی گشت. نخستین شاعران پارسی‌زبان از این ناحیه به پا خاستند، مانند رودکی، که پدر شعر پارسی شناخته می‌شود. در نخستین سده‌های هجری، خراسان و فرارود مهد تمدن و علوم ایرانی بوده و بزرگانی مانند ابن‌سینا و فارابی در آنجا پرورش یافته‌اند. حکومت سامانی نیز از تاجیکستان برخاسته‌است. 
-
-دین حدود ۹۸ ٪ از مردم تاجیکستان اسلام است (۹۵ ٪ سنی حنفی، اقلیت ۵ ٪ شیعه که غالبا شیعه اسماعیلی و کمتر از ۱ ٪ آن شیعه دوازده‌امامی) است. شیعیان بیشتر در بدخشان زندگی می‌کنند. مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، بوداییان و بهائیان از جمله اقلیت‌های دینی ساکن در تاجیکستان هستند. طریقت نقشبندیه تصوف نیز در تاجیکستان وجود دارد. 
-
-شخصیت‌ها
-
-باباجان غفورف تاریخ‌دان و نویسنده کتاب تاریخ تاجیکان از اهالی تاجیکستان است. تیمور ملک نیز از شخصیت‌ها و قهرمانان تاریخی تاجیک به‌شمار می‌آید. 
-
-بانو گلرخسار شاعر معاصر تاجیکستان از همراهان مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو و سیمین بهبهانی و بسیاری از دیگر شاعران و اهل فرهنگ و هنر ایران بوده و است. 
-
-ادبیات
-نظم (سروده) و نثر (نوشتار) فارسی تاجیکی در درازنای (درطول) چندین سده پیشرفت کرد. زمانه بالندگی و نمایان شدن ادبیات فارسی (تاجیکی) با سده‌های میانه (قرون وسطی) (سده ۹ تا ۱۱ میلادی) همخوانی دارد، هنگامی‌که در آسیای میانه نخستین دولت تاجیکان ساخته می‌شود (م ۸۷۴ – ۱۰۰۵). درست همین زمانه از پیشرفت مردم تاجیک برشمرده می‌شود. سامانیان به علم و ادبیات و هنر نگاه ویژه‌ای نشان می‌دادند. شاعران و دانشمندان همان زمانه به‌مانند رودکی، ابن‌سینا، فردوسی، عنصری، دقیقی در دربار شاهان سامانی کار و کوشش می‌کردند. ایرانیان و تاجیکان آن روزگار یک تبار با ریشه‌های به هم پیوسته بودند و ادبیات، صنعت، هنر و علم نیز در دسترس همگان بود. رودکی بنیانگذار ادبیات فارسی (تاجیکی) است. چیرگی عرب‌ها به آسیای میانه دگرگونی‌های زیادی باخود آورد. بناها و معماری پیشین تاجیکان نیست و نابود می‌شد، کتاب‌ها سوزانده می‌شدند. در آسیای میانه دین اسلام جاری‌شده و زبان عربی همگانی گردید. زبان نوین ادبی - زبان فارسی (تاجیکی) در سده‌های ۹ و ۱۰ میلادی پایه‌گذاری شد. رودکی - سراینده برجسته، پایه‌گذار ادبیات فارسی (تاجیک)، نخستین شده (اثر) زبان را نمایان کرد و آن را در سروده‌های خود به‌کار برده، چندین گونه (ژانر) ادبی آن زمان را به‌وجود آورد. به‌ویژه در همان روزگار سرآمد ادبیات فارسی (تاجیک) شناخته‌شده، و در سراسر جهان پرآوازه گردید. در پایان سده ۹ میلادی فردوسی «شاهنامه» بی‌زوال (سودمند) خود را رونمایی کرد، که از دید معنا و اندازه (حجم) در سراسر ادبیات جهان همتایی ندارد. سده ۱۰ میلادی با به روی کار آمدن داستان‌های احساسی شناخته شده‌است. به‌ویژه در همین ژانر (گونه ادبی) رشته داستان‌های عنصری، اییوکی، گنگوری، عمر خیام می‌باشند، ولی «خمسه» نظامی گنجوی بهترین نمونه به‌شمار می‌آید که در سده ۱۰ پدید آمده‌است. در سده ۱۰ «بوستان» و «گلستان» سعدی، در سده ۱۱ داستان‌های امیرخسرو دهلوی و خواجه کرمانی، کمال خجندی و غزل‌های حافظ شیرازی پدیدار شده‌اند. سده ۱۰ همچنین با نظم جامی شناخته شده‌است. 
-
-آموزش و پرورش و فرهنگ تاجیکستان
-در سال ۲۰۱۲ میلادی در دوشنبه، کتابخانه ملی تاجیکستان که در آسیای میانه بزرگ‌ترین کتابخانه به‌شمار می‌رود، بنیان نهاده شد و راه‌اندازی شد. در کتابخانه ملی تاجیکستان بیش از شش میلیون نسخه (نسک) کتاب وجود دارد. 
-
-بازگشایی آثارخانه (موزه) ملی از نمونه رویدادهای تاریخی و دستاوردهای ارزشمند فرهنگی در تاجیکستان است. در بیستم مارس ۲۰۱۳ میلادی در شهر دوشنبه مراسم بازگشایی بنای نو آثارخانه (موزه) ملی تاجیکستان برگزار گردید. در این مراسم، امام‌علی رحمان و شهروندان شهر دوشنبه همراهی نمودند. در تالار بزرگ آثارخانه ملی تاجیکستان رئیس‌جمهور کشور، امام‌علی رحمان، با نمایندگان سیرشمار ضیاءیان ایجادکار جمهوری دیدار داشت. 
-
-طبق گزارش بانک جهانی، کم و بیش همه تاجیک‌های بالای پانزده سال باسوادند. 
-
-در تاجیکستان بیست و چهار دانشگاه وجود دارد که ازین میان برترین دانشگاه ملی تاجیک و کهن‌ترین دانشگاه دبیری تاجیک می‌باشد. چهار دانشگاه تاجیک در سال ۲۰۲۰ مورد تأیید وزارت علوم ایران بوده‌اند که عبارتند از: 
-Tajik Technical University
-Polytechnical Institute of Tajik Technical University
-Tajik State University of Commerce
-Institute of Economy and Trade, Tajik State University of Commerce in Khujand City
-
-هر چهار دانشگاه بالا در گروه ج (متوسط) قرار گرفته‌اند. 
-
-هیچ‌کدام از دانشگاه‌های تاجیکستان مورد تأیید وزارت بهداشت نیستند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تغییر خط در تاجیکستان
-مردم تاجیک
-فهرست شهرهای تاجیکستان
-قانون اساسی تاجیکستان
-خط تاجیکی
-میدان مین مرز ازبکستان-تاجیکستان
-انجمن پیوند
-سازمان اطلاعات تاجیکستان
-فرهنگ تاجیکستان
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-
-Tajikistan at UCB Libraries GovPubs
-
-
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-جمهوری‌های اتحاد شوروی
-کشورها و سرزمین‌های ایرانی
-کشورها و سرزمین‌های ایرانی‌زبان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-تاجیکستان
-کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای
-تاجیکستان
-میرزا محمد فرخی یزدی ملقب به تاج الشعرا (۱۲۶۸ خورشیدی – ۲۵ مهر ۱۳۱۸) شاعر و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه و دموکرات صدر مشروطیت، سردبیر نشریات حزب کمونیست ایران از جمله روزنامه طوفان و همچنین نماینده مردم یزد در دوره هفتم مجلس شورای ملی بود. 
-
-زندگی
-
-خانواده و تحصیلات
-پدرش محمدابراهیم سمسار یزدی بود. برادری داشت عبدالغفور نام، که یازده سال از وی بزرگ‌تر بود. فرخی علوم مقدماتی را در یزد فراگرفت. قدری در مکتبخانه و مدتی در مدرسه مرسلین انگلیسی یزد تحصیل کرد. فرخی تا حدود ۱۶ سالگی درس خواند و فارسی و مقدمات عربی را نیک آموخت. او در حدود ۱۵ سالگی، و به دلیل اشعاری که علیه مدرسان و مدیران مدرسه یزد می‌سرود، از مدرسه اخراج شد. 
-
-اشعار
-فرخی شاعری را از کودکی آغاز کرد و فرخی خود معتقد بود که طبع شعرش برخاسته از مطالعه اشعار سعدی به خصوص رباعی زیر است: 
-
-شعر فرخی از میان شعرای متقدم، بیش از همه از مسعود سعد سلمان متأثر است. او علاوه بر اشعار سیاسی، در سرودن غزلیات عاشقانه نیز تبحر داشته‌است: 
-
-سروده فوق مورد استقبال تمام شعرای پارسی‌زبان واقع گردید؛ مخصوصا شعرای بزرگ افغانستان مانند قاری عبدالله خان و امیر عمرخان. 
-حسین مکی در مقدمه دیوان فرخی در ادامه اضافه می‌کند: 
-
- «مقام فرخی در غزل‌سرایی [را باید] دریابند. نه‌تنها مرگ وی را یکی از ضربات سهمگین بر پیکر دلفریب ادب و درشت سیلی بر چهره زیبای سخن دانند بلکه فقدان المناک ادبی جبران‌ناپذیر به‌شمار آرند، زیرا این قبیل اشخاص در هر عصری خود به خود پیدا نمی‌شوند و قرن‌ها می‌گذرد تا چنین افرادی پا به عرصه ظهور گذارند». 
-
-این شعر نیز از اوست: 
-
-شعر کامل
-
-آغاز مبارزه در یزد
-فرخی از هواداران جدی و حقیقی حزب دموکرات در شهر یزد بود. وی در غزلی آزادی را چنین می‌ستاید: 
-
-در نوروز سال ۱۲۹۷ ش، فرخی برخلاف سایر شعرای شهر که معمولا قصیده‌ای در مدح حاکم و حکومت وقت می‌ساختند شعری در قالب مسمط ساخت و در مجمع آزادیخواهان یزد خواند. در پایان این مسمط ضمن بازخوانی تاریخ ایران، خطاب به ضیغم‌الدوله قشقایی حاکم یزد چنین گفت: 
-
-به همین دلیل حاکم یزد دستور داد دهانش را با نخ و سوزن دوختند و به زندانش افکندند. تحصن مردم یزد در تلگرافخانه شهر و اعتراض به این امر موجب استیضاح وزیر کشور وقت از طرف مجلس شد؛ ولی وزیر کشور به‌کلی منکر وقوع چنین واقعه‌ای شد. دو ماه بعد فرخی از زندان یزد فرار کرد و شعر زیر را با زغال بر دیوار زندان نگاشت: 
-
-فرخی درباره دوخته شدن لبانش سروده‌است: 
-
-مبارزه در تهران
-میرزا محمد فرخی یزدی در اواخر سال ۱۲۹۸ شمسی (خورشیدی) به تهران سفر کرد و در آنجا مقالات و اشعار مهیجی را درباره آزادی در روزنامه‌ها به نشر سپرد. وی در جریان جنگ جهانی اول، رهسپار بغداد و کربلا شد، در آنجا تحت پیگرد انگلیسی‌ها قرار گرفت. وی هنگامی‌که به‌طور ناشناس عزم ورود به ایران از طریق موصل را داشت به دست سربازان روسیه مورد سوء قصد قرار گرفت. در دوران نخست‌وزیری وثوق‌الدوله با قرارداد ۱۹۱۹ مخالفت کرد و به همین سبب مدت‌ها در زندان شهربانی محبوس شد. با وقوع کودتای سوم اسفند، همراه با بقیه آزادیخواهان باز هم مدتی را در باغ سردار اعتماد زندانی گردید. 
-
-او در شهریور ۱۳۰۰ شمسی در نقد قرارداد ۱۹۱۹ خطاب به لرد کرزن سیاستمدار انگلیسی می‌سراید: 
-
-روزنامه‌نگاری
-فرخی در سال ۱۳۰۰ ش در تهران روزنامه طوفان را منتشر ساخت. 
-بنا به افشاگری ژرژ آقابکوف جاسوس شوروی در ایران، فرخی به دلیل تشویق یکی از کارمندان سفارت روسیه که صمیمیت زیادی با او داشت مقالاتی در تمجید وستایش از تشکیلات شوروی در ایران به چاپ رساند. 
-
-طوفان در طول مدت انتشار بیش از پانزده مرتبه توقیف و باز منتشر شده‌است. گاه نیز به سبب زندانی شدن فرخی، انتشار روزنامه دچار وقفه گردیده‌است. در مواقعی که روزنامه طوفان توقیف می‌شد، فرخی با در دست داشتن مجوز و امتیاز سایر روزنامه‌ها همچون پیکار، قیام، طلیعه، آیینه افکار و ستاره شرق مقالات و اشعار خود را منتشر می‌نمود. فرخی درباره توقیف‌ها�� مکرر روزنامه‌هایش سروده: 
-
-غزلی از او درباره وضعیت سیاسی حاکم در زمان رضاشاه سروده است: 
-
-نمایندگی مجلس
-در سال ۱۳۰۷ ش فرخی یزدی به عنوان نماینده مجلس شورای ملی در دوره هفتم قانون‌گذاری، از طرف مردم یزد انتخاب شد و به همراه محمود رضا طلوع، جناح اقلیت را تشکیل دادند. با توجه به اینکه تمامی بقیه وکلا حامی دولت رضاشاه بودند، فرخی مرتبا از سایر وکلا ناسزا می‌شنید و حتی یک‌بار حیدری، نماینده مهاباد او را آماج ضرب و شتم کرد. از آن پس با اظهار اینکه حتی در کانون عدل و داد نیز امنیت جانی ندارد، ساکن مجلس شد و پس از چند شب، مخفیانه از تهران فرار کرد. 
-
-زندان و مرگ
-وی از طریق شوروی به آلمان رفت و مدتی در نشریه‌ای به نام «پیکار» که صاحب‌امتیاز آن غیرایرانی بود، افکار انقلابی خود را منتشر ساخت. در ملاقاتی با عبدالحسین تیمورتاش فریب وعده او را خورد و از طریق ترکیه و بغداد به تهران بازگشت و بلافاصله تحت نظر قرار گرفت. اندکی بعد به بهانه بدهی به یک کاغذ فروش ابتدا به زندان ثبت و سپس به زندان شهربانی افتاد. هم‌زمان پرونده‌ای با اتهام «اسائه ادب به مقام سلطنت» برای وی تشکیل گردید. ابتدا به ۲۷ ماه و پس از تجدید نظر به سی ماه زندان محکوم شد و به زندان قصر منتقل گردید. 
-
-بنا به اظهار دادستان محاکمه عمال شهربانی، فرخی در بیمارستان زندان، به وسیله تزریق آمپول هوا توسط پزشک احمدی کشته شد، اگرچه گواهی رئیس زندان حاکی از فوت فرخی بر اثر ابتلا به مالاریا و نفریت است. مدفن فرخی نامعلوم بوده، ولی احتمالا در گورستان مسگرآباد به‌طور ناشناس دفن شده‌است. 
-
-احمد کسروی وکیل تسخیری پزشک احمدی بود و در دادگاه از او دفاع کرد. کسروی با استناد به مدارک و ارائه آن‌ها به دادگاه، خواستار تبرئه احمدی شد. متن دفاعیات احمد کسروی از سرپاس مختاری و احمد احمدی (پزشک) نخست در نشریه پرچم (۱۳۲۱ – ۱۳۲۲) و در دوره معاصر، در کتابی مستقل (دفاعیات احمد کسروی از سرپاس مختاری و پزشک احمدی؛ انتشارات خاوران: پاریس، پاییز ۱۳۸۳) منتشر شد. در باره مرگ فرخی یزدی، کسروی در همین کتاب مشخصا ذکر می‌کند: 
-
- «تعجب می‌کنم که فرخی، به حکایت پرونده، چند مرض مهلکی از نفریت و مالاریای مزمن و مانند اینها داشته و چون مرده، طبیب قانونی مرگ او را عادی دانسته و جواز دفن صادر کرده، با این حال اصرار می‌کنند که او را کشته‌شده با دست احمدی وانمایند و به تکلفات باورنکردنی می‌پردازند!» (ص ۱۲۱). 
-
-سلول فرخی یزدی
-
-بنابر اظهارات علی‌اصغر مونسان مدیر عامل شرکت توسعه فضاهای فرهنگی شهر تهران در زمان مرمت زندان قصر به سلولی برخوردند که بر دیوارهایش اشعار فرخی یزدی نقش بسته بوده و با توجه به این موضوع اتاق مذکور را به عنوان سلول فرخی یزدی شناسایی کرده و تنها آن را مرمت و بازسازی کرده در معرض بازدید عموم قرار داده‌اند. 
-البته جای آن دارد که متخصصان فن صحت این مطلب را به شکل دقیق‌تری مورد بررسی قرار دهند. 
-
-شعر کامل
-
-زندان قصر ۱۳۱۸
-
-خواندن اشعار فرخی
-علی شیرازی (خواننده سنتی) هشت قطعه از اشعار فرخی را به صورت آواز و ضربی برای فیلم مستند فرخی یزدی به کارگردانی هومن ظریف اجرا کرد. البته هشت قطعه آوازی و ضربی شیرازی متفاوت با موسیقی تیتراژ فیلم است که آن را گروه موسیقی خورشید سیاه به‌طور جداگانه اجرا کرده‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-نرگس مست (فیلم) 
-
-منابع
-
-سه شاعر انقلابی، به کوشش و اهتما�� داود علی‌بابایی، چاپ اول، ۱۳۸۴ انتشارات امید فردا
-
-پیوند به بیرون
-
-مقاله فرخی یزدی، سخنوری سخندان و ستم‌ستیز به قلم حسین مسرت
-مصونیت پارلمانی در عصر رضاشاه
-فرخی و حکومت شتر گاو پلنگ
-
-
-افراد انقلاب مشروطه
-اهالی یزد
-درگذشتگان ۱۳۱۸
-درگذشتگان ۱۹۳۹ (میلادی) 
-درگذشتگان در زندان اهل ایران
-روزنامه‌نگاران مرد اهل ایران
-زادگان ۱۲۶۸
-زادگان ۱۸۸۹ (میلادی) 
-زندانیان اهل ایران
-زندانیان درگذشته در زندان‌های ایران
-سیاستمداران اهل ایران
-شاعران اهل یزد
-شاعران سده ۲۰ (میلادی) اهل ایران
-شاعران مرد اهل ایران
-نمایندگان دوره هفتم مجلس شورای ملی
-نمایندگان یزد در مجلس شورای اسلامی
-اسطوره‌شناسی دانشی است که به بررسی روابط میان اسطوره‌ها و جایگاهشان در دنیای امروز می‌پردازد. 
-
-بیش‌تر اسطوره‌ها بازمانده از روزگاران باستان هستند؛ گرچه جوامع مدرن نیز اسطوره‌های خاص خود را دارند. تحول اساطیر هر قوم، معرف تحول شکل زندگی، دگرگونی ساختارهای اجتماعی و تحول اندیشه و دانش آن‌هاست. در واقع، اسطوره، نشانگر یک دگرگونی بنیادی در پویش بالارونده ذهن بشری است. اسطوره‌ها روایاتی هستند که از طبیعت و ذهن انسان بدوی، ریشه می‌گیرند، و برآمده از رابطه دوسویه این دو هستند. 
-
-ریشه واژه «اسطوره» 
-واژه اسطوره که جمع شکسته عربی آن به‌گونه اساطیر به‌کار می‌رود، ریشه‌هایی نیز در زبان‌های هندوآریایی دارد. در زبان سنسکریت Sutra به معنی داستان یا گفتار مذهبی است که کارکرد آموزشی و روحانی دارد و بیشتر در نوشته‌های هندویی، بودایی یا چین و ایرانی به‌کار رفته‌است. سوترا در یونانی Historia به معنی جستجو و آگاهی، در فرانسوی Histoire، در انگلیسی به دو صورت Story به معنی حکایت، داستان و قصه تاریخی، و History به معنی تاریخ، گزارش و روایت به‌کار می‌رود. 
-
-مهرداد بهار در کتاب پژوهشی در اساطیر ایران، به واژه‌شناسی اسطوره پرداخته‌است. او واژه «اسطوره» را واژه‌ای برگرفته از زبان عربی می‌داند و اعتقاد دارد «الاسطوره» و «الاسطیره»، در زبان عرب به معنای روایت و حدیثی است که اصلی ندارد. وی این واژه عربی را نیز، برگرفته از اصل یونانی historia (به معنای استفسار، تحقیق، اطلاع، شرح و تاریخ) می‌داند که از دو جزو ترکیب یافته‌است: یکی از واژه histor یا -history، به معنای داور، و دیگری پسوند -ia. او اعتقاد دارد واژه history با مصدر یونانی iden، به معنای دیدن، خویشاوند است. بهار در ادامه، واژه‌های لاتینی Vidēre، به معنای دیدن، یونانی idenai، به معنای دانستن، سنسکریت vidyā و اوستا vaēdya، به معنای دانش، و فارسی «نوید» به معنای خبر خوش، مژده و بشارت، را با این واژه هم‌ریشه می‌داند. وی، همچنین ریشه هند و اروپایی نخستین این واژه‌های خویشاوند را vid- می‌داند. 
-به اعتقاد بهار، در زبان‌های اروپایی، واژه myth در انگلیسی و فرانسه و myth و mythe در آلمانی، از نظر محتوای معنایی، برابر واژه اسطوره و حالت جمع آن‌ها، برابر واژه اساطیر در زبان پارسی است. او واژه myth را برگرفته از اصل یونانی mouth، به معنای سخن و افسانه، و آن را با دو واژه فارسی «مست» و «مویه»، هم‌ریشه می‌داند. 
-
-پیشینه پژوهش در حوزه اسطوره‌شناسی
-از دیدگاه تاریخی، مهم‌ترین رویکردهای مدرن در مطالعات اسطوره‌شناختی توسط افرادی همچون فروید، یونگ، لوی برول، لوی استروس، فرای، و گروه‌هایی همچون مکتب شوروی و حلقه اسطوره و آیین پایه‌گذاری شده‌است. 
-
-نخستین نظریه‌های انتقادی در باب اسطوره طی سده نوزدهم میلادی ارائه گردید. در این سده پژوهشگران، اسطوره‌ها را به‌عنوان نمونه‌های منسوخ و ناکارآمد اندیشه انسانی معرفی می‌نمودند و باور داشتند که اسطوره چیزی بیش از همتای ابتدایی دانش مدرن نیست. 
-اما در سده بیستم میلادی بسیاری از پژوهشگران اسطوره‌شناس این دیدگاه را ناقص دانسته و رد کردند. در اصل امروز دیگر به اسطوره به‌عنوان سویه متضاد یا مخالف دانش نگاه نمی‌شود. از دید اسطوره‌شناسی مدرن، بررسی و تفسیر اسطوره‌ها به معنای کنار نهادن دانش نیست. 
-یونگ تلاش کرد بنیادهای روان‌شناختی پنهان در پس جهان اسطوره‌ها را دریابد. او بر این باور بود که همه انسان‌ها در وابستگی به یک سری از نیروهای ذاتی ناخودآگاه با یکدیگر شریک هستند، که او نامشان را کهن‌الگو نهاد
-لوی استروس عقیده داشت اسطوره‌ها بازتاب الگوهای ذهنی انسان هستند و بیش‌تر در پی یافتن این ساختارهای ذهنی و به‌ویژه دوگان‌های متضاد (همچون خوب و بد، یا مهربان و ستمگر) در دل اسطوره‌ها بود. 
-
-الیاده بر این باور بود که یکی از محوری‌ترین کارکردهای اسطوره، بنیان نهادن سرمشق‌هایی برای رفتار انسانی است. او نشان داد که نه‌تنها اسطوره‌سازی در تضاد با جهان امروز نیست، بلکه انسان مدرن نیز به ناچار همچون نیاکانش اسطوره‌های ویژه خود را می‌سازد. در نیمه سده بیستم میلادی بارت مجموعه مقالاتی منتشر کرد که در آن‌ها فرایند اسطوره‌سازی در جوامع مدرن را بررسی نمود. از دید وی، از آن‌جایی که تبیین مقررات اخلاقی وظیفه دانش مدرن نیست، انسان همواره نیاز دارد برای درک یک رسم اخلاقی، با تجربیات اسطوره‌ای / دینی درک‌شده در گذشته مرتبط شود. 
-
-تعریف افسانه
-افسانه را از دیدگاه‌های گوناگون می‌توان مورد بررسی قرار داد. جامعه‌شناسان، دین‌شناسان و روان‌شناسان و… هر یک به نوعی از افسانه‌ها برای بیان شناخت خاستگاه تفکر و عاطفه بشر و آرزوهای آدمی بهره جسته‌اند. انسان‌های جوامع کهن پیچیدگی‌های جهان بیرونی خود را در روایت‌های ساده برای خویش بازگشایی می‌کردند. افسانه با ادبیات، فلسفه و دین همواره پیوندی نزدیک داشته‌است. افسانه‌های ملل مختلف با همه اختلافاتی که در جزئیات با هم دارند در ساختار دارای یک سرنمون و روایت شبیه به هم می‌باشند. 
-جیمز فریزر و ادوارد برنت تایلر افسانه را حاصل تلاش انسان آغازین برای شناخت جهان می‌دانند. 
-لوسین لوی-برول افسانه را گونه‌ای از شناخت برآیند ذهن پیش‌منطقی انسان آغازین می‌داند. 
-الکساندر کراپ افسانه را روایتی از خدایان می‌داند که توجیه‌کننده پدیده‌های طبیعی است. 
-از دید ماکس مولر افسانه گونه‌ای تبدیل مفاهیم استعاری به شبه‌واقعی است. 
-در نظریه کارکردگرای برونیسلاو مالینوفسکی افسانه پاسخی‌است به پرسش‌های فلسفی انسان ابتدایی و واقعیتی است که در شکل عقاید و تصعید این عقاید و در قوانین کارکردی رفتار یعنی اخلاقی پدیدار می‌شود. 
-لوی استروس در نظریه ساختارگرای خود افسانه را لایه ژرف اندیشه انسانی می‌داند و از دید او معنی هر افسانه براساس شکل آن تغییر می‌یابد و بدین‌سان معنی افسانه چند لایه و در هر زمان معنی خاصی دارا است و نزد هر فرد و در هر جامعه برداشت‌های متفاوتی ازآن وجود دارد؛ و از این برداشت‌ها می‌توان به ساختار و الگوی ناخودآگاه قومی یک جامعه پی برد. 
-میرچا الیاده با توجه به نگرش آیین‌گرای خود افسانه را خمیرمایه دین می‌داند. 
-ژرژ دومزیل بر خلاف روش تحلیلی فروید دنبال یک عامل ثابت انسان‌شناختی نیست، بلکه در افسانه‌ها روایت‌های مختلف و نسخه‌های بدل یک افسانه را از نظر ساختار قیاسی و تطبیقی بررسی می‌کند؛ و بیش از هر چیز به جزئیات نظر دارد. 
-پل رادین افسانه را از دیدگاه اقتصادی آن بررسی می‌کند و بر آن است که در شناخت افسانه‌ها باید به ساختار زیر بنایی آن پرداخت. 
-
-آن دسته از کسانی‌که چه در گذشته و چه امروزه به پژوهش، واکاوی و شناخت اسطوره‌ها اشتغال دارند، تا کنون برای اسطوره تعریف مشخص، دقیق و پذیرفتنی برای همگان نیافته‌اند، بلکه هریک به میل و اشتیاق و وابستگی‌های اجتماعی خویش آن را تعریف کرده‌اند. گه‌گاه در تعریف متخصصان از اسطوره اشکالاتی دیده می‌شود، علت آن این است که آن‌ها به اسطوره از سر اعتقاد و ایمان می‌نگرند. آنان دنبال این اندیشه لوی استروس که «برای درک اندیشه وحشی باید با او و مثل او زندگی کرد» نه‌تنها به ساختار، بلکه به عمل‌کرد جادویی اسطوره در جامعه، و در واقع، به اعجاز آن در ایجاد همبستگی قومی و عقیده‌ای ایمان می‌آورند و به همین دلیل برای آن‌ها اسطوره یا نهاد زنده بسیار مهم‌تر از نهادهای کهن است. 
-
-میرچا الیاده دین‌شناس رومانیایی افسانه را چنین تعریف می‌کند: 
-
-افسانه نقل‌کننده سرگذشت قدسی و مینوی است، راوی واقعه‌ای است که در زمان نخستین، زمان شگرف بدایت همه چیز رخ داده‌است. به بیان دیگر: افسانه حکایت می‌کند که چگونه به برکت کارهای نمایان و برجسته موجودات فراطبیعی، واقعیتی، چه کل واقعیت، یا تنها جزئی از آن پا به عرصه وجود نهاده‌است؛ بنابراین، افسانه همیشه متضمن روایت یک خلقت است، یعنی می‌گوید چگونه چیزی پدید آمده و هستی خود را آغاز کرده‌است. افسانه فقط از چیزی که به‌راستی روی‌داده و به‌تمامی پدیدار گشته، سخن می‌گوید. شخصیت‌های افسانه موجودات فراطبیعی‌اند و تنها به دلیل کارهایی که در زمان سرآغاز همه چیز انجام داده‌اند، شهرت دارند. اساطیر کار خلاق آنان را بازمی‌نمایانند و قداست یا فراطبیعی بودن اعمالشان را عیان می‌سازند. 
-
-در مقابل هستند عده دیگری که به افسانه صرفا از سر انکار می‌نگرند. این گروه افسانه را یکی از الگوهای تاریخی یا سازواره‌ای کهنه و از کار افتاده می‌بینند که پیشرفت بشر آن را از رده خارج کرده‌است. در نظر یونگ و فروید افسانه‌شناسی دانی است که از فرافکنی نمادین تجربیات روانی نوع بشر به وجود آمده‌است. 
-
-افسانه، قصه‌ای‌است با خصلتی خاص، یعنی نقل روایتی که در آن خدایان یک یا چند نقش اساسی دارند. افسانه‌شناسی علمی‌است که کارش طبقه‌بندی و بررسی مواد و مصالح افسانه‌شناختی بر حسب روش تحلیل و وارسی دقیقی که در همه دیگر علوم تاریخی معمول‌است. 
-
-به عبارت دیگر، افسانه تلاشی برای بیان واقعیت‌های پیرامونی با امور فراطبیعی است. انسان در تبیین پدیده‌هایی که به علتشان واقف نبوده به تعبیرات فراطبیعی روی آورده و این زمانی است که هنوز دانش بشری توجیه‌کننده حوادث پیرامونی‌اش نیست. 
-به عبارت دیگر، انسان در تلاش برای ایجاد صلحی روحی میان طبیعت و خودش افسانه‌ها را خلق کرده‌است. 
- «از دیدگاه انسان به اصطلاح ابتدایی، افسانه تاریخ است. از دیدگاه انسان مدرن، افسانه و تاریخ دو چیز متمایز و کاملا متفاوت���اند.» 
-
-با آن‌چه دانشمندان افسانه‌شناس به آن پرداخته‌اند به تعریفی کامل ولی چند وجهی از افسانه می‌رسیم و می‌توان از لوی استروس نقل‌قول کرد که: «… ارزش افسانه‌ای داستان، حتی از خلأ بدترین ترجمه‌ها و برگردان‌ها نیز حفظ می‌شود. ذات و مفهوم افسانه نه در سبک و سیاق آن و نه در موسیقی کلامی یا ترکیبی است که با اجزا ایجاد می‌کند، بلکه ارزش افسانه در قصه‌ای است که می‌گوید…» و از این رو افسانه‌ها با همه تفاوت در جزئیات، ساختار و سرنمونی شبیه به هم دارند: 
-رویدادی که در زمان‌های اولیه اتفاق می‌افتد. 
-سامانی متفاوت با واقعیت‌های تجربی دارد. 
-دغدغه‌ها و شناخت انسان اولیه از جهان است. 
-سرگذشت و زندگی خدایان و ابرانسان‌ها است. 
-در حافظه مردم می‌ماند و از محدوده دنیای واقعی فراتر می‌رود. 
-دنیایی آرمانی برساخته از واقعیت‌ها را نشان می‌دهد.» 
-
-جستارهای وابسته
-اساطیر ایران
-موجودات افسانه‌ای
-اساطیر یونانی
-اساطیر اسکاندیناوی
-اساطیر چین
-اساطیر مصر
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-. Dundes, Alan, (۱۹۹۷) , Binary Opposition in Myth: The Propp / Levi-Strauss Debate in Retrospect, Western Folklore, No. ۵۶
-
-الیاده، میرچا، نماد پردازی امر قدسی و هنرها، ترجمه مانی صالحی علامه، تهران: نیلوفر، ۱۳۹۳. 
-
-
-
-
-
-
-سهراب هادی. شناخت اسطوره‌های ملل. نشر تندیس: ۱۳۷۷. 
-جهان اسطوره‌شناسی، آثاری از الکساندر کراپ، کارل آبراهام، مالینوفسکی، ژان کازنوو، لوی استروس؛ ترجمه جلال ستاری، تهران: مرکز، ۱۳۹۵. 
-والتر اودانیک، ولودیمیر. یونگ و سیاست. ترجمه علیرضا طیب. نشر نی. ۱۳۷۹. 
-
-پیوند به بیرون
-
-Mythology
-The New Student's Reference Work / Mythology, ed. Beach (۱۹۱۴) , at wikisource. 
-Leonard, Scott. «The History of Mythology: Part I». Youngstown State University. 
-Greek mythology
-Sacred texts
-Myths and Myth-Makers Old Tales and Superstitions Interpreted by comparative mythology by John Fiske. 
-LIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, a database of ancient objects linked with mythology
-Dreams, Visions, and Myths: Making Sense of Our World
-
-
-انسان‌شناسی دینی
-انسان‌شناسی فرهنگی
-جامعه‌شناسی دین
-سنت‌ها
-فولکلور
-معنویت
-کمال‌الدین مسعود خجندی معروف به شیخ کمال و کمال خجندی از عارفان و شاعران پارسی‌گوی سده ۸ (قمری) بود. تولدش در خجند فرارود بود؛ اما پس از سفر حج در تبریز ساکن شد. او چنان شیفته اقطاب عرفان آذربایجان که بوی جوی مولیان را، که در وصف سه جوی پر آب‌اش؛ سرخاب، چرنداب، و گجل (گجیل) سروده است: (این سه جز محلات معروف و قدیمی تبریز است) 
-
-
-
-
-با اینکه شاعری پیشه اصلی او نبود، دیوانش مشتمل بر نزدیک به هشت‌هزار بیت است که بخش اصلی‌اش غزل‌های او هستند. نمونه‌ای از غزلیات: 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-شیخ کمال در خدمت سلطان حسین جلایر درآمد و در خانقاهی که پادشاه برای او ساخته بود به سر می‌برد. وی از شاعران بزرگ اواخر سده هشتم است که مخصوصا در غزل‌سرایی مهارت داشت. دیوان او شامل غزل‌های مطبوع زیاد وغالبا مقرون به ذوق عرفانی است. 
-
-کمال خجندی معاصر حافظ بود و درباره او چنین گفته است: 
-
-از اشعار اوست: 
-
-
-
-کمال‌الدین خجندی در سال ۷۹۲ (قمری) یا ۸۰۸ (قمری) درگذشت. آرمگاه او در تبریز است. این بیت بر لوح آرامگاه او نوشته شده‌است: 
-
-پانویس
-
-منابع
-لغت‌نامه دهخدا
-
-پیوند به بیرون
-دیوان کمال خجندی در وبگاه گنجور
-
-
-شاعران اهل خجند
-درگذشتگان ۱۴۰۰ (میلادی) 
-درگذشتگان ۷۹۲ (قمری) 
-زادگان ۱۳۲۱ (میلادی) 
-شاعران صوفی
-شاعران فارسی‌زبان سده ۸ (قمری) 
-شاعران قرون وسطی
-صوفیان اهل ایران
-نویسندگان سده ۱۴ (میلادی) 
-خاک‌سپاری‌ها در باغ دوکمال
-ادبیات زبان فارسی
-شاعران فارسی‌زبان
-شاعران سده ۱۴ (میلادی) اهل ایران
-مجارستان () یا هنگری (فارسی افغانستان) کشوری در اروپای مرکزی و حوضه پانونی است. مجارستان با مساحت ۹۳ ٬ ۰۳۰ کیلومتر مربع و جمعیتی در حدود ۹ ٫ ۷ میلیون نفر از کشورهای متوسط اتحادیه اروپا محسوب می‌شود. 
-این کشور از شمال با اسلواکی، از شمال‌شرقی با اوکراین، از شرق و جنوب شرق با رومانی، از جنوب با صربستان و کرواسی، از جنوب غرب با اسلوونی و در غرب با اتریش هم‌مرز است. زبان رسمی آن مجاری از خانواده فین‌واوگری، پرگویش‌ترین در بین زبان‌های اورالی است. پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر این کشور بوداپست است و پس از آن به ترتیب شهرهای دبرتسن، سگد، میشکولتس، پچ و دیور بزرگ‌ترین شهرهای کشور محسوب می‌شوند. 
-
-مرزهای کنونی مجارستان حدودا با تعریف سال ۱۹۲۰ در پیمان صلح تریانون همخوانی دارد که به موجب آن ۷۱ درصد از خاک و ۵۸ درصد از جمعیت (شامل ۲۳ درصد از جمعیت مجار) کشور جدا شد. در بین دو جنگ، مجارستان با امید بازنگری در تعریف مرزهایش و با دوستی آلمان به نیروهای محور پیوست و بعد وارد جنگ جهانی دوم شد که باعث تلفات و صدمات گسترده‌ای شد. در معاهدات صلح ۱۹۴۷ پاریس، مرزهای امروزین کشور تعریف شدند. پس از جنگ، مجارستان برای ۴ دهه به یکی از کشورهای اقماری اتحاد جماهیر شوروی به نام جمهوری خلق مجارستان بدل شد. در جریان انقلاب ۱۹۵۶، مجارستان توجه جهانی پیدا کرد که به سرعت سرکوب شد. مجارستان از ۲۳ اکتبر ۱۹۸۹ با جمهوری پارلمانی دموکراتیک اداره می‌شود. 
-
-در قرن بیست و یکم مجارستان یک کشور با قدرت متوسط است. بر اساس برآورد صندوق بین‌المللی پول مجارستان از بین ۱۹۱ کشور، پنجاه و هشتمین قدرت اقتصادی جهان بر اساس تولید ناخالص داخلی به‌شمار می‌رود. به عنوان کشور عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نیز جزء کشورهای پردرآمد با استاندارد بالای زندگی است. مجارستان از سال ۲۰۰۴ عضو اتحادیه اروپاست و از سال ۲۰۰۷ در منطقه شنگن قراردارد. همچنین مجارستان از اعضای: سازمان ملل متحد، ناتو، سازمان تجارت جهانی، بانک جهانی، بانک سرمایه‌گذاری زیربنایی آسیا، شورای اروپا، گروه ویشگراد و بسیاری دیگر است. 
-
-مجارستان با تاریخ و فرهنگ غنی آن شناخته می‌شود و مشارکت‌های گسترده‌ای در حوزه‌های هنر، موسیقی، ادبیات، علوم، تکنولوژی و ورزش داشته‌است. بر اساس آمار سازمان جهانی گردشگری مجارستان یازدهمین کشور محبوب اروپاست و در سال ۲۰۱۷ تعداد گردشگرانی که از آنجا دیدن کردند، ۱۵ ٬ ۷۸۵ ٬ ۰۰۰ گزارش شده‌است. از جاذبه‌های گردشگری فراوان آن می‌توان به هویز بزرگ‌ترین چشمه آب‌گرم جهان، بالاتون بزرگ‌ترین دریاچه اروپای مرکزی و پارک ملی هورتوبادی بزرگ‌ترین مرتع اروپا که میراث ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکوست، نام برد. 
-
-نام
-نام رسمی کشور، Magyarország (ماجاراورساگ یا نزدیکتر به تلفظ اصلی مادیاراورساگ) به معنی سرزمین مجار است. 
-
-نام مجار در چندین منبع عربی و فارسی نام‌برده شده‌است. قدیمی‌ترین منبع در دسترس، الاءعلاق‌النفیسة نوشته ابن رسته به زبان عربی در حدود ۹۰۳ میلادی است که رونوشتی از کتاب المسالک و الممالک، نوشته جیهانی از پیشگامان جغرافیا است. این کتاب به جز بخش‌های کوتاهی در دسترس نیست و بخش مربوط به مجار که آن نیز رونوشتی از متن قدیمی‌تر و ناشناخت��‌ای است. در متن ابن رسته، مجار زیر عنوان «المجغریة» ذکر شده‌است. تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان ایرانی، گردیزی در کتاب زین الاخبار (تألیف در سالهای ۱۰۴۸ – ۱۰۵۲ میلادی) بخش مربوط را از عربی به فارسی ترجمه و خلاصه کرده‌است. در تصحیح حبیبی چند خط آغازین آن تحت عنوان مجغریان آمده‌است: «میان ولایت بلکارد ولایت اسکل که هم از بلکار است حد مجغریان است، و این مجغریان قسمی‌اند از ترکان و سالار آن با بیست هزار سوار، و این سالار را کنده خوانند، و این نام ملک بزرگتر ایشان است، و آن سالار که شغلها خواند او را جله خوانند و مجغریان آن کنند که جله فرماید…». 
-
-طبق رایج‌ترین نظر احتمالا نام مجار از نام یکی از قبایل کوچ‌نشین به نام مادیری ()، تشکیل‌شده از دو بخش: مادی و اری است. سیلاب اول (مادی) ریشه در زبان‌های اوگری به معنای مرد یا فرد (mäńć) دارد، مثلا نام مانسی‌ها از ریشه همین واژه است. سیلاب دوم (اری) در واژه شوهر (به) بقا یافته که همریشه با فرزند پسر (به ماری: erge) و مرد جوان (به فنلاندی: yrkä) است. 
-
-نام کشور (به لاتین: هونگاریا) همچنین در بیشتر زبانها با «ه» آغاز می‌شود که به احتمال زیاد پیوند تاریخی با هونها دارد که پیش از آوارها در مجارستان ساکن بودند. باقی نام نیز از واژه لاتین شده اونگری (به یونانی بیزانسی: Οὔγγροι) گرفته‌شده که خود وام‌گرفته از واژه غز ان-اگور، به معنی ۱۰ طایفه اگور است. اگور نام مشترک طایفه‌هایی بود که به کنفدراسیون قبایل بلغار پیوستند و در بخشهای شرقی مجارستان پس از آوارها فرمانروایی کردند. 
-
-تاریخ
-
-وطن‌گیری مجارها
-
-تاریخ مهاجرت قوم مجار به جلگه دانوب دقیقا مشخص نیست. این قوم به‌صورت قبایلی به‌تدریج از آسیا و نواحی غربی سیبری به این سرزمین آمده و پس از زدوخوردهای فراوان با دیگر قبایل برای تصاحب اراضی پربرکت سرانجام در جلگه دانوب بین نژادهای ژرمن و اسلاو حائل گردیده‌اند. این تاریخ را حدود سال ۸۹۶ می‌دانند، یعنی زمانی‌که قبایل مجار به رهبری آرپاد، حوضه پانونی را تماما یا به‌طور وسیعی تصرف کردند و امروز به‌نام «مجارستان» و «ترانسیلوانی» خوانده می‌شود. 
-
-حوضه پانونی که از لحاظ جغرافیایی در مرکز اروپا واقع‌شده، محل سکونت بشر اولیه از دوران ماقبل تاریخ بوده‌است. سلتها در قرن ۱ بعد از میلاد توسط رومی‌ها مغلوب شدند. ایالات رومی پانونیا و داکیه که در زمان حکومت تیبریوس و تراژان به تصرف درآمده بودند، دربرگیرنده قسمتی از مجارستان امروزی بودند. در قرن پنجم میلادی اقوام هون به سرکردگی آتیلا، رومی‌ها را با جنگهای خونینی بیرون راندند. هون‌ها به رهبری آتیلا، آستروگوت‌ها ژپیدها و لونگوبارها و به‌دنبال آنها آوارها که از نژاد هون‌ها بودند برای زمان کوتاهی در این مکان سکنی گزیدند. 
-با انقراض امپراتوری آوار به‌دست شارل ماگن، تنها گروه‌های کوچکی از آوارها در دره رود دانوب باقی‌ماندند. وضعیت اجتماعی و اقتصادی این مردمان تقریبا هم‌سطح مجارهای غالب بود و به‌همین علت باعث همزیستی و بعدها جذب شدن آن‌ها توسط مردم مجار می‌گردید. 
-
-در قرن دهم هفت قبیله فاتح مجار که با هم متحد بودند تحت رهبری آرپاد در حدود ۸۹۵ بر حوضه پانونی چیره شدند. در ۹۷۲ گزا به‌عنوان یکی از سران قبایل مجار به ریاست اتحادیه‌ای که از این قبایل به‌وجود آمده بود انتخاب شد و به اتفاق همسرش شارولت به آئین مسیحیت گروید و پس از وی فرزندش ایشتوان یکم در سال ۱۰۰۰ به‌عنوان نخستین پادشاه مجارستان تاج‌گذاری کرد. وی که در کودکی غسل تعمید داده‌شده بود بعد از تحکیم حکومت خود به‌عنوان اولین پادشاه مجارستان مسئله مسیحی کردن مجارها را رسمیت بخشید و به تأسیس صومعه و بنا نهادن کلیسا اقدام کرد. ایشتوان برای استقرار نظام پادشاهی و پی‌ریزی یک نظم اجتماعی پایدار کوشش‌های فراوانی نمود و مردم را مجبور کرد از آیین قدیمی به‌سمت مسیحیت بگروند. 
-
-پادشاهی مجارستان
-در اواخر قرن ۱۱ کلیسا ایشتوان یکم را به خاطر خدمات وی به قدیس ملقب نمود. وی دو مجموعه عقاید برای اداره امور کشور تنظیم کرد. وی پادشاهی جنگجو بود. در جنگی که با کنراد امپراتور ژرمن نمود وی را شکست داد و تا نزدیکی وین پیشروی کرد، و به‌علت ثروت سرشار حاصل از جنگ دانوب، خطر همسایگان اعم از امپراتوری ژرمن و بیزانس وجود داشت. مجارها نخست با بیزانس از در دوستی درآمدند و پس از شکست ژرمن‌ها در سال ۱۱۰۸ که با غلبه بر سپاهیان هانری پنجم در پوترن به‌دست آمد از جانب ژرمن‌ها آسوده‌خاطر گشتند. در سال ۱۱۸۱ با استقرار بلغارها و تشکیل دولت بلغار مرز مشترک مجارستان و بیزانس از بین رفت و خطر دوم که متوجه مجارها بود منتفی گشت. در قرن ۱۲ قدرت حکومت مرکزی رو به زوال نهاد و با رشد فئودالیسم قدرت سیستم ملوک‌الطوایفی افزایش یافت. از زمان مرگ ایشتوان یک دوره ناامنی شروع شد که طی آن شورش نجیب‌زادگان پیرو مذهب قدیمی پاگان، اصلاحات اجتماعی و مذهبی پادشاه را به مخاطره انداخت. در هر حال این شورش فرونشانده شد و حملات آلمان‌ها از غرب و کومان‌ها از شرق سرکوب گردید. 
-
-طی سده‌های یازدهم و دوازدهم پادشاهان دودمان آرپاد مجارستان را یک‌پارچه نگه داشته و در مقابل سیاست‌های توسعه‌طلبانه امپراتوری مقدس روم، قسطنطنیه و پاپ در رم مبارزه نمودند. سرانجام پیشرفت نسبتا صلح‌آمیز مجارها در قرون وسطی با حمله مغول‌ها به رهبری باتوخان (۴۴ – ۱۲۴۱) دچار وقفه شد و ارتش بلای چهارم به‌سختی توسط مغول‌ها تارومار شد. 
-
-اوج شکوه و عظمت مجارستان در قرون وسطی روزگار سلطنت لایوش یکم (۸۲ – ۱۳۴۲) بود؛ زیرا نفوذش تا دریای بالتیک، دریای سیاه، دریای مدیترانه می‌رسید. جنگ با ترک‌ها در سال ۱۳۸۹ صورت گرفت و ترک‌ها تا دریای بالکان پیش رفتند و مدت‌های دراز مجارستان در چنگال ترکان عثمانی و قسمتی از خاک مجارستان زیر فرمان هابسبورگ گرفتار بود. 
-
-این سیاست حفظ قدرت مرکزی توسط ماتیاس کروینوس (۱۴۹۰ – ۱۴۵۸) که از پادشاهان بسیار محبوب و موفق بود دنبال گردید. با مهار کردن قدرت بارون‌ها و تشکیل یک ارتش قوی اجیر شده، وی امنیت و آسایش برای مردم شهر و روستا را به ارمغان آورد، در حالی‌که سیاست خارجی توسعه‌طلبانه وی موجب هراس بود. با این وجود دربار با شکوه و کتابخانه عظیم کوروینیانا برای وی در سرتاسر اروپا شهرت آفرید. 
-
-مجارستان عثمانی
-پس از درگذشت ماتیاش که فرزندی نداشت، متنفذین اولاسلوی دوم را به دلیل تأثیر ضعیفش بر اشراف به پادشاهی رساندند. در این زمان نقش بین‌المللی مجارستان کاهش‌یافته، ثبات سیاسی‌اش متزلزل و پیشرفت اجتماعی آن نیز به بن‌بست رسید. پادشاه پیر با جنگ دهقانی بزرگی به رهبری جرج دوژا از ترانسیلوانی در سال ۱۵۱۴ مواجه شد که با نبردهای خونینی به رهبری یانوش یکم فرو پاشید. در این شرایط تهدید ترک‌ها برای اشغال کشوری که به‌دلیل اختلافات داخلی ��ز هم پاشیده شده بود یک خطر جدی به‌شمار می‌آمد. در سال ۱۵۲۶ ارتش بزرگ سلطان سلیمان قانونی قوای شاه جوان لایوش دوم را در نبرد موهاچ نابود کرد. 
-
-پادشاهی هابسبورگ تا اتریش-مجارستان
-
-پس از نبرد موهاچ، نواحی غربی و شمالی مجارستان حکومت هابسبورگ را پذیرفته و از اشغال عثمانی‌ها رهایی یافتند. در آخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجده قیام‌های گسترده‌ای توسط کوروتس‌ها به رهبری ایمره تکلی و فرنتس راکوتسی بر ضد حکومت هابسبورگ بعضا با همکاری عثمانی شکل گرفت که شکست خورد ولی به استقلال و بقای پادشاهی مجارستان در طولانی‌مدت کمک کرد. جنگ مجارها و عثمانی‌ها سرانجام با انعقاد پیمان کارلویتس در سال ۱۶۹۹ پایان یافت. 
-
-در ۱۵ مارس ۱۸۴۸، تظاهرات گسترده‌ای در پشت و بودا اصلاح‌طلبان مجار را قادر ساخت تا اصول دوازده‌گانه‌ای را به امپراتور ارائه دهند. تظاهرات و جنگ استقلال به رهبری لایوش کشوت و اولین نخست‌وزیر، لایوش باتیانی تا ۱۸۴۹ ادامه یافت و اگرچه در ابتدا به پیروزی‌هایی رسید ولی در نهایت منجر به شکست شد. در سال ۱۸۶۷ میلادی حکومت‌های اتریش و مجارستان باهم متحد و سپس ادغام‌شده و دولت اتریش-مجارستان را شکل دادند. این پادشاهی دوتایی در طی جنگ جهانی اول توسط قدرت‌های مرکزی اروپا از هم گسسته شد. 
-
-بین دو جنگ جهانی
-پس از انقلاب گل مروارید، نظام جمهوری کوتاه مدتی به رهبری میهای کارویی در سال ۱۹۱۸ در مجارستان بر سر کار آمد. در ۴ اوت ۱۹۱۹ بلا کون توانست حکومتی کمونیستی را برای ۱۳۳ روز پایه‌گذاری کند. کمونیست‌ها توسط نیروهای خارجی شکست خوردند و کشور توسط نیروهای رومانی اشغال شد. پس از ترک رومانی، میکلوش هورتی با یک ارتش ملی بوداپست را به تصرف درآورد، فاتحان بوداپست در ۴ ژوئن ۱۹۲۰ معاهده‌ای تحت عنوان پیمان تریانون را به امضا رساندند که به موجب آن تقریبا یک سوم قلمرو قدیمی پادشاهی مجارستان و تقریبا یک سوم جمعیت به کشورهای همسایه تعلق پیدا کرد. در جنگ جهانی دوم، ارتش مجارستان با امید بازنگری در تعریف مرزهایش به نیروهای محور پیوست. بعد از شکست سختی در کنار رودخانه دن دولت هورتی مذاکراتی برای تسلیم به نیروهای متفقین انجام‌داد. در نتیجه این سیاست دوگانه ارتش آلمان در ۱۹ مارس ۱۹۴۴، مجارستان را اشغال، هورتی را ساقط و یک دولت دست‌نشانده نازی را با ریاست فرنتس سالاشی از حزب صلیب پیکان جایگزین کرد. با شکست آلمان‌ها در جنگ جهانی دوم، رژیم دست‌نشانده آن‌ها در مجارستان نیز توسط ارتش سرخ شوروی از قدرت ساقط شد. به موجب معاهده صلح پاریس مصوب ۱۰ فوریه ۱۹۴۷، «مجارستان می‌بایست از کلیه قلمرو خود که در جریان جنگ جهانی دوم به دست آورده بود صرف‌نظر می‌کرد، همچنین به پرداخت ۳۰۰ میلیون دلار غرامت به شوروی، چکسلواکی و یوگسلاوی محکوم شد». 
-
-کمونیسم
-در سال ۱۹۴۸ حزب کمونیست با پشتیبانی نیروهای شوروی در مجارستان قدرت را در دست گرفت، نظام جمهوری خلق در مجارستان تأسیس، صنعت ملی و زمین‌های کشاورزی اشتراکی و حکومت تک‌حزبی شد و در عین حال مخالفان توسط پلیس مخفی ترور می‌شدند. یکی از مهم‌ترین مخالفان حکومت کمونیستی، رهبر کلیسای کاتولیک مجارستان یوژف میندسنتی در سال ۱۹۴۸ به زندان افتاد، انقلاب ۱۹۵۶ توسط نیروهای شوروی سرکوب شد که در پی آن جمعیتی در حدود ۲۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر به خارج از کشور گریخت. ایمره نادی رهبر انقلاب اعدام و میندسنتی به سفارت آمری��ا پناهنده شدند و بازداشت‌ها و محکومیت‌ها تا ماه‌ها ادامه پیدا کرد. پس از شکست انقلاب در ۱۹۵۶ یانوش کادار قدرت را تا ۱۹۸۸ در دست گرفت. 
-
-فروپاشی کمونیسم
-در اواخر حکومت شوروی و پیش از فروپاشی، حکومت وابسته به آن در مجارستان، آزادی‌های سیاسی بیشتری به احزاب مخالف داد و سرانجام در سال ۱۹۸۹ حکومت کمونیستی مجارستان فروپاشید. پس از آن در اکتبر ۱۹۸۹ قانون اساسی اصلاح شد و یک نظام چندحزبی در مجارستان روی کار آمد. آخرین نیروهای شوروی در ژوئن ۱۹۹۱، مجارستان را ترک کردند و به ۴۷ سال حضور نظامی در مجارستان پایان دادند. 
-
-جغرافیا
-
-جغرافیای مجارستان به صورت سنتی با دو رودخانه اصلی آن یعنی دانوب و تیسا تعریف می‌شود که کشور را به سه بخش تقسیم می‌کند: فرادانوب، فراتیسا و میان‌دانوب–تیسا. 
-
-فرادانوب
-دانوب سر حد امپراتوری روم بوده‌است و از این جهت ترانسدانوبیا، تقسیم‌بندی‌ای قدیمی محسوب می‌شود. حرکت دانوب از شمال به جنوب و از میانه مجارستان کنونی است به نحوی که کل کشور در حوضه آبریز آن قرار می‌گیرد. فرادانوب گستره غربی کشور را از مرکز تا مرز اتریش و با زمینی تپه‌ای و کوه‌های کوتاه دربردارد. فرادانوب مشتمل است بر: ادامه شرقی کوه‌های آلپ و کوهپایه‌های آن در غرب مجارستان، کوه‌های فرادانوبی در مرکز فرادانوب، کوهای مچک در بارانیا (شمال شهر پچ) و کوه‌های ویلانی در جنوب. هویز بزرگ‌ترین چشمه آب‌گرم جهان و بالاتون بزرگ‌ترین دریاچه اروپای مرکزی هر دو در فرادانوب قرار دارند. 
-
-میان‌دانوب–تیسا و فراتیسا
-ویژگی متمایز میان‌دانوب–تیسا و فراتیسا مسطح بودن آنهاست. دشت بزرگ مجارستان بخشی از هر دو ناحیه را پوشش می‌دهد. در شمال دشت بزرگ، کوهپایه‌های کارپات در مرز اسلواکی سر برافراشته‌اند. 
-
-بلندترین نقطه مجارستان کوه ککش با ۱ ٬ ۰۱۴ متر ارتفاع در این قسمت واقع شده‌است. 
-
-مجارستان در طبقه‌بندی‌های تخصصی
-به لحاظ جغرافیای گیاهی، در حوزه اروپای مرکزی وابسته به گیاهان و جانوران شمالگان آمریکا، اروپا و آسیا است. 
-در سامانه طبقه‌بندی اقلیمی کوپن در اقلیم قاره‌ای مرطوب جای گرفته‌است. 
-برطبق صندوق جهانی طبیعت متعلق به بوم ناحیه جنگلهای مختلط پانونیایی است. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-مجارستان متشکل از ۱۹ شهرستان است و بوداپست مستقل و متعلق به هیچ شهرستانی نیست. شهرهای دبرتسن، سگد، میشکولتس، دیور و پچ بزرگ‌ترین شهرهای کشور محسوب می‌شوند. 
-
-سیاست
-
-رئیس‌جمهوری از بین اعضاء مجمع ملی برای یک دوره پنج ساله برگزیده می‌شود. مقام او تا حدود زیادی تشریفاتی است و اما به صورت اسمی وی فرمانده رئیس نیروهای مسلح و دارای قدرت‌های از جمله نامزدی برای نخست‌وزیری است که باید توسط اکثریت آرای اعضای پارلمان، بر پایه پیشنهاد ارائه‌شده توسط خود رئیس‌جمهوری انتخاب شود. در مجارستان رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر توسط دو سوم آراء پارلمان تعیین می‌شود. در مه ۲۰۱۲ در پی کناره‌گیری پال اشمیت، رئیس‌جمهوری پیشین مجارستان به دلیل اتهام سرقت علمی در نگارش رساله دکترا، مجمع ملی مجارستان یانوش آدر را به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب کرد. حزب مخالف دولت در پارلمان از شرکت در رای‌گیری خودداری ورزیده و گفت که انتخاب آقای آدر به این سمت باعث می‌شود تا حزب حاکم پایه‌های قدرت خود را محکم‌تر کند. 
-
-قانون اساسی جدید مجارستان از اول ژانویه ۲۰۱۲ سال جاری به اج��ا گذاشته شده‌است؛ درحالی‌که اتحادیه اروپا هشدار داده بود که بخشی از محتوای آن شامل تغییر در موقعیت بانک مرکزی و ارتباط آن با دولت، ساختار قوه قضاییه و تشکیلات ناظر بر حفظ اطلاعات و حریم خصوصی شهروندان برای این اتحادیه قابل‌قبول نیست. اتحادیه اروپا علیه مجارستان به دلیل اصلاحاتی که در قانون اساسی این کشور صورت گرفته به دادگاه شکایت کرده‌است. 
-
-در انتخابات ماه مه ۲۰۱۴ پارلمان اروپا، در مجارستان حزب حاکم که به عنوان راستگرا و ضد خارجی شهرت دارد با بیش از ۵۰ درصد، اکثریت مطلق آرا را به خود اختصاص داده‌است. 
-
-اقتصاد
-معادن بوکسیت بسیار غنی در این کشور، شناسایی‌شده و به بهره‌برداری رسیده‌است. نیمی از صادرات مجارستان را ماشین‌آلات کشاورزی، ابزار مهندسی و غلات و ماشینهای صنعتی تشکیل می‌دهند. 
-
-در سال ۲۰۰۸ اقتصاد مجارستان زیر فشار بدهی شدید و کسری بودجه قرار داشت. ارزش پول مجارستان موسوم به فورینت، و شاخص اصلی معرف سهام در آن کشور، موسوم به بوکس، هم‌زمان با سیر نزولی بازارهای مالی جهان، تنزل کرد. در پی کاهش شدید ارزش پول ملی و فشار مضاعف بر اقتصاد، مقامات این کشور به سراغ صندوق بین‌المللی پول رفتند. بانک مرکزی مجارستان برای جذب دارایی‌های مردم به بانک‌ها، بهره عامل را به ۵ / ۱۱ درصد افزایش داد. 
-
-مناسبات بازرگانی ایران و مجارستان
-در ۱۳۳۱ پس از جنگ جهانی دوم یک موافقت‌نامه بازرگانی بین ایران و مجارستان منعقد شد که پایه مبادلات بین دو کشور در سال‌های بعدی قرار گرفت: 
-۱۳۴۴ - موافقت‌نامه دیگری منعقد شد که بر طبق آن حدودا ده میلیون دلار اعتبار از سوی مجارستان برای خرید ماشین‌آلات صنعتی در اختیار ایران قرار می‌گرفت که از تمام آن اعتبار استفاده نشد. 
-۱۳۴۵ - قرارداد دیگری برای مدت سه سال با حجم مبادلات سالیانه حدود سی میلیون دلار امضاء شد ولی در عمل از میانگین ۴ ٫ ۵ میلیون دلار فراتر نرفت. صادرات ایران به مجارستان نیز از چهل رقم کالای پیش‌بینی‌شده فقط شامل اقلام: پنبه، پوست خام، فرش و چوب، کشباف و پارچه پنبه‌ای و مهم‌تر از همه نفت بود. صادرات نفت که از طریق کانال سوئز انجام می‌گرفت در این زمان به علت بسته بودن کانال به تعویق افتاد. 
-۱۳۴۷ - در ادامه همکاری‌های اقتصادی و فنی، مجارستان اعتباری به میزان چهل میلیون دلار با بهره ۵ ٫ ۲ درصد در اختیار دولت ایران برای انجام پروژه‌های صنعتی، خرید ماشین‌آلات و تجهیزات و خدمات قرار می‌داد و در مقابل ایران به همان میزان نفت خام شرکت ملی نفت ایران را به مجارستان صادر می‌کرد. 
-۱۳۴۹ – ۱۳۵۰ روابط اقتصادی ایران و مجارستان وارد مرحله تازه‌ای شد و مذاکرات مفصلی بین هیئت‌های نمایندگی دو کشور صورت گرفت. از آن جمله می‌توان به ایجاد دو واحد کارخانه تولید قند خرما در خرمشهر با همکاری فنی کارشناسان مجارستان، ایجاد یک واحد بزرگ کشت و صنعت در دشت مغان و فروش کالاهای گوناگون از قبیل کفش و جوراب و تریکو و کشمش و پنبه به مجارستان اشاره کرد. 
-در دهه پنجاه تا پیش از انقلاب، افزایش شدید قیمت نفت، تقاضای روزافزون واردات را به همراه می‌آورد درحالی‌که ایران در سالهای ۱۳۵۴ – ۱۳۵۵ با مشکل بزرگی از لحاظ حمل‌ونقل بین خرمشهر و تهران مواجه بود و با ابزارهای تحویل آن روز آماده پاسخگویی به نیازهای افزایش‌یافته نبود. مجارستان یکی از سه کشور پس از بلغارستان و رومانی بود که برای کنترل و مدیریت ترافیک داخلی ایران دعوت شد. همکاری شرکت هونگاروکامیون () که بعدا در شرکت حمل‌ونقل ایران-مجارستان (به اختصار آی‌ام تی) ادغام شد، رسما پس از انقلاب متوقف شد. 
-
-از ۱۳۵۹ پس از جریان گروگان‌گیری در سفارت آمریکا و تحریم‌های اقتصادی، صدور نفت ایران به آمریکا نه به‌طور مستقیم که از طریق مجارستان ادامه پیدا کرد. یکی از چندین شرکت مجاری که در این معاملات حضور داشتند، شرکت واردات و صادرات نفت و مواد معدنی مینرال‌ایمپکس () بوده که با از دست دادن ده سنت در ازای هر دلار، نفت ایران را به آمریکا صادر می‌کرده‌است. این ده درصد به حساب شخصی افراد در مجارستان و با اطلاع سران دولت وقت مجارستان و شوروی از طریق آمریکا واریز می‌شد و تا فروپاشی کمونیسم نیز ادامه پیدا کرد که صدمه زیادی بر پیکر اقتصاد مجارستان به نفع حساب‌های شخصی وارد آورد. 
-
-مردم
-جمعیت مجارستان بر پایه سرشماری ژانویه ۲۰۱۹ بالغ بر ۹ ٬ ۷۷۲ ٬ ۰۰۰ نفر است. ۸۸ ٪ جمعیت کشور از مجارها تشکیل‌شده و دیگر ساکنان این کشور رومانیایی‌ها، صربها، کروواتها، آلمانی‌ها، و کولیها هستند. مطالعات ژنتیکی نشان داده‌است که مجارها فقط ۱۳ درصد از ژن‌های اقوام اورالی را دارا هستند. ۷۰ ٪ مردم مسیحی کاتولیک و ۲۵ ٪ پروتستان هستند. 
-
-اقوام ایرانی
-
-یاسی‌ها که از قدیم در شهرستان یاس-نادی‌کون-سولنوک پراکنده‌اند، از اقوام ایرانی عشایر سکا هستند که تا قرن سیزده پیوسته با کومان‌ها زندگی می‌کرده‌اند و در زمان بلای چهارم در پادشاهی مجارستان ساکن شدند. تنها نمونه از گویش یاسی یک واژه‌نامه یاسی-لاتین است که در سال ۱۹۵۷ در پشت یک سند قدیمی کشف شد، در ابتدا تصور می‌شد که متن آن مربوط به پچنگ‌ها است. این سند اکنون در سازمان اسناد ملی مجارستان نگاه‌داری می‌شود و شامل ۴۰ لغت مربوط به تعارفات و ضمائر ملکی است. ترک‌شناس مجار دیولا نمت با تحقیق و مطالعه آن را رمزگشایی کرده و به زبان آسی مربوط یافته‌است. 
-
-خواهرخواندگی دو شهر یزد و یاس‌برنی که رابطه تاریخی مستقیمی با هم ندارند، اما ریشه‌های باستانی، مردمانش را به یکدیگر ارتباط می‌دهد و از طرفی تلفظ آنها نیز شبیه است در هشت آذر ۱۳۸۶ انجام شد. نماد شهر یاس‌برنی، شیپور لهل، در ۱۳۹۱ در میدان آزادی یزد رونمایی شد. نماد یزد یعنی بادگیر باغ دولت‌آباد نیز طی سفر هیئت شهرداری یزد در یاس‌برنی رونمایی شد. 
-
-فرهنگ
-
-مجارستان به علت گستره جغرافیایی متفاوت از فرادانوب در غرب تا دشت بزرگ مجارستان در مرز اوکراین در شرق و همچنین تاریخ پرفراز و نشیب دارای تنوع فرهنگی است. از صنایع‌دستی غنی آن می‌توان از گل‌دوزی، سفالگری و کنده‌کاری نام برد. موسیقی نیز از راپسودیهای فرنتس لیست تا موسیقی مدرن برگرفته از موسیقی فولکلور و کولی نیز دارای تنوع بسیار است. ادبیات و شعر در زبان مجاری بسیار حائز اهمیت است، اگرچه شعرا و نویسندگان زیادی در ایران و جهان شناخته‌شده نیستند، اما آثار شاندور مارائی، ایمره کرتس برنده جایزه نوبل ادبیات، ایشتوان ارکنی و ماگدا سابو در ایران و دنیا ترجمه شده‌اند. 
-
-زبان
-
-طبق آمار سال ۲۰۱۱، ۹ ٬ ۸۹۶ ٬ ۳۳۳ نفر از جمعیت مجارستان (معادل ۹۹ ٫ ۶ ٪ از جمعیت کشور) به زبان مجاری صحبت می‌کنند که از این بین ۹ ٬ ۸۲۷ ٬ ۸۷۵ نفر (معادل ۹۰ ٪) از این زبان به عنوان زبان اول استفاده می‌کنند و ۶۸ ٬ ۴۵۸ نفر زبان دومشان است. 
-
-ارتش
-ارتش مجارستان به دو شاخه نیروی زمینی مجارستان و نیروی هوایی مجارستان تقسیم می‌شود. ارتش مجارستان در غالب برنامه آیساف تحت سرپرستی ناتو تا سال ۲۰۱۴ در افغانستان حضور داشتند. 
-
-جستارهای وابسته
-پرچم مجارستان
-نشان ملی مجارستان
-
-یادداشت
-
-منابع
-
-Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture p. ۳۵۹ - ۳۶۰
-J. Lee Ready (۱۹۹۵) , World War Two. Nation by Nation, London, Cassell, page ۱۳۰. 
-
-الگو: شهرهای اصلی اروپا
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۰۰۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۲۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در دهه ۸۹۰ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۸۹۵ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۸۹۶ (میلادی) 
-جمهوری‌ها
-کشورها در اروپا
-کشورها و سرزمین‌های مجاری‌زبان
-کشورهای عضو اتحادیه اروپا
-کشورهای عضو اتحادیه مدیترانه
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو ناتو
-کشورهای محصور در خشکی
-لیبرال دموکراسی
-مجارستان
-ویکی‌سازی رباتیک
-بلغارستان با نام رسمی جمهوری بلغارستان کشوری در جنوب شرقی اروپا است. پایتخت این کشور شهر صوفیه است. جمعیت این کشور بالغ بر ۶ ٬ ۵۲۰ ٬ ۳۱۴ نفر است که هر ساله ۱ ٪ از آن کاسته می‌شود. بلغارستان بیشترین رشد منفی جمعیت را در جهان دارد. 
-
-زبان رسمی این کشور بلغاری و واحد پول آن لو با واحد جز ستونیکیی است. حدود ۸۵ درصد از مردم آن بلغاری‌تبار و بقیه بیشتر ترک و کولی هستند. بلغارستان ۱۱۰ ٬ ۹۹۳ ٫ ۶ کیلومتر مربع مساحت دارد و چهاردهمین کشور بزرگ در اروپا است. 
-
-بلغارستان در سال ۲۰۰۴ به عضویت ناتو درآمد و در سال ۲۰۰۵ اتحادیه اروپا، درخواست عضویت بلغارستان را در این اتحادیه پذیرفت و روز عضویت این کشور در اتحادیه اروپا را یک ژانویه ۲۰۰۷ اعلام کرد. 
-
-مهم‌ترین صادرات بلغارستان اسانس گل رز است، همچنین شراب نیز از دیگر اقلام مهم صادراتی بلغارستان است، بلغارستان چهارمین صادرکننده شراب در جهان است، پوشاک، کفش، آهن و فولاد، ماشین‌آلات و تجهیزات و سوخت نیز از دیگر صادرات بلغارستان می‌باشد. 
-جمهوری بلغارستان رسما کشوری سکولار است اما در قانون اساسی آن مسیحیت ارتدکس به عنوان دین سنتی کشور ذکر شده‌است. ۶۴ ٫ ۷ ٪ جمعیت این کشور مسیحی هستند و ۹ ٫ ۸ ٪ جمعیت را مسلمانان تشکیل می‌دهند و ۱۵ ٫ ۹ ٪ نیز مذهبی نیستند. 
-
-منطقه امروزی بلغارستان در قدیم در قلمرو تراکیه‌ای‌ها قرار داشت و بعدا یونانی‌ها و رومی‌ها بر این منطقه چیره شدند. ظهور مردم بلغار به روزگار نخستین امپراتوری بلغار در قرون وسطی برمی‌گردد. منطقه بلغارستان حدود پانصد سال در تصرف عثمانی‌ها قرار داشت (از ۱۳۹۶ تا ۱۸۷۸ میلادی). 
-
-در اواخر سده نوزدهم، مداخله روسیه در سرزمین‌های امپراتوری عثمانی در بالکان منجر به تشکیل کشور خودمختار بلغارستان در ۱۸۷۸ میلادی گشت. بلغارستان تا سال ۱۹۰۸ شاهزاده‌نشین و تا ۱۹۴۶ پادشاهی مستقلی بود. با این حال، مرزهایی که در کنفرانس برلین (۱۸۷۸) تعیین‌شده بود، بلغارها را راضی نکرد و برای به دست آوردن زمین‌هایی که برپایه پیمان سن استفانو (۱۸۷۷) به آنان وعده داده بودند پنج بار وارد جنگ شدند. 
-
-بلغارستان که در دو جنگ اول (۱۸۸۵ و ۱۹۱۲) پیروز گشت در جنگ نهایی بالکان (۱۹۱۳) و دو جنگ جهانی (۱۹۱۵ تا ۱۹۱۸ و ۱۹۴۴) مغلوب شد و سرزمین‌هایی را از دست داد. پس از اشغال کشور به دست شوروی (۱۹۴۴) و جمهوری خلق بلغارستان برقرار و پادشاه تبعید شد (۱۹۴۶) و به دنبال تظاهرات مردمی در ۱۹۸۹، تودور ژیوکوف (زاده ۱۹۱۱) رهبر تندروی رژیم را اصلاح‌طلبانی برکنار کردند و با وعده انتخابات آزاد، از نقش رهبری حزب کمونیست دست کشیدند. در ژوئن ۱۹۹۰ انتخابات آزاد برگزار شد و حزب سوسیالیست پیشین به قدرت بازگردانده شد. این حزب که با مشکلات شدید اقتصادی روبرو بود و نتوانست به تنهایی حکومت کند و در ۱۹۹۱ دولتی ائتلافی بدون برتری هیچ حزبی زمام امور را در دست گرفت و سه حزب اصلی روی کار آمده‌اند. 
-
-جغرافیا
-
-در شمال این کشور جمهوری رومانی با ۶۰۸ کیلومتر مرز مشترک قرار دارد. در غرب با صربستان با طول مرز ۳۱۸ کیلومتر و مقدونیه شمالی با مرز مشترک ۱۴۸ کیلومتری، همجوار می‌باشد. در جنوب با کشور یونان ۴۹۸ با کیلومتر، و ترکیه ۲۴۰ کیلومتر هم‌مرز است. در شرق این کشور دریای سیاه قرار دارد. 
-
-دو رشته‌کوه مهم بلغارستان را فرا گرفته‌است، یکی رشته کوه‌های بالکان که شمال و مرکز این کشور را دربر گرفته و دیگری رشته‌کوه‌های ردوپه که غرب و جنوب کشور را شامل می‌شود، از دیگر رشته‌کوه‌های بلغارستان می‌توان به ریلا و پیرین اشاره کرد. 
-
-کوه‌های بالکان از شرق تا غرب و مرکز بلغارستان می‌گذرد. در شمال، تپه‌های کم‌ارتفاع به رود دانوب متمایل است. در جنوب، منطقه‌ای از زمین‌های پست کوه‌های بالکان را از گرانکوهی بلند و چین‌دار که بلندترین قله بلغارستان در آن است جدا می‌کند. بلندترین نقطه این کشور قله مصلی با ۲۹۲۵ متر ارتفاع است که در ارتفاعات ریلا در غرب بلغارستان واقع شده‌است. 
-
-شمال کشور تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد دارد، در حالی که جنوب شرق از آب و هوای مدیترانه‌ای برخوردار است. بیشتر اقلیم بلغارستان دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است و نواحی ساحلی دریای سیاه نیز آب و هوایی معتدل و مرطوب دارد. مهم‌ترین رود ماریتسا نام دارد که از رشته‌کوه‌های ردوپه در غرب بلغارستان سرچشمه گرفته و با گذر از مناطق مرکزی کشور راه جنوب را در پیش‌گرفته و وارد ترکیه می‌شود و سپس به دریای اژه می‌ریزد. رود دیگر دانوب نام دارد که در شمال بلغارستان جریان دارد. 
-
-پایتخت بلغارستان، شهر صوفیه جمعیتی حدود ۱ ٬ ۳۳۰ ٬ ۰۰۰ نفر دارد و از مهم‌ترین شهرهای بلغارستان می‌توان به پلوودیف ۳۴۵ هزار نفر، وارنا ۳۴۴ هزار نفر، بورگاس ۲۰۹ هزار نفر و روسه ۱۶۰ هزار نفر اشاره کرد. 
-
-تاریخ
-
-استپ‌های شمال
-
-شروع مهاجرت و تاریخ باستان
-تاریخ تمدن در بلغارستان کنونی به ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد، ساکنان اولیه این منطقه اقوام تراکیه‌ای‌ها بودند. نام بلغارستان برگرفته از بلغارهای باستان است که از استپ‌های شمال دریای سیاه به آنجا مهاجرت کردند و بر قبایل اسلاو غلبه نمودند و در سال ۶۸۱ میلادی نخستین امپراتوری بلغار را بنا نهادند. بلغارهای باستان قومی آمیخته از مردمان ترک‌تبار و ایرانی‌تبار (سارمات‌ها) بودند. که در مسیر مهاجرت، اقوام دیگری را نیز در خود حل کرده بودند. و زبان آن قوم نیز زبان بلغار نام داشت که از شاخه زبان‌های ترکی‌تبار بود و امروزه منقرض شده‌است. بلغارها در جمعیت اسلاوها که افزون‌تر بودند حل شدند که این فرایند با پذیرش مسیحیت ارتدکس از سوی پادشاه بوریس یکم در سده نهم شتاب گرفت. پیدایش خط سیریلیک در سال ۸۵۵ میلادی و استقرار مسیحیت به عنوان مذهب رسمی در ۸۶۴ میلادی محرک‌هایی نیرومند در تحول فرهنگی ک��ور بودند. تحت حاکمیت شاه سیمئون یکم بلغارستان به اوج قدرت خود رسید و گفته می‌شد که پایتخت آن، پرسلاو، از لحاظ قدرت بازرگانی و حیات فکری با قسطنطنیه رقابت می‌کند. 
-
-نخستین امپراتوری بلغار در ۱۰۱۸ میلادی از امپراتوری بیزانس شکست خورد. دومین امپراتوری بلغار، در سال ۱۱۸۶ میلادی در ولیکو تارنوو تأسیس شد، دوباره مرزهای پیشین را برقرار ساخت و عصر طلایی نوینی آغاز شد که در طی آن قلمرو بلغار با سه دریا هم‌مرز بود: دریاهای سیاه، آدریاتیک و اژه. در ۱۳۹۶ میلادی، پس از یک جنگ طولانی و مقاومتی سخت، کشور به سلطه عثمانی‌ها درآمد. آغاز سده هجدهم سرآغازی بر دوره احیای بلغارستان بود که با شکوفایی کلیسا، ادبیات و فرهنگ بلغاری مشخص می‌گردد. پس از یک انقلاب ناموفق در ۱۸۷۶، بلغارستان در پی جنگ آزادی‌بخش اردو- ترکی در ۳ مارس ۱۸۷۸ به استقلال دست یافت. 
-
-در پی کنگره برلین در ۱۸۷۸، کشور به سه بخش یعنی بلغارستان شمالی، روملیای شرقی و مقدونیه تقسیم شد. کلیه این مناطق به نحوی تحت نفوذ عثمانی بودند اما نخستین پادشاه بلغارستان شمالی بنام الکساندر باتنبرگ، روملیای شرقی را تصرف کرده و به خاک خود ملحق کرد. جانشین وی شاهزاده فردیناند ساکس کوبورگ گوتا در ۲۲ سپتامبر ۱۹۰۸ میلادی بلغارستان را کاملا مستقل از حکومت عثمانی اعلام کرد و به خود لقب تزار داد. ادعای صربستان بر ناحیه مقدونیه منجر به جنگ‌های دوم بالکان (در سال ۱۹۱۳) شد که در طی آن بلغارستان سرزمین‌های وسیعی را که در جنگ اول بالکان تصرف کرده بود از دست داد. پس از جنگ دوم بالکان پیمان آشتی بخارست در ۱۰ اوت ۱۹۱۳ به امضاء طرفین جنگ رسید. بنا به این معاهده بلغارستان از تمام فتوحات خود (از سال ۱۹۱۲ تا این زمان) تنها به ترانس و دره استرومیتسا اکتفا نمود، ولی صربستان، مونیستار و دره واردار و قسمتی از سن ژاک و نوی بازار (نوی‌بازار را بین خود و مونته‌نگرو تقسیم کرد) را به دست آورد. 
-
-دو جنگ جهانی
-میان سال‌های ۱۹۱۲ تا ۱۹۱۸ بلغارستان درگیر سه جنگ شد، دو جنگ در بالکان و دیگری، جنگ جهانی اول. پس از یک شکست فاجعه‌بار در جنگ دوم بالکان، بلغاری‌ها دوباره درگیر نبردی بودند که آن‌ها در سمت بازنده‌اش قرار داشتند چون آن‌ها متحد قدرت‌های مرکز در جنگ جهانی اول بودند. با وجود آن‌که بیش از یک چهارم جمعیت بلغارستان، ۱ ٬ ۲۰۰ ٬ ۰۰۰ تن عضو ارتش شدند و پیروزی‌های چشمگیری در مناطقی مانند دوبریچ به‌دست آمد با این حال این کشور در ۱۹۱۸ شکست را پذیرفت. جنگ‌ها باعث شد ۸۷ ٬ ۵۰۰ سرباز کشته شوند و زمین‌های بسیاری از دست برود. از سال ۱۹۱۲ تا ۱۹۲۹ به دلیل جنگ‌ها بیش از ۲۵۳ هزار فراری به بلغارستان مهاجرت کردند و بار اضافه بر دوش اقتصاد از پیش آسیب دیده بلغارستان گذاشتند. 
-
-سیاست‌ها و خسارت‌های وارده باعث شد تا از سال ۱۹۱۸ تا ۱۹۴۳ یک حکومت دیکتاتوری توسط بوریس سوم برپا شود. در ۱۹۴۱ بلغارها به عنوان عضوی از نیروهای محور، وارد جنگ جهانی دوم شدند اما نپذیرفتند تا در عملیات بارباروسا شرکت کنند و مانع از فرستاده شدن جمعیت یهودی شان به اردوگاه‌های کار اجباری آلمان نازی شدند. مرگ ناگهانی بوریس سوم در تابستان ۱۹۴۳ کشور را دچار آشفتگی سیاسی کرد چرا که جریان اقلیت کمونیست حرکت‌هایی از خود نشان دادند. بوگدان فیلوف نتوانست با متفقین به صلح برسد. بلغارستان درخواست شوروی در بیرون راندن نیروهای آلمان را اجرا نکرد در نتیجه شوروی در سپتامبر ۱۹۴۴ وارد خاک بلغارستان شد. پس از آن گروه مقاومت کمونیست قدرت را به‌دست گرفت، از نیروهای محور خارج شد و به نیروهای متفقین پیوست و تا پایان جنگ در این‌سو ماند. 
-
-با آغاز جنگ جهانی اول، بلغارستان به امید بازپس‌گیری دوباره مقدونیه به آلمان پیوست. پس از دومین شکست، فردیناند ساکس کوبورگ در سال ۱۹۱۸ از حکومت کناره‌گیری نموده و قدرت را به پسرش بوریس سوم واگذار کرد. بوریس سوم ضمن ایجاد حکومتی استبدادی منابع طبیعی کشور را نیز بر باد داد. بلغارستان با آغاز جنگ جهانی دوم متحد آلمان نازی و در جبهه نازی‌ها علیه متفقین می‌جنگید ولی روسیه در ۵ سپتامبر ۱۹۴۴ به این کشور اعلان جنگ داد و این کشور جهت خود را به زیان نازی‌ها تغییر داد و به متفقین پیوست و چهار روز بعد در ۹ سپتامبر ۱۹۴۴ حکومتی کمونیستی در کشور ایجاد شد و کیمون گئورگیف دبیرکل حزب کمونیست بلغارستان شد. 
-
-دوره کمونیسم
-از سال ۱۹۴۷ حکومتی در بلغارستان به سبک حکومت شوروی سوسیالیست برقرار شد. به زودی بلغارستان به سبب سرسپردگی و وابستگی کامل به شوروی به مطیع‌ترین منطقه تحت سیطره کمونیسم در اروپای شرقی بدل شد، بدین دلیل نیز بود که فعالیت ضد کمونیستی چشمگیری در دوره نفوذ شوروی بر بلغارستان به وقوع نپیوست. تودور ژیوکوف، دبیرکل حزب کمونیست بلغارستان، پس از ۳۵ سال در سال ۱۹۸۹ از قدرت کناره گرفت، بلافاصله پتار ملادنوف جانشین او شد، ملادنوف، پولیت بورو (دفتر سیاسی حزب کمونیست) بلغارستان را پاک‌سازی کرد و به بیش از چهار دهه انحصار قدرت در دست حزب کمونیست پایان بخشید. 
-
-به سوی دموکراسی
-انتخابات آزاد در ماه مه ۱۹۹۰ در بلغارستان برگزار شد و حزب کمونیست بلغارستان که به حزب سوسیالیست بلغارستان (BSP) تغییر نام داده بود پیروز انتخابات شد. ملادنوف در ژوئیه ۱۹۹۰ مجبور به استعفا شد. در اکتبر ۱۹۹۱ یک ائتلاف از یک جریان غرب‌گرا موسوم به اتحاد نیروهای دموکراتیک (UDF) و یک حزب نماینده اقلیت ترک‌های کشور جای سوسیالیست‌ها را گرفتند. در ژانویه ۱۹۹۲ ژلیو ژلف، روشنفکری از سنخ واتسلاف هاول در چکسلواکی با شعار «دموکراسی یا کمونیسم» دست به مبارزه زد و رئیس‌جمهور بلغارستان شد. بلغارستان با مشکلات همیشگی رو به رو بود: تورم، نرخ بیکاری هجده درصدی در اوایل ۱۹۹۴ و بدهی خارجی یازده میلیارد دلاری که با دستمزد دو سال تمام بلغارها برابری می‌کرد. اما بلغارستان پس از کمونیسم وجوه مثبتی نیز داشت، خصوصی‌سازی مزارع و کسب و کار با موفقیت انجام شد و بازارهای کشور از فراوانی مواد غذایی جلوه تازه‌ای یافت. 
-
-سیاست
-۲۴۰ عضو مجمع ملی هر پنج سال تحت نظام تعیین تعداد نمایندگان به نسبت جمعیت هر منطقه با رای تمامی افراد بالغ انتخاب می‌شوند. رئیس‌جمهور که مستقیما برای پنج سال انتخاب می‌گردد نخست‌وزیر و شورای وزیرانی را انتصاب می‌کند که از حمایت اکثریت در مجمع برخوردارند. احزاب عمده سیاسی بلغارستان عبارتند از: اتحاد نیروهای دموکراتیک (میانه‌رو)، حزب سوسیالیست (کمونیست سابق)، جنبش برای حقوق و آزادی (ترکی). 
-
-بلغارستان در سازمان ملل متحد، کنفرانس امنیت و همکاری اروپا، و شورای اروپا عضویت دارد. 
-
-حزب ائتلاف دموکراتیک بلغارستان (UDF) در سال ۱۹۹۷ مجددا پیروز انتخابات شده و مأمور تشکیل کابینه گردید. پس از آن ایوان کوستوف نخست‌وزیر بلغارستان شد. کوستوف توانست با ایجاد اصلاحاتی سیستم فاسد ��قتصادی بلغارستان را تا حدودی ترمیم کند. با این وجود، این پیشرفت‌ها بسیار کند و ناچیز به نظر می‌رسید. در انتخابات ۲۰۰۱، حزب ائتلاف دموکراتیک شکست سختی خورد و حزب جدید یعنی حزب جنبش ملی سیمئون دوم (SNM) به رهبری پادشاه پیشین سیمئون ساکس کوبورگ گوتا ملقب به سیمئون دوم پسر بوریس سوم که ۵۵ سال پیش از آن به دنبال نفوذ کمونیسم بر کشور از سلطنت خلع شده بود به عنوان نخست‌وزیر بلغارستان انتخاب شد. در انتخابات ریاست جمهوری ۲۲ ژانویه ۲۰۰۲ گئورگی پاروانوف با اکثریت آراء به عنوان رئیس‌جمهور بلغارستان انتخاب شد، پاروانوف در انتخابات ژانویه ۲۰۰۶ نیز مجددا با کسب اکثریت قاطع ۷۷ درصدی پیروز انتخابات شد، رقیب جدی او در این انتخابات وولن سیدروف بود که تنها توانست ۲۲ ٪ آراء را از آن خود کند. 
-
-در انتخابات عمومی سال ۲۰۰۵، هیچ‌کدام از احزاب شرکت‌کننده در انتخابات نتوانستند به اکثریت قاطع دست یابند، بنابراین یک دولت ائتلافی توسط حزب سوسیالیست به رهبری سرگئی استانیشف به عنوان نخست‌وزیر مأمور تشکیل کابینه شد. در سال ۲۰۰۷ بلغارستان به عضویت اتحادیه اروپا درآمد. در ۲۳ ژوئیه ۲۰۰۸ کمیسیون اروپا اعطای کمک ۵۰۰ میلیون دلاری اتحادیه اروپا را به بلغارستان به علت جنایت‌های سازمان‌یافته و فساد لجام‌گسیخته در این کشور به حالت تعلیق درآورد. کمبود شدید انرژی برای چندین هفته در ژانویه ۲۰۰۹ به دنبال مناقشه روسیه و اوکراین بر سر قیمت گاز وارداتی از روسیه، بلغارستان را نیز تحت تأثیر قرار داد که اعتراضات گسترده و خشم مردم بلغارستان در قبال سیاست‌های مربوط به انرژی دولت را به دنبال داشت. 
-
-در انتخابات عمومی که در ژوئیه ۲۰۰۹ در بلغارستان برگزار شد، حزب راست میانه موسوم به «شهروندان برای توسعه اروپایی بلغارستان» یا (GERB) به رهبری بویکو بوریسوف پیروز انتخابات شد و بوریسوف به عنوان نخست‌وزیر بلغارستان برگزیده شد، بوریسوف کار خود را به عنوان نخست‌وزیر از روز ۲۷ ژوئیه ۲۰۰۹ آغاز کرد. 
-
-روسن پلونلیف وزیر پیشین توسعه منطقه‌ای و شهرسازی بلغارستان آبان ماه سال ۱۳۹۰ در دومین مرحله انتخابات ریاست جمهوری با کسب ۵۴ ٫ ۸ درصد آرا به عنوان رئیس‌جمهوری جدید این کشور انتخاب شد. 
-
-اقتصاد
-در حال حاضر و پس از فروپاشی بلوک شرق، علی‌رغم همه تلاش‌های صورت گرفته سیستم اقتصادی این کشور همچنان کشاورزی محور است و صنعت در آن جایی ندارد. همین مسئله باعث بروز فقر شده‌است. 
-
-بلغارستان با خاکی حاصلخیز و اندکی منابع طبیعی دیگر، اقتصادی استوار بر کشاورزی دارد. تولید در تعاونی‌های بزرگ مکانیزه متمرکز است. فراورده‌های عمده شامل: غلات (گندم، ذرت، جو) و میوه (انگور) و به‌طور فزاینده‌ای تنباکو است. تولیدات کشاورزی اساس صنایع غذایی و شراب‌سازی و تنباکو را تشکیل می‌دهد. وامهای بلوک شرق در توسعه صنایعی ازجمله مهندسی، ساخت کود و مواد شیمیایی نقش داشته‌است. به دنبال آشوب‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که اروپای شرق را پس از ۱۹۹۰ دربر گرفت الگوهای تجارت در این منطقه مختل گشت. بلغارستان که روابط بازرگانی‌اش با شوروی به ویژه نزدیک بود، با کمبودهای شدید بسیاری از کالاها و از جمله نفت، بیشتر از اغلب کشورهای اروپای شرقی لطمه دید. تولید صنعتی کاهش یافت ولی پیشرفت در امر خصوصی کردن صنعت و کشاورزی حاصل شده‌است. 
-
-اقتصاد بلغارستان به‌طور کلی در سال ۲۰۱۱ به میزان ۱ ٫ ۷ درصد نسبت به سال قبل رشد داشت. پیش‌بینی اقتصادی کمیسیون اروپا برای رشد کلی بلغارستان در سال ۲۰۱۲ میلادی ۰ ٫ ۵ درصد بود درحالیکه صندوق بین‌المللی پول رشد تولید ناخالص ملی این کشور را در سال ۲۰۱۲ رقم ۰ ٫ ۸ درصد اعلام کرده بود. 
-
-نیروگاه هسته‌ای دو هزار مگاواتی کازلودی بیش از ۳۵ درصد برق بلغارستان را تأمین می‌کند و افزایش طول عمر دو رآکتور هزار مگاواتی این نیروگاه تا بیش از ۲۰ سال به یکی از اولویت‌های دولت بلغارستان تبدیل شده‌است. 
-
-دامپروری
-بر اساس گزارش فائو در سال ۲۰۱۹ تعداد دام زنده موجود در بلغارستان به این شرح بوده‌است: 
-
-گاومیش (۱۶ ٬ ۰۰۰) - گاو (۵۲۷ ٬ ۰۰۰) - بز (۲۲۸ ٬ ۰۰۰) - خوک (۴۹۱ ٬ ۰۰۰) - گوسفند (۱ ٬ ۲۸۰ ٬ ۰۰۰) 
-
-مردم، زبان، دین
-
-۸۳ ٫ ۹ ٪ از جمعیت بلغارستان را بلغارها و ۱۰ ٪ را ترک‌ها و کولی‌ها تشکیل می‌دهند. بسیاری از دانشمندان ریشه بلغارها را از قبایل ترک‌زبان آسیای میانه (احتمالا به همراه رگه‌های ایرانی) می‌دانند. همچنین گروه‌هایی از روس‌ها، رومانی‌ها، ارمنی‌ها، یونانی‌ها و سایر اقلیت‌های کوچک نیز در این کشور به سر می‌برند. کمتر از ۰ / ۱ ٪ درصد از مردم این کشور به ایدز مبتلا هستند. 
-زبان رسمی کشور، بلغاری است که مردم بلغارستان به این زبان تکلم می‌کنند. 
-
-۷۶ ٪ جمعیت پیرو آیین مسیحیت نوع ارتدوکس هستند و ۱۰ ٪ جمعیت را مسلمانان تشکیل می‌دهند و ۱۱ ٫ ۸ درصد بی‌دین هستند. در بلغارستان هشتاد هزار مسلمان علوی وجود دارد. گسترش اسلام در بلغارستان را می‌توان در تصرف این کشور توسط امپراتوری عثمانی ریشه‌یابی کرد. 
-
-زبان بلغاری زبانی هندواروپایی و از شاخه اسلاوی جنوبی است که نزدیک‌ترین به آن زبان مقدونی است و گویشوران آن با گویشوران زبان مقدونی درک مطلب می‌کنند. 
-در زبان بلغاری کهن و معاصر صدها واژه فارسی وجود دارد که در مکالمات روزمره به‌کار می‌رود. تعداد این واژه‌ها حدود ۱۰۰۰ عدد است که بیشتر از طریق زبان ترکی و در دوره تسلط ۵۰۰ ساله عثمانی بر این کشور، وارد این زبان شده‌است. 
-
-ترک‌های بلغارستان
-
-ترک‌ها یکی از اقلیت‌های قومی بلغارستان هستند که در تخمینی در سال ۲۰۱۱ جمعیت آنان در این کشور بالغ بر ۵۸۸ ٬ ۳۱۸ نفر بوده‌است. جمعیت ترک‌های کشور بلغارستان پیش از شکل گرفتنش در سال ۱۸۷۸ میلادی تقریبا یک سوم از کل جمعیت آن بود. با این وجود برخی پژوهش‌گران (عمدتا ترک) بر این باور هستند که ترک‌ها در اکثریت بودند. در سال ۱۸۷۶ تقریبا ۷۰ ٪ از زمین‌های کشاورزی به ترک‌ها تعلق داشت. یک تاریخ‌نگار ترک به نام تورهان چتین بر این باور بود که جنگ‌های روسیه و ترکیه (۱۸۷۷ – ۱۸۷۸) به معنای پاکسازی ترک‌ها از بالکان بود. ادعا شده‌است در میان سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۴۹ بالغ بر ۲۲۰ ٬ ۰۰۰ نفر از ترک‌ها به ترکیه مهاجرت کردند. هرچند که دولت ترکیه تشویق به مهاجرت می‌کرد. سپس موج دیگری از ترک‌ها بلغارستان را ترک کردند. در میان سال‌های ۱۹۴۱ تا ۱۹۵۱ بالغ بر ۱۵۵ ٬ ۰۰۰ نفر از بلغارستان به صورت اختیاری یا اجباری خارج شدند. اگرچه مهاجرت‌های انجام‌شده طبق توافق با دولت ترکیه انجام شد. 
-
-در سال ۱۹۸۴ دولت بلغارستان یک سیاست بلغاری کردن را آغاز کرد که طی آن ویژگی‌های فرهنگی و قومی ترک‌های بلغارستان محدود می‌شد. تقریبا ۸۰۰ ٬ ۰۰۰ ترک مجبور به تغییر نام خود به یک نام بلغاری شدند. همچنین ترک‌ها دیگر حق شرکت در مراسم مذهبی اسلامی را نداش��ند. همین‌طور نمی‌توانستند در مکان‌های عمومی ترکی صحبت کنند یا پوشاک سنتی ترکی بر تن کنند. از سال ۱۹۸۶ ترک‌ستیزی در بلغارستان بار دیگر شدت گرفت. این اقدامات در نهایت منجر به بزرگ‌ترین مهاجرت دست جمعی در اروپا پس از پایان جنگ جهانی دوم شد و در میان آن ۳۵۰ ٬ ۰۰۰ ترک به کشور ترکیه وارد شدند. این اتفاق میان ژوئن تا اوت ۱۹۸۹ افتاده‌است و از آن به عنوان سیر بزرگ یاد می‌شود. پس از برکناری تئودور زیوکوف بیش از ۱۵۰۰۰۰ نفر از ترک‌ها به بلغارستان برگشتند. اما بیش از ۲۰۰ هزار نفر به‌طور دائم در ترکیه باقی ماندند. 
-
-بوکو بوریسو که متهم به داشتن تمایلات ترک‌ستیزانه شده بود. در انتخابات ژوئیه ۲۰۰۹ به قدرت رسید. در دسامبر ۲۰۰۹ وی پشتیبانی خود را از حرکتی که حزب ATAKA و رهبرش در مورد پخش اخبار روزانه به زبان ترکی از تلویزیون ملی بلغارستان مطرح‌شده بود اعلام کرد. اما پس از آن وی این پشتیبانیش را پس گرفت. نخست‌وزیر ترکیه نگرانی خود را از افزایش احساس‌های ترک‌ستیزانه در بلغارستان به نخست‌وزیر بلغارستان ابراز کرد. وزیر امور خارجه ترکیه هم نگرانیش در مورد داغ شدن بحث‌ها در مورد اخبار به زبان ترکی در بلغارستان را بیان کرد. ایوان دیکوف اعلام کرد نه همه حزب ATAKA ولی بسیاری از مردم بلغارستان از طرح اخبار به زبان ترکی خشمگین شدند. 
-
-فرهنگ
-عناصر اصلی فرهنگ سنتی بلغارستان از میراث تراکیه‌ای، اسلاوی و بلغار تشکیل شده‌اند و نفوذ فرهنگی یونانی، رومی، عثمانی، ایرانی و سلتی نیز در فرهنگ این کشور دیده می‌شود. 
-
-نمونه سازهای بلغارستان عبارتند از کاوال (فلوتی که از ته دمیده می‌شود)، دودوک (سوت بلغاری)، کاباگیوا (نی‌انبان)، گادولکا (ساز زهی قوس‌دار) و توپان (طبل استوانه‌ای دو سر). 
-
-هفتاد درصد عطر رز در بازارهای بین‌المللی از بلغارستان می‌آید و جشن رزها در نیمه اول ژوئن در دره رز برگزار می‌شود. (در بلغارستان مرکزی در نزدیکی شهرهای کازانلوک و کارلوود). این جشن شامل یک گردهمایی شاد همراه با رزچینی همگانی است. 
-
-استان‌های بلغارستان
-
-از سال ۱۹۹۹ بدین سو کشور بلغارستان به ۲۸ استان (منطقه) بخش شده‌است. نام آن‌ها بدین شرح است: 
-استان بلاگووگراد
-استان بورگاس
-استان دوبریچ
-استان گابروو
-استان خاسکوو
-استان کرجالی
-استان کیوستندیل
-استان لووچ
-استان مونتانا
-استان پازارجیک
-استان پرنیک
-استان پلون
-استان پلوودیف
-استان رازگراد
-استان روسه
-استان شومن
-استان سیلیسترا
-استان اسلیون
-استان اسمولیان
-استان صوفیه
-استان صوفیه سیتی
-استان استارا زاگورا
-استان تورگوویشته
-استان وارنا
-استان ولیکو تارنوو
-استان ویدین
-استان وراتسا
-استان یامبول
-
-جاذبه‌های گردشگری
-
-یکی از شهرهای بندری و زیبای این کشور، وارنا نام دارد که منطقه ساحلی گلدن سندز (golden sands) را در کنار خود دارد. این منطقه از نظر اقتصاد گردشگری، نقش بسیار مهمی برای مردم منطقه و مردم کشور بلغارستان دارد. اهالی این منطقه از انواع و اقسام شگردها برای کسب درآمد بهره می‌برند. اجاره دادن سایه‌بان و تخت در حاشیه ساحل و همین‌طور اجاره دادن خودرو، موتورسیکلت، دوچرخه و اسب‌های کوتاه قد از جمله این شگردهاست. در بازارچه‌های اطراف این منطقه ساحلی، انواع و اقسام جانوران (نظیر طوطی، میمون، تمساح و مارهای کوچک و بزرگ) موجود است تا گردشگران در ازای پرداخت مبلغی آن‌ها را در اختیار بگیرند و عکس ی��دگاری بیندازند. 
-
-بناهای تاریخی: 
-کلیسای بویانا: این کلیسا متعلق به قرن چهاردهم میلادی است کلیسا و باغ آن در فهرست آثار جهانی یونسکو است. 
-کلیسای هاگیا صوفیا: این کلیسا در قرن ششم میلادی ساخته شد و بارها تغییراتی در آن رخ داد این کلیسا در زمان تسلط عثمانی‌ها بر بلغارستان به عنوان مسجد استفاده می‌شد. 
-
-منطقه تاریخی «پریریکون»، از قدیمی‌ترین مجموعه‌های باستان‌شناسی بلغارستان است که به گفته پژوهشگران نیایشگاه ایزدبانو دیونیسوس که در جهان باستان از شهرت فراوانی برخوردار بوده، در آن قرار دارد. برپایه اسناد موجود فعالیت‌های بشری در این منطقه متعلق به ۵ هزار سال پیش از میلاد بوده و این صومعه نیز از جمله قلعه‌های مهم دفاعی شهر در سده‌های میانه به‌شمار می‌رفته‌است. 
-
-صومعه ریلا که در دل کوهستان ریلا واقع است، بزرگ‌ترین صومعه بلغارستان است. این بنا در قرن دهم ساخته‌شده و در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو قرار دارد. مقبره گنبد تراسی کازانکوک که قدمت آن به انتهای سده چهارم و ابتدای قرن سوم قبل از میلاد می‌رسد، حاوی نقاشی‌های دیواری منحصر به فرد است، تنها آثار باقی‌مانده از نقاشی هلنی که جزء فهرست میراث فرهنگی جهانی است. 
-
-گورستان باستانی وارنا که حاوی شواهد اولین تمدن اروپایی و قدیمی‌ترین طلای جهان است به ۴۶۰۰ تا ۴۲۰۰ سال پیش از میلاد برمی گردد. کلیسای جامع الکساندر نفسکی قدیس در صوفیه بزرگ‌ترین کلیسای جامع ارتدکس در شبه‌جزیره بالکان است. 
-گنبد سنت جرج، قدیمی‌ترین بنای صوفیه است. سه لایه نقاشی دیوار در آن کشف شده‌است که قدیمی‌ترین آن‌ها به سده دهم می‌رسد. 
-
-ورزش
-ورزش‌هایی مانند کشتی، وزنه‌برداری، بوکس، ژیمناستیک، والیبال، فوتبال و تنیس در بلغارستان محبوب و مرسوم است. این کشور یکی از تیم‌های والیبال و اسکی پیشرو در جهان است. 
-
-منابع
-
-اسلام در بلغارستان نوشته استفن لوییس؛ ترجمه اعظم هدایتی، وقف میراث جاویدان، تابستان ۱۳۷۳ - شماره ۶
-Wikipedia contributors, «Bulgaria,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Bulgaria&oldid= ۴۹۳۶۰۶۷۱۶ (accessed May ۲۲ , ۲۰۱۲). 
-پایگاه تخصصی مطالعاتی اینپا INPO. «معرفی کشورها: بلغارستان». بازدید: مه ۲۰۱۲. 
-Crampton, R. J. (۲۰۰۷). Bulgaria. Oxford University Press. p. ۱۷۴.. 
-Chary, Frederick B. The History of Bulgaria (The Greenwood Histories of the Modern Nations) (۲۰۱۱) 
-
-پیوند به بیرون
-
-تاریخ بلغارستان در پادویی اصلی
-
-امپراتوری‌های پیشین
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۸۷۸ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۰۸ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۶۸۱ (میلادی) 
-
-جمهوری‌ها
-جنوب شرقی اروپا
-کشورها و سرزمین‌های اسلاوی‌زبان
-کشورها در اروپا
-کشورهای عضو اتحادیه اروپا
-کشورهای عضو اتحادیه مدیترانه
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو ناتو
-لیبرال دموکراسی
-نهاوند به لری: ناوه‌ن مرکز شهرستان نهاوند در استان همدان است. در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهر نهاوند ۸۵۰۰۰ نفر بوده است که پس از همدان و ملایر سومین شهر بزرگ استان همدان به شمار می‌آید. شهر نهاوند که از دوران ماقبل تاریخ به طور مداوم محل سکونت مردم بوده است، در دوران ساسانیان محل استقرار خاندان کارن بود. این شهر در زمان فتح ایران توسط مسلمانان، محل نبرد معروف نهاوند بود. 
-
-نام
-شهر نهاوند درطول تاریخ به نام‌های متعددی یاد شده است. 
-
-نهاوند (Neh��vand) از ۲۰۰۰ پیش از میلاد تا اکنون
-نیهاوند (Nihāwand. Nihāvand) از ۲۰۰۰ پیش از میلاد تا ۱۲۵۸ میلادی
-لائودیسه (Laodicea. Laodikeia) از ۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
-نیفواندا (Niphaunda) از ۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
-نماوند (Nemavand) از ۳۳۰ پیش از میلاد تا ۶۴۰ میلادی
-ماه بصره (Māh al-Ḅasra) از ۶۳۲ میلادی تا ۷۵۰ میلادی
-لائودیسه (Laodicea) شهرهای هلنیستی متعددی که عموما به نام لائودیس از یونانی باستان «Λαοδίκη» به معنای «عدالت مردم» نامگذاری شده است، به ویژه: 
-
-شهری از ماد باستان، مربوط به نهاوند
-شهری بر روی رودخانه لیکوس در کاریا و لیدیا، واقع در نزدیکی دنیزلی مدرن ترکیه
-
-نهاوند (Nahāvand): احمد کسروی، واژه نهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیش رو است، زیرا «نها» در زبان‌های ایرانی به معنی پیش و وند از فعل کهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته‌شده است؛ بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش رو». 
-
-نیفواندا (Niphaunda): بطلمیوس از این شهر با نام نیفواندا (Niphaunda) یاد کرده است. 
-
-نیهاوند (Nihāwand): در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به صورت نیهاوند ثبت‌شده است که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده است. 
-
-نام نهاوند در گفتار اهالی لر زبان شهر نهاوند ناوهن (Navan) و دیگر ساکنین لک زبان شهرسان نهاوند به صورت نیاون (Niavan) بیان می‌شود. 
-
-پیشینه تاریخی
-استرابون نهاوند را به عنوان شهری یاد می‌کند که توسط داریوش بزرگ تاسیس شد اما به گفته پلینی، آن را آنتیوخوس اول با نام لائودیسه تأسیس کرد. یافته‌های باستانی آن شامل یک استوانه با کتیبه مربوط ۱۹۳ قبل از میلاد از آنتیوخوس سوم به نمایندگی از ملکه او، و یک محراب گرد با نوارهای حک‌شده در نقش برجسته و مجسمه‌های برنزی زئوس، آتنا، آپولو و دمتر می‌باشد. 
-
-نخستین ساکنان نهاوند حدود هزاره سوم پیش از میلاد کاسی‌ها بودند. مردمانی که به کوسایی (Cossaei) شهرت داشتند. داریوش سوم پس از شکست گوگمل به دلایل نامعلوم راه بابل یا شوش و پارس را در پی نگرفت، بلکه از طریق ارمنستان به ماد وارد شد. اسکندر نیز داریوش را تعقیب نکرد و به بابل رفت او یک سال بعد پس از فتح تخت جمشید برای مبارزه با داریوش وارد ماد شد، اسکندر در آخرین نبرد برای فتح پارس در زمستان ۳۲۳ پیش از میلاد به سرزمین کوسایی حمله کرد. هفایستیون دوست صمیمی اسکندر در این زمان می‌میرد. پلوتارک می‌گوید که اسکندر یکی از شهر‌های قبیله «کوسایی» را قتل‌عام کرد " او در چهل روز بیشتر سرزمین کاسایی‌ها را تسخیر و ویران ساخت. اسکندر بسیاری از کاسایی‌ها را همچون فدیهای برای روان یار نزدیکش، هفایستیون، قربانی نمود
-
-در تقسیمات باستانی ایران، نهاوند و بروجرد دو نقطه شهری از ماه نهاوند بودند که این استان، از توابع پهله از سرزمین ماد محسوب می‌شد. ایالت پهله در زمان ساسانیان به این نام نهاده شده و پهلوی، به مردم، زبان و خط مربوط به پهله اشاره می‌کند. خاندان کارن پهلو در نهاوند ساکن و فرمان می‌راند. 
-
-حمید یزدان‌پرست در نامه ایران می‌آورد: در نوشته‌های مورخان اسلامی، مکرر به نام «ماه» برمی خوریم، چون ماه نهاوند، ماه دینور که صورت دیگری از نام ماد است. ماه نهاوند به معنای ولایت یا استان نهاوند و کامه ماه باقیمانده (ماد) یا (مای) قدیم است نهاوند یکی از پایتخت‌های ایالت یا دیار جبال که ماد یا کوهستان نیز خوانده می‌شده بوده استماه نهاوند بعد از اسلام به ماه بصره نیز شهرت یافت چرا که خراج آن به بصره فرستاده می‌شد. ابن الندیم از قول عبداالله بن المقفع ذکر می‌کند که ماه نهاوند یکی از پنج ناحیه پهله (فهله) بوده است (یادداشت‌های دهخدا). 
-
-نبرد نهاوند آخرین حلقه‌ی زنجیره‌ی جنگ‌های ایران ساسانی و مسلمان بود که در روز ۵ ربیع‌الاول سال ۲۱ هجری برابر با ۲۵ بهمن ۲۰ خورشیدی (۶۳۷ م) اتفاق افتاد و به پیروزی اعراب منجر گردیده است. جنگ نهاوند که اعراب آن را «فتح الفتوح» نامیدند، جنگی کوبنده که عروه بن زید (شاعر عرب) از آن با نام پیکار هولناک نام می‌برد. پس از جنگ نهاوند این شهر با عنوان دروازه ورود اسلام به ایران شناخته می‌شود
-
-بهزادان پور ونداد هرمزد ملقب به ابومسلم خراسانی که تبار او به خاندان نهاوند الکسایی می‌رسید در رمضان ۱۲۹ هجری قمری قیام خود را آغاز کرد و با آغاز قیام عنصر ایرانی چنان جوشش و خروشی از خود نشان داد که در کمترین زمان ممکن ارتش بی‌شکست خراسانیان به دروزاه‌های شرقی دارلخلافه رسیدند. ایرانیانی که سالها تحقیر شده و خوار شمرده‌شده بودند اکنون فرصتی یافتند تا بطور جدی بر اعراب بتازند. ((در گرگان وقتی قحطبه با سپاهی که والی عراق برای دفع سیاه جامگان گسیل کرده بود روبرو شد در خطبه ایی آتشین خطاب به ایرانیان قول داد تا اعراب را برای همیشه خوار کند و ایرانیان را به پایگاه شامخ خود بازگرداند)) در گذرگاه تاریخ وقتی ایرانیان در نهاوند یعنی همان جایی که حدود صد سال پیش لشگر یزدگرد در مقابل اعراب شکست خورد در مقابل لشگر خلیفه قرار گرفتند چنان آنان را در هم کوبیدند که تا سالهای بعد مصر و بخشهایی از شمال آفریقا زیر سم اسبان ایرانیان قرار گرفت. این قدرت چنان هیمنه ایی به خود گرفت که خلیفه تازه را نیز هراسان ساخت و با دستور خلیفه عباسی ابومسلم به خراسان بازگشت و پس از چندی به قتل رسید
-
-در طول قرون بعدی، تنها رویدادهای کمی در نهاوند ثبت‌شده است. وزیر ایرانی امپراتوری سلجوقی، نظام الملک، در سال ۱۰۹۲ در نزدیکی نهاوند ترور شد. 
-
-به گفته حمدالله مستوفی مورخ و جغرافی‌دان که در قرن سیزدهم و چهاردهم شکوفا شد، نهاوند شهری با وسعت متوسط ​​بود که اطراف آن را مزارع حاصلخیز احاطه کرده بود که در آن ذرت، پنبه و میوه کشت می‌شد. مستوفی افزود که ساکنان آن عمدتا کردهای شیعه دوازده‌امامی بودند. 
-
-در دوره‌ی قاجار نهاوند یکی از سه شهر ولایت ثلاث بود. این ولایت در غرب ایران و جنوب استان همدان فعلی قرار داشته و شامل سه شهر ملایر، نهاوند و تویسرکان بود. حدود این ولایت منطبق با منطقه جنوب کوهستان الوند در استان همدان کنونی است که سه شهرستان ملایر، نهاوند و تویسرکان را شامل می‌شود. ولایت ثلاث بخشی از استان پنجم بوده است. اصطلاح ولایت ثلاث در تقسیم‌بندی‌های کشوری دوره ناصرالدین‌شاه قاجار ایجاد شد و شامل دولت‌آباد (شهر ملایر)، نهاوند و تویسرکان می‌شد. نهاوند براساس قانون تقسیمات کشوری مصوب ۱۳۱۶ ه‍. ش از بخش‌های تابعه در استان پنجم کشور به مرکزیت کرمانشاه بود که در سال ۱۳۲۰ ه‍. ش به شهرستان ارتقاء یافت. 
-
-به موجب مبارزات انقلابی مردم شهر نهاوند علیه حکومت پهلوی در روز ۱۴ آبان ۱۳۵۷، ۹۷ روز زودتر از سایر نقاط کشور ایران مجسمه محمد رضا شاه را به زیر کشیدند. حسن روحانی رئیس‌جمهور سابق ایران است که در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: در دی‌ماه ۱۳۵۷ آن سال که چند شب در شهرستان نهاوند سخنرانی می‌کردم بعد از سخنرانی شب سوم که مصادف با حوادث ۱۹ دی‌ماه قم شده بود، شهربانی نهاوند مأمور دستگیری من شد که با تلاش شهید حیدری و دوستانش بالباس مبدل از نهاوند خارج شدم. 
-
-جغرافیا
-نهاوند در مرکز دشت نهاوند بین دو وادی کوه گرین و آردوشان گسترده شده‌است و ۱۸ کیلومتر مربع مساحت دارد. نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسرکان و همدان، از شرق به ملایر، از غرب به کنگاور و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران ۴۳۵ کیلومتر می‌باشد که از مسیر ملایر - اراک عبور می‌کند و فاصله نهاوند تا همدان ۱۳۰ کیلومتر و تا خرم‌آباد ۱۳۴ کیلومتر می‌باشد. راه‌آهن کربلا از نزدیکی شهر نهاوند کذر می‌کند. 
-
-شهر نهاوند بر گسل جوان زاگرس بنا گردیده است. گسل نهاوند از ۵۵ کیلومتری غرب بروجرد تا شمال‌غربی نهاوند در راستای شمال ۳۲۰ درجه، امتداد دارد. گسل نهاوند از چند قطعه مجزا تشکیل‌شده که هر کدام نام‌های جداگانه دارند.. گسل نهاوند از فعالین‌ترین گسل‌های ایران بشمار می‌رود. که عامل زمین‌لرزه‌های پرشمار نهاوند و شهرهای اطراف می‌باشد از جمله زمین‌لرزه‌های ۱۲۸۷ بروجرد، ۱۳۸۵ بروجرد، ۱۳۳۶ فارسینج و زمین‌لرزه ۱۳۳۷ نهاوند. 
-
-رود باروداب که از چشمه‌ای به این نام در شرق نهاوند سرچشمه می‌گیرد از میان شهر می‌گذرد. طغیان این رود بار‌ها بخشی از شهر نهاوند را با مشکل سیل و ویرانی مواجه ساخته است از جمله سیل‌های ۱۳۱۷، ۱۳۵۰، ۱۳۵۱. در شب ۲۱ شهریور ۱۳۱۷ برابر بارندگی سخت سیل هولناکی در حدود شهر نهاوند و قریه آورزمان برخاسته شهر تاریخی نهاوند را ویران و قریه آورزمان را با خاک یکسان ساخت. 
-
-در سال ۱۳۹۳ آرش کولیوند، مدیر امور آب شهرستان نهاوند درمصاحبه با ایرنا اعلام کرد: به علت برداشت سالانه ۳۱۰ میلیون متر مکعب آب توسط چاه‌ها، سطح آب‌های زیر زمینی دشت نهاوند به طور متوسط در هر سال ۷۵ سانتی‌متر افت دارد. شهرستان نهاوند یک‌هزار و ۱۶۰ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق مجاز وجود دارد که حدود ۸۰۰ مورد آن برای مصارف کشاورزی است. جغرافیای کوهستان گرین در نهاوند با وسعت حدود ۴۰ هزار هکتار دارای سیمای کوهستانی با دره‌ها و پناهگاه‌های طبیعی فراوان و شرایط آبی مناسب و پوشش گیاهی مطلوب برای گونه‌های حیات وحش است و به همین لحاظ تنوع جانوری بالایی دارد. این ناحیه در سال ۱۳۹۹ به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام شد. ناحیه مذکور شامل نواحی تاریک دره بالا، سیاه دره، فارسبان، چناری، گیان، کرک سفلی، کله مار، بیان و وراینه تا خط الراس گرین در مرز استان لرستان می‌باشد
-
-جمعیت‌شناسی
-
-مردم‌شناسی
-مردم نهاوند از قوم لر می‌باشند. و با دو شهر لرنشین دیگر همدان (تویسرکان، ملایر) از قوم لر می‌باشند و به زبان لری تکلم می‌نمایند. 
-
-زبان و گویش
-مردم شهر نهاوند به گویش‌های مختلف زبان لری از جمله گویش نهاوندی سخن می‌گویند. گویش لری نهاوندی گویش مردم نهاوند است. فهرست لینگوییست و اتنولوگ گویش لری موجود در نهاوند را گویشی از لری شمالی، و ایرانیکا منطقه نهاوند را یکی از مراکز مهم گویش‌وران لری شمالی می‌داند. مانند زبانهای ایرانی، لری بختیاری و سایر گویش‌های زبان لری. رودیگر اشمیت زبان‌شناس آلمانی گفتار مردم شهر نهاوند را ��زدیک به زبان پارسی میانه می‌داند. 
-
-گردشگری
-در شهر نهاوند امکان گردشگری بسیاری وجود دارد. از جمله حمام حاج آقا تراب خانه‌ی قدوسی معبد لائودیسه و میدان قیصریه. 
-
-میدان قیصریه را محمود میرزا حاکم نهاوند در زمان فتحعلی شاه قاجار بنا کرده است. رشته قنات وچشمه در اطراف آن وجوددارد که ساکنین نهاوند در گذشته با عبور آب از این رشته‌ها به منازلشان ازآن استفاده می‌کردند. میدان قیصریه در جنوب محله‌ی پاقلعه نهاوند واقع‌شده است و از دیرباز به نام قیصریه شناخته‌شده. کشف سکه‌های رومی از جمله سکه‌ای بنام نرون امپراطور روم غربی و صندوقچه‌ای در این محل قدمت انرا نشان می‌دهد. میدان قیصریه یکی از باستانی‌ترین میادین ایران است در پیرامون میدان قیصریه بنای مسجد جامع و حمام و بازارقدیمی و شاهزاده محمد دیده می‌شود. شواهد وجود اتشکده‌ای مربوط به دوران پیش از اسلام ا در بالای میدان در مکان مسجد جامع وجود داشته است که بنای مسجد را در آن مکان ساختند. 
-
-کوچه لک‌ها
-
-کوچه کرد‌ها
-
-خانه قدوسی متعلق به علی قدوسی از عالمان نهاوند است. دارای سر در ورودی زیبائی است که با نقوش هندسی آجری تزئین شده است و دو ستون نما در دو سوی سر در به زیبائی آن افزوده است. نمای بنا در داخل حیاط به وسیله آجر کاری‌های زیبا تزئین شده است و قوسهایی به شکل شاخ قوچ نما را آراسته است. پیرامون حیاط با طاق نماهای هلالی تزئین شده است. این خانه قدیمی و تاریخی در خیابان انقلاب واقع‌شده است وچند خانه قدیمی دیگر در جای‌جای این شهر وجود دارد. 
-
-حمام آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهر نهاوند است که در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ثبت‌شده است معبد لائودیسه در داخل شهر نهاوند قرار دارد و کتیبه‌ای از «آنتیوخوس سوم» و نیز تعدادی مجسمه برنزی خدایان یونانی در آن کشف‌شده است. 
-
-پل زرامین، تپه باستانی گیان سراب گیان و سراب گاماسیاب از نقاط گردشگری شهرستان نهاوند بشمار می‌روند که در نزدیکی شهر نهاوند قرار دارند. 
-
-نعمان بن مقرن یکی از سرداران و فرماندهان مهاجم عرب بود که در جنگ نهاوند (فتح الفتوح) در سال ۲۱ هجری یا ۶۴۲ میلادی پس از سه روز نبرد سنگین در پشت دروازه‌های نهاوند به دست سربازان ایرانی به فرماندهی فیروزان (پیروزان) کشته شد. آرامگاه او در ۵ کیلومتری شمال غربی شهر نهاوند قرار دارد. 
-
-فرهنگ
-زنگوله یا زنگله یک مقام موسیقی است. در موسیقی قدیم ایران، زنگوله یکی از دوازده مقام اصلی بوده‌است. در برخی از متون از این مقام با نام نهاوند هم یاد شده‌است. 
-
-سوغات نهاوند: از جمله سوغات این شهرستان می‌توان به خمیر صنل، کلوا، حلوا گردویی و گز آردی که مختص نهاوند است اشاره کرد، همچنین نقل، گردو، عسل، شیره انگور، ترخینه هم از دیگر سوغاتی‌های معروف نهاوند است. 
-
-سرآب گاماسیاب
-سراب گاماسیاب (به لری: گاماسی‌او) سرچشمه یکی از طولانی‌ترین رودخانه‌های کشور است که از دامنه کوه سنگی گرو مسیر جاده نهاوند به نورآباد لرستان و در ۱۹ کیلومتری جنوب شرقی نهاوند سرچشمه می‌گیرد و در امتداد کوه گرو ادامه می‌یابد. 
-
-به گزارش ایسنا، منطقه همدان، سراب گاماسیاب، آب رودخانه‌های متعددی را مانند حرم‌آباد، قلقلرود و خرم‌رود را دریافت می‌کند و پس از مشروب کردن مزارع کشاورزی دشت نهاوند، به رودخانه قره‌سو و در ادامه به کرخه و در نهایت به هورالعظیم می‌پیوندد. این رودخانه در استان کرمانشا�� به قره‌سو، در استان لرستان به سیمره و در استان خوزستان به کرخه موسوم است. 
-
-آبدهی متوسط این چشمه‌ها، حدود ۵ مترمکعب در ثانیه است، در بالادست چشمه‌ها، غاری طبیعی دیده می‌شود و در محوطه اطراف سراب جنگل‌کاری شده است، در مسیر این رود با احداث نیروگاه برق آبی و حوضچه‌های پرورش ماهی، در تولید برق و پرورش ماهی بهره‌برداری کرده‌اند، این چشمه جوشان و پرآب با ویژگی‌های خاص طبیعی، یکی از جاذبه‌های مستعد گردشگری استان محسوب می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-جنگ نهاوند
-ماه نهاوند
-گوشه نهاوند
-
-پانویس
-
-نهاوند
-شهرستان نهاوند
-شهرهای استان همدان
-شهرهای اشکانیان
-شهرهای ساسانیان
-شهرهای شهرستان نهاوند
-شهرهای هخامنشی
-مستعمره‌های سلوکیان
-استان مرکزی از استان‌های ایران است. بزرگترین شهر و مرکز این استان شهر اراک است. استان مرکزی به‌عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته می‌شود. در روزگار کهن این مکان عراق نام داشت که در زمان تسلط اعراب بر ایران عراق عجم نامیده می‌شد که شامل بسیاری از استان‌های همجوار امروزی نیز بود. عراق معرب اراک است. این استان از شمال به استان البرز، از شمال غرب به استان قزوین، از غرب به استان همدان، از شمال شرق به استان تهران، از جنوب غرب به استان لرستان، از جنوب شرق به استان اصفهان و از شرق به استان قم محدود است. استان مرکزی با مساحتی معادل ۲۹ ٬ ۵۳۰ کیلومتر مربع حدود ۱ ٬ ۸۲ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. بر‌اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان مرکزی دارای ۱۲ شهرستان، ۲۶ بخش، ۳۵ شهر، ۶۶ دهستان، ۱ ٬ ۳۹۴ آبادی دارای سکنه و ۴۶ آبادی خالی از سکنه است. شهرستان‌های این استان عبارتند از: اراک، محلات، ساوه، تفرش، شهرستان خمین، فراهان، دلیجان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب. شهر‌های قم و تهران نیز پیش‌تر جزو استان مرکزی بوده‌اند. 
-
-نامگذاری
-
-نام استان مرکزی برای اولین بار در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مطرح گردید. در آن سال استان مرکزی (به‌مرکزیت تهران) پهنه وسیعی از مرکز کشور شامل شهرستان‌های تهران، قزوین، ساوه، قم، دماوند و محلات بود. در سال ۱۳۵۶ مرکز استان مرکزی از تهران به اراک انتقال یافت. در مهر ۱۳۵۷ تهران و البرز کنونی تحت عنوان استان تهران از استان مرکزی جدا شد. تا سال ۱۳۶۵، استان قم نیز جزو این پهنه بود. در سال ۱۳۸۹ رئیس‌جمهور وقت، محمود احمدی‌نژاد پیشنهاد تغییر نام استان به استان آفتاب را مطرح کرد. دلیل وی برای طرح این پیشنهاد روشن نبودن نام مرکزی در تبیین هویت و معرفی فرهنگ استان بود اما این پیشنهاد در برنامه زنده تلویزیونی با مخالفت مجری برنامه و پس از آن با مخالفت برخی از نمایندگان استان مرکزی مواجه شد. بعد از این برای تغییر نام استان نام‌های دیگری مانند استان ماد و استان اراک نیز پیشنهاد شد. 
-
-پیشینه
-
-پیش از اسلام
-استان مرکزی در منطقه‌ای واقع‌شده است که در دوران باستان به آن ماد بزرگ، در اوایل دوره اسلامی ایالت جبال و در سده‌های بعد عراق عجم می‌گفتند. نام جبال برای اولین بار توسط اعراب به کوهستان‌های غرب ایران نسبت داده شد. در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به‌معنای عراق غیر عرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند. 
-
-مادها
-زمانی که آریایی‌ها وارد ایران شدند متشکل از سه طایفه یا قوم بودند؛ قوم پارس در مناطق جنوبی کشور مستقر شدند، پارت‌ها در قسمت شرقی ایران ساکن شدند و مادها در مرکز و غرب ایران سکنی گزیدند. 
-
-بنا بر تحقیقات تاریخی، در گذشته سرزمین ماد به سه بخش عمده تقسیم‌شده بود: 
-ماد آتروپاتن یا ماد علیا یا ماد کوچک (آذربایجان کنونی). 
-ماد سفلی یا ماد بزرگ (که امروزه قسمت بزرگ آن را استان مرکزی تشکیل می‌دهد). 
-ناحیه پارتاکنا (استان اصفهان امروزی). 
-
-هخامنشیان
-در دوران هخامنشیان سرزمین ایران به بیست و سه ساتراپی تقسیم می‌شده است که ماد سفلی (از ری تا همدان) که کمیجان امروزی است جزء ساتراپ دهم بوده است. فهرست بیست و سه‌گانه ساتراپی‌های ایران با توجه به تاریخ هرودت و سنگ‌نبشته‌های بیستون ثبت شده‌است. 
-
-استان مرکزی در روزگار هخامنشیان بخشی از ایالت مادها (ساتراپی دهم) و قسمت‌هایی از جنوب آن بخشی از سرزمین الیمائیس به‌شمار می‌رفته است. این استان در شمار کوست خوربران (یعنی جایی که خورشید از آنجا می‌رود) بود. 
-
-جغرافیا
-
-جغرافیای طبیعی
-
-آب و هوا
-آب و هوای استان به علت وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته‌کوه البرز و زاگرس، دارای آب و هوایی متنوع است. همچنین جهت و جریان وزش بادهای غربی مدیترانه‌ای و اقیانوس اطلس، توده‌های هوای فشار زیاد اقیانوس هند و جریان‌های سرد آسیای مرکزی شرایط اقلیمی استان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. مهم‌ترین انواع آب و هوای استان عبارتند از: آب و هوای نیمه‌بیابانی در مناطقی چون ساوه و زرندیه، آب و هوای معتدل کوهستانی همراه با زمستان سرد و تابستان معتدل، در شهرستان‌هایی مانند اراک، خمین، تفرش و محلات. آب و هوای سرد کوهستانی با زمستانی سرد و برفی و تابستانی خنک در محدوده‌های جغرافیایی شهرستان شازند. همچنین در بخش‌هایی از شهرستان فراهان به‌ویژه روستای کسرآصف چشم‌انداز سرسبزی دارد. 
-
-دشت‌ها و بیابان‌ها
-استان مرکزی در دوره کواترنری مرطوب بوده و بارش‌های آن روزگار که باعث شسته شدن رسوبات از کوه‌ها و انباشت آن‌ها در بخش‌های پست شده دشت‌های حاصلخیزی چون دشت فراهان، دشت شازند، دشت ساوه و دشت زرند را به وجود آورده‌است. پست‌ترین نقطه استان دشت مسیله با ۹۵۰ متر بلندا از سطح دریاست. 
-
-کویر
-
-دریاچه‌ها و تالاب‌ها
-
-دریاچه میقان
-این دریاچه در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد، مساحتش بسته به میزان بارندگی از صد تا صد و ده کیلومتر مربع تغییر می‌یابد. آب این دریاچه شور است. از نظر اقلیم زمستان‌های معتدلی دارد و همین سبب شده تا در پاییز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان و به ویژه پرندگان مهاجر باشد. 
-دریاچه خورهه
-این دریاچه دائمی از یکی از معدود دریاچه‌های معدنی استان مرکزی است. خودجوش است و حاوی ترکیبات گوگردی، غیر از آن به سبب جایگاه تاریخی‌اش دارای اهمیت است. همچنین از لحاظ علم پزشکی نیز مورد توجه است. 
-دریاچه قاسم‌آباد
-دریاچه‌ای طبیعی است در غرب خنداب، در منطقه‌ای کوهستانی بین روستاهای اوچ‌تپه و قاسم‌آباد. میزان آبش بسته بارندگی متغیر است به گونه‌ای که در دوره‌های خشکسالی گاهی خشک می‌شود و در دوره‌های پربارش قابل قایقرانی است. وسعتش بین دو تا سه کیلومتر متغیر است و در پاییز و ابتدای زمستان محل تجمع پرندگان مهاجر است. 
-
-کوه‌ها
-۷۵ ٪ از مساحت استان را ناهمواری‌ها تشکیل داده‌است. کوه���های استان مرکزی که در دوره ترشیاری شکل گرفته‌اند از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. کوه‌های استان مرکزی دو گروه هستند یکی کوه‌های مرکزی در شهرستان‌های کمیجان، تفرش مانند کوه گوند قرمز روستای کسرآصف و قسمت‌هایی از ساوه و دیگری کوه‌های زاگرس در جنوب استان و در شهرستان‌های شازند و خمین. کوه‌های راسوند در جنوب شازند و سفیدخانی در جنوب اراک از مهم‌ترین کوه‌های استان هستند و قله شهباز با ۳۳۸۸ بلندی، در کوه‌های راسوند بلندترین کوه استان محسوب می‌شود. 
-
-رودخانه‌ها
-در حال حاضر میزان آب بدست آمده از رودخانه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها در استان حدود ۲ / ۴ میلیارد متر مکعب است که تنها ۵۰ درصد از این حجم به مصرف کشاورزی می‌رسد. 
-
-چشمه‌ها
-چشمه‌های موجود در استان همانند: چشمه میشو چناس، سراب چناس چشمه عمارت، چشمه عباس‌آباد، چشمه پنجعلی، چشمه اسکان، چشمه بلاغ حک (کیخسرو)، چشمه انجدان، چشمه محلات، چشمه سنگستان و چشمه بالقلو نقش مهمی در تأمین آب مصرفی استان دارد. 
-
-جغرافیای سیاسی
-
-تقسیمات کشوری
-
-در سال ۱۳۱۶ کشور ایران به ۲۷ قسمت تقسیم گردید که شهرهای ساوه، زرند، عراق عجم، خمین و محلات از قسمت‌ها اصلی این تقسیم‌بندی بودند، در همان سال براساس قانون کشور به ۱۰ استان و ۴۹ شهرستان تقسیم گردید که استان‌ها برحسب شماره نام‌گذاری گردیدند که استان مرکزی امروزی در استان یکم قرار داشت. 
-
-در تغییر دیگری که در قانون تقسیمات کشوری در سال ۱۳۳۹ اتفاق افتاد، استان‌ها به جای نام به اسامی اصلی و تاریخی خود نامیده شدند و براساس این قانون کشور به ۱۴ استان، ۶ فرمانداری کل، ۱۳۹ فرمانداری، ۴۹ بخش‌داری تقسیم گردید که بخش اعظم استان مرکزی فعلی در استان مرکزی آن زمان به مرکزیت شهر تهران قرار گرفت، براساس قانون مورخه ۸ / ۱۲ / ۱۳۵۶ استان مرکزی به دو استان تهران به مرکزیت شهر تهران و استان مرکزی به مرکزیت اراک تبدیل شد، که شهرهای تابعه استان مرکزی به این شرح بودند: اراک، ساوه، قم، خمین، تفرش، کاشان
-
-براساس تصویب‌نامه سال ۱۳۵۷ شهر کاشان از استان مرکزی جدا به استان اصفهان افزوده شد، براساس قوانین سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ شهرهای سربند و دلیجان به استان مرکزی اضافه و در سال ۱۳۶۵ شهرستان قم از استان مرکزی جدا و به استان تهران الحاق و در سال ۱۳۷۵ مستقلا به استان تبدیل گردید. 
-
-از جمله این شهرهای این استان می‌توان به کمیجان، نراق، آوه، آستانه، نیم‌ور و ساروق، وفس، چهرقان و کرهرود، مشکویه در شهر پرندک اشاره کرد. 
-
-استانداری
-
-پوشش گیاهی و جانوری
-
-پوشش گیاهی
-
-جنگل‌ها
-استان مرکزی از جمله استان‌هایی است که از نظر پوشش جنگل‌های طبیعی بسیار فقیر است. سرانه جنگل در این استان شانزده برابر از سرانه آن در ایران پایین‌تر است. اما در جاده‌ای که به روستای کسرآصف کمیجان ختم می‌شود باغ‌های زیبایی وجود دارد که جنگل گونه‌اند و دست کمی از جاده چالوس ندارند و همچنین دره سرسبز وفس کمیجان که به طول ۱۵ کیلومتر است و در مسیر ارتباطی کمیجان به سمت ساوه قرار دارد. همچنین روستای کسرآصف دارای زیبایی‌هایی نظیر غار اینجیل آغاجی (درخت انجیل) هست و برخی بخش‌ها مانند ساوه و شازند و تفرش تاج پوشش ۵ تا ۱۰ درصد هستند و برخی دیگر از بخش‌ها مانند دلیجان، محلات، خمین، اراک، کمیجان و زرندیه دارای تاج پوشش ۱ تا ۵ درصد هستند. از جمله جنگل‌های موجود در استان م��‌توان به پارک‌های جنگلی و جنگل‌های دست کاشت (۸۳۹ ٫ ۵ هکتار) اشاره کرد. مساحت جنگل‌های طبیعی استان مرکزی ۱۵۱۲۷ / ۵۴۷۱ هکتار است. سرانه جنگل (جنگل‌های طبیعی و دست کاشت) نزدیک به ۱۲۸ مترمربع است. در استان چهار ذخیره گاه جنگلی وجود دارد که شامل ذخیره گاه بلوط و سماق در شهرستان شازند با وسعت ۲۱۰ و ۷۵ هکتار و بنه در شهرستان تفرش با وسعت ۲۰ هکتار و خونیار واقع در شهرستان ساوه به مساحت ۲۰۰۰ هکتار است. 
-
-مراتع
-مراتع استان که عمدتا گیاهان بوته‌ای هستند به دلیل آب و هوای مختلف دارای تنوع زیادی هستند و در مجموع ۶۶ ٪ کل استان را پوشش می‌دهند. 
-
-گونه‌های جانوری
-حدود ۳۳۵ گونه جانوری شامل: ۵۳ گونه پستاندار، ۲۰۵ گونه پرنده، ۵۴ گونه خزنده، ۴ گونه دوزیست و ۱۹ گونه ماهی در این استان موجود هستند. نماد محیط‌زیست طبیعی این استان پازن است که در استان به تگه نیز مشهور است. جانورانی مانند آهو، کل و بز، قوچ، میش، شغال، روباه، گرگ، خوک، خرگوش، تشی، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گربه پالاس، سیاه‌گوش، سمور، لاک‌پشت، کبک، تیهو، کوکر، باقرقره و پرندگان مهاجر درنا، آنقوت، غاز و مرغابی چنگر در مناطق کوهستانی و استپی حفاظت شده‌استان زندگی می‌کنند. 
-
-مناطق حفاظت‌شده
-منطقه حفاظت‌شده هفتادقله
-این منطقه کوهستانی مساحتی برابر ۸۲۱۲۵ هکتار دارد، و بین شهرستان‌های اراک، محلات و خمین قرار دارد. این منطقه از سال ۱۳۵۳ تحت کنترل سازمان حفاظت محیط‌زیست درآمده‌است. این منطقه نمونه بارز یک اکوسیستم کوهستانی است به خاطر ارزش‌های زیستگاهی اش از زمان‌های قدیم به عنوان یکی از بهترین شکارگاه‌های کشور به حساب می‌آمده، وجود بیش از هفتاد کتیبه که قدیمی ترینشان به چهارصد سال پیش متعلق است نشانه‌ای بر این مدعا است. در این منطقه بیش از دویست گونه گیاهی وجود دارد و حیات وحش آن عبارت است از: قوچ و میش، کل و بز، آهو، پلنگ، گراز و گونه‌های مختلف پرندگان از جمله غاز خاکستری، اردک، لک‌لک سفید، بلدرچین، هوبره، فاخته و…
-مناطق حفاظت‌شده چرا و وفس
-این مناطق کوهستانی است و پوشش گیاهی بین بیست و پنج تا شصت درصد و همچنین آب فراوان دارد. کوه‌های کوچک زار، خشکه، وحش و لجور در این مناطق قرار دارند و حیات وحش آن عبارت اند از: قوچ و میش، آهو، گرگ، روباه، خرگوش، کبک، تیهو، باقرقره، فاخته و …. 
-منطقه حفاظت‌شده سربند
-
-این منطقه بیشتر از تپه ماهورها تشکیل یافته، زمستان‌های سرد و تابستان‌های معتدل دارد و حیات وحش آن را قوچ و میش و به ویژه کبک تشکیل می‌دهند. دره مالمیر و باغ سماق لو که از مناطق زیبای استان به‌شمار می‌روند در این منطقه واقع‌اند. 
-
-منطقه حفاظت‌شده الوند (خمین) 
-
-این منطقه با مساحت ۸۶۱۸ هکتار در سال ۱۳۸۱ حفاظت‌شده اعلام شد. این ناحیه جزء رویشگاه‌های ایران-تورانی به‌شمار می‌رود. 
-
-محصولات کشاورزی
-
-به‌طور کلی ۱۹ درصد از مساحت استان مرکزی اراضی کشاورزی و ۵۷ درصد مرتع و بقیه غیر مزروعی (شهرها، جاده‌ها، دریاچه و…) است. محصولات کشاورزی استان شامل گندم، جو، آفتابگردان، حبوبات، پنبه، چغندرقند، گوجه‌فرنگی، پیاز، انگور، خشکبار، سبزیجات، انار، طالبی، هلو، پسته، بادام و گردو است. 
-
-از مهم‌ترین قابلیت‌های کشاورزی در استان مرکزی می‌توان به تولید گل و گیاه اشاره کرد. سطح زیر کشت گل و گیاهان زینتی در این استان هزار و ۹۱ هکتار است که از این میزان ۳۷۱ هکتار به صورت گلخانه و بقیه در فضای باز است. شهرستان محلات در این استان که به عنوان قطب تولید گل و گیاهان زینتی کشور مطرح است، بیشترین سطح زیر کشت گل و گیاه را به خود اختصاص داده‌است. ایستگاه ملی تحقیقات گل و گیاهان کشور در شهرستان محلات قرار دارد که هدایت فنی و علمی و پشتیبانی مالی تحقیقات گل کشور در ۷ سایت، لاهیجان، تنکابن، ورامین، کرج، جیرفت، دزفول و اصفهان بر عهده این ایستگاه می‌باش. 
-
-از دیگر محصولات کشاورزی استان تولید لوبیا است که بیش از ۹۰ ٪ آن در شهرستان خمین کاشت می‌شود. به همین سبب استان مرکزی به عنوان یکی از قطب‌های تولید لوبیا در کشور مطرح بوده و ایستگاه ملی تحقیقات لوبیای کشور در این استان و در شهرستان خمین قرار دارد
-
-انار از دیگر محصولات کشاورزی استان است که در شهرستان ساوه تولید می‌شود. شهرستان ساوه بهترین نوع انار در کشور را تولید می‌کند و محصول آن شهرتی جهانی دارد، به صورتی که در دنیا به یک برند معتبر تبدیل شده‌است. سالانه ۷۸۰ نوع انار در ساوه تولید می‌شود
-تولید پسته ارگانیک از دیگر محصولات کشاورزی استان است که در شهرستان زرندیه شهر پرندک کاشت می‌شود. استان مرکزی مقام ششم تولید پسته کشور را داراست و بزرگترین باغ تولید پسته ارگانیک کشور در این استان قرار دارد. 
-
-مردم
-
-جمعیت
-جمعیت استان مرکزی طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۸۵ بالغ بر ۱ ٬ ۳۲۶ ٬ ۸۲۶ بوده‌است که از این تعداد ۱۰۱۵۳۷۵ باسواد بوده‌اند. 
-
-استان مرکزی از مهاجرپذیرترین استان‌های ایران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ بود؛ به‌طوری‌که بر‌اساس سرشماری رسمی انجام‌شده در سال ۱۳۳۵، ۴۴ درصد از ۲ میلیون ایرانی که در آن دوره اقدام به مهاجرت داخلی نمودند، این استان را مقصد نهایی خود برای سکونت انتخاب کرده‌اند. این فرایند جذب مهاجر داخلی در دهه بعد افزایش یافت و به میزان ۶۷ درصد از ۲ ٫ ۳ میلیون نفر مهاجر افزایش یافت. اما در دهه ۵۰ و همچنین سال‌های بعد از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، این مهاجرت کاهش یافت و ایرانیان مهاجر، تمایل بیشتری برای حضور در استان تهران و شهر تهران داشتند. 
-
-عشایر
-جمعیت عشایر استان مرکزی در سرشماری عشایر کوچنده در سال ۱۳۸۷
-
-زبان
-زبان رایج مردم استان مرکزی فارسی است. در برخی مناطق مانند دهستان رودبار تفرش و قسمتی از روستاهای شهرستان‌های فراهان، خنداب، کمیجان، شازند، اراک، ساوه، زرندیه و خمین به زبان ترکی و لری نیز سخن می‌گویند. در دلیجان و محلات مردم به زبان راجی سخن می‌گویند. در برخی روستاهای شهرستان‌های کمیجان مانند وفس، زرندیه مانند الویر و تفرش مانند کهک به زبان تاتی سخن گفته می‌شود که ریشه در زبان مادی دارد. خلجی که در بخش خلجستان استان قم بیشتر گویشور دارد، در روستاهای آشتیان و تفرش نیز گویشور دارد. در پاره‌ای از روستاهای شازند، خرقان و ساوه که ارمنی‌نشینند و نیز در بخشی از شهر اراک که تا چند دهه پیش ارمنی‌نشین بود، زبان ارمنی نیز صحبت می‌شد. 
-
-اقوام
-
-ادیان
-قبل از ورود اسلام به ایران اهالی این منطقه پیرو دین زرتشتی بودند و وجود آتشکده‌های گوناگون مانند آتشکده وره در آشتیان، آتشکده خورهه در محلات، آتشکده برزو در راهجرد و آتشکده فردقان در کمیجان شاهد این مدعاست. 
-
-هم‌اکنون اهالی استان مرکزی اکثرا مسلمان و شیعه هستند و مسیحیان ارمنی و زرتشتیان و عده‌ای کم از کلیمیان از اقلیت‌های مذهبی این استان هستند. 
-
-غذاها
-استان مرکزی دارای غذاهای سنتی متنوعی است: 
-
-دوگوله یا آبگوشت، کله‌جوش (کال‌جوش یا دوغ گرمه)، آش ترخینه، آش اشکنه اراک (او گرمه)، پتله‌پلو، کوفته تفرشی (گندله)، آش گندینه، رشته‌پلو، شفته اراکی (کوفته اراکی)، گوشتابه اراک، کباب ته‌تالی
-
-اقتصاد
-استان مرکزی از جمله استان‌های صنعتی کشور است و از دید تنوع و گوناگونی تولید رتبه نخست کشور را دارد. بخش‌های خدمات، صنعت و کشاورزی به ترتیب اهمیت پایه اقتصاد استان را تشکیل می‌دهند. 
-با توجه به وجود بیش از ۳۰۰۰ واحد تولیدی و صنعتی در استان مرکزی، بهره‌مندی از صنایع مادر و حلقه‌های واسط کلیدی در تولید کشور، سرمایه‌گذاری در طرح‌های صنعتی استان بالا بوده به‌طوری‌که این استان همراه در رتبه ممتازترین استان‌ها در جذب سرمایه‌گذاری صنعتی را دارا است. 
-
-از مزیت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنعت استان می‌توان به نزدیک بودن به پایتخت، وجود ظرفیت‌های مکانی مناسب به لحاظ وجود شهرک‌های صنعتی در استان، برخورداری از موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری در کریدور ترابری بین‌المللی، وجود صنایع بزرگ و مادر، تجربه نیم‌قرن توسعه صنعتی، وجود منابع و ذخایر معدنی نظیر سنگ آهن، سولفات سدیم، سیلیس، فلدسپات و انواع سنگ و…، وجود ظرفیت ایجاد صنایع تبدیلی کشاورزی، وجود نیروی کار متخصص، وجود خوشه صنایع ریلی و انرژی، انجمن‌های تخصصی در استان، قرارگیری در مسیر خطوط اصلی انتقال و تأمین انرژی و پائین بودن نسبی خطر زلزله در استان اشاره کرد. 
-
-صنایع و محصولات صنعتی
-
-استان مرکزی طی پنج دهه گذشته چهره‌ای صنعتی به خود گرفت و با راه‌اندازی طرح‌های صنعت نفت و پتروشیمی به یکی از بزرگترین مراکز صنایع استراتژیک کشور تبدیل شد. از تولیدات عمده استان می‌توان به آلومینیوم، محصولات آلومینیومی، ریخته‌گری فلزات سنگین، تجهیزات صنایع نفت و گاز، تجهیزات نیروگاهی و صنعتی، ماشین‌آلات کشاورزی و عمرانی، خودروهای ریلی، محصولات پتروشیمی و پالایشگاهی، رنگ‌های صنعتی، منسوجات، شیشه و جام، بلور، انواع لاستیک خودرو، سیم و کابل، شوینده‌ها، دوده صنعتی، الیاف مصنوعی، انواع سنگ ساختمانی، لوازم خانگی و کاشی، لوله و پروفیل فولادی و پی وی سی و … اشاره کرد. 
-
-کانون اصلی صنعت استان به ترتیب در ساوه، اراک، دلیجان و محلات است. 
-
-پتروشیمی و پالایشگاه
-پالایشگاه نفت امام خمینی شازند اراک یکی از پالایشگاه‌های بزرگ ایران است که در استان مرکزی واقع شده‌است. این پالایشگاه از شرکت‌های فرعی شرکت ملی پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران است و به عنوان بزرگترین پالایشگاه تک واحدی ایران در سال ۱۳۷۲ با ظرفیت اسمی ۱۵۰ هزار بشکه در روز راه‌اندازی گردید، همچنین نخستین پالایشگاهی است که کار مطالعه و عملیات اجرای آن بعد از انقلاب اسلامی و در نخستین سال بعد از جنگ تحمیلی آغاز شد. بزرگترین طرح تولید بنزین کشور در این پالایشگاه در حال بهره‌برداری است. این طرح پالایشگاه اراک را به بزرگترین پالایشگاه تولید بنزین در کشور تبدیل می‌کند. 
-
-پتروشیمی شازند اراک یکی از بزرگترین تولیدکننده محصولات پلیمری، مواد شیمیایی و از طرح‌های زیر بنایی کشور است که در سال ۱۳۶۳ به تصویب رسید و فاز اول آن در سال ۱۳۷۲ مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این مجتمع در جوار پالایشگاه نفت شازند اراک واقع در کیلومتر ۲۲ جاده اراک - بروجرد و در زمی��ی به مساحت ۵۳۲ هکتار احداث گردیده‌است. 
-
-صنایع و محصولات غذایی
-
-شهرک‌های صنعتی
-تعداد شهرک‌های صنعتی در استان مرکزی به ۳۵ شهرک و ناحیه صنعتی می‌رسد که از نظر میزان زمین واگذاری شده در کشور رتبه اول را دارد. 
-
-بورس
-استان مرکزی دارای بورس منطقه‌ای در شهر اراک است که به عنوان بیست و دومین بورس منطقه‌ای کشور در سال ۱۳۸۵ افتتاح گردید. تالار بورس استان مرکزی اولین تالار بورس خصوصی کشور است که کارگزاری آن توسط شرکت کارگزاری بانک پاسارگاد انجام می‌شود. 
-
-مناطق ویژه اقتصادی
-نخستین منطقه ویژه اقتصادی استان با ارتقاء شهرک صنعتی کاوه به منطقه ویژه اقتصادی کاوه ایجاد گردید. هدف ایجاد این منطقه ویژه گسترش صادرات غیرنفتی از استان اعلام شده‌است. موقعیت ویژه ترانزیتی، زمینی، ریلی و هوایی، نزدیکی به پایتخت، همجواری با فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، وسعت سرزمینی مناسب، وجود زیر ساختهای مطلوب و استاندارد برای توسعه آتی منطقه، افزایش منابع آبی مورد نیاز، وجود شبکه آبرسانی و شبکه جمع‌آوری فاضلاب شهری، وجود شبکه گاز شهری، مخابرات، تصفیه‌خانه صنعتی، فضای سبز مناسب با استاندارد زیست‌محیطی از جمله ویژگی‌های این منطقه‌است. 
-
-انرژی و منابع
-
-انرژی فسیلی
-نیروگاه حرارتی شازند اراک یکی از نیروگاه‌های حرارتی ایران است که ظرفیت تولید ۱۳۰۰ مگاوات برق را دارد و شامل ۴ واحد بخار ۳۲۵ مگاواتی است. این نیروگاه ۵ ٪ برق کشور را تولید می‌کند. 
-
-نیروگاه رودشور که در کیلومتر ۴۴ آزادراه تهران - ساوه و در محدوده شهرستان زرندیه قرار دارد، یکی دیگر از منابع تولید برق در استان است که با ظرفیت ۲ ٬ ۱۶۲ مگاوات برق تولید می‌کند. این نیروگاه از نوع حرارتی است و به‌عنوان بزرگترین نیروگاه خصوصی کشور شناخته می‌شود. 
-
-تأسیسات آب سنگین اراک
-نخستین تلاش برای تهیه آب سنگین در ایران در سال ۱۳۶۳ به‌طور آزمایشگاهی و با استفاده از روش الکترولیز انجام شد، اما تلاش‌ها در این زمینه نتیجه‌ای در‌برنداشت. پس از فراغت سازمان انرژی اتمی از پروژه‌های نیمه‌صنعتی افزایش غلظت و تبدیل اورانیوم بین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۷، پیشنهاد اجرای یک پروژه صنعتی آب سنگین به سازمان ارائه و پس از مدتی با ابلاغ شورای معاونان سازمان انرژی اتمی اجرای این طرح آغاز شد؛ اما با توجه به محدودیت‌ها در کسب اطلاعات علمی و فنی از کشورهای خارجی و جذب نشدن نیروهای حرفه‌ای این پروژه تا سال ۱۳۷۷ به تعویق افتاد. در این سال‌ها علاوه‌بر تهیه دانش فنی، طراحی‌های پایه، مقدماتی، شروع طراحی تفصیلی، مطالعات و عملیات سایت‌یابی انجام شد و در این میان سایت اراک انتخاب گردید. 
-
-کار ساخت مجتمع از سال ۱۳۷۷ خورشیدی آغاز و تمامی مراحل طراحی و اجرای آن توسط متخصصان ایرانی انجام شد. بهره‌برداری از این نیروگاه در سال ۱۳۸۵ و توسط محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت انجام گردید. در آبان ۱۳۹۲ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش فصلی خود خبر داد که ایران پس از روی کار آمدن حسن روحانی توسعه فعالیت‌های هسته‌ای را متوقف کرده‌است. این اولین گزارشی بود که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از ریاست‌جمهوری حسن روحانی منتشر کرد. ایران اعلام کرده بود نیروگاه آب سنگین اراک در سه‌ماهه اول سال ۲۰۱۴ شروع به‌کار خواهد کرد اما بعدا آن را به تعویق انداخت. نیروگاه شامل آب سنگین و آب سبک است که از محصولات ��انبی آب سنگین به‌شمار می‌رود. 
-
-تولیدات آب سبک جهت درمان و پیشگیری از سرطان کاربرد دارد. آب سنگین تولیدی این نیروگاه در حوزه‌های مختلف از جمله زیست‌شناسی، پزشکی و فیزیک کاربرد دارد. همچنین از آن به‌عنوان ماده خنک‌کننده برای نیروگاه‌های هسته‌ای و تولید رادیودارو استفاده می‌شود. فعالیت نیروگاه آب سنگین اراک یکی از موارد نگرانی غربی‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران بوده‌است. مخالفان برنامه هسته‌ای ایران مدعی‌اند این نیروگاه می‌تواند در صورت آغاز و گسترش فعالیت، پلوتونیوم قابل‌استفاده در ساخت سلاح هسته‌ای را تولید کند. 
-
-انرژی آبی
-سد الغدیر ساوه یکی از نیروگاه‌های برق‌آبی استان است که ظرفیت تولید برق آن ۱۵ مگاوات است. این سد در سال ۱۳۷۲ به بهره‌برداری رسید. 
-
-منابع معدنی
-در استان مرکزی ۱۱۲ معدن فعال وجود دارد که بیشتر آنها مربوط به مصالح ساختمانی هستند. مواد معدنی موجود شامل سنگ آهن، سنگ ساختمانی، سنگ لاشه، سنگ گچ، سنگ آهک، خاک سرخ، خاک صنعتی، باریت، پلی متال، تاک، تراورتن، تنگستن، سرب، روی، کریستالین، سولفات سدیم، سیلیس، فلورین، کائولن، فلدسپات، گرانیت، مرمریت، مس و لیمونیت هستند. 
-
-ترابری و ارتباطات
-
-فرودگاه
-بر‌اساس اسناد موجود، قدیمی‌ترین فرودگاه در استان مرکزی فرودگاه شهر دلیجان است که تا ۶۰ سال پیش فعال بود. در آن سال‌ها از این فرودگاه برای حمل مسافر و تجهیزات جنگی در جنگ جهانی دوم استفاده می‌شد. در سال ۱۳۱۷ فرودگاه اراک ساخته شد. پس از پیروزی انقلاب روند ساخت فرودگاه جدید اراک آغاز شد و در سال ۱۳۷۶ به بهره‌برداری رسید. هم‌اکنون تنها فرودگاه موجود در استان مرکزی فرودگاه بین‌المللی اراک است. 
-
-راه
-استان مرکزی اتصال‌دهنده شهرهایی نظیر تهران و قم به استان‌های همجوار مانند استان لرستان و استان همدان است. مقدار راه‌های اصلی معمولی در استان مرکزی ۵۴۰ کیلومتر و راه‌های بین شهری ۳۲۰ کیلومتر بوده و طول راه‌های روستایی در استان ۷۰۰ کیلومتر برآورد می‌شود. از جمله آزادراه‌ها و بزرگراه‌های موجود در استان مرکزی می‌توان به آزادراه تهران-ساوه-سلفچگان، آزادراه ساوه-همدان، آزادراه اراک-خرم‌آباد، آزادراه در دست احداث سلفچگان-اراک، بزرگراه اراک - ملایر، بزرگراه اراک - خمین، بزرگراه خمین - محلات - دلیجان، بزرگراه خمین - گلپایگان، بزرگراه اراک - فرمهین، بزرگراه قم - اصفهان در محدوده شهرستان دلیجان و جاده ۵۷ اشاره کرد. 
-
-مطابق آمار درصد تخلفات سرعت غیرمجاز در استان مرکزی ۱۸ درصد است که از این لحاظ این استان رتبه ۶ را در کشور دارد. 
-
-راه‌آهن
-استان مرکزی از جمله اولین استان‌هایی بود که در هنگام ساخت راه‌آهن سراسری به‌دستور رضاشاه پهلوی در مسیر آن قرار گرفت. ایستگاه اراک از مهم‌ترین ایستگاه‌هایی بود که در آن دوره ساخته شد. همچنین ایستگاه سمیه که محل تلاقی راه‌آهن شمال و جنوب بود در محدوده استان مرکزی قرار دارد. 
-
-مخابرات و اینترنت
-از نظر میزان ضریب نفوذ اینترنت، استان مرکزی در سال ۹۰ نسبت به استان‌های دیگر سطح پایینی دارد. میزان ضریب نفوذ اینترنت در استان ۳۷ ٪ است که از میانگین کشوری پائینتر است. از جمله دلایل آن فراهم نکردن زیرساخت‌های اینترنت پرسرعت مانند تأمین ظرفیت پهنای باند بین مراکز، اینترانت و فضای پسیو بارها توسط شرکت مخابرات استان مرکزی اعلام شده‌است. 
-
-در بخش ارتباطات سیار با راه‌اندازی دومین مرکز سوئیچ ۴۰۰ هزار شماره‌ای استان مرکزی توانست ۹۹ ٪ راه‌های ارتباطی خود را زیر پوشش تلفن همراه قرار دهد و از این لحاظ مقام دوم را به خود اختصاص دهد. بیش از ۲۵۵ هزار شماره تلفن همراه دائمی و ۲۷۸ هزار شماره اعتباری فعال در استان از خدمات تلفن همراه استفاده می‌کنند. 
-
-همچنین استان مرکزی چهارمین استانی است که طرح هم‌کدسازی استانی را به‌اجرا درآورد؛ به‌همین منظور کد استان به ۰۸۶ تغییر پیدا کرد و کلیه شماره تلفن‌های ثابت در محدوده استان مرکزی هشت رقمی شد. 
-
-رسانه‌ها
-
-مطبوعات
-
-اگرچه آوازه استان مرکزی بیشتر بخاطر صنعت، کشاورزی و تربیت مشاهیر و نخبگان فکری است اما در حوزه ارتباطات نیز حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. در لا به لای اوراق مطبوعاتی به‌جای مانده در استان مرکزی ناگفته‌های متعدد تاریخی و نحوه زیست اجتماعی، ویژگی‌های رفتاری و مشی سیاسی و فرهنگی این مرز و بوم نهفته و نقش و جایگاه استان مرکزی در رشد دایره علوم ارتباطی و مستندسازی وقایع برجسته است. گشتی در آثار و اسناد مطبوعاتی استان مرکزی این واقعیت را مشخص می‌کند که این خطه نقش بسزایی را در تربیت اندیشمندان قلم به‌دست، صاحبان اندیشه و فعالان عرصه نویسندگی و روشنفکری داشته و این مهم تا به امروز با چرخه‌ای از فعالیت‌های مطبوعاتی ادامه دارد. مطبوعات به‌عنوان رکن چهارم دموکراسی و از ابزار‌های مهم توسعه مطرح‌شده است و پیشتازی استان مرکزی در این عرصه و در شرایطی که کمترین امکانات چاپ و نشر در کشور موجود بوده، نشان از بالندگی فکری و توانمندی ساکنان این خطه دارد. براساس مدارک موجود، نخستین مجله‌ای که در اراک انتشار یافت، نشریه «اتفاق» بود که به‌مدیریت میرزا حبیب‌الله‌خان طاهری عکاس‌باشی رئیس انجمن دموکرات عراق (اراک) با طبع ژلاتینی به‌صورت هفتگی در اختیار مردم گذاشته می‌شد. از این جریده که ارگان انجمن دموکرات عراق (اراک) بود، نمونه‌ای که بتوان خط مشی سیاسی آن را معلوم کرد در دسترس نیست. دومین نشریه منتشره در استان که جزو نشریات قدیمی است روزنامه «رنجبر» بود. این روزنامه نیز در اراک انتشار می‌یافت و مانند روزنامه اتفاق منتسب به روشنفکران دموکرات بود. 
-
-رادیو و تلویزیون
-
-جاذبه‌های گردشگری
-شهرستان شازند: روستای چناس، غار کل چناس، سراب چناس، غار میشو چناس، چشمه گوراب چناس، روستاهای پاکل و سرسختی، پیست اسکی پاکل، منطقه تفریحی دو خواهران، باغ‌های عروسانه آستانه، کوه قرقدر، قلعه آقا حمید، کوه و غار شاه کیخسرو (محل غیبت شاه کیخسرو پادشاه اسطوره‌ای کیانی)، کوه شهباز (بلندترین قله استان مرکزی)، کوه شش‌بید، کوه لجور و پل دوآب، چشمه عباس‌آباد شازند، چشمه بلاغ حک، سراب عمارت، سراب سورانه، سراب اسکان، تپه تاریخی قلندرون (تنها قلعه شناخته شده هخامنشی در زاگرس مرکزی)، تپه تاریخی سرسختی، جنگل حفاظت شده بلوط سرسختی، چشمه و عمارت تاریخی پنجعلی، کلیسای کلاوه، تالاب کوکبیه، سد کمال صالح، سد هندودر و …
-شهرستان خنداب: رودخانه قره‌چای (شراء)، تالاب آق‌گل، باغ‌های خنداب، کوه سر تخت، چشمه سلاله، چشمه‌علی گذر، حمام مصطفوی، باغ دهنو، روستای تاریخی درمن، قبرستان تاریخی هفت برادران
-شهرستان کمیجان: غار قلعه‌جوق، غار وفس، امامزاده محمد عابد، تپه باستانی چهل گزی و روستای هدف گردشگری وفس
-شهرستان آشتیان: قلعه تاریخی مستوفی‌الممالک، خانه معتمدالایاله
-شهرستان اراک: مسجد و مدرسه سپهداری، روستای تاریخی هزاوه (زادگاه امیرکبیر)، حمام تاریخی و موزه چهارفصل، بازار اراک، چشمه چپقلی، مقبره شاه قلندر انجدان و…
-شهرستان تفرش: آرامگاه پروفسور حسابی، مقبره ابوالعلی، مسجد جامع شش ناو، چشمه‌های آب معدنی گراو، آب‌انبار بلور، تکیه زاغرم تفرش و…
-شهرستان خمین: منزل امام خمینی، قلعه سالار محتشم، مسجد جامع خمین، حمام تاریخی لکان، قلعه قره‌سی‌لکان، بوستان کوه بوجه و …
-شهرستان ساوه: مناره و مسجد جامع ساوه، قلعه دختر (ساوه)، پل سرخده، کاروانسرای باغ شیخ، تپه تاریخی آوه، قلعه الویر، امامزاده سید اسحاق، روستای سنگک
-شهرستان محلات: سرستون‌های آتشکده خورهه، غار آزادخان، چشمه وزوان، مسجد جامع محلات، مجتمع آب گرم محلات و مراکز تهیه گل و گیاه
-شهرستان دلیجان: غار چال نخجیر، کاروانسرا و پل شاه‌عباسی (دوهک)، سد پانزده خرداد، مجموعه تاریخی نراق، امامزاده یحیی نراق و…
-شهرستان زرندیه: یخ‌چال مهدی‌آباد، مسجد اعظم چلسبان، آبشار چناقچی علیا، مقبره اشموعیل نبی، کبوترخانه خورآباد، کلیسای حضرت مریم چناقچی و…
-شهرستان فراهان: تکیه تاریخی فراهان
-
-صنایع‌دستی و سوغات
-فرش، قالی و قالیچه صنایع‌دستی اصلی استان هستند که در گذشته‌ای نه چندان دور صادرات اصلی استان را تشکیل می‌داده‌اند. علاوه‌بر اینها گیوه که نوعی پاپوش دست‌دوز تولید شده از نخ‌های قالی است، از جمله صنایع‌دستی در خور توجه این استان است که در سنجان و وفس تولید می‌شود. منبت‌کاری مردمان سمقاور شهرستان کمیجان شهرت زیادی در ایران و استان دارد. 
-
-فتیر، شیرمال، کسمه، کماج، جوزغند نراق، کشمش، شیره انگور، گوشفیل، کف‌لمه، رب انار ساوه، حلوا ارده محلات و عسل خمین نیز از سوغات این استان به حساب می‌آیند. 
-
-آموزش
-
-آموزش ابتدایی
-در استان مرکزی در سال ۱۳۹۵، ۲۲۷ هزار دانش‌آموز در ۲۲۶۹ مرکز آموزشی مشغول به تحصیل بوده‌اند. 
-
-آموزش عالی
-نخستین دانشگاه ساخته‌شده در استان، مدرسه علوم عالی مرجان (دانشگاه اراک کنونی) بود که در سال ۱۳۵۰ در اراک ایجاد شد. 
-
-استان مرکزی دارای ۷۸ مرکز آموزش عالی است که از این تعداد ۱۲ مرکز دولتی، ۱۳ موسسه پیام نور، ۲۳ مرکز علمی - کاربردی، ۱۹ مرکز آزاد اسلامی و ۱۱ مرکز غیرانتفاعی هستند. تعداد کل دانشجویان در استان مرکزی تا پایان سال ۹۱ برابر با ۱۲۸۲۶۹ نفر بوده که از این تعداد ۶۷۶۰۲ نفر پسر و ۶۰۶۶۷ نفر دختر بوده‌اند. از کل دانشجویان استان ۶۳ درصد بومی استان هستند. 
-
-ورزش
-
-ورزشگاه‌ها
-استادیوم امام خمینی اراک
-
-پیست اسکی
-پیست اسکی شازند تنها پیست اسکی استان مرکزی است که در شهرستان شازند و در جاده شازند - هندودر قرار گرفته‌است. 
-
-این پیست اسکی در ارتفاعات هندودر و در نزدیکی روستای پاکل قرار دارد. منطقه هندودر به‌دلیل ارتفاع مناسب، دارای زمستان زود هنگام و بارش سنگین برف است. از جمله امکانات موجود در پیست اسکی می‌توان به سه دستگاه تله‌سیژ، هتل، رستوران، تجهیزات برف‌روبی و ساختمان اداری اشاره کرد. 
-
-تیم‌های ورزشی
-تیم‌های مطرح ورزش استان به شرح زیر می‌باشند: 
-تیم فوتبال آلومینیوم اراک: نماینده استان در لیگ برتر فوتبال کشور
-تیم فوتبال خوشه طلایی ساوه: نماینده استان در لیگ دسته یک فوتبال کشور
-تیم فوتبال استقلال کارچان: نماینده استان در لیگ دو فوتبال کشور
-تیم بسکتبال نبوغ اراک: نماینده اراک در لیگ برتر بسکتبال کشور
-تیم فوتسال شن سا: قهرمان نخستین دوره جام باشگاه‌های آسیا در سال ۱۳۸۴ و مسابقات بین‌المللی پرتغال موسوم به جام جهانی کوچک در سال ۱۳۸۶ و قهرمان لیگ برتر فوتسال ایران در سال ۱۳۸۵
-تیم فوتسال شهرداری ساوه: نماینده استان در لیگ برتر فوتسال ایران در سال ۱۳۹۰. 
-تیم فوتبال شهرداری اراک: نماینده استان در لیگ دسته دوم فوتبال ایران
-تیم هندبال هپکوی اراک: نماینده سابق استان در لیگ برتر هندبال ایران
-تیم بسکتبال شهرداری اراک: نماینده سابق استان در لیگ حرفه‌ای بسکتبال کشور
-
-پانویس
-
-منابع
-واحد پژوهش و تألیف گیتاشناسی. اطلس گیتاشناسی استانهای ایران. تهران ۱۳۸۳. 
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی استانداری مرکزی
-وبگاه رسمی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی
-وبگاه رسمی صدا و سیما استان مرکزی
-وبگاه رسمی اداره کل ورزش و جوانان استان مرکزی
-وبگاه رسمی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی
-آخرین لیست آثار ثبتی استان مرکزی در فهرست آثار ملی کشور
-
-استان مرکزی
-مرکزی
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۲۶ در ایران
-خمین یکی از شهرهای استان مرکزی است که در جنوبی‌ترین قسمت این استان و در فاصله ۳۲۰ کیلومتری از تهران واقع شده‌است. این شهر زادگاه روح‌الله موسوی خمینی، رهبر انقلاب سال ۱۳۵۷ ایران و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی است. 
-
-پیشینه تاریخی
-محدوده شهرستان خمین امروزی، در گذشته جزئی از ناحیه پهناور بلاد جبال (عراق عجم) بوده که در طول تاریخ نام‌های گوناگونی به خود گرفته‌است. یونانیان آن را مدیا می‌گفتند چون آنجا سرزمین ماد بوده‌است و البته نخستین آریایی‌های تاریخ و پارس‌ها نیز در این منطقه سکنی گزیده‌اند و سپس پارت‌های مهاجر نیز به این منطقه آمده‌اند. در متون جغرافیای اسلامی به نام‌های کوهستان، جبال، جبل، قهستان، قوهستان و بالاخره عراق عجم نامیده شده‌است. لیکن در کتاب نزهت القلوب مربوط به قرن هشتم هجری از ویژگی‌های این ناحیه سخن به میان آمده و گلپایگانی‌ها آن را کمره می‌خوانده‌اند. برخی نام «خمین» را معرب همایون می‌دانند. در منابع به صورت خمهین، حمهین، خهبین، خماهین آمده‌است و برای اولین بار در کتاب تاریخ پیامبران و شاهان اثر حمزه اصفهانی به نام خمین اشاره شده‌است. 
-
-نامگذاری
-شهرستان خمین را در گذشته کمره می‌نامیدند. در کتاب تاریخ قم به قلم سید جلال‌الدین تهرانی، خمین به صورت واژه «خمی‌هن» نوشته شده‌است. همچنین برخی ریشه نام را «خومیهن» می‌دانند که مرکب از دو کلمه «خو» به معنای خوب و «میهن» به معنای سرزمین است. 
-
-رسانه‌ها
-در خمین رسانه‌های متعددی در حال فعالیت‌اند. تنها هفته‌نامه روزنامه‌ای این شهر با نام «آوای خمین» چاپ می‌شود همچنین در شهر تعدادی ماهنامه علمی نیز وجود دارد البته خبرگزاری دنیای سیاست رسما در تاریخ ۱ مرداد ۹۷ رسانه مستقلی با نام سلام خمین راه‌اندازی کرد که به پوشش اخبار این شهر در شبکه‌های اجتماعی می‌پردازد. 
-
-جغرافیا
-
-اقلیم و آب و هوا
-
-متوسط بارندگی در خمین ۲۹۶ میلی‌متر است که سال ۸۱ – ۸۰ با بیش‌ترین مقدار بارندگی ۴۸۶ / ۲ میلی‌متر و سال ۷۸ – ۷۷ با ۱۳۸ میلی‌متر کم‌ترین میزان بارش سالیانه در شهر ثبت شده‌است. 
-
-میانگین سالانه دمای خمین ۱۳ / ۶ درجه سانتی‌گراد است. ماه تیر با میانگین ۲۱ / ۱ درجه سانتی‌گراد گرم‌ترین و ماه دی با میانگین ۶ درجه سانتی‌گراد سردترین ماه سال است. 
-
-میانگین رطوبت سالیانه خمین ۵۱ درصد است. ماه دی با میانگین ۶۳ درصد مرطوب‌ترین و ماه شهریور با میانگین ۲۸ درصد خشک‌ترین ماه سال است. 
-باد غالب خمین، شمال غربی (۲۷۰ درجه) غربی و بیش‌ترین سرعت باد ثبت‌شده ۹۴ کیلومتر بر ساعت در اسفند ۱۳۹۶ گزارش شده‌است. میانگین تبخیر سالیانه خمین ۲۱۴۴ میلی‌متر است. حداکثر تبخیر در ماه مرداد ۳۹۶ میلی‌متر بوده‌است. 
-
-اقلیم خمین بر اساس روش دومارتن نیمه‌خشک و بر اساس روش آمبرژه نیمه‌خشک و سرد است. 
-
-آلودگی هوا در شهر خمین اغلب به دلیل گردوغبارهای محلی و توده‌های غباری که از کشور عراق و عربستان به سمت ایران می‌آید می‌باشد. 
-
-زمین‌شناسی
-شهرستان خمین در دشتی نسبتا هموار قرار گرفته که از اطراف کوه‌های مختلفی آن را دربر گرفته‌اند. 
-معروفترین ارتفاعات این شهرستان عبارتند از: کوه الوند
-به ارتفاع ۲۱۱۱ متر، کوه انگشت لیس، کوه بوجه سلطان و کوه دز، کوه شنی، و کوه هفت سواران را می‌توان نام برد. 
-
-زمین‌لرزه
-
-بررسی زمین لرزه‌های تاریخی شهر خمین (در فاصله کمتر از ۱۵۰ کیلومتر) از سال ۱۹۰۹ تا سال ۲۰۰۴ میلادی نشان می‌دهد که بالغ بر ۵۶ مورد زلزله به بزرگای ۳ تا ۷ ٫ ۴ ریشتر در منطقه به وقوع پیوسته‌است. گسل‌های منطقه از جمله، گسل جنوب خمین- تپه‌های خاوری خمین و گسل فرنق و قره کهریز و گسل گلپایگان که از فاصله ۵ تا ۷ کیلومتری جنوب باختری گسل جنوب خمین عبور می‌کند. در منطقه شناسایی‌شده که عمدتا عامل زلزله‌های شهرستان خمین می‌باشند (بر اساس مطالعات صورت گرفته این شهرستان از نظر شدت زمین‌لرزه در پهنه خطر نسبی متوسط قرار گرفته‌است). 
-
-گیاه‌شناسی
-نوع پوشش گیاهی که در سطح در شهرستان خمین دیده می‌شود به‌طور تقریبی یکسان و یک‌شکل می‌باشد. بیشتر پوشش منطقه عمدتا بوته و از لحاظ مراتع فقیر می‌باشد گونه‌های گیاهی بومی محل شامل: خاکشیر، گون، کتیرا، پونه، کنگر، خارشتر، ملو، لاله سرخ و زرد می‌باشند. 
-
-وضعیت سیاسی
-پس از مستقل شدن خمین از محلات و پیش از آن گلپایگان، خمین و روستاهای آن بخش کمره را تشکیل می‌دادند در حال حاضر شهرستان خمین یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است که تا پیش از دیماه ۱۳۵۶ از شهرستان‌های استان مرکزی سابق (استان تهران) محسوب می‌شد. 
-
-شهرستان خمین به وسعت ۷۳۲۲۰۸ کیلومتر مربع ۵ / ۷ درصد کل استان از شمال شرقی به محلات، از شمال غربی به اراک و از شرق به بخش مرکزی از شهرستان محلات و از جنوب به بخش مرکزی از شهرستان گلپایگان و از مغرب به بخش چاپلق (غربی) از شهرستان الیگودرز محدود است، نزدیک‌ترین شهر به آن، گلپایگان در فاصله ۴۱ کیلومتری و فاصله آن تا تهران ۳۲۳ کیلومتر می‌باشد. 
-شهرستان خمین دارای ۱۸۲ روستا با ۱۳۸۵۴ خانوار و ۱۲۱۸۰۱ نفر است. این شهرستان دارای یک بخش مرکزی و ۷ دهستان به اسامی و مشخصات ذیل می‌باشد: 
-دهستان آشناخور (با ۱۳ آبادی و ۱۲۰۹ خانوار و ۷۲۲۵ نفر جمعیت) 
-دهستان چهارچشمه (با ۲۸ آبادی و ۱۸۰۸ خانوار و ۱۰۵۹۳ نفر جمعیت) 
-دهستان حمزه لو (با ۲۴ آبادی ۱۸۱۱ خانوار و ۹۰۲۹ نفر جمعیت) 
-دهستان خرمدشت (با ۳۱ آبادی ۲۴۶۷ خانوار و ۱۳۷۶۱ جمعیت) 
-دهستان رستاق (با ۲۱ آبادی ۱۷۵۴ خانوار و ۹۸۰۷ نفر جمعیت) 
-دهستان صالحان (با ۳۵ آبادی ۳۰۵۵ خانوار و ۱۴۸۷۶ نفر جمعیت) و
-دهستان گله زن (با ۳۰ آبادی ۱۸۰۰ خ��نوار و ۸۳۳۵ نفر جمعیت) 
-لازم است ذکر شود که اطلاعات فوق مربوط به سال ۱۳۷۰ است. 
-
-مردم‌شناسی
-
-جمعیت
-
-بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۷۴۲۵۶ نفر (۲۳ ٬ ۳۳۴ خانوار) شامل ۳۶۷۷۶ زن و ۳۷۴۸۰ مرد بوده‌است. جمعیت شهرستان در سرشماری نفوس ومسکن سال (۱۳۹۵) (۱۰۵۰۱۷) بوده‌است
-
-زبان و لهجه
-به‌طور کلی زبان رایج در منطقه فارسی و در جنوب شهر لری می‌باشد. 
-
-ورزش
-فوتبال ورزش اول شهر است و بیشترین طرفداران را نیز دارد. در کنار آن کشتی نیز به‌طور سنتی بسیار مورد توجه بوده‌است و به عنوان ورزش ملی مورد توجه قرار گرفته‌است. 
-
-دوچرخه‌سواری نیز از دیگر ورزش‌های این شهر است که نفراتی همچون امیر زرگری و حسین عسکری از این شهرستان سابقه حضور در تیم ملی را دارد. 
-
-همچنین از سال ۹۶ مسابقات بین‌المللی شطرنج جام آفتاب که سالانه به در بیت قدیمی امام خمینی برگزار می‌شود. همچنین رشته کیوکوشین کاراته از دیگر ورزش‌های محبوب این شهرستان بوده و ورزشکاران این شهر در سطح ملی و جهانی دارای عنوان می‌باشند. 
-
-از جمله نزدیک‌ترین پیست‌های اسکی به شهر خمین پیست اسکی شازند را می‌توان نام برد. 
-
-همچنین در روستای ورچه و در فاصله ۱۸ کیلومتری از شهر خمین ورزش پاراگلایدر نیز وجود دارد. به دلیل وجود کوه‌های متعدد در اطراف خمین ورزش‌های کوهنوردی و صخره‌نوردی به خصوص در اواخر هفته به‌طور همگانی مورد توجه قرار می‌گیرداز جمله مراکز مهم ورزشی خمین می‌توان به: 
-مجتمع ورزشی شهید مطهری (شامل بخش‌های: زمین چمن، استخر، دو می‌دانی، دوچرخه‌سواری و…) 
-مجموعه ورزشی شهید بهشتی
-مجتمع ورزشی خورشید خمین (شامل بخش‌های: استخر شنا، سونا و جکوزی، آب‌درمانی و پزشکی ورزشی، سالن بدنسازی مجزا و…) 
-مجموعه ورزشی کارگران (شامل بخش‌های: استخر، زمین چمن، سالن سرپوشیده) 
-مجموعه ورزشی ۲۲ بهمن (شامل بخش‌های: فوتسال، بدمینتون) 
-و… اشاره نمود. 
-در شهرستان خمین حدود چهار هزار ورزشکار سازماندهی‌شده در ۴۰ رشته ورزشی فعال دارند. 
-
-بهداشت و درمان
-از جمله مراکز درمانی‌های شهرستان خمین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 
-بیمارستان امام خمینی
-درمانگاه خیریه
-درمانگاه تأمین اجتماعی
-درمانگاه بسیج
-بیمارستان ۱۳۰ تخته خوابی خمین (درحال ساخت) 
-بیمارستان تخصصی قلب و عروق (درحال ساخت) 
-بیمارستان حضرت زینب (س): تغییر کاربری به دانشکده علوم پزشکی خمین
-
-بر مراکز درمانی که به آن‌ها اشاره شده‌است شهرستان خمین دارای ام‌آرای، سنوگرافی و … است که می‌تواند در بخش گردشگری درمانی مؤثر باشد. 
-
-ساختار شهری
-
-نمای شهر در نقاط گوناگون بر پایه عوامل جغرافیایی، اقتصادی، فرهنگی و تاریخی متفاوت است. در جنوب شهر که به کوه بوجه نزدیک‌تر است معمولا خیابان‌ها و کوچه‌ها شیبدارتر و در شمال شهر هموارترند. ساختمان‌های اداری و دولتی نیز عمدتا در مرکز و جنوب شهر قرار دارند. از طرف دیگر، در مناطقی که تاریخ ساخت آن‌ها جدیدتر است مانند شهرک‌ها (معلم، جانبازان و …)، محله بهاران، بنیاد و … که همگی در جنوب و جنوب شرق شهر جای دارند، با توجه به پیروی از آیین‌نامه‌های جدیدتر، اصول شهرسازی در آن‌ها بیشتر رعایت شده‌است. در این منطقه‌ها معمولا عرض خیابان‌ها و کوچه‌ها، سرانه پارکینگ و سرانه فضای سبز از دیگر مناطق شهر بیشتر است. بر خلاف آن در مناطق کهن‌تر که ساخت آن‌ها زودتر ان��ام گرفته‌است مانند محله سبزیکار، قلعه و لب رودخانه معمولا بناهای تاریخی و سنتی بیشتری وجود دارد. 
-زیرساخت‌ها
-اولین کارخانه برق خمین با خرید دو موتور مولد برق در نزدیکی امامزاده ابوطالب به بهره‌برداری رسید. در سال ۱۳۸۹ تعداد کل مشترکین برق خمین ۴۳ ٬ ۸۲۷ بوده‌است. در خمین ۲۱ هزار و ۹۲ مشترک آب وجود دارد که از این بین ۱۱ هزار و ۱۷۰ مشترک دارای انشعاب فاضلاب هستند، همچنین یک تصفیه‌خانه آب با ظرفیت ۱۸۲ لیتر در ثانیه (مصرف خانگی ۱۲۲ لیتر در ثانیه) در بهمن ۱۳۹۶ احداث شده‌است و فاز دوم تصفیه‌خانه فاضلاب نیز در حال احداث است. 
-
-شهر خمین دارای ۴۰ هزار مشترک خط ثابت تلفن (ضریب نفوذ ۳۴ ٪) است. ضریب نفوذ تلفن همراه در خمین بیش از ۸۰ ٪ است و ۴۰۰۰ مشترک اینترنت ADSL وجود دارد همچنین گازرسانی به این شهر صورت گرفته و تمامی مشترکین دارای انشعاب گاز هستند
-شهرداری
-سابقه ایجاد شهرداری در خمین طبق مدارک مستند به سال ۱۳۲۸ بازمی‌گردد. درجه شهرداری خمین نیز ۹ می‌باشد. 
-
-اقتصاد و صنعت
-از محصولات خمین لوبیا، عسل، انگور، سیب‌زمینی و پیاز، لبنیات، خشکبار، همچنین یکی از مرغوبترین زعفران‌های جهان را می‌توان نام برد. با این وجود صنایع متعددی در منطقه موجود است. کارخانه آرد و سیلوی آفتاب هفت سواران کارخانه نخ طلا، کارخانه ویستا اعتماد ایرانیان (تولیدکننده ظروف چینی استخوانی) کارخانه رینگ آلومینیومی گام آفرین، کارخانه ذوب بریس، نوین پرشین پرچم خمین (تولیدکننده انواع پرچم)، کارخانه تولید فروسیلیس و … می‌توان به عنوان بزرگ‌ترین کارخانه‌های این شهرستان یاد کرد. از دیگر صنایع مهم شهر خمین می‌توان به کارخانه خودروسازی آرین پارس موتور (تولید خودروهای سبک و نیمه سنگین). و پتروشیمی دی پلیمر آریا اشاره کرد. همچنین این شهرستان دارای یک شهرک صنعتی و دو ناحیه صنعتی نیز می‌باشد. 
-از آن‌جایی که شهر خمین از شهرهای کمتر توسعه‌یافته استان است، سرمایه گذاران در این شهرستان از ۱۳ سال معافیت مالیاتی برخوردارند. 
-
-کشاورزی و دامپروری
-در سال‌های گذشته با توجه به کاهش بارندگی و کمبود آب کشاورزی و مراتع زیر کشت در خمین کاهش یافت اما در بخش کاشت گل‌های زینتی شاخه بریده و لوبیا شهرستان خمین در صدر تولیدکنندگان کشور و استان قرار دارد. در بخش گل‌های زینتی شاخه بریده با توجه به اقلیم، آب، خاک و هوای مناسب عامل پیشرفت گلخانه‌ها و مراتع سطح زیر کشت بوده‌است و قطب تولید در کشور و رتبه اول تولید در استان را نیز داراست. کشاورزان خمین سال ۹۵ مجموعا در ۶۰ هکتار از گلخانه‌های شهرستان مشغول به کاشت گل بودند و ۴۰ میلیون گل شاخ بریده تولید کردند و در سال ۹۶ با توجه به شرایط بهتر آب و هوایی ۷ میلیون گل بیشتر تولید نمودند که در مجموع ۲۰ میلیارد تومان درآمدزایی داشتند. همچنین در صورت افتتاح پایانه صادراتی گل‌های شاخه بریده در خمین علاوه بر تأمین نیاز کشور می‌توان به‌طور مستقیم به کشورهای دیگر صادر کرد. مجتمع بزرگ دامداری گوسفند ۳۰ ٫ ۰۰۰ راسی که سالانه ۲۳۰ تن گوشت قرمز تولد می‌کند و دارای مرکز تحقیقاتی است از مهم‌ترین مراکز دامپروری شهرستان خمین است. همچنین در تولید لوبیا با توجه شرایط آب و هوایی و اقلیم حاکم بر منطقه شهرستان خمین بزرگترین تولیدکننده لوبیا در استان و دومین تولیدکننده در کشور می‌باشد. با توجه به تولیدات لوبیا در شهرستان مرکز ملی تحق��قاتی لوبیا تأسیس شده‌است. 
-
-ترابری
-
-راه‌آهن
-شهر خمین در جنوب شهر اراک قرار دارد. این شهر هم‌اکنون روی خط سراسری راه‌آهن قرار ندارد و نزدیک‌ترین ایستگاه، ایستگاه راه‌آهن اراک است اما خط راه‌آهن اراک اصفهان به طول ۱۶۵ کیلومتر درحال ساخت است که از اراک به شهرهای خمین، گلپایگان، میمه و در آخر به اصفهان می‌رسد. 
-
-فرودگاه
-شهر خمین فاقد فرودگاه می‌باشد و نزدیک‌ترین فرودگاه به این شهر فرودگاه اراک است. 
-
-مسیر ارتباطی
-
-شهر خمین بین شهرهای صنعتی اراک و اصفهان قرار دارد. از جمله مسیرهای مهمی که از خمین می‌گذرد بزرگراه شماره ۴۷ است. همچنین بزرگراه شماره ۵۸ نیز در حال احداث می‌باشد. 
-
-جاده خمین به شازند، حلقه مفقود شده مرکز به غرب کشور می‌باشد که راه ارتباطی استان‌های مرکز و جنوب شرق را به استان‌های غربی و شمال غربی متصل می‌کند. 
-جاده ۴۷ (ایران) 
-جاده ۵۸ (ایران) 
-
-فاصله خمین با برخی نقاط پرتردد
-
-پایانه‌های مسافربری
-شهر خمین دارای ۳ پایانه مسافربری درون‌استانی و بیرون‌استانی است: 
-پایانه مرکزی: واقع در میدان آزادی
-پایانه اراک: واقع در میدان ۹ دی
-پایانه محلات و دلیجان: واقع در میدان سرداران
-
-تاکسی‌رانی
-به گفته حمید رضایی مدیرعامل سازمان حمل و نقل و ترافیک شهرداری خمین در شهر خمین و در سال ۱۳۹۵ خورشیدی ۳۵۲ دستگاه تاکسی فعال بوده‌است که در ۷ ایستگاه فعالیت می‌کردند. در کنار این تعداد ۵۲ دستگاه تاکسی بی‌سیم ۱۳۳ به صورت ۲۴ ساعته بیش از ۲۰ هزار مسافر را جابه‌جا می‌کردند همچنین به گفته حمید رضایی فرسودگی ناوگان تاکسی شهر نیز، کمتر از ۷ درصد است. 
-
-اتوبوس‌رانی
-شهر خمین فاقد سیستم اتوبوسرانی است اما تعداد ۵۵ مینی‌بوس در مسیرهای دانشگاه پیام نور، دانشگاه علوم پزشکی، دانشگاه ۱۵ خرداد، مصلی، باغ رضوان، تره‌بار و شهرک‌های معلم، صنایع نخ طلا، فنی حرفه‌ای و… مسافران را جابه‌جا می‌کنند. 
-
-آموزش و پژوهش
-
-آموزش عالی
-
-دانشگاه پیام نور
-دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکده علوم پزشکی، دانشکده سما و واحد علوم و تحقیقات (در سطح کارشناسی ارشد و دکتری) 
-دانشگاه جامع علمی کاربردی
-دانشگاه علوم پزشکی
-دانشکده علوم و معارف قرآنی و مؤسسه قرآنی
-دانشکده آموزش عالی آفتاب
-حوزه علمیه امام خمینی (ره) مخصوص آقایان
-حوزه علمیه هاجر مخصوص بانوان
-
-آموزش و پرورش
-شهرستان خمین در سال ۱۳۹۱ دارای ۲۰۴ مدرسه که از بین این تعداد ۱۲۲ مدرسه در مقطع ابتدایی، ۴۰ مدرسه در مقطع راهنمایی و ۴۲ مدرسه در مقطع دبیرستان بوده‌است. در کنار این آمار ۲۵ مجتمع آموزشی وجود دارد که ۱۰ مجتمع در شهر و ۱۵ مجتمع در روستا وجود دارد. همچنین در تاریخ ۱۳۹۱ ۱۷۵۰۰ دانش‌آموز در مقاطع مختلف تحصیلی مشغول به فعالیت بوده‌اند. 
-
-پارک‌ها و فضای سبز
-سرانه فضای سبز شهر خمین برای هر نفر ۱۳ / ۲ متر مربع است این میزان از میانگین سرانه فضای سبز استان که ۱۱ متر مربع می‌باشد بیشتر است اما با سرانه فضای سبز کشور که ۲۵ متر مربع ذکر شده فاصله زیادی دارد. شهر خمین نزدیک به ۱۰ بوستان فعال وجود دارد که دارای وسایل تفریحی و رفاهی می‌باشند. همچنین در مناطق و محله‌های مسکونی بوستان‌های محله‌ای نیز وجود دارد. از جمله پارک‌های مهم خمین: 
-
-از جمله مهمترین پارک‌ها و فضای سبز این شهر می‌توان به پارک مدرس (میدان مدرس) و پارک جنگلی بوجه اشاره کرد. 
-
-جنگل بوجه با دارا بودن بیشترین ف��ای سبز این شهرستان جزء بهترین تفریحگاه‌های مردم محسوب می‌شود. 
-
-اماکن
-موزه‌ها
-قلعه سالار محتشم یکی از دیدنی‌های پرطرفدار و معروف خمین است که در اواخر دوره قاجاریه به دست «میرزا علی‌خان سالار محتشم» ساخته شده‌است. این روزها این قلعه تغییر کاربری داده و مردم آن را به‌عنوان «موزه مردم‌شناسی خمین» می‌شناسند که لوازم و ابزار معیشتی مردم خمین از جمله انواع قفل، ظروف مسی و سفالی، سکه، آسیاب‌های کوچک دستی و… را در معرض عموم به نمایش گذاشته‌است. 
-سینما
-در تاریخ ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۶ سینما لاله شهر خمین که متعلق به شهرداری خمین می‌باشد افتتاح شده‌است، پیش‌تر فعالیت این سینما به مدت ۶ سال به علت قدیمی بودن تجهیزات متوقف‌شده بود. ظرفیت این سینما ۳۷۰ نفر است. 
-هتل‌ها و مهمانسراها
-هتل امام رضا (چهار ستاره) 
-مهمانسرای کریمه اهل‌بیت
-کتابخانه‌ها
-کتابخانه مرکزی
-کتابخانه شهید بهشتی
-کتابخانه سرداران شهید
-کتابخانه مجتمع فرهنگی خانه امام خمینی
-
-گردشگری
-از جمله گردشگاه‌های خمین می‌توان به تیمچه بازار خمین، مسجد جامع خمین و قلعه سالار محتشم، باغ شهابیه و امامزاده ریحان اشاره کرد. 
-
-از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی تاریخی، مذهبی شهر خمین می‌توان به پارک جنگلی و کوه بوجه، عمارت کشاورز صدر (روستای جعفرآباد)، موزه مردم‌شناسی، شبستان مسجد جامع، بازار سرپوشیده، باغات گل، امامزاده خدیجه خاتون (روستای حشمتیه)، کبوتر خانه‌ها، ارگ تاریخی شهابیه، ارگ تاریخی میشیجان، حسینیه آقا خان، آسیاب آبی، محراب فضل و یحیی، امامزاده حسن (روستای طیب آباد) بیشه علی شهر قورچی باشی، امامزاده سلیمان و ابوالفتح (روستای دهنو)، بقعه محمد مالک اشتر (روستای گوشه محمد مالک)، بقعه آقا سید علی (روستای پشتکوه)، غارهای انجدان، بقعه شاه قلندر و شاه قریب، کاروانسرای شاه عباسی، امامزاده ابوطالب، امامزاده اسماعیل، امامزاده عبدالعلی (روستای ریحان)، امامزاده عبداله (روستای گودرز)، امامزاده اهل ابن علی در کیلومتر ۲۰ بزرگراه خمین-اراک (روستای امامزاده) و … اشاره کرد. 
-
-شهر خمین زادگاه سید روح‌الله خمینی است. بیت قدیمی وی در این شهرستان واقع است. این بیت وسعت زیادی دارد و از چندین حیاط تشکیل شده‌است که از طریق حوض‌هایی به شکل دایره، قلب و مانند آن از همدیگر تفکیک می‌شوند. این عمارت در مرکز شهر و در کنار رودخانه قرار دارد. 
-
-دستکندها و شهرهای زیرزمینی
-خمین از نظر دستکندها و شهرهای زیر زمینی در رتبه اول کشور است. تاکنون در شهر خمین ۱۰ شهر زیرزمینی کشف شده‌است که نشان‌دهنده اوضاع سیاسی و اجتماعی خمین در قرن ششم و هفتم هجری بوده‌است. از بین این ۱۰ شهر زیر زمینی می‌توان به شهرهای زیرزمینی واقع در روستاهای کندها، آشناخور، تهیق، طیب آباد، دانیان، رباط آغاچ و … اشاره کرد در دستکندهای روستای تهیق سکه‌ها، سفالینه‌ها، ظروف و اشیای دیگری نیز کشف‌شده که مربوط به دوره سلجوقیان و دوره گذر خوارزمشاهیان به ایلخانیان است. همچنین این شهر زیر زمینی شامل فضای مسکونی از جمله ده اتاق، ۴ انبارک، راهرو، سالن و چاه است و هواکش تعبیه‌شده که هوای مناسب را فراهم می‌کرده‌است. 
-
-کلیسا
-کلیسا و درمانگاه تاریخی لیلیان
-
-قلعه‌ها و بناهای تاریخی
-تپه قلعه دور
-تپه قلعه رباط آغاج
-قلعه قره سی
-عمارت امیر مفخم بختیاری
-عمارت کشاورز صدر
-غار زاغه بزرگه
-
-کبوترخانه‌��ا
-کبوترخانه امیرآباد
-کبوترخانه رباط مراد
-کبوترخانه طنجران
-کبوترخانه فشارود
-کبوترخانه ییوجان
-کبوترخانه رازان
-
-گورستان‌های تاریخی
-تپه گورستان چغاسیف‌الدین
-تپه گورستان خارونصرآباد
-گورستان ارامنه لیلیان
-گورستان دانیان
-گورستان رباط علیا
-گورستان قلعه محمد قلی
-گورستان قلعه محمد قلی
-
-حمام‌های تاریخی
-حمام لکان
-
-امامزاده‌ها
-امامزاده اسماعیل یوجان
-امامزاده طیب‌آباد
-امامزاده عبدالعلی (روستای ریحان) 
-
-سدهای تاریخی
-سد خاکی رضاآباد
-
-کوه بوجه
-از جمله تفرجگاه‌های شهر کوه بوجه است که البته مکان مناسبی برای کوه‌نوردی و ورزش‌های صبحگاهی است. 
-
-تأمین آب از لرستان
-
-آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) مورد نیاز شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم از سرچشمه‌های دز در شهرستان الیگودرز تأمین می‌شود. به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آب‌های دنیا است. 
-
-با وجود آن‌که انتقال آب از شهرستان الیگودرز به شهرهای ذکر شده باعث اعتراض مردم الیگودرز شده‌است. سرانجام در تاریخ ۴ بهمن ۱۳۹۶ این طرح به‌طور رسمی با حضور وزیر نیرو و مدیران استانی به بهره‌برداری رسید و آب شهر خمین که تا مدت‌ها مشکل داشت از سرچشمه‌های رود دز تأمین شد. سهم خمین از این طرح ۱۸۲ لیتر بر ثانیه است. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-شهرستان خمین
-روح‌الله خمینی
-کمره
-آشمسیان
-محمدابراهیم رضایی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-
-خمین
-سید روح‌الله خمینی
-شهرستان خمین
-شهرهای استان مرکزی
-شهرهای دارای نام با ریشه زبان پهلوی
-شهرهای شهرستان خمین
-داده‌ها به‌طور کلی، می‌توان همه دانسته‌ها، آگاهی‌ها، داشته‌ها، آمارها، شناسه‌ها، پیشینه‌ها و داده محسوب می‌شوند. انسان برای ثبت و درک مشترک هر واقعیت و پدیده از نشانه‌های ویژه آن بهره گرفته‌است. 
-انسان برای نمایاندن داده‌ها نخست از نگاره و در ادامه سیر تکاملی آن از حروف، شماره‌ها و نشانه‌ها کمک گرفت. برای باز نمودن داده‌ها از این موارد کمکی یا ترکیبی از آن‌ها استفاده می‌شود برای نمونه: 
-سال ۱۴۰۰
-شماره سریال ۵۲ / ب ۷۶۸۰۶۰
-نام کوروش
-
-در رایانه
-به اعداد، حروف و علائم که جهت درک و فهم مشترک از انسان‌ها یا رایانه سرچشمه می‌گیرند داده می‌گویند. داده‌ها معمولا از سوی انسان‌ها به صورت حروف، اعداد، علائم و در رایانه به صورت نمادهایی (همان رمزهای صفر و یک) قراردادی ارائه می‌شوند. اصطلاح داده یک عبارت نسبی است یعنی اگر موجب درک و فهم لازم و کامل در این مرحله شده‌است به عنوان آگاهی یا اطلاعات از آن نام می‌برند و چنانچه موجب درک و فهم کامل نگردد به عنوان همان داده به‌شمار می‌آیند و چون هدف نهایی آگاهی و اطلاعات است باید از سوی دست‌اندرکاران (انسان یا رایانه) دستکاری یا پردازش شوند. منظور از دستکاری یا پردازش داده‌ها انجام عملیاتی از قبیل جمع، تفریق، ضرب، تقسیم، مقایسه وغیره‌است. 
-داده‌ها مجموعه‌ای از نمادها (برای انسان حروف، اعداد، علائم و برای رایانه رمزهای صفر و یک) هستند که حقایق را نشان می‌دهند و برای انسان از طریق رسانه‌های وی (بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی، بساوایی) و برای رایانه از طریق لوازم ویژه (صفحه‌کلید موس و غیره) به دست می‌آیند. 
-داده‌ها امروزه فقط از سوی انسان یا رایانه پردازش می‌شوند یعنی کارهایی روی آن‌ها صورت می‌گیرد. در پردازش داده‌ها (داده‌پردازی) در رایانه ابتدا داده‌ها به رایانه وارد می‌شوند. این داده‌ها درابتدا ذخیره‌شده و روی آن‌ها عملیاتی (جمع، تفریق، ضرب، تقسیم و …) صورت می‌گیرد. پس از این‌که این عملیات (پردازش) صورت گرفت معمولا داده‌ها به یک رایانه دیگر یا دوباره به انسان‌ها منتقل می‌شود. در اغلب گزارش‌ها و یادداشت‌های سازمانی، داده‌ها به چشم می‌خورند. برای نمونه، تاریخ و مقدار یک صورت‌حساب یا چک، جزئیات فهرست حقوق، تعداد وسایل نقلیه‌ای که از نقطه خاصی در کنار جاده گذشته‌اند، … نمونه‌هایی از داده‌ها هستند. اینترنت، صوت، اینترانت، نمونه‌هایی از دیتا هستند. به عبارت بهتر به هرنوع اطلاعات خام، داده گفته می‌شود
-
-انواع داده‌ها از نظر ساخت‌یافتگی
-داده‌های غیرساخت‌یافته
-داده‌های نیمه‌ساخت‌یافته
-داده‌های ساخت یافته
-نوع و منبع داده‌ها از نظر ساخت یافتگی
-
-داده‌های زمانی
-مقاله اصلی: داده‌های زمانی
-در بسیاری از کاربردهای مبتنی بر داده‌ها و اطلاعات ذخیره‌سازی و بازیافت حالات و وضعیت‌های سامانه در طی زمان اهمیت می‌یابد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-آزمایش داده محور
-امنیت داده‌ها
-انفورماتیک
-برنامه‌نویسی داده‌محور
-جریان داده
-داده (رایانش) 
-داده ارتباطی
-داده ازدست‌رفته
-داده باز
-داده بدون ساختار
-داده بسته‌ای سلولی دیجیتال
-داده به مثابه خدمت
-داده پرت
-داده پوشانی
-داده پیوندشده
-داده خام
-داده ساختارهای تابعی محض
-داده ساختارهای فشرده
-داده سانسورشده
-داده‌های زیست‌محیطی
-داده‌های مکانی
-داده‌کاوی
-داده‌های پانلی
-داده‌های حسی
-داده‌های رسته‌ای
-داده‌های زیست‌محیطی
-داده‌های سلامت
-داده‌های گم‌شده
-داده‌های مکانی
-داده‌ورزی تنوع‌زیستی
-روزنامه‌نگاری داده‌محور
-ساختمان داده‌ها
-علم داده‌ها
-فراداده
-کلان‌داده
-مصورسازی داده
-نظریه زمینه‌ای
-داده خدمات ساخت نایافته پشتیبان
-مدل داده
-فراداده
-فشرده‌سازی داده‌ها
-پاک‌سازی داده
-یکپارچگی داده‌ها
-ذخیره‌سازی داده رایانه
-
-منابع
-مفاهیم مربوط به سامانه‌های مدیریت پایگاه داده‌ها (انگلیسی) 
-
-آمار
-داده‌ها
-مدیریت داده‌ها
-داده آماری
-گروه موسیقی یا بند به دسته‌ای از موسیقی‌دانان گفته می‌شود که برای اجرای قطعات راک و پاپ گرد هم آمده‌اند. در این نوع موسیقی‌ها، گروه‌های چهارنفره مرسوم است. پیش از توسعه کیبورد الکترونیک، این گروه‌ها از دو نوازنده گیتار (یکی گیتار لید و دیگری ریتم که یکی خواننده اصلی نیز هست)، یک گیتار بیس و یک درامر تشکیل می‌شده است. گروه‌هایی چون کیس، بیتلز و فرانز فردیناند چنینند. تقسیم‌بندی دیگر این گروه‌ها به این صورت است که خواننده، سازی نمی‌نوازد، یک گیتار الکتریک، یک گیتار بیس و یک درامر گروه را تشکیل می‌دهند. مانند گروه‌های د هو، بلک سبث، لد زپلین، کوئین و یوتو و آلیس این چینز
-
-برخی از مهم‌ترین گروه‌های موسیقی
-بیتلز (The Beatles) گروه راک / پاپ انگلیسی که در سال ۱۹۶۰ تأسیس شد. 
-رولینگ استونز (The Rolling Stones) گروه راک انگلیسی که در سال ۱۹۶۲ تأسیس شد. 
-د هو (The Who) گروه راک انگلیسی که در سال ۱۹۶۴ تأسیس شد. 
-پینک فلوید (Pink Floyd) گروه موسیقی راک انگلیسی که در سال ۱۹۶۵ تأسیس شد. 
-دورز (The Doors) گروه موسیقی راک آمریکایی که در سال ۱۹۶۵ تأسیس شد. 
-مانکیز (The Monkees) گروه پاپ / راک انگلیسی-آمریکایی که در سال ۱۹۶۶ تأسیس شد. 
-لد زپ��ین (Led Zeppelin) گروه موسیقی راک انگلیسی که در سال ۱۹۶۸ تأسیس شد. 
-کوئین (Queen) گروه راک انگلیسی که در سال ۱۹۶۸ تأسیس شد. 
-راکسی میوزیک (Roxy Music‎) گروه موسیقی راک انگلیسی که در سال ۱۹۷۱ تأسیس شد. 
-یوتو (U ۲) گروه موسیقی راک ایرلندی که در سال ۱۹۷۶ تأسیس شد. 
-متالیکا (Metallica) گروه موسیقی هوی‌متال آمریکایی که در سال ۱۹۸۱ تأسیس شد. 
-گانز ان رزز (Guns N' Roses) گروه موسیقی هارد راک آمریکایی که در سال ۱۹۸۵ تأسیس شد. 
-اسلپ‌نات (Slipknot) گروه موسیقی هوی‌متال آمریکایی که در سال ۱۹۹۵ تأسیس شد. 
-
-پانویس
-
-گروه‌های موسیقی
-موسیقی راک
-موسیقی عامه‌پسند
-همراهی (موسیقی) 
-انواع گروه‌های موسیقی
-ساتراپ شکل یونانی‌شده واژه خشثر پاون (به معنای نگهبان قلمرو) (به پارسی باستان: xšaθrapāwn) است که در زمان هخامنشیان به فرماندار یا استاندار یکی از بخش‌های شاهنشاهی گفته می‌شد. مثلا ساتراپ ایلام که همان خوزستان است. 
-
-در کنار هر ساتراپ، یک فرمانده که عهده‌دار نظامیان هخامنشی مستقر در ساتراپی و یک دستیار، به ساتراپی اعزام می‌شدند. وظیفه فرمانده سپاهیان این بود تا کنترل نظامیان از دست ساتراپ‌ها خارج باشد و امکان شورش به حداقل برسد. وظیفه دستیار مدیریت مالیات و خراج به دولت مرکزی بود. در کنار این اقدامات، مأموران مخفی نیز به ایالت‌های شاهنشاهی فرستاده می‌شدند تا بر عملکرد ساتراپ‌های اعزامی نظارت داشته و در صورت نیت ساتراپ‌ها برای شورش، به دربار و شاهنشاه اطلاع بدهد. این مأموران به «چشم و گوش شاه» مشهور بودند. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه خشترپاون از پارسی باستان، در پهلوی شترپان و در زبان پارسی نو به شکل شهربان درآمده است که این واژه در زبان یونانی به ساتراپ تبدیل شده‌است. شهربان به چم (معنی) استاندار به کار می‌رفته‌است و واژه عربی شرطة به معنی شهربان و پلیس از همین واژه پهلوی «شتر» به معنی «شهر» گرفته شده‌است. شرطة همچنین نام بخشی از شهر بغداد است. 
-
-اسکندر و سلوکوس (۳۱۲ – ۲۸۱ پیش از میلاد) جانشین او نیز سرزمین‌های خود را به شهربانی‌های فراوانی بخش کرده بودند. سرزمین‌های سلوکوس ۷۲ بخش بودند و وی برای هر کدام‌یک شهربان برگمارد ولی شهربانی‌های او کوچک‌تر از شهربانی‌های هخامنشی و اسکندر بوده‌اند. 
-
-در دوران سلوکیان
-از سال ۳۳۰ تا ۳۲۸ پیش از میلاد شماری از ایرانیان توسط اسکندر به عنوان ساتراپ گمارده می‌شوند و برخی از فرماندهان ایرانی در ارتش اسکندر مشغول به کار می‌گردند. به این ساتراپ‌ها فرترکه گفته می‌شد. 
-
-یادداشت
-
-منابع
-
-اختراع‌های ایرانی
-انواع تقسیمات کشوری
-تاریخ ایران باستان
-داریوش بزرگ
-ساتراپ‌ها
-مناصب مقامات محلی
-هخامنشیان
-علم رایانه یا علم کامپیوتر به مجموعه مطالعاتی گفته می‌شود که به زیربناهای نظری، روش‌های طراحی و ساخت و چگونگی استفاده از رایانه می‌پردازند. علوم رایانه رویکردی علمی و عملی به محاسبات (computation) و کاربردهای آن است. این علم به بررسی سیستماتیک: امکان‌پذیری، ساختار، پیاده‌سازی و مکانیزم محاسبه‌های روشمند (یا الگوریتم) می‌پردازد؛ که مبنای آن کسب، نمایش، پردازش، ذخیره‌سازی، ارتباط و دسترسی به اطلاعات است. 
-
-بنا به نظر پیتر جی. دنینگ، پرسش اساسی در علوم رایانه این است که: چه چیزی می‌تواند (به نحوی کارآمد) خودکار انجام شود؟ 
-رشته علوم رایانه را می‌توان به زیررشته‌های نظری و عملی بسیاری تقسیم‌بندی کرد. بعضی از این زیررشته‌ها، نظیر نظریه پیچیدگی محاسباتی (که خواص اساسی مشکلات محاسباتی و قابل‌حل بودن آن‌ها را بررسی می‌کند) بسیار انتزاعی هستند، این در حالی است که زیررشته‌های دیگر مانند گرافیک کامپیوتری به بررسی کاربردهای قابل‌لمس‌تر در دنیای واقعی تأکید دارند. اکثر زیررشته‌های علوم رایانه بر چالش‌های موجود در اجرای محاسبات تمرکز دارند. 
-
-تاریخ
-
-اگرچه آغاز ساخت رایانه‌های رقمی الکترونیک را می‌شود از اواخر دهه ۱۹۳۰ میلادی دانست، ریشه‌ها، مبادی و سرچشمه‌های دانش رایانه را باید در روش‌های محاسباتی کهن با تاریخ و سوابق هزاران ساله نشانه گرفت. در بسیاری از روش‌های محاسباتی بابلیان، الگوریتم‌هایی به کار می‌رفته‌اند که هم‌اکنون نیز رایجند. به‌طور نمونه کتاب الجبر و المقابله خوارزمی پر از روش‌های محاسباتی الگوریتمی است و بی‌دلیل نیست که نام الگوریتم از نام الخوارزمی و خوارزمی گرفته شده‌است که اشاره به روش‌ها و راهکارهای متفاوت حل یک مسئله دارد چنان‌که حتی وی برای حل مسائل جبری از هندسه نیز استفاده می‌کرده‌است. برای اولین بار در سال ۱۹۶۰ علوم رایانه به صورت یک رشته تحصیلی مستقل به وجود آمد و آن را با مدارک معتبر در دانشگاه‌ها ارائه نمودند. از زمانی که رایانه‌ها در دسترس عموم قرار گرفتند، برنامه‌های کاربردی مختلف ارائه‌شده برای آن‌ها، زمینه‌های جداگانه برای مطالعه گشته‌اند. 
-
-پیشرفت‌های بزرگ
-با وجود عمر کم این شاخه از علوم، به عنوان یک رشته دانشگاهی، علم رایانه کمک‌های اساسی به دانش و اجتماع نموده‌است که شامل موارد زیر است: 
-
-کاربردها در علم رایانه
-یک تعریف رسمی برای محاسبات و محاسبه پذیری و اثبات اینکه مسائلی غیرقابل حل یا حل آن‌ها طاقت فرساست، ارائه می‌دهد. 
-مفهوم زبان برنامه‌نویسی، به معنی ابزاری برای بیان دقیق اطلاعات تحلیل پذیر در سطوح مختلف انتزاعی، را ارائه داد. 
-
-کاربردها خارج از علم رایانه
-موجب به وجود آمدن انقلاب دیجیتال شد که به عصر اطلاعات فعلی منجر شد. 
-در رمزنگاری شکسته شدن کد انیگما کمکی اساسی برای پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم شد. 
-محاسبات علمی مطالعه پیشرفت ذهن و بررسی ژنوم انسانی در پروژه ژنوم انسانی را ممکن ساخت. پروژه‌های محاسبات توزیعی مانند Folding@home، امکان بررسی پروتئین‌ها را فراهم ساخت. 
-
-بخش‌هایی از علم رایانه
-علوم رایانه (بالا ساعت گرد از چپ به راست): 
-نظریه پیچیدگی محاسباتی
-نظریه زبان‌های برنامه‌نویسی
-معماری رایانه
-هوش مصنوعیعلم رایانه، موضوعات متنوعی از مطالعات نظری روی الگوریتم‌ها و محدودیت محاسبات گرفته تا مسائل کاربردی از جمله ساخت سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه‌ها را شامل می‌شود. 
-
-هیئت اعتبار گذاری علم رایانه (The Computer Sciences Accreditation Board) - متشکل از انجمن محاسبات ماشینی (انجمن ماشین‌های محاسب)، جامعه علوم رایانه مؤسسه مهندسین برق و الکترونیک و انجمن سیستم‌های اطلاعاتی - چهار عرصه خطیر برای علم رایانه معرفی کرده‌است: نظریه محاسبات، الگوریتم‌ها و ساختمان داده، زبان‌های برنامه‌سازی و معماری رایانه. علاوه بر این‌ها، این هیئت، موضوعاتی نظیر مهندسی نرم‌افزار، هوش مصنوعی، شبکه‌های کامپیوتری، سیستم‌های پایگاه داده، پردازش موازی، ارتباط انسان و کامپیوتر، گرافیک کامپیوتری، سیستم‌های عامل و محاسبات عددی را نیز موضوعاتی مهم در این علم قلمداد کرده‌است. 
-
-علم نظری رایانه
-
-موضوع وسیع علم نظری رایانه، علاوه بر نظریات کلاسیک محاسبات، شامل طیف وسیعی از موضوعات دیگری می‌شود که بیشتر بر روی جنبه‌های منطقی و ریاضیاتی پردازش و محاسبه تمرکز دارند. 
-
-نظریه محاسبات
-
- «نظریه محاسبات سعی دارد به این پرسش‌ها پاسخ دهد» که اساسا چه چیزی می‌تواند محاسبه شود و محاسبه آن چقدر توان و منابع نیاز دارد. در تلاشی برای پاسخ‌گویی به پرسش اول، نظریه محاسبه‌پذیری ([computability theory]) بررسی می‌کند که چه مسائلی قابل‌حل هستند (از طریق نظریات مدل‌های پردازش). پاسخ دومین پرسش به نظریه پیچیدگی محاسباتی مرتبط می‌شود. این نظریه به زمان و فضای مورد نیاز برای رسیدن به پاسخ مطلوب در روش‌های مختلف پاسخگویی، می‌پردازد. 
-
-مسئله مشهور [[«P=NP ?»]] یکی مسائل حل‌نشده نظریه محاسبات است. 
-
-الگوریتم‌ها و ساختمان‌های داده
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|
-||
-||
-|-
-| آنالیز الگوریتم‌ها
-|| الگوریتم
-|| ساختمان داده
-|} 
-
-زبان‌های برنامه‌سازی
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|
-||
-|-
-| کامپایلرها
-|| زبان‌های برنامه‌نویسی
-|} 
-
-معماری رایانه
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|
-|
-|
-|-
-| منطق دیجیتال
-| ریزمعماری
-| چند پردازی
-|} 
-
-محاسبات عددی
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|
-||
-||
-||
-||
-||
-||
-|-
-| بیوانفورماتیک
-|| علوم شناختی
-|| شیمی محاسباتی
-|| عصب‌شناسی محاسباتی
-|| فیزیک محاسباتی
-|| آنالیز عددی
-|| محاسبات نمادین
-|} 
-
-برنامه‌ها
-فهرست زیر، موضوعاتی است که هم از جنبه نظری و هم عملی، به آن‌ها پرداخته می‌شود. 
-
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|
-||
-||
-||
-||
-|-
-| سیستم‌عامل
-|| شبکه‌های رایانه‌ای
-|| گرافیک رایانه
-|| بینایی کامپیوتری
-|| پایگاه داده
-|-
-|
-||
-||
-||
-||
-|-
-| امنیت رایانه‌ای
-|| هوش مصنوعی
-|| رباتیک
-|| رابط انسان و رایانه
-|| رایانش فراگیر
-|} 
-
-ارتباط با سایر رشته‌ها
-علی‌رغم نام آن، علم رایانه بیشتر در زمینه‌هایی غیر از رایانه به بررسی می‌پردازد. بدین دلیل نام‌های جایگزین دیگری برای آن پیشنهاد شده‌است. دانشمند دانمارکی پیتر ناور عبارت داده‌شناسی (Datalogy) را پیشنهاد نمود تا این حقیقت را که این رشته علمی بیشتر به داده‌ها و پردازش آن‌ها توجه دارد نه لزوما رایانه‌ها، روشن سازد. نخستین مؤسسه علمی که عبارت داده‌شناسی را به کار برد DIKU گروه داده‌شناسی در دانشگاه کپنهاگ است که توسط پیتر ناور در سال ۱۹۶۹ به عنوان اولین گروه داده‌شناسی بنا گذاشته شد. این عبارت بیشتر در کشور اسکاندیناوی مورد استفاده قرار گرفته‌است. در اولین روزهای این علم در ارتباطات ACM نام‌های دیگری نیز برای دانشمندان این زمینه پیشنهاد شده بود، مانند ((Turingineer و Turologist و Flowcharts-Man و Applied-Metamathematition و Applied Epistomologist)). سه ماه بعد در این مجله عبارت «Comptologist» پیشنهاد شد و سال بعد عبارت «Hypologist». اخیرا عبارت Computics نیز پیشنهاد شده‌است. 
-
-عبارت زیر از دانشمند معروف علم رایانه ادسخر دیکسترا نقل‌قول شده‌است: «علم رایانه به همان اندازه در مورد رایانه است که نجوم در مورد تلسکوپ است». طراحی و به‌کارگیری رایانه و سیستم‌های رایانه‌ای معمولا در محل به‌کارگیری رشته‌های دیگر است. برای مثال سخت‌افزار رایانه؛ توسط مهندسین رایانه مورد بررسی قرار می‌گیرد، و مطالعه سیستم‌های رایانه‌ای تجاری و به‌کارگیری آن‌ها در رشته فناوری اطلاعات و سیستم‌های اطلاعاتی است. گاهی علوم رایانه را به دلیل این‌که به اندازه کافی علمی نیست مورد انتقاد قرار می‌دهند که در این عبارت بیان شده‌است: «دانش به علم رایانه مانند هیدرودینامیک است به لوله‌کشی». این عبارت توسط استن کلی بوتل و دیگران بیان شده‌است. مطالعات در علم رایانه به سایر رشته‌ها نیز وارد شده‌است؛ مانند هوش مصنوعی. 
-
-زبان انگلیسی
-
-زبان انگلیسی به عنوان زبان پیشفرض (default) در سیستم عامل‌ها، زبان‌های برنامه‌نویسی، موتورهای بازی‌سازی، نرم‌افزارها و سخت‌افزارها است و اکثر منابع بروز نیز به زبان انگلیسی انتشار میابند و بعد وارد زبان‌های دیگر می‌شوند. همچنین اکثر کارآفرینان و برنامه نویسان مطرح جهان، از کشورهای آنگلوسفر بوده یا به‌عنوان زبان دوم، به زبان انگلیسی مسلط اند. اکثر شرکت‌های مهم علوم رایانه در کشور ایالات‌متحده هستند و مبنای زبان آنها، انگلیسی است. حتی شرکت‌هایی در کشورهای غیرانگلیسی زبان نیز، برند تجاری و محصول خود را به زبان انگلیسی ارائه می‌دهند. همچنین اکثر دوره‌ها، وبگاه‌های آموزشی و تالارهای گفتگو قدرتمند در زمینه آموزش علوم مختلف رایانه، به زبان انگلیسی اند. منابع آموزشی فارسی، حجم بسیار کمی نسبت به زبان انگلیسی دارند. 
-
-آموزش علوم رایانه در ایران
-در بسیاری از کشورهای پیشرو در زمینه علوم رایانه، مثل ایالات‌متحده آمریکا و کشورهای اروپایی، رشته علوم رایانه رشته اصلی در زمینه علوم و مهندسی کامپیوتر و سیستم‌های اطلاعاتی است. در کنار این رشته، رشته‌هایی مانند مهندسی کامپیوتر — که بسیار مرتبط با مهندسی برق است — و سیستم‌های اطلاعاتی برای علاقه‌مندان وجود دارد. 
-
-در این کشورها، معمولا مهندسی نرم‌افزار زمینه‌ای در علوم رایانه است؛ حال آن‌که مهندسی کامپیوتر، که راجع به سخت‌افزار و معماری کامپیوتر است به‌صورت مستقل و معمولا در دانشکده‌هایی در کنار مهندسی برق ارائه می‌شوند. 
-
-اما در ایران، رشته اصلی کامپیوتر، رشته مهندسی کامپیوتر است که شامل رشته‌های مهندسی نرم‌افزار، مهندسی سخت‌افزار و فناوری اطلاعات است. در کنار آن علوم رایانه که متأسفانه آشنایی کمی با آن وجود دارد، بیشتر روی مسائل نظری متمرکز است و در واقع چیزی شبیه علوم رایانه نظری در کشورهایی نظیر ایالات‌متحده است. 
-
-در رتبه‌بندی شانگهای، دانشگاه‌های تهران، صنعتی امیرکبیر و شریف هر کدام برای مدت یک سال در بین' ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان' در زمینه علوم رایانه بوده‌اند، که این رده‌بندی بیشتر بر اساس میزان مقاله‌های منتشر شده در این زمینه است. 
-
-جستارهای وابسته
-طرح کلی علوم رایانه
-فلسفه علوم رایانه
-علوم رایانه در ورزش
-علوم نظری رایانه
-منطق در علوم رایانه
-فهرست مسئله‌های حل‌نشده در علوم رایانه
-
-منابع
-
-
-رایانه
-علوم شناختی
-مهندسی الکترونیک
-مهندسی برق
-مهندسی کامپیوتر
-استیون ویلیام هاوکینگ (؛ ۸ ژانویه ۱۹۴۲ – ۱۴ مارس ۲۰۱۸) فیزیک‌دان نظری، کیهان‌شناس و نویسنده انگلیسی بود. او مدیر تحقیقات مرکز کیهان‌شناسی نظری در دانشگاه کمبریج بود، که بیش از چهل سال، سابقه فعالیت علمی داشت. کتاب‌ها و همایش‌هایش او را به یک چهره محبوب، تبدیل کرده بود. او عضو جامعه سلطنتی هنر و نیز، عضو ثابت جامعه آکادمی پاپتیکال علوم (Pontifical Academy of Sciences) بود و در سال ۲۰۰۹ مدال آزادی ریاست جمهوری آمریکا را گرفت. 
-
-هاوکینگ، سی سال، از ۱۹۷۹ تا یکم اکتبر ۲۰۰۹، دارنده کرسی ریاضیات لوکاس بود. وی به خاطر فعالیت در کیهان‌شناسی و گرانش کوانتومی به ویژه درباره سیاه‌چاله، شناخته شده‌است. کتاب تاریخچه زمان او که با رکوردی ۲۳۷ هفته‌ای پرفروش‌ترین کتاب در بریتانیا باقی‌ماند و علاوه بر آن هفته‌ها در صدر پر فروش‌ترین کتاب‌های ساندی تایمز بود که باعث شهرتش شد. همچنین، کتاب طرح بزرگ او که در اواخر سال ۲۰۱۰ به چاپ رسید پس از چند روز به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های آمازون تبدیل شد. که تعجب وی را از فروش آن برانگیخت. 
-
-کتاب جهان در پوست گردو او نیز از پر فروش‌ترین کتاب‌های علمی بود که به نوعی ادامه کتاب تاریخچه زمان طبق گفته خودش بود و آن نیز یکی از کتاب‌های محبوب وی به‌شمار می‌رفت. 
-
-هاوکینگ دچار بیماری اسکلروز جانبی آمیوتروفیک بود و از هر گونه حرکت ناتوان بود؛ نه می‌توانست بنشیند، نه برخیزد و نه راه رود. حتی قادر نبود دست و پایش را تکان بدهد یا بدنش را خم و راست کند و حتی توانایی سخن گفتن نیز نداشت. در سال ۲۰۰۲، هاوکینگ در نظرسنجی بی‌بی‌سی از ۱۰۰ بریتانیایی کبیر رتبه ۲۵ را کسب کرد. او پس از بیش از ۵۰ سال زندگی با بیماری نورون حرکتی در ۱۴ مارس ۲۰۱۸ در ۷۶ سالگی درگذشت. 
-
-زندگی‌نامه
-
-۱۹۴۲ تا ۱۹۵۹: تولد و کودکی
-استیون هاوکینگ در ۸ ژانویه ۱۹۴۲ در شهر آکسفورد از فرانک و ایزابل هاوکینگ زاده شد. استیون در روزهای جنگ جهانی دوم به دنیا آمد. خانه والدین وی در هایگیت در شمال لندن واقع بود. فرانک و ایزابل هاوکینگ، برای اطمینان یافتن از تولد بدون خطر و سالم نخستین فرزندشان تصمیم گرفتند پیش از به دنیا آمدن او موقتا به آکسفورد بروند. ایزابل در آکسفورد پسرش را به سلامت به دنیا آورد. این روز مصادف بود با سالروز مرگ گالیله، که دقیقا سیصد سال پیش از آن، در ۱۶۴۲ اتفاق افتاده بود. بنابر تصادفی دیگر، نیوتون حدود همان روزها در همان سال به دنیا آمده بود. وی از همان زمان به علم ریاضیات علاقه داشت و آرزوی دانشمند شدن را در سر می‌پروراند، اما در مدرسه یک شاگرد خودسر و به خصوص بدخط شناخته می‌شد. او هرگز خود را در محدوده کتاب‌های درسی مقید نمی‌کرد، بلکه چون با مطالعات آزاد سطح معلوماتش از کلاس بالاتر بود همیشه سعی داشت در کتاب‌های درسی اشتباهاتی را یافته و با معلمان به جروبحث بپردازد. پدر و مادرش از طبقه متوسط بودند و زندگی ساده در خانه‌ای شلوغ و فرسوده اما مملو از کتاب، عادت به مطالعه را در فرزندانشان تقویت می‌کرد. فرانک پدر خانواده پزشک متخصص در بیماری‌های مناطق گرمسیری بود و به همین جهت نیمی از سال را به سفرهای پژوهشی در مناطق آفریقایی می‌گذراند. این غیبت‌های متوالی برای بچه‌ها چنان عادی شده بود که تصور می‌کردند همه پدرها چنین وضعی دارند. در عین حال غیبت‌های پدر نوعی استقلال عمل و اتکا به نفس در بچه‌ها ایجاد می‌کرد. 
-در سن هشت سالگی، هاوکینگ و خانواده‌اش به شهر سنت آلبنز، شهری در ۳۲ کیلومتری شمال لندن رفتند. استیون در آنجا به بهترین مدرسه محلی رفت و از همان آغاز، نبوغ خود را نشان داد. استیون به علوم طبیعی علاقه‌مند شد و حتی یک آزمایشگاه علمی در خانه دایر کرد. استعداد پنهان وی به یک تکان و ضربه نیاز داشت تا خود را آشکار کند. این اتفاق در شانزده س��لگی او افتاد، که در حال آماده شدن برای امتحانات‌ای لول بود. در سال ۱۹۵۸ پدر هاوکینگ به یک سمت تحقیقاتی در هند گمارده شد و خانواده تصمیم گرفت دست به ماجراجویی بزند و تا هند با اتومبیل خود برود. اما یک اتفاق نومیدکننده بزرگ رخ نمود، همه اعضای خانواده نمی‌توانستند در این سفر شرکت کنند و باید استیون را باقی می‌گذاشتند تا امتحان‌های ای لول خود را بدهد و نزد خانواده همفری، که از دوستان نزدیک‌شان بودند، ماند. جاگذاشته شدن هاوکینگ از سوی خانواده‌اش ممکن است هر تأثیری بر او نهاده باشد، اما باعث شد نفوذ نیروی خرد وی در زندگی‌اش برانگیخته و تحریک شود. پدرش از وی خواسته بود به مطالعه زیست‌شناسی بپردازد، تا حرفه او را از حوزه پزشکی تعقیب کند. استیون بیشتر به ریاضیات گرایش و علاقه داشت، که در این درس از همه بهتر بود؛ اما پدرش ریاضی خواندن را راه پیمودن به سوی بن‌بست می‌دانست که فقط به تدریس ختم می‌شود. سرانجام آنان به سازش رسیدند، قرار شد استیون ریاضیات، فیزیک و شیمی را مطالعه کند. وی تمام تلاش و دقت خود را وقف درس‌هایش برای امتحان‌ای لول کرد، یک امتحان اولیه هم برای آزمون ورودی آکسفورد در پیش داشت که هدف آن شرکت در آزمون واقعی سال بعد بود. در اتفاقی نامنتظره، استیون از پس امتحان آکسفورد چندان خوب برآمد که یک کمک هزینه تحصیلی به او اعطا شد. 
-
-۱۹۵۹ تا ۱۹۶۳: آغاز تحصیلات عالی
-استیون هاوکینگ در هفده سالگی به کالج دانشگاه آکسفورد وارد شد تا در آن جا به تحصیل علوم طبیعی، با تأکید بر فیزیک بپردازد. او از همان زمان به اخترفیزیک و کیهان‌شناسی علاقه‌مند شد زیرا در خود کنجکاوی شدیدی می‌یافت که به رمز و راز ستارگان و آغاز و انجام کیهان پی ببرد. سال‌های دهه ۶۰ عصر طلایی کشف فضا، پرتاب اولین ماهواره‌ها و سفر فضانوردان به کره ماه بود و بازتاب این وقایع تاریخی در رسانه‌ها جوانان را مجذوب می‌کرد. به‌علاوه، استیون از کودکی عاشق رمانهای علمی‌تخیلی بود و مطالعه آن‌ها نیز بر اشتیاق او به کسب معلومات بیشتر در فیزیک، نجوم و علوم دیگر می‌افزود. بسیاری از دانشجویان سال اول حدود یک سال و نیم از استیون هفده ساله بزرگ‌تر بودند، و کسانی هم تا سه سال مسن‌تر، و دو سال خدمت سربازی خود را هم طی کرده بودند. وی قسمت عمده وقت خود را در سال اول در اتاقش می‌گذرانید. علایق هاوکینگ متوجه دنیای بزرگ‌تر پیرامونش بود، و این حوزه را به دقت و مشتاقانه مطالعه می‌کرد، حتی تا انجام رصدهای شبانه هم پیش می‌رفت. وی در آستانه امتحانات نهایی یک شب را تا صبح نخوابید، و در نتیجه پاسخ تعدادی از سؤال‌ها را به هر ترتیبی که شده، داد. نمره‌های نهایی‌اش در مرز بین اول و دوم قرار گرفت. مطابق معمول در این مورد، برای مصاحبه فراخوانده شد تا در مورد سرنوشتش تصمیم بگیرند. در این هنگام اعتماد به نفس ویژه وی برگشته بود. وقتی درباره برنامه‌هایش از او پرسیدند، پاسخ داد: 
- «اگر شاگرد اول شوم به کمبریج راه پیدا می‌کنم. اگر شاگرد دوم شوم در آکسفورد خواهم ماند. از این رو انتظار دارم مرا شاگرد اول کنید.» 
-به قول برمن: 
- «مصاحبه‌کنندگان به اندازه کافی از خرد و هشیاری برخوردار بودند که تشخیص دهند دارند با کسی صحبت می‌کنند که از بیشترشان بسیار باهوش‌تر است.» 
-هاوکینگ شاگرد اول شد، و در پاییز سال ۱۹۶۲، در بیست سالگی به ترینیتی هال کمبریج وارد شد. ورودش به آکسفورد خیلی ناخ��شایند بود؛ ورودش به کمبریج بسی بدتر اتفاق افتاد. در همان ابتدا، پی برد که با همه این‌ها فرد هویل تصمیم گرفته او را به عنوان دانشجوی خود نپذیرد. دستیار هویل به عنوان استاد راهنمای وی برگزیده شد. به غرور هاوکینگ ضربه سختی وارد آمد: این بی‌اعتنایی و تحقیر را هرگز فراموش نکرد. در دوره فوق‌لیسانس کمبریج، هاوکینگ دیگر آن دانشجوی درخشان دوره لیسانس نبود. 
-
-۱۹۶۳: آغاز بیماری ALS و خواب اندام
-در سال آخر تحصیل هاوکینگ در آکسفورد در پاگرد پله‌ها زمین‌خورده و سرش به زمین اصابت کرده بود. در نتیجه، اندکی حافظه‌اش را از دست داده بود. دوستانش گمان می‌کردند که این اتفاق ناشی از مستی او بوده‌است اما این تنها باری نبود که او از پله‌ها افتاده بود و گاهی هم گره زدن بند کفش‌هایش برایش دشوار شده بود. هاوکینگ دررفتن از پله‌ها مواظب خودش بود، اما آن دشواری بستن بند کفش کماکان باقی بود. وقتی در پایان نخستین نیمسال تحصیلی یعنی در ژانویه ۱۹۶۳ در آغاز بیست و یک سالگی در کمبریج به خانه رفت، پدرش تصمیم گرفت او را برای معاینه به بیمارستان ببرد. نتیجه فراتر از بدترین کابوس‌هایی بود که ممکن بود به سراغ کسی بیاید. آزمایش‌هایی که روی او انجام گرفت علائم بیماری بسیار نادر و درمان‌ناپذیری به نام ALS را نشان داد. این بیماری بخشی از نخاع و مغز و سیستم عصبی را مورد حمله قرار می‌دهد و به تدریج اعصاب حرکتی بدن را از بین می‌برد و با تضعیف ماهیچه‌ها فلج عمومی ایجاد می‌کند به‌طوری‌که به مرور توانایی هر گونه حرکتی از شخص سلب می‌شود. معمولا مبتلایان به این بیماری بی‌درمان مدت زیادی زنده نمی‌مانند و این مدت برای استیون بین دو تا سه سال پیش‌بینی شده‌بود. هاوکینگ به کمبریج بازگشت، به حالت افسردگی سیاه و هراسناکی فرورفت. چندین ماه به ندرت خانه اجاره‌ای خود را ترک کرد. تمام چیزی که از این اتاق به بیرون راه می‌یافت، نوایی بود که از صفحه‌های موسیقی واگنر گسیل و بطری‌های خالی ودکا که بیرون گذاشته می‌شد. نومیدی و اندوه عمیقی استیون را دربرگرفت. ناگهان همه آرزوهای خود را بر باد رفته می‌دید؛ دوره دکترا، رؤیای دانشمند شدن، کشف رمز و راز کیهان، همگی به صورت کاریکاتورهایی درآمدند که در حال دورشدن از او بودند. به جای همه آن خیال‌پردازی حالا کاری به جز این از دستش برنمی‌آمد که در گوشه‌ای بنشیند و دقیقه‌ها را بشمارد تا دو سال بعد با فلج عمومی بدن زمان مرگش فرا برسد. به اتاقی که در دانشگاه داشت پناه برد و در تنهایی ساعت‌ها متفکر و بی‌حرکت ماند. خودش بعدها تعریف کرده‌است که آن شب دچار کابوسی شد و در خواب دید که محکوم به اعدام شده‌است و او را برای اجرای حکم می‌برند و در آن موقعیت حس کرد که هر لحظه زندگی چقدر برایش ارزشمند است. بعد از بیداری به یاد آورد که در بیمارستان با یک جوان مبتلا به بیماری سرطان خون هم‌اتاق بوده و او از فرط درد چه فریادهایی می‌کشید. پس خود را قانع کرد که اگر به بیماری بدون درمان مبتلا است اما لااقل درد نمی‌کشد. به علاوه طبع لجوج و نقادش که هیچ‌چیز را به آسانی نمی‌پذیرفت هشدار داد که از کجا معلوم پیش‌بینی پزشکان درست باشد و چه‌بسا که از نوع اشتباه‌های کتب درسی باشد. 
-
-۱۹۶۴ تا ۱۹۶۵: آشنایی با جین وایلد
-آنچه به او قوت قلب و اعتماد به نفس بیشتری برای مبارزه با ناامیدی و بدبینی داد آشنایی‌اش در همان ایام با دختری به نام جین وایلد بود. دختری که در مهمانی سال نو با او دیدار کرده بود، در کمبریج به دیدنش رفت. او فقط هیجده سال داشت. وی درس‌های ای لول را در دبیرستان سن‌آلبانز نزد خود می‌خواند، و قصد داشت سال بعد به دانشگاه لندن برود. جین دختری کم‌رو و خجالتی بود. وقتی هاوکینگ نخستین بار به او گفته بود که دارد کیهان‌شناسی می‌خواند، او بعدا ناگزیر به فرهنگ لغات مراجعه کرد تا بفهمد کیهان‌شناسی به چه معناست. جین به خداوند اعتقاد داشت، و طبعا خوش‌بین بود. وی معتقد بود که هر چیزی برای هدف و منظوری به وجود آمده و در واقع آفریده شده‌است؛ و مهم نیست که رویدادهای نامناسب و نامطلوب چگونه جلوه می‌کنند، ممکن است چیز خوب و مطلوبی از دل آن‌ها به وجود آید و رخ بنماید. هاوکینگ از دیرباز اعتقاد به خدا را وانهاده بود، اما نگرش جین به نظرش آشنا آمد و در دلش نشست. او یک‌دنده و لجوج بود، و همیشه یک‌دنده بوده‌است، همین امر راز کامیابی و توفیق او بوده‌است. چرا حالا باید دگرگون و متحول می‌شد. او طی دو سال با اشتیاق و پشتکار این برنامه را عملی کرد در حالی که رشد بیماری را در عضلاتش شاهد بود و ابتدا به کمک یک عصا و سپس دو عصا راه می‌رفت. ازدواجش با جین در سال ۱۹۶۵ صورت گرفت. از نظر هاوکینگ، این اتفاق «همه چیز را تغییر داد.» وی اکنون چیزی داشت که به خاطرش زندگی کند. اما اگر قرار بود ازدواج کند، پس باید شغل و پیشه‌ای می‌داشت و اگر باید به کاری مشغول می‌شد، به درجه دکتری نیاز داشت. هاوکینگ بار دیگر اعتماد به نفس خود را به دست آورد، و دست به کار اندیشیدن درباره موضوع مناسبی برای پایان‌نامه دکتری خود شد. خود را خوشبخت می‌دانست. 
-
-۱۹۶۵: شروع دوباره به زندگی
-هاوکینگ در ۱۹۶۵، در بیست و سه سالگی، کار را برای دریافت دکتری تخصصی آغاز کرد، و در ژوئیه همان سال ازدواج کرد. در پاییز جین برای گذراندن واپسین سال دانشگاهش به لندن رفت که در روزهای آخر هفته به کمبریج برمی‌گشت. هاوکینگ به خانه‌ای از یک ردیف خانه‌های هم‌شکل و کنار یکدیگر، به فاصله حدود هزار متری از بخش ریاضیات کاربردی و فیزیک نظری اسباب‌کشی کرد و مقداری از پول مراسم عروسی را بابت خرید یک خودرو سه‌چرخه پرداخت کرد تا بتواند با آن تا رصدخانه‌ای که در حومه شهر واقع بود، رفت‌وآمد کند. اراده مصمم هاوکینگ برانگیخته شد، و نیروی مغزش را به‌طور کامل، بدون کم‌ترین پریشانی حواس، متمرکز کرد؛ و باید هم این شرایط فراهم می‌آمد؛ زیرا مسائلی که وی اینک متوجه آن‌ها شده بود از جمله پیچیده‌ترین و بلندپروازانه‌ترین مسائل در کل حوزه کیهان‌شناسی به‌شمار می‌آمدند. 
-از اواخر دهه ۶۰ برای نقل‌مکان مجبور به استفاده از صندلی چرخدار شد زیرا قدرت تحرک از همه اجزای بدنش بجز دو انگشت دست چپش سلب شده‌بود. او با این دو انگشت می‌توانست دکمه‌های رایانه بسیار پیشرفته‌ای را فشار دهد که اختصاصا برای او ساخته بودند که به جایش حرف می‌زد و رابطه‌اش را با دنیای خارج برقرار می‌کرد زیرا استیون از سال ۱۹۸۵ قدرت گویایی خود را هم از دست داده بود. 
-
-مرگ
-هاوکینگ صبح روز چهاردهم مارس ۲۰۱۸ (۲۳ اسفند ۱۳۹۶) در ۷۶ سالگی در منزلش واقع در کمبریج درگذشت. فرزندانش جهت بزرگداشت او بیانیه‌ای منتشر کردند. خاکستر وی در کلیسای وستمینستر لندن و در نزدیکی آرامگاه آیزاک نیوتن و چارلز داروین به خاک سپرده شد. بر روی سنگ قبر وی، به وصیت خودش معادله تابش سیاه‌چاله که مهمترین دستاورد علمی او بود حک شده‌است. 
-
-همچنین صدای او به صورت ضبط‌شده همراه با یک فایل دودویی (باینری) توسط یکی از فرستنده‌های فضایی اسپانیا به سمت یک سیاه‌چاله رفت. 
-
-زمینه‌های پژوهشی
-رساله دکترای استیون هاوکینگ با عنوان «خواص جهان‌های در حال بسط» در سال ۱۹۶۶ نوشته شده‌است و در دسترس عموم قرار دارد. هاوکینگ در ۲۴ سالگی زمانی که دانشجوی فوق‌لیسانس هال ترینیتی کمبریج بود این پژوهش ۱۳۴ صفحه‌ای را نوشت. 
-
-زمینه پژوهشی اصلی وی کیهان‌شناسی و گرانش کوانتومی است. از مهم‌ترین دستاوردهای وی مقاله‌ای است که به رابطه سیاه‌چاله‌ها و قانون‌های ترمودینامیک می‌پردازد. او نشان می‌دهد که سیاه‌چاله‌ها بعد از مدتی به وسیله زوج‌های ذرات مجازی که در افق رویداد آن تشکیل می‌شود، نابود می‌شوند که همین زوج ذرات پیش‌بینی می‌کند که سیاه چاله‌ها باید امواجی از خود تابش کنند، که امروزه این امواج به نام تابش هاوکینگ (و گاهی تابش بکستین-هاوکینگ) خوانده می‌شوند. 
-
-مقاله مشترک استیون هاوکینگ و پنروز که در سال ۱۹۷۰ منتشر شد و ثابت می‌کرد که اگر نسبیت عام درست باشد و جهان دارای آن مقدار ماده که مشاهده می‌کنیم باشد، باید تکینگی انفجار بزرگ در گذشته رخ‌داده باشد. 
-
-او با کیپ ثورن درباره اینکه ماکیان ایکس یک سیاهچاله نیست یک شرط‌بندی علمی داشته‌است. او همچنین طرف بازنده در نبرد مشهور هاوکینگ-ساسکیند است. 
-
-صدای رباتیک
-وی که به دلیل ابتلا بیماری ای‌ال‌اس (اسکلروز جانبی آمیوتروفیک)، امکان تحرک نداشت، از سیستمی که با استفاده از هوش مصنوعی تولید شده بود برای صحبت کردن استفاده می‌کرد. بیماری ای‌ال‌اس باعث تخریب پیشرونده و غیرقابل ترمیم دستگاه عصبی مرکزی فرد می‌شود. به همین دلیل صدای او آهنگی رباتیک داشت. هاوکینگ اذعان می‌کرد که صدایش هنوز کمی رباتی است اما تأکید می‌کرد که به دنبال صدایی «طبیعی‌تر» نیست: «این صدا حالا به نشانه من تبدیل‌شده و حاضر نیستم آن را با یک صدای طبیعی با لهجه بریتانیایی عوض کنم.» او می‌افزاید که شنیده کودکانی که به صدای کامپیوتری نیاز دارند ترجیح می‌دهند صدایی شبیه به او داشته باشند. شرکت بریتانیایی سویفت کی در ساخت این دستگاه مشارکت داشته‌است. فناوری هوش مصنوعی این شرکت (که در حال حاضر به عنوان اپلیکیشن صفحه‌کلید در تلفن‌های هوشمند به کار گرفته می‌شود)، یادمی‌گرفت که هاوکینگ چطور می‌اندیشد و بر این اساس واژه‌ای را پیشنهاد می‌داد که این دانشمند قصد استفاده از آن را داشت. 
-
-باورهای علمی
-وی می‌گوید: 
-
-تفاوت میان گذشته و آینده از کجا ناشی می‌شود؟ قوانین علم میان گذشته و آینده تمایزی قایل نمی‌شود، با این حال در زندگی عادی تفاوتی عظیم میان گذشته و آینده وجود دارد. ممکن است ببینید یک فنجان از روی میز به زمین بیفتد و تکه‌تکه شود اما هرگز شاهد آن نخواهید بود که فنجان تکه‌های خود را جمع کند و به بالا بپرد و بر روی میز برگردد. افزایش بی‌نظمی یا به اصطلاح آن آنتروپی چیزی است که گذشته را از آینده متمایز می‌کند و به زمان جهت می‌دهد. 
-هاوکینگ زمانی عقیده داشت که گسترش جهان هستی متوقف و جهان دوباره جمع می‌شود. او بعدها گفت که اشتباه می‌کرده‌است. 
-
-وی گفته‌است تلاش‌ها برای آفریدن هوش مصنوعی، تهدیدی برای وجود بشر است. توسعه کامل فناوری هوش مصنوعی می‌تواند پایان نژاد بشر باشد. هشدار این دانشمند در درباره فناوری‌ای است که خود او نمونه‌ای ساده از آن را برای برقراری ارتباط (سخن گفتن) استفاده می‌کند. هاوکینگ می‌گوید نسخه‌های ابتدایی هوش مصنوعی که تاکنون ابداع شده‌اند مفید بوده‌اند با وجود این، از تبعات آفرینش فناوری‌ای که بتواند با انسان برابری کند یا از او پیشی بگیرد ابراز نگرانی کرده‌است. «چنین موجودی می‌تواند روی پای خودش بایستد هر بار با شتابی بیشتر خود را از نو طراحی کند. بشر که به دلیل محدودیت‌های بیولوژیک سرعت کمتری دارد بدون توانایی رقابت عقب خواهد ماند.» 
-
-او از قول مدیر ستاد ارتباطات دولت بریتانیا درباره این‌که اینترنت مرکز مشترک تروریست‌ها شده‌است هشدار می‌دهد و می‌گوید: «شرکت‌های اینترنتی باید برای مقابله با این تهدیدها بیشتر تلاش کنند اما مشکل آنجاست که بدون فدا کردن حریم خصوصی و آزادی بتوان این کار را عملی کرد.» 
-
-وی اعلام کرده که یک سیاهچاله کوچک به اندازه یک کوه پرتو ایکس و پرتو گاما از خود به اندازه ۱۰ میلیون مگاوات ساطع می‌کند که برای تأمین برق تمام جهان کافی است. هاوکینگ خودش هشدار داده که احتمالا بسیار سخت خواهد بود که بدون آنکه این انرژی به انسان‌ها آسیب بزند و تمدن بشری را نابود کند، بتوان از آن استفاده کرد و سیاهچاله را به اصطلاح تحت کنترل خود درآورد. یک راهکار این است که سیاهچاله در مدار زمین و فاصله مناسب از ما قرار بگیرد تا بتوان از انرژی ساطع شده‌استفاده کرد. هنوز اما کسی در دنیا نتوانسته‌است سیاهچاله کوچک را پیدا کند. 
-
-باورهای مذهبی
-هاوکینگ خود را یک خداناباور می‌دانست و علاوه بر رد وجود خدا، اعتقاد به جهان آخرت و زندگی پس از مرگ را هم داستان‌های کودکانه می‌شمارد. هاوکینگ درباره وجود خدا می‌گوید: «پیش از آنکه ما علم را بفهمیم، طبیعی بود که به خلقت جهان توسط خدا باور داشته باشیم. اما امروز علم توضیح متقاعدکننده‌تری ارائه می‌کند.» 
-
-هاوکینگ که در کتاب پرفروش تاریخچه مختصر زمان به بازخوانی ذهن خدا اشاره کرده بود: «اگر ما بتوانیم فرضیه‌های لازم برای توضیح هر پدیده و ماده موجود در هستی را کشف کنیم این کشف یک پیروزی نهایی برای خرد انسانی است بدین معنی که ما می‌توانیم فکر خدا را بخوانیم.» 
-
-بعدا در پاسخ به این پرسش که اگر به وجود خدا باور ندارد، دلیل اشاره‌اش به «بازخوانی ذهن خدا» چه بوده، توضیح می‌دهد: «منظور من از بازخوانی ذهن خدا این بود که ما هر چیزی را که خدا می‌توانست بداند، می‌دانستیم اگر خدایی وجود داشت؛ اما خدایی وجود ندارد. من یک خداناباور هستم.» 
-
-در کتاب طرح عظیم نیز به این موضوع اشاره می‌کند که برای توضیح عالم هستی نیازی به یک آفریدگار نیست. همچنین وی به صراحت عنوان کرده‌است که اعتقاد به وجود بهشت یا حیات پس از مرگ در حقیقت «افسانه‌ای» است برای مردمانی که از مرگ می‌هراسند. او با صراحت می‌گوید که پس از آخرین فعالیت مغز انسان، دیگر حیاتی برای آن وجود ندارد. 
-
-هاوکینگ در مصاحبه‌ای در سال ۲۰۱۴ با نشریه ال‌موندو، به‌طور قطع وجود خدا را انکار کرده و می‌گوید: «ال موندو [به معنای جهان در اسپانیایی] حاصل پدیده‌های علمی قابل توضیح است.» و «طبیعی است که پیش از درک دانش به خلق هستی به دست یک خداوندگار باور داشته باشیم. اما اکنون و در این عصر، دانش توضیحی مجاب‌کننده‌تر در اختیار ما قرار می‌دهد.» سپس خبرنگار «ال موندو» با��هم از نظریه پیشین هاوکینگ در کتاب «تاریخچه مختصر زمان» مبنی بر «کمک دانش به درک اندیشه خداوندگار توسط بشر» پرسیده‌است. هاوکینگ در پاسخ توضیح داد: «منظور من در آنجا این بود که اگر بر همه چیز عالم شویم، به درک اندیشه خداوند نیز نائل خواهیم آمد، با این قید که اساسا خدایی وجود داشته باشد، که این‌چنین نیست. من خداناباور هستم.» 
-
-زندگی پس از مرگ یک داستان خیالی است برای کسانی که از مرگ می‌ترسند. 
-من بارها اشاره کرده‌ام که مغز مانند یک کامپیوتر است؛ زمانی که نتواند کار کند از فعالیت خود دست می‌کشد. 
-هیچ ملکوت و جهانی پس از مرگ برای کامپیوترهای خراب وجود ندارد. 
-اینها داستانی زیبا است برای کسانی که از تاریکی می‌ترسند! 
-
-فعالیت‌های سیاسی
-
-جنگ ویتنام
-هاوکینگ در سال ۱۹۶۸ در کنار طارق علی و ونسا ردگریو در تظاهرات علیه جنگ ویتنام در لندن شرکت کرد. 
-تحریم علمی اسرائیل
-هاوکینگ در مه ۲۰۱۳ با تصمیم به عدم شرکت در همایش سالانه فردای پیش رو که هر ساله به میزبانی شیمون پرز در اورشلیم برگزار می‌شود به جمع کمپین تحریم‌کنندگان علمی اسرائیل پیوست. 
-جنگ داخلی سوریه
-وی در سال ۲۰۱۴ خواستار پایان دادن به جنگ داخلی سوریه شد: «ما باید از هوش انسانی‌مان برای پایان دادن به این جنگ بهره ببریم. من پدر، وقتی رنج کشیدن بچه‌های سوری را می‌بینم، با خود می‌گویم: دیگر بس است.» 
-دونالد ترامپ
-وی در ۳۰ می‌۲۰۱۵ گفت دونالد ترامپ نامزد نهایی جمهوری‌خواهان یک عوام‌فریب است که همیشه به فکر منافع خودش است. او گفت هیچ استدلالی برای موفقیت‌های وی ندارد. 
-همه‌پرسی ماندن انگلیس در اتحادیه اروپا
-وی از رای‌دهندگان انگلیسی خواست تا در همه‌پرسی ۲۳ ژوئن برای ابقای کشورشان در اتحادیه اروپا رأی دهند. وی اهمیت ماندن انگلیس در اتحادیه اروپا را به دلایل امنیتی و اقتصادی محدود نکرد و تأکید کرد که این امر برای پیشبرد پژوهش‌های علمی انگلیس اهمیت بسیاری دارد. وی افزود: روزهایی که می‌توانستیم روی پای خودمان و در برابر دنیا بایستیم به اتمام رسیده‌است. باید برای امنیت و تجارت‌مان جزء اتحادیه گروهی از ملت‌ها باشیم. 
-
-اجتماعی
-
-نظر در مورد حق پایان دادن داوطلبانه به زندگی برای بیماران لاعلاج
-استیون هاوکینگ در رابطه با حق پایان دادن داوطلبانه به زندگی برای بیماران لاعلاج معتقد است: البته او اضافه می‌کند که باید شرایطی وجود داشته باشد که تضمین شود زندگی کسی برخلاف خواسته خودش گرفته نشود. 
-
-آثار
-
-The Large Scale Structure of Spacetime with George Ellis
-The Large, the Small, and the Human Mind, (with Abner Shimony, Nancy Cartwright, and Roger Penrose) , Cambridge University Press, ۱۹۹۷ ,
-The Grand Design | طرح بزرگ
-My Brif History | تاریخچه مختصر زندگی من
-A Briefer History of Time | تاریخچه مختصر زمان
-Black Holes and Baby Universes and Other Essays
-The Universe in a Nutshell | جهان در پوست گردو
-On The Shoulders of Giants. The Great Works of Physics and Astronomy
-George's secret key to the universe | دریچه‌ای به‌سوی کیهان
-George's cosmic treasure hunt | گنجینه کیهانی
-George and the Big Bang' | مه‌بانگهمچنین بنگرید به رده کتاب‌های استیون هاوکینگ جستارهای وابسته
-۲۰۱۴ - تئوری همه چیز (فیلم) 
-۲۰۰۴ - هاوکینگ (فیلم) 
-نظریه‌ام
-نظریه ریسمان
-طرح بزرگ
-تابش هاوکینگ
-
-پانویس
-
-منابع
-The Official Website: 
-http: / / www. hawking. org. uk
-
-Ward, David. Hawking targets child readers, Guardian Unlimited Books, ۱۴ June ۲۰۰۶. '
-
-پیوند به بیرون
-قدم اول هاوکینگ برای سفر به فضا؛ از وبگاه دانش فضایی
-بررسی افکار و رویکردهای استیفن هاوکینگ: فیزیکدان جنجالی، گفتگو با رضا منصوری
-
-اخترشناسان اهل انگلستان
-اخترشناسان سده ۲۰ (میلادی) اهل بریتانیا
-دانشگاهیان دانشگاه کمبریج
-استیون هاوکینگ
-اعضای انجمن سلطنتی
-اعضای فرهنگستان ملی دانش آمریکا
-اعضای مجمع فیلسوفان آمریکا
-اعضای وابسته خارجی آکادمی ملی علوم
-افراد انگلیسی اسکاتلندی‌تبار
-افراد در حزب کارگر (بریتانیا) 
-افراد دارای بیماری نورون حرکتی
-افراد مبتلا به فلج چهاراندام
-افراد معلول اهل انگلستان
-افراد معلول
-انسان‌گرایان اهل انگلستان
-اهالی آکسفورد
-اهالی سنت آلبنز
-بایکوت‌های اسرائیل
-برندگان جایزه ولف در فیزیک
-بی‌خدایان اهل انگلستان
-بی‌خدایان سده ۲۰ (میلادی) 
-بی‌خدایان سده ۲۱ (میلادی) 
-پروژه استیو
-ترابشرها
-ترابشرهای اهل بریتانیا
-خاطره‌نویسان اهل انگلستان
-خاک‌سپاری‌ها در کلیسای وست‌مینستر
-دارندگان عنوان رتبه امپراتوری بریتانیا
-دارندگان کرسی ریاضیات لوکاسی
-دانشمندان فیزیک نظری
-درگذشتگان ۲۰۱۸ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت بیماری نورون حرکتی
-دریافت‌کنندگان مدال اینشتین
-دریافت‌کنندگان مدال رئیس‌جمهوری آزادی
-دریافت‌کنندگان مدال طلائی انجمن سلطنتی اختر شناسان
-دریافت‌کنندگان مدال کاپلی
-زادگان ۱۹۴۲ (میلادی) 
-ستاره‌شناسان سده ۲۰ (میلادی) 
-ستاره‌شناسان سده ۲۱ (میلادی) 
-شک‌گرایان دینی
-فیزیک‌دانان اهل انگلستان
-فیلسوفان سده ۲۰ (میلادی) 
-فیلسوفان سده ۲۱ (میلادی) 
-کیهان شناسان
-مرگ‌های ناشی از بیماری‌ها در انگلستان
-منتقدان ادیان
-نابغه‌های محاسبات
-ندانم‌گرایان اهل انگلستان
-نشر
-نظریه‌پردازان نسبیت
-نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان اهل انگلستان
-نویسندگان انگلیسی سده ۲۰ (میلادی) 
-نویسندگان اهل آکسفورد
-نویسندگان سده ۲۱ (میلادی) اهل انگلستان
-نویسندگان علمی تخیلی انگلیسی
-نویسندگان مرد اهل انگلستان
-نویسندگان مرد سده ۲۰ (میلادی) اهل انگلستان
-نویسندگان مرد سده ۲۱ (میلادی) اهل انگلستان
-نویسندگان مرد غیر داستانی اهل انگلستان
-ویکی‌سازی رباتیک
-جدول تناوبی عنصرهای شیمیایی یا جدول دوره‌ای عنصرهای شیمیایی یا جدول مندلیف، نمایش جدولی عنصرهای شیمیایی بر پایه عدد اتمی، آرایش الکترونی و ویژگی‌های شیمیایی آن‌ها است. ترتیب جایگیری عنصرها در این جدول از عدد اتمی (شمار پروتون‌ها) کمتر به سوی عدد اتمی بالاتر است. شکل استاندارد این جدول است؛ عنصرهای اصلی در بالا و دو ردیف کوچکتر از عنصرها در پایین جای دارد. می‌توان این جدول را به چهار مستطیل شکست، این چهار بلوک مستطیلی عبارتند از: بلوک اس در سمت چپ، بلوک پی در راست، بلوک دی (فلزات واسطه) در وسط و بلوک اف (فلزات واسطه داخلی) در پایین. ردیف‌های این جدول، دوره و ستون‌های آن، گروه‌های جدول تناوبی نام دارند. همچنین گاهی برخی از این گروه‌ها نام‌های ویژه‌ای دارند. برای نمونه گروه هالوژن‌ها و گازهای نجیب از آن جمله‌اند. هدف از ساخت جدول تناوبی، چه به شکل مستطیلی و چه به شکل‌های دیگر، بررسی بهتر ویژگی‌های شیمیایی عنصرها بوده‌است. این جدول، کاربرد زیادی در دانش شیمی و پردازش رفتار عنصرها دارد. 
-
-جدول تناوبی با نام دیمیتری مندلیف شناخته شده‌است، با اینکه پیشروان دیگری پیش از او وجود داشته‌اند. او جدولی مشابه جدول تناوبی امروزی را در سال ۱۸۶۹ منتشر کرد. این، نخستین جدولی بود که به این گستردگی مرتب شده بود. مندلیف این جدول را تهیه کرد تا ویژگی‌های دوره‌ای آنچه که بعدها «عنصر» نام گرفت را بهتر نشان دهد. وی توانسته بود برخی ویژگی‌های عنصرهایی که هنوز کشف نشده بود را پیش‌بینی کند و جای آن‌ها را خالی گذاشته بود. کم‌کم با پیشرفت دانش، عنصرهای تازه‌ای شناسایی شد و جای خالی عنصرها در جدول پر شد. با شناسایی عنصرهای نو و گسترش شبیه‌سازی‌های نظری درباره رفتار شیمیایی مواد، جدول آن روز مندلیف بسیار گسترده‌تر شده‌است. 
-
-همه عنصرهای شیمیایی از عدد اتمی ۱ (هیدروژن) تا ۱۱۸ (اوگانسون) شناسایی یا ساخته شده‌اند. دانشمندان هنوز به دنبال ساخت عنصرهای پس از اوگانسون هستند و البته این پرسش را پیش رو دارند که عنصرهای تازه‌تر چگونه جدول را اصلاح خواهند کرد. همچنین ایزوتوپ‌های پرتوزای بسیاری هم در آزمایشگاه ساخته شده‌است. 
-
-ظاهر
-همه نسخه‌های جدول تناوبی تنها دربردارنده عنصرهای شیمیایی هستند و مخلوط، ترکیب یا ذره زیراتمی در آن‌ها جایی ندارد. هر عنصر شیمیایی یک عدد اتمی یکتا دارد و این عدد برابر با شمار پروتون‌ها در هسته اتم آن عنصر است. اتم‌های گوناگون یک عنصر می‌توانند شمار نوترون‌های متفاوتی داشته باشند. در این حالت به آن‌ها ایزوتوپ گفته می‌شود. برای نمونه کربن سه ایزوتوپ طبیعی دارد. همه ایزوتوپ‌های کربن ۶ پروتون، و بیشتر آن‌ها ۶ نوترون دارند؛ اما یک درصد آن‌ها ۷ نوترون و شمار بسیار کمتری از آن‌ها ۸ نوترون دارند. ایزوتوپ‌ها در جدول تناوبی به صورت جداگانه، نمایش داده نمی‌شوند؛ بلکه میانگین آن‌ها به عنوان جرم اتمی در زیر عنصر درج می‌شود. برای عنصرهایی که هیچ ایزوتوپ پایداری ندارند، جرم اتمی پایدارترین یا متداول‌ترین ایزوتوپ آن‌ها درون پرانتز نوشته می‌شود. 
-
-در جدول تناوبی استاندارد عنصرها به ترتیب عدد اتمی (شمار پروتون‌ها در هسته)، به صورت صعودی مرتب شده‌اند. هر ردیف تازه در جدول، که یک دوره یا تناوب نامیده می‌شود، با افزوده شدن نخستین الکترون به یک لایه الکترونی تازه آغاز می‌شود. عنصرهایی که در یک ستون جدول (گروه) جای گرفته‌اند، همگی در لایه آخر الکترونی خود دارای تعداد الکترون‌های برابر هستند؛ به عبارت دیگر آرایش الکترونی لایه آخر آن‌ها یکسان است. مانند اکسیژن و سلنیم که هر دو در یک ستون هستند و هر دو چهار الکترون در لایه بیرونی آرایش الکترونی خود یعنی تراز p دارند. عنصرهایی که ویژگی‌های شیمیایی مشابه دارند، معمولا در یک گروه از جدول قرار می‌گیرند. اما در بلوک f عنصرهایی که در یک دوره هستند نیز ویژگی‌های مشابهی را نشان می‌دهند. در نتیجه به آسانی می‌توان ویژگی‌های شیمیایی یک عنصر را با آگاهی از عنصرهای پیرامونی‌اش پیش‌بینی کرد. 
-
-تا سال ۲۰۱۵، جدول تناوبی ۱۱۸ عنصر داشته‌است که ۱۱۴ عنصر به صورت رسمی از سوی اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی پذیرفته و نامگذاری شده‌اند. ۹۸ عنصر از مجموع ۱۱۸ عنصر در طبیعت یافت می‌شوند و از آن میان، ۸۴ مورد، عنصرهای پایدار یا دارای نیم‌عمر بیش از سن زمین هستند. در حالی که ۱۴ عنصر باقی‌مانده نیم‌عمر کوتاهی دارند یا به عبارت دیگر پرتوزا هستند. در حال حاضر، این عنصرها تنها بر اثر انجام واکنش هسته‌ای در عنصرهای دیگر به وجود می‌آیند و فراوانی ناچیزی دارند. تمام عنصرهای با عدد اتمی ۹۹ تا ۱۱۲ (که مابین اینشتینیم و کوپرنیسیم قرار دارند) و نیز دو عنصر فلروویو�� و لیورموریوم، در طبیعت پدید نیامده‌اند، بلکه در آزمایشگاه ساخته شده‌اند. سپس آیوپاک آن‌ها را به‌طور رسمی پذیرفته‌است. گزارش‌شده که عنصرهای ۱۱۳، ۱۱۵، ۱۱۷ و ۱۱۸ هم در آزمایشگاه ساخته شده‌اند، اما هنوز آیوپاک آن‌ها را تأیید نکرده‌است. برای همین، این عنصرها هنوز بر پایه عدد اتمی‌شان شناخته می‌شوند. تاکنون عنصری سنگین‌تر از کالیفرنیم (عنصر ۹۸) در طبیعت به صورت خالص در اندازه قابل‌مشاهده، پیدا نشده‌است. تا سال ۲۰۱۸ هنوز عنصری با عدد اتمی بزرگتر از ۱۱۸ ساخته نشده‌است. 
-
-روش دسته‌بندی
-عنصرها در جدول تناوبی به صورت افقی (چپ به راست) در گروه‌های ۱ تا ۱۸ و به صورت عمودی (بالا به پایین) در دوره‌های ۱ تا ۷ دسته‌بندی می‌شوند. هم‌چنین دسته‌بندی دیگری بر اساس لایه الکترونی در حال پر شدن وجود دارد که بر اساس آن، عنصرها در بلوک‌های s و p و d و f قرار می‌گیرند. 
-
-گروه
-
-یک گروه یا خانواده، یک ستون عمودی از جدول تناوبی است. عنصرهای یک گروه معمولا ویژگی‌های نزدیک به هم بیشتری نسبت به عنصرهای یک دوره یا بلوک دارند. دانش مکانیک کوانتوم که درباره ساختار اتمی پژوهش می‌کند، نشان می‌دهد که چون عنصرهای موجود در یک گروه همگی از آرایش الکترونی یکسانی در لایه آخر الکترونی برخوردارند؛ بنابراین ویژگی‌های شیمیایی مشابهی از خود نشان می‌دهند و هرچه عدد اتمی آن‌ها بالاتر می‌رود، این مشابهت‌ها افزایش پیدا می‌کند. با این حال گاهی در بلوک d و f همانندی‌های عنصرهای یک دوره به اندازه همانندی‌ها در یک گروه مهم هستند. به همانندی (شباهت) در یک دوره، همانندی افقی و در یک گروه، همانندی عمودی گفته می‌شود. 
-
-بر اساس یک قرارداد جهانی، گروه‌ها از ۱ تا ۱۸ شماره‌گذاری شده‌اند که گروه شماره یک را نخستین گروه از چپ (فلزهای قلیایی) و آخرین گروه را گروه نخست از راست (گازهای نجیب) در نظر گرفته‌اند. در گذشته، شماره گروه‌ها را با عددهای رومی نشان می‌دادند. همچنین در آمریکا برای گروه‌های بلوک اس و پی یک حرف A و برای عنصرهای بلوک دی یک حرف B در کنار شماره رومی گروه می‌گذاشتند. برای نمونه گروه چهار به صورت IVB و گروه چهاردهم (یا عنصرهای گروه کربن) به صورت IVA نمایش داده می‌شد. در اروپا هم همین روش به کار می‌رفت، با این تفاوت که حرف A برای گروه‌های پیش از گروه ۱۰ و حرف B برای عنصرهای گروه ۱۰ و گروه‌های پس از آن بکار می‌رفت. در سال ۱۹۸۸ آیوپاک سامانه نام‌گذاری تازه‌ای را پیشنهاد کرد و روش‌های پیشین همگی فراموش شد. 
-
-ویژگی‌های عنصرهای یک گروه مانند شعاع اتمی، انرژی یونش و الکترون‌دوستی مشابه یکدیگر هستند. از بالا به پایین، شعاع اتمی عنصرها افزایش می‌یابد، در نتیجه الکترون‌های لایه آخر در فاصله دورتری از هسته جای می‌گیرند، چون ترازهای انرژی بیشتری پر شده‌اند. از بالا به پایین، انرژی یونش کاهش می‌یابد. چون الکترون‌ها کمتر به هسته پیوند خورده‌اند و آسان‌تر می‌توان آن‌ها را جدا کرد. با تحلیل مشابه، از بالا به پایین الکترون‌دوستی عنصرها کاهش می‌یابد. چون فاصله میان الکترون‌های لایه آخر و هسته افزایش می‌یابد. البته در این میان استثناهایی هم وجود دارد. برای نمونه در گروه ۱۱ الکترون‌دوستی از بالا به پایین افزایش می‌یابد. 
-
-دوره
-
-یک دوره در جدول تناوبی، یک ردیف افقی از این جدول است. با اینکه عنصرها در یک گروه همانندی‌های بسیاری دارند، ��ما بخش‌هایی از دوره‌ها هستند که از اهمیتی بیش از گروه‌ها برخوردارند. مانند بلوک F، جایی که لانتانیدها و آکتینیدها دو مجموعه افقی از عنصرهای جدول را می‌سازند. 
-
-عنصرها در یک دوره همانندی‌هایی از لحاظ شعاع اتمی، انرژی یونش، الکترون‌دوستی و الکترون‌خواهی (مقدار انرژی آزاد شده هنگامی‌که یک الکترون به یک مولکول یا اتم خنثی افزوده می‌شود) از خود نشان می‌دهند. در یک دوره از چپ به راست، شعاع اتمی کاهش می‌یابد. این پدیده، به این دلیل است که با افزایش عدد اتمی در یک دوره، شمار لایه‌های الکترونی ثابت است، اما شمار پروتون‌ها افزایش می‌یابد. برای همین الکترون‌ها بیشتر به سوی هسته کشیده می‌شوند. کاهش شعاع اتمی باعث افزایش انرژی یونش می‌شود (از چپ به راست). هرچه پیوندها در یک عنصر محکم‌تر باشد، انرژی بیشتری هم برای جداسازی یک الکترون نیاز است. الکترون‌دوستی مانند انرژی یونش رفتار می‌کند و از چپ به راست افزایش می‌یابد. چون کشش هسته بر روی الکترون‌ها افزایش می‌یابد. همچنین مقدار الکترون‌خواهی هم در طول یک دوره اندکی تغییر می‌کند. فلزها (عنصرهای سمت چپ دوره) معمولا نسبت به نافلزها (سمت راست دوره) الکترون‌خواهی پایین‌تری دارند. این قانون برای گازهای نجیب برقرار نیست. 
-
-بلوک
-چون لایه آخر الکترونی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، جدول تناوبی به بخش‌هایی وابسته به این لایه‌های الکترونی تقسیم شده‌است. به هر یک از این بخش‌ها یک بلوک می‌گویند. بلوک اس دربردارنده دو گروه نخست جدول (فلزهای قلیایی و قلیایی خاکی) و دو عنصر هیدروژن و هلیم است. بلوک پی دربردارنده شش گروه آخر جدول، گروه‌های ۱۳ تا ۱۸ آیوپاک (۳ A تا ۸ A در نامگذاری آمریکایی) است. همه شبه‌فلزات و نافلزها در این بلوک جای می‌گیرند. بلوک دی دربردارنده گروه‌های ۳ تا ۱۲ آیوپاک (۳ B تا ۸ B در نامگذاری آمریکایی) و همه فلزات واسطه است. بلوک اف که بیشتر در پایین بدنه اصلی جدول جای می‌گیرد دربردارنده لانتانیدها و اکتینیدها است. 
-
-دیگر قراردادها
-در نمایش جدول تناوبی، لانتانیدها و اکتینیدها بیشتر به صورت دو ردیف اضافی در زیر بدنه اصلی جدول گذاشته می‌شوند. همچنین در این نمایش، دو تک‌خانه از بدنه اصلی جدول به یکی از عنصرهای این دو مجموعه اختصاص داده می‌شود. برای نمونه، یکی از عنصرهای لانتانیوم یا لوتسیم (برای لانتانیدها) و اکتینیم یا لارنسیم (برای اکتینیدها) را برمی‌گزینند و آن‌ها را به ترتیب در یک تک‌خانه میان باریم و هافنیم، و رادیم و رادرفوردیم می‌گذارند. در دیگر جدول‌ها، دو مجموعه لانتانیدها و اکتینیدها به صورت دو ردیف (دوره) در میانه بدنه اصلی جدول جای داده می‌شود. 
-
-در برخی جدول‌ها یک خط جداکننده فلزها از نافلزها هم گنجانده می‌شود. همچنین ممکن است در یک جدول دسته‌های گوناگونی از عنصرها به صورت برجسته‌تری نمایان شوند. برای نمونه می‌توان به فلزهای واسطه، فلزات پس واسطه و شبه‌فلزها اشاره کرد. همچنین بسته به کاربرد جدول، ممکن است گروه‌های ویژه‌ای از عنصرها مانند فلزهای دیرگداز و فلزهای کم‌یاب که خود زیرگروه فلزهای واسطه هستند، به صورت پررنگ‌تر نمایش داده شوند. 
-
-ویژگی‌های تناوبی
-
-آرایش الکترونی
-
-آرایش الکترونی عنصرهای جدول، الگویی تکرار شونده دارند. الکترون‌ها در هر عنصر، مجموعه‌ای از لایه‌های الکترونی را پر می‌کند. هر لایه الکترونی از یک یا چند زیرلایه ساخته شده‌است که به آن‌ها لایه‌های s و p و d و f و g گفته می‌شود. هر چه عدد اتمی یک عنصر افزایش یابد، لایه‌ها و زیرلایه‌های الکترونی بیشتری در آن عنصر پر می‌شود. این لایه‌ها بر پایه اصل آفبا یا قانون تراز انرژی پر می‌شوند (همانند نموداری که کشیده شده‌است). برای نمونه، آرایش الکترونی نئون با عدد اتمی ۱۰ عبارت است از: که دو الکترون در لایه نخست و هشت الکترون در لایه دوم (دو تا در زیرلایه s و شش تا در زیرلایه p) جای می‌گیرد. برای نمونه، فلزهای قلیایی و عنصر هیدروژن، همگی تنها یک الکترون در لایه اس دارند. 
-
-ویژگی‌های یک عنصر بیشتر به آرایش الکترونی آن عنصر وابسته است. در نتیجه، چون آرایش الکترونی عنصرها در جدول از نظم روشنی پیروی می‌کند، می‌توان برخی رفتارهای فیزیکی و شیمیایی عنصرها در جدول را پیش‌بینی کرد. در نمودار سمت راست، به برخی از این رفتارها اشاره شده‌است. پیش از آنکه نیلز بور نظریه خود پیرامون آرایش الکترونی را مطرح کند، از روی این ویژگی پله‌کانی عنصرها، جای برخی از عنصرها در جدول پیش‌بینی‌شده بود. 
-
-شعاع اتمی
-
-اندازه‌گیری شعاع اتمی یک اتم به صورت مجزا امکان‌پذیر نیست؛ ولی می‌توان با اندازه‌گیری فاصله میان هسته‌های دو اتم که با هم پیوند دارند، شعاع اتمی آن‌ها را به دست آورد. برای نمونه، هنگامی‌که دو اتم یک عنصر با یکدیگر پیوند دارند، شعاع اتمی هر یک از آن‌ها نصف طول پیوند دو اتم است. هرچند که این مقدار در پیوندهای مختلف، اندکی متفاوت است؛ ولی می‌توان یک میانگین را برای شعاع اتمی در نظر گرفت. به‌طور کلی، با حرکت به سمت چپ و پایین جدول تناوبی، شعاع اتمی افزایش می‌یابد. این تغییر شعاع اتمی و در کنار آن تغییر در ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی عنصرها را می‌توان با کمک نظریه‌های اتمی درباره لایه‌های الکترونی توضیح داد. این تغییرها شاهدی بر درستی نظریه کوانتوم است. 
-
-عنصرهای واسطه از الگوی کلی تغییرات شعاع اتمی پیروی نمی‌کنند. در آغاز پر شدن لایه d شعاع اتمی کاهش می‌یابد که نرخ آن از نرخ کاهش عنصرهای گروه ۲ نسبت به گروه ۱ بسیار کمتر است؛ ولی در اتم‌های انتهایی، روند افزایشی وجود دارد. 
-
-انرژی یونش
-
-نخستین انرژی یونش، انرژی لازم برای جدا کردن سست‌ترین الکترون از یک اتم خنثی در حالت گازی است. دومین انرژی یونش، انرژی مورد نیاز برای جدا کردن دومین الکترون از یک اتم است. انرژی‌های یونش مراتب بالاتر نیز به همین ترتیب تعریف می‌شوند. برای یک اتم مشخص، با افزایش درجه یونش، انرژی‌های یونش متعاقب هم افزایش می‌یابند. بر الکترون‌های لایه‌های نزدیک‌تر به هسته، نیروی جاذبه الکترواستاتیک بیشتری اعمال می‌شود؛ بنابراین انرژی مورد نیاز برای جداسازی آن‌ها نیز بیشتر است. انرژی یونش با حرکت به سمت بالا و راست جدول تناوبی، افزایش می‌یابد. 
-
-در هر دوره جدول، دو پرش بزرگ دیده می‌شود. یک پرش در گذر از گاز نجیب به فلز قلیایی بعدی است. پرش دوم که کوچکتر است، پیش از گروه ۱۳ رخ می‌دهد. در هر دو حالت، ابتدا آخرین لایه آرایش الکترونی پر شده و سپس الکترون بعدی در لایه جدید قرار می‌گیرد؛ بنابراین انرژی مورد نیاز برای جدا کردن آن، بسیار کمتر خواهد بود. چنین رخدادی در انرژی‌های یونش متوالی یک عنصر نیز مشاهده می‌شود. هنگامی‌که همه الکترون‌های یک‌لایه جدا شوند، انرژی یونش بعدی به شدت افزایش می‌یابد. 
-
-الکترونگاتیوی
-
-الکترونگاتیوی، تمایل یک اتم به جذب الکترون است که به دو عامل عدد اتمی و فاصله الکترون‌های لایه آخر آن اتم با هسته وابسته است. این ویژگی در سال ۱۹۳۲ توسط لینوس پاولینگ پیشنهاد شد. الکترونگاتیوی با حرکت به سمت بالا و راست جدول تناوبی، افزایش می‌یابد. فلوئور بیشترین و سزیم کمترین میزان الکترونگاتیوی را در میان عنصرهایی که در طبیعت یافت می‌شوند، دارا هستند. 
-
-استثناهایی در تغییرات تناوبی الکترونگاتیوی مشاهده می‌شوند. الکترونگاتیوی عنصرهای گروه ۱۳ و ۱۴ در دوره چهارم بیشتر از دوره سوم است که دلیل آن، پر شدن لایه d (که درونی‌تر است) و کمتر شدن شعاع اتمی است. استثنای دیگر، بالا بودن غیرعادی الکترونگاتیوی سرب در مقایسه با عنصرهای پیرامونش است که به نظر می‌رسد به دلیل اشکال در تحلیل داده‌ها باشد. روش‌های محاسباتی دیگر، متفاوت با آنچه مورد استفاده پاولینگ بوده، نشان می‌دهند که این عنصرها دارای رفتار دوره‌ای طبیعی هستند. 
-
-تفاوت الکترونگاتیوی میان دو اتم که پیوندی را تشکیل می‌دهند، میزان خصلت یونی آن پیوند را نشان می‌دهد. هرچه این تفاوت بیشتر باشد، پیوند دو اتم قطبی‌تر است. برای نمونه، در پیوند میان نافلزها که تفاوت الکترونگاتیوی اندک است، پیوند کووالانسی با قطبیت کم یا غیر قطبی است؛ ولی پیوند میان یک فلز و یک نافلز به دلیل تفاوت قابل‌توجه الکترونگاتیوی دو اتم، از نوع پیوند یونی است. معیار الکترونگاتیوی چندان دقیق نیست؛ زیرا دو اتم ممکن است به شکل‌های گوناگونی با یکدیگر پیوند داشته‌باشند. (برای نمونه الکترونگاتیوی فسفر در دو ترکیب PF ۳ و PF ۵ با یکدیگر متفاوت است) 
-
-الکترون‌خواهی
-
-الکترون‌خواهی، انرژی واکنش افزوده شدن یک الکترون به یک اتم در حالت گازی و تبدیل اتم خنثی به یون منفی است. برای بیشتر عنصرها، این فرایند با آزاد شدن انرژی همراه است و در نتیجه، مقدار الکترون‌خواهی برای نخستین الکترون، مقداری منفی است. تنها الکترون‌خواهی فلزات قلیایی خاکی (گروه ۲)، گروه‌های ۷ و ۱۲ و گازهای نجیب (گروه ۱۸) مثبت است. (در واقع، برای این عنصرها مقدار تجربی الکترون‌خواهی اندازه‌گیری نشده‌است) دلیل این رخداد، پر بودن (مانند گروه ۲، ۱۲ و ۱۸) یا نیمه‌پر بودن آخرین لایه آرایش الکترونی این عنصرها (مانند گروه ۷) است. الکترون‌خواهی عنصرهای گروه ۱۵ نیز به دلیل نیمه‌پر بودن لایه p کمتر از گروه‌های مجاور است. در هر دوره، بیشترین الکترون‌خواهی منفی مربوط به گروه هالوژن‌ها است. کلر بیشترین مقدار الکترون‌خواهی را در میان عنصرهای جدول تناوبی دارد. 
-
-پیشینه
-
-نخستین تلاش‌ها
-
-در سال ۱۷۸۹ آنتوان لاووازیه فهرستی از ۳۳ عنصر شیمیایی را منتشر کرد. او این عنصرها را زیر نام‌های گازی، فلزی، نافلزی و خاکی دسته‌بندی کرده بود. سپس در دهه ۱۷۹۰ یرمیا بنیامین ریشتر جدول وزن معادل را تهیه کرد. به این منظور، مقدار وزنی اسیدهایی که با یک مقدار مشخص باز ترکیب می‌شدند و نیز مقدار فلزهایی که با مقدار مشخصی اسید ترکیب می‌شدند را اندازه‌گیری کرد. در سال ۱۸۲۹ یوهان ولفگنگ دوبرآینر دریافت که بسیاری از عنصرها را می‌توان بسته به ویژگی‌های شیمیایی آنها، در دسته‌های سه‌تایی بخش‌بندی کرد. برای نمونه لیتیم، سدیم و پتاسیم را با هم در دسته فلزهای واکنش‌پذیر نرم گذاشت. همچنین او متوجه شد که وقتی عنصرها را به ترتیب وزن اتمی دسته‌بندی می‌کند، وزن عنصر دوم (میانی) تقریبا برابر است با میانگین وزن عنصر پیش و پس از خود (عنصر اول و سوم). این پدیده به نام قانون سه‌تایی یا سه‌تایی دوبرآینر شناخته شد. شیمیدان آلمانی لئوپولد گملین با همین روش ادامه داد و تا سال ۱۸۴۳ توانست ده دسته سه‌تایی، سه دسته چهارتایی و یک دسته پنج‌تایی را شناسایی کند. در سال ۱۸۵۷ ژان باتیست آندره دوما توانست ارتباط‌هایی میان دسته‌های گوناگون فلزها به دست آورد. تا این دوره شیمی‌دانان گوناگون توانسته بودند ارتباط‌های گوناگونی میان دسته‌های کوچک عنصرها به دست آورند؛ اما هیچ‌یک جدول کلی ارائه نکرده‌بودند. 
-
-در ۱۸۵۸ شیمیدان آلمانی فریدریش آگوست ککوله مشاهده کرد که کربن همواره با چهار اتم پیرامون خود پیوند برقرار می‌کند. برای نمونه در متان یک کربن با چهار هیدروژن پیرامون خود پیوند خورده‌است. این مفهوم کم‌کم با نام والانس یا الکترون‌های ظرفیت شناخته شد. منظور از والانس یک اتم، تعداد اتم‌هایی است که با آن اتم پیوند می‌خورند. 
-
-در ۱۸۶۲ یک زمین‌شناس فرانسوی به نام الکساندر-امیل بگویه دو شانکورتوآ یک نمای اولیه از جدول تناوبی را منتشر کرد و نام آن را «مارپیچ خاکی» یا «مارپیچ» گذاشت. او نخستین کسی بود که متوجه ویژگی‌های تناوبی عنصرها شد و آن‌ها را به ترتیب عدد اتمی از کمتر به بیشتر در یک استوانه مارپیچ مرتب کرد. همچنین او نشان داد که عنصرهایی که ویژگی‌های مانند هم دارند در فاصله‌ای ثابت از هم قرار دارند (شمار عنصرهای میان آن‌ها همیشه ثابت است). جدول او برخی یون‌ها و ترکیب‌ها را هم دربرداشت. مقاله‌ای که او درباره جدول خود منتشر کرد، بیش از دانش شیمی، به مطالب مربوط به زمین‌شناسی پرداخته بود. برای همین تا پیش از جدول دیمیتری مندلیف توجه کمی را به خود جلب کرد. 
-
-در ۱۸۶۴ شیمی‌دان آلمانی، جولیوس لوتار میر جدولی ساخته‌شده از ۴۴ عنصر را بر پایه الکترون‌های لایه ظرفیت (والانس) ارائه کرد. این جدول نشان می‌داد که عنصرهایی که ویژگی‌های مانند هم دارند، معمولا الکترون‌های ظرفیت برابر هم دارند. هم‌زمان شیمیدان انگلیسی، ویلیام آدلینگ هم جدولی ساخته‌شده از ۵۷ عنصر منتشر کرد. جدول آدلینگ بر پایه وزن اتمی بود که چندین جای خالی و نکته غیرمعمول در آن دیده می‌شد. او متوجه مفهوم تناوبی بودن جرم اتمی در میان عنصرها و مسئله گروه‌بندی عنصرها در جدول شده بود اما هرگز پیگیر ادامه آن نشد. او در ۱۸۷۰ عنصرها را برپایه الکترون‌های لایه ظرفیت (والانس) مرتب کرد و به عنوان جدول پیشنهادی خود ارائه کرد. 
-
-شیمی‌دان انگلیسی جان نیولندز از سال ۱۸۶۳ تا ۱۸۶۶ مجموعه مقالاتی را منتشر کرد. او در این مقاله‌ها توضیح می‌داد که هنگامی‌که عنصرها به ترتیب از عدد اتمی کمتر به بیشتر مرتب شوند در دسته‌های هشت‌تایی ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی مشابهی را تکرار می‌کنند. او این تناوب و تکرار هشت‌تایی را به هشتگان‌های موسیقی همانند کرد. قانون هشتگان‌های نیولندز از سوی همکارانش احمقانه دانسته شد و جامعه شیمی حاضر به انتشار کار او نشد. برخلاف این برخورد، نیولندز داده‌های جدول هشتایی خود را جمع‌آوری کرد و از آن برای پیش‌بینی عنصرهای ناشناخته مانند ژرمانیم بهره برد. جامعه شیمی پنج سال پس از آنکه جدول تناوبی مندلیف به جهان معرفی شد، به کار نیولندز بها داد. 
-
-در سال ۱۸۶۷ یک شیم��دان زاده دانمارک به نام گوستاووس هینریشس یک جدول تناوبی مارپیچ پیشنهاد کرد. این جدول برپایه طیف اتمی، وزن و شباهت‌های شیمیایی بود. جدول او به عنوان کاری «منحصربه‌فرد»، «درخور توجه» و البته «تودرتو و پیچیده» دانسته شد. چنین توصیفاتی مانع از شناسایی و پذیرش عمومی جدول او شد. 
-
-جدول مندلیف
-
-استاد روس شیمی، دیمیتری مندلیف و شیمی‌دان آلمانی، ژولیوس لوتار میر، هر یک به صورت مستقل جدولی را به ترتیب در سال‌های ۱۸۶۹ و ۱۸۷۰ منتشر کردند. جدول مندلیف، نخستین نسخه از کار او بود؛ درحالی‌که جدولی که میر منتشر کرد، نسخه گسترش یافته جدول پیشین او بود که در سال ۱۸۶۴ منتشر کرده بود. هر دو نفر، عنصرها را در ردیف‌ها و ستون‌ها به ترتیب وزن اتمی فهرست کرده بودند. در هر دو جدول در آغاز یک ستون یا ردیف، ویژگی‌های عنصرها به صورت مرتب تکرار می‌شد. 
-
-مندلیف در این جدول دو انتخاب مهم انجام داده بود که باعث شد تا جدول او مورد پذیرش عمومی قرار گیرد: نخست اینکه جای عنصرهایی را که هنوز شناسایی نشده بود، خالی گذاشته بود. مندلیف نخستین شیمی‌دانی نبود که چنین کرده بود، اما نخستین کسی بود که با توجه به ردپایی که از جدول داشت، جای عنصرها را پیش‌بینی کرده بود. عنصرهایی مانند گالیم و ژرمانیم عنصرهایی بودند که بعدا شناسایی شدند. انتخاب دوم مندلیف در جای‌گذاری و دسته‌بندی عنصرها بود، او گاهی ویژگی وزن اتمی را نادیده گرفته بود و به جای آن، عنصرها را با توجه به ویژگی‌های شیمیایی جای‌گذاری کرده بود. عنصرهایی مانند تلوریم و ید از این دست بودند. بعدها با پیشرفت علم معلوم شد که مندلیف نادانسته عنصرها را به ترتیب افزایش عدد اتمی و بار هسته مرتب کرده بود. 
-
-اهمیت عدد اتمی در جای‌گذاری عنصرها در جدول تناوبی نادیده گرفته می‌شد تا این‌که وجود و ویژگی‌های پروتون و نوترون در هسته شناسایی شد. 
-
-گسترش در آینده
-
-مندلیف در سال ۱۸۷۱ جدول خود را به‌روز کرد و جزئیات بیشتری از عنصرهایی که جای آن‌ها را پیش‌بینی می‌کرد، ارائه داد. او باور داشت که این عنصرها وجود دارند، اما هنوز شناسایی نشده‌اند. با گذر زمان و شناسایی عنصرهایی که به صورت طبیعی یافت می‌شوند، جاهای خالی کم‌کم پر شد. باور عمومی چنین است که آخرین عنصر شناسایی شده‌ای که به صورت طبیعی پدید می‌آید، فرانسیم است که در سال ۱۹۳۹ شناسایی شد. مندلیف این عنصر را «اکا-سزیم» (اکا به معنی همانند) نامیده بود. پس از آن، در سال ۱۹۴۰ عنصر پلوتونیم به صورت آزمایشگاهی تولید شد؛ اما در سال ۱۹۷۱ دانشمندان به این نتیجه رسیدند که این عنصر به صورت طبیعی ساخته می‌شود. 
-
-جدول تناوبی پرکاربرد امروزی که به نام جدول تناوبی استاندارد یا جدول تناوبی متداول نیز شناخته می‌شود، جدولی است که به شیمی‌دان آمریکایی هوراس گرووز دمینگ نسبت داده می‌شود. دمینگ در ۱۹۲۳ دو نسخه کوتاه (نسخه مندلیفی و ۱۸ ستونی) جدول تناوبی را منتشر کرد. 
-بعدها در سال ۱۹۲۸ نسخه ۱۸ ستونی جدول دمینگ به صورت گسترده در دسترس مدرسه‌های آمریکا قرار گرفت. تا دهه ۱۹۳۰ جدول دمینگ در بسیاری از کتاب‌ها و دانشنامه‌های شیمی در دسترس بود. همچنین برای سال‌ها توسط انتشارات علمی سرجنت-ولچ منتشر می‌شد. 
-
-با پیشرفت دانش مکانیک کوانتوم و افزایش دانش درباره الکترون‌ها و نقش آن‌ها در اتم، روشن شد که جای‌گیری عنصرها در هر دوره (ردیف) از جدول تناوبی با پر شدن ��کی از لایه‌های الکترونی همسنگ است. اتم‌های بزرگتر، الکترون‌ها و در نتیجه زیرلایه‌های بیشتری دارند. پس با افزایش شماره دوره، طول دوره‌های جدول بیشتر می‌شود. 
-
-در ۱۹۴۵، دانشمند آمریکایی گلن سیبورگ گفت که الکترون‌ها در اکتینیدها مانند لانتانیدها بلوک اف از لایه‌های الکترونی را پر می‌کنند. چرا که پیش از آن فرض می‌شد که الکترون‌های لایه آخر این عنصرها در بلوک دی جای می‌گیرند. همکار سیبورگ به او توصیه کرد که چنین مطلبی را منتشر نکند و آینده کاری خود را به خطر نیندازد. با این حال، او پیشنهاد خود را ارائه داد که از سوی جامعه علمی درست دانسته شد. سیبورگ به تلاش خود ادامه داد و در سال ۱۹۵۱ توانست جایزه نوبل شیمی را به خاطر کار بر روی اکتینیدها از آن خود کند. 
-
-قالب‌های جایگزین
-
-غیر از جدول تناوبی استاندارد، جدول‌های تناوبی گوناگونی تاکنون ساخته شده‌است. با گذشت ۱۰۰ سال از معرفی جدول از سوی مندلیف در سال ۱۸۶۹، نزدیک به ۷۰۰ نسخه گوناگون از جدول تناوبی معرفی و منتشر شد. غیر از قالب معمول که به شکل مستطیلی بود، قالب‌هایی دیگری مانند دایره‌ای، مکعبی، استوانه‌ای، هرمی، مارپیچ، کروی، مربعی، حلزونی، منشور هشت وجهی، به صورت تو در تو (مانند نماد بی‌نهایت ∞) و حتی جدا جدا هم ساخته شد. هدف از پیشنهاد چنین قالب‌هایی بیشتر تأکید بر روی یک ویژگی فیزیکی یا شیمیایی ویژه از عنصرها است که در جدول تناوبی سنتی به خوبی دیده نمی‌شود. 
-
-یکی از قالب‌های جایگزین و شناخته شده جدول، نسخه‌ای است که به تئودور بنفی (۱۹۶۰) نسبت می‌دهند. در جدول بنفی، عنصرها به صورت یک مارپیچ پیوسته در کنار هم جای گرفته‌اند؛ به گونه‌ای که هیدروژن در مرکز مارپیچ و عنصرهای واسطه، لانتانیدها و اکتینیدها به صورت بیرون‌زدگی در کنار جای گرفته‌اند. (مانند شکل) 
-
-بیشتر جدول‌های تناوبی دو بعدی هستند. با این حال پیش از آنکه مندلیف جدولش را معرفی کند در سال ۱۸۶۲ جدول سه‌بعدی هم پیشنهاد شده بود. جدول‌های تازه‌تر مانند دسته‌بندی کورتین (۱۹۲۵)، نظام لامینای رینگلی (۱۹۴۹)، جدول حلزونی گیگر (۱۹۶۵)، درخت تناوبی دوفور (۱۹۹۶) و جدول تناوبی استاو (۱۹۸۹) همگی به صورت چهاربعدی توصیف شده‌اند. به این صورت که سه بعد آن، بعدهای فضایی و یک بعد، رنگ آن در نظر گرفته شده‌است. 
-
-پرسش‌ها و تناقض‌های امروز جدول
-
-عنصرهای دارای ویژگی‌های شیمیایی ناشناخته
-با وجود آنکه عنصرهای جدول تا اوگانسون شناسایی شده‌اند اما تنها تا عنصرهای هاسیم (عنصر ۱۰۸) و کوپرنیسیم (عنصر ۱۱۲) ویژگی‌های شیمیایی شناخته‌شده دارند. در حالی که دیگر عنصرها رفتاری متفاوت از آنچه برایشان از راه برون‌یابی پیش‌بینی می‌شود از خود نشان می‌دهند. برای نمونه برخی پژوهش‌ها می‌گوید که با اینکه عنصر فلروویوم در گروه کربن جای دارد اما باید رفتاری همانند گاز بی‌اثر رادون از خود نشان دهد، البته آزمایش‌های تازه‌تر همانندی‌هایی در رفتار شیمیایی فلروویوم و عنصر سرب پیدا کرده‌اند که این با جدول تناوبی همخوانی بیشتری دارد. 
-
-گسترش بیشتر جدول تناوبی
-هنوز روشن نیست که آیا عنصرهای تازه‌تر که در آینده شناسایی می‌شوند در ردیف هشتم (دوره هشتم) جای می‌گیرند یا به کلی نظم جدول را به هم می‌ریزند. گلن سیبورگ بر این باور بود که دوره هشتم جدول به گونه‌ای است که دو عنصر ۱۱۹ و ۱۲۰ از بلوک اس، ۱۸ عنصر از بلوک جدید جی �� ۳۰ عنصر از بلوک‌های اف، دی و پی را دربر می‌گیرد. برخی فیزیکدانان معاصر مانند پکا پیکو به صورت نظری به این نتیجه رسیده‌اند که این عنصرهای تازه‌تر، از اصل آفبا که توضیح‌دهنده چگونگی پر شدن لایه‌های الکترونی است، پیروی نخواهند کرد. به این ترتیب با شناسایی عنصرهای تازه‌تر، ظاهر جدول تناوبی دچار دگرگونی خواهد شد. 
-
-بالاترین عدد اتمی ممکن
-بالاترین عدد اتمی ممکن هنوز روشن نیست. نخستین بار الیوت آدامز در ۱۹۱۱ با توجه به‌شمار عنصرهای جای گرفته در هر ردیف به این نتیجه رسیده بود که وزن اتمی بالاتر از (یعنی عنصرهای ۹۹ و ۱۰۰ امروز) ناممکن است و وجود ندارد. پس از آن گفته شد که جدول تناوبی به زودی پس از جزیره پایداری به پایان خواهد رسید. بر پایه این پیش‌بینی باید نزدیک به عنصر ۱۲۶ ام جدول به پایان می‌رسید. پس از آن جان امزلی و ریچارد فاینمن هر یک به ترتیب پیش‌بینی کردند که عنصر ۱۲۸ ام و ۱۳۷ ام آخرین عنصرهای جدول اند و در نهایت آلبرت خزان گفت که عنصر ۱۵۵ ام عنصر آخر است. هم‌چنین مدل بور داشتن عدد اتمی بالاتر از ۱۳۷ را ناممکن می‌داند چون در این صورت باید الکترون‌های ۱ s با سرعتی بیشتر از سرعت نور حرکت کند؛ بنابراین مدل غیر نسبیتی بور در این کاربرد دقیق نیست. 
-
-جای هیدروژن و هلیم
-هیدروژن و هلیم گاهی در جایی گذاشته می‌شوند که مطابق آرایش الکترونی شان نیست. برای نمونه برپایه شمار الکترون‌ها معمولا هیدروژن بالای لیتیم جای می‌گیرد؛ اما چون گاهی رفتاری همانند فلوئور یا کربن از خود نشان می‌دهد، بالای این دو عنصر هم گذاشته می‌شود. در حالت‌هایی که رفتار هیدروژن مانند هیچ عنصری دانسته نمی‌شود، برایش یک گروه تعریف می‌کنند و آن را در گروه خودش می‌گذارند. اما هلیم تقریبا همیشه در بالای نئون جای می‌گیرد؛ چون رفتار شیمیایی بسیار همانندی دارند. با این حال دیده‌شده که آن را بالای بریلیم هم بگذارند، چون آرایش الکترونی نزدیک به هم دارند. (هلیم: برلیم:) 
-
-عنصرهای تناوب ۶ و ۷ در گروه سوم جدول
-گروه سه جدول از چهار عنصر ساخته شده‌است که دو عنصر نخست یعنی اسکاندیم و ایتریم مورد پذیرش همه است. اما بر سر دو عنصر بعدی اختلاف است، برخی می‌گویند دو عنصر بعدی، لانتان و اکتینیم هستند و برخی دیگر اعتقاد دارند، دو عنصر باید لوتتیم و لارنسیم باشند. بر سر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی این عنصرها در نظم جدول بحث است که هنوز همگان را قانع نکرده‌است. 
-
-به‌طور سنتی، لانتان و اکتینیم به عنوان دو عضو بعدی گروه ۳ در نظر گرفته می‌شدند. به نظر می‌رسد که این انتخاب، از دهه ۱۹۴۰ میلادی با ظهور جدول‌های تناوبی که وابسته به آرایش الکترونی بودند، آغاز شده‌است. آرایش الکترونی سزیم، باریم و لانتان به صورت [Xe] ۶ s ۱ و [Xe] ۶ s ۲ و [Xe] ۵ d ۱۶ s ۲ است. آخرین الکترون لانتان در لایه ۵ d قرار می‌گیرد که آن را به عنوان نخستین عنصر بلوک d دوره ششم در گروه ۳ قرار می‌دهد. دو عنصر دیگر گروه ۳، یعنی اسکاندیم و ایتریم نیز چنین آرایش الکترونی را در لایه آخر خود دارند. از سوی دیگر، آرایش الکترونی لوتتیم به صورت [Xe] ۴ f ۱۴۵ d ۱۶ s ۲ است و آخرین الکترون آن در لایه f قرار می‌گیرد؛ بنابراین لوتتیم آخرین عنصر بلوک f در دوره ششم است. 
-
-در جدول‌های دیگر، لوتتیم و لارنسیم به عنوان دو عضو دیگر گروه ۳ نشان داده می‌شوند. از اوایل سده بیستم شباهت میان ویژگی‌های شیمیایی اسکاندیم و ایتریم با ��وتتیم و سایر عنصرهای کمیاب خاکی شناخته شده‌بود. به همین دلیل، برخی از شیمی‌دانان در دهه ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ لوتتیم را به جای لانتان در گروه ۳ قرار دادند. مطالعات طیف‌بینی در سال‌های بعد، نشان داد که آرایش الکترونی ایتربیم به صورت [Xe] ۴ f ۱۴۶ s ۲ است. در نتیجه آخرین الکترون لوتتیم در لایه d قرار می‌گیرد. به این ترتیب، لوتتیم نیز مانند لانتان واجد شرایط قرار گرفتن در گروه ۳ است. برخی از فیزیک‌دانان در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ لوتتیم را به جای لانتان برای قرار گرفتن در گروه ۳ برگزیدند. در این ساختار، لانتان در بلوک f قرار می‌گیرد. در حالی که هیچ الکترونی در لایه ۴ f ندارد. هرچند که گفته می‌شود چنین انتخابی مشکلی ایجاد نمی‌کند؛ زیرا توریم نیز هیچ الکترونی در لایه ۵ f خود ندارد، در حالی که عضوی از بلوک f است. 
-
-گروه‌هایی که فلزهای واسطه را دربردارند
-بر پایه تعریف آیوپاک، فلز واسطه به عنصری گویند که زیرلایه d آن پر نشده‌است یا با ناقص بودن زیرلایه d خود می‌تواند کاتیون‌ها را افزایش دهد. با این تعریف، همه عنصرهای گروه ۳ تا ۱۱ در گروه فلزهای واسطه قرار می‌گیرند؛ ولی عنصرهای گروه ۱۲ (شامل روی، کادمیوم و جیوه) جزء فلزهای واسطه نیستند. بعضی شیمی‌دانان عقیده دارند که همه عنصرهای بلوک d (از جمله گروه ۱۲) در دسته فلزات واسطه هستند. در این حالت، عنصرهای گروه ۱۲ به عنوان حالت خاصی از عنصرهای واسطه در نظر گرفته می‌شوند که الکترون‌های زیرلایه d آن‌ها در پیوند شیمیایی شرکت نمی‌کنند. 
-
-کشف تازه مبنی بر آن‌که جیوه می‌تواند از الکترون‌های زیرلایه d خود در تشکیل جیوه فلوئورید (HgF ۴) استفاده کند، بعضی مفسران را بر آن داشته که پیشنهاد دهند جیوه می‌تواند در گروه عنصرهای واسطه قرار گیرد. ولی بعضی دیگر معتقد هستند که امکان ساخته‌شدن این ماده تنها در شرایط بسیار غیرمعمول وجود دارد؛ بنابراین با هیچ تفسیری نمی‌توان جیوه را جزء فلزهای واسطه قرار داد. 
-
-بعضی دیگر از شیمی‌دانان، عنصرهای گروه ۳ را از تعریف فلزهای واسطه خارج می‌کنند. دلیل آنان، این است که این عنصرها هیچ یونی با زیرلایه d ناقص ایجاد نمی‌کنند و ویژگی‌های شیمیایی فلزهای واسطه را ندارند. در این حالت، تنها عنصرهای گروه ۴ تا ۱۱ به عنوان فلز واسطه در نظر گرفته می‌شوند. 
-
-قالب بهینه جدول
-در حال حاضر، شکل‌های گوناگونی از جدول تناوبی وجود دارند و دانشمندان نمی‌دانند که شکل بهینه یا قطعی جدول تناوبی چیست. به نظر می‌رسد که پاسخ این پرسش بستگی به این دارد که آیا تناوب شیمیایی میان عنصرها، یک حقیقت بنیادی است که در تمام جهان وجود دارد یا چنین تناوبی، محصول تفسیر ذهنی انسان، باورها، شرایط و علاقه ناظران انسانی است. یک مبنای عینی برای تناوب‌های شیمیایی می‌تواند پرسش‌هایی از جمله مکان هیدروژن، هلیم و عنصرهای گروه ۳ را پاسخ دهد. تصور می‌شود که چنین حقیقت اساسی، در صورت وجود، هنوز کشف نشده‌است. در نبود آن، شکل‌های گوناگون جدول تناوبی را می‌توان به عنوان نسخه‌های گوناگون تناوب شیمیایی در نظر گرفت. هر شکلی، جنبه‌ها، ویژگی‌ها و رابطه‌های مختلفی میان عنصرها را بررسی می‌کند و مد نظر قرار می‌دهد. 
-
-تکمیل شدن سطر هفتم جدول
-در جریان آخرین اکتشاف‌های علمی و به تأیید سازمان جهانی شیمی که نظارت بر جدول تناوبی را به عهده دارد، ۴ عنصر جدید به این جدول افزوده شدند که به‌این‌ترتیب هفتمی�� ردیف آن کامل می‌شود. بر اساس اعلام اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی (IUPAC)، عنصرهای شماره ۱۱۳، ۱۱۵، ۱۱۷ و ۱۱۸ با کسب معیارهای لازم به‌عنوان عنصرهایی با خواص شیمیایی منحصربه‌فرد، شرایط لازم برای معرفی به‌عنوان عنصر مستقل را پیدا کردند و به‌این‌ترتیب اولین سری از عنصرهایی لقب گرفتند که بعد از سال ۲۰۱۱ به جدول تناوبی اضافه می‌شوند. آیوپاک نام و نماد شیمیایی این عنصرها را به این ترتیب اعلام کرد: عنصر ۱۱۳: نیهونیوم (Nh)، عنصر ۱۱۵: مسکوویم (Mc)، عنصر ۱۱۷: تنسین (Ts) و عنصر ۱۱۸: اوگانسون (Og). 
-
-برنامه‌های آینده برای کشف عنصرهای جدید
-در سومین همایش بین‌المللی عنصرهای فوق سنگین در سال ۲۰۱۷ در لهستان، «هیدتو انیو» مدیر مؤسسه تحقیقاتی ریکن ژاپن اعلام کرد که در دسامبر ۲۰۱۷ تلاش برای ساخت عنصر ۱۱۹ جدول تناوبی را آغاز خواهند کرد. آن‌ها امیدوارند در مدت زمان پنج سال عنصر ۱۱۹ و نیز عنصر ۱۲۰ را بسازند. برای این هدف آن‌ها عنصر کوریوم را با یون‌های وانادیم بمباران خواهد کرد. از سوی دیگر یوری اوگانسیان از مؤسسه مشترک پژوهش‌های هسته‌ای دوبنا (JINR) در روسیه نیز در این همایش اعلام کرد که آنان نیز کار ساخت این عنصر را در اوایل سال ۲۰۱۹ آغاز خواهند کرد. آنان برای این کار از روشی متفاوت استفاده خواهند کرد و عنصر برکلیوم را با یون‌های تیتانیوم بمباران خواهند کرد. در صورت موفقیت، عنصر ۱۱۹ نخستین عنصر ردیف هشتم جدول تناوبی خواهد بود. 
-
-سال جهانی جدول تناوبی
-سال ۲۰۱۹ (۹۷ – ۹۸) به دلیل ۱۵۰ ساله شدن ایجاد جدول تناوبی، توسط سازمان ملل، سال ۲۰۱۹، سال جهانی جدول تناوبی عناصر شیمیایی (IYPT ۲۰۱۹) نامگذاری شد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-گروه جدول تناوبی
-دوره جدول تناوبی
-گروه شیمیایی
-کشف عناصر شیمیایی
-آیوپاک
-روش اصولی نامگذاری عناصر
-
-یادداشت
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-جدول تناوبی پویا
-جدول تناوبی عناصر پویا با قابلیت فیلتر نمایش عناصر بر حسب سال کشف و نمایش حالت عناصر در دماهای مختلف
-A Brief History of the Development of Periodic Table
-Chemistry: WebElements
-Periodic Table Game
-The Periodic Table of Comic Books at the Department of Chemistry, University of Kentucky
-List of Periodic Table Elements that can be sorted by physical characteristics
-Periodic table with mineral emphasis
-Wooden Periodic table with samples
-The Pictorial Periodic Table by Chris Heilman. Includes alternate styles: Stowe, Benfey, Zmaczynski, Giguere, Tarantola, Filling, Mendeleev
-
-
-آثار ۱۸۶۹ (میلادی) 
-اختراع‌های روسی
-دمیتری مندلیف
-سامانه‌های رده‌بندی
-شیمی
-عناصر شیمیایی
-ویکی‌سازی رباتیک
-عنصر شیمیایی در علم شیمی به ماده‌ای خالص گفته می‌شود که اتم‌های سازنده آن از تعداد پروتون‌های برابری در هسته خود برخوردار باشند. این عدد (تعداد پروتون‌ها) که با نماد Z نشان داده می‌شود، عدد اتمی آن عنصر نام دارد. همه اتم‌هایی که دارای تعداد پروتون‌های برابر (عدد اتمی برابر) باشند، ویژگی‌های شیمیایی یکسانی دارند. اما اتم‌های یک عنصر می‌توانند دارای تعداد متفاوتی (نوترون) باشند که (ایزوتوپ) های آن عنصر نامیده می‌شوند. گاهی نیز برای سادگی، به عنصر شیمیایی صرفا عنصر گفته می‌شود. ویژگی‌های شیمیایی اتم‌های یک عنصر که توسط ساختار الکترونی آن‌ها تعیین می‌شود که آن نیز به تعداد پروتون‌های هسته آن اتم وابسته است. در بیان کلی مفهوم عنصر به ویژگی یک اتم گفته می‌شود که آن را از سایر ویژگی‌هایی که اتم‌های دیگر دارند متمایز می‌کند. منظور از ویژگی در حالت کلی به تعداد پروتون‌های یک اتم در هسته خود گفته می‌شود که ویژگی آن را شکل می‌دهد این همان ویژگی است که به‌طور مثال اتم مس را از طلا متمایز می‌کند. تمام عناصر شیمیایی از باریون ساخته شده‌اند. با این وجود کیهان شناسان بر این باورند که باریون تنها ۱۵ ٪ مواد قابل‌مشاهده در کیهان را تشکیل می‌دهند؛ بنابراین باقی‌مانده مواد موجود در کیهان، ماده تاریک است که ماهیت آن شناخته‌شده نیست ولی از عناصری که ما می‌شناسیم تشکیل نشده‌است. از بین تمام عناصر دو عنصر هیدروژن و هلیم که در بدو مه‌بانگ (بیگ بنگ) تشکیل شده‌اند، فراوان‌ترین عناصر موجود در کائنات هستند. 
-
-عناصر شیمیایی می‌توانند در هنگام واکنش شیمیایی با یکدیگر ترکیب‌شده و تعداد بیشماری ماده شیمیایی به‌وجود آورند؛ مثلا آب نتیجه واکنش عنصرهای هیدروژن و اکسیژن است. در این حالت، دو اتم هیدروژن و یک اتم اکسیژن به هم متصل می‌شوند و مولکولی با فرمول شیمیایی H ۲ O می‌سازند. همین دو عنصر در شرایط متفاوت می‌توانند ماده دیگری را به نام هیدروژن پراکسید (آب‌اکسیژنه) بسازند که دارای مولکول‌های H ۲ O ۲ است. به همین شکل، همه ترکیب‌های شیمیایی می‌توانند به عناصر سازنده خود تجزیه شوند. به عنوان مثال می‌توان آب را به کمک برق‌کافت به عناصر هیدروژن و اکسیژن تبدیل کرد. 
-
-یک ماده خالص که تنها از اتم‌های یک عنصر تشکیل‌شده باشد، «ماده ساده» نامیده می‌شود. چنین ماده‌ای را نمی‌توان به ماده دیگری تجزیه کرد. از این دیدگاه، ماده ساده در برابر ماده مرکب قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، اکسیژن یک عنصر است. اما ماده‌ای را که ما در طبیعت به عنوان گاز اکسیژن شناخته‌ایم، در حقیقت یک ماده ساده دو اتمی از این عنصر است که «دی اکسیژن» یا «اکسیژن مولکولی» (O ۲) نامیده می‌شود. اوزون شکل دیگری از عنصر اکسیژن است که در طبیعت با فرمول (O ۳) یافت می‌شود. رابطه بین دی اکسیژن و اوزون رابطه‌ای است که به آن دگرشکلی (آلوتروپی) می‌گویند. به زبان دیگر، دی اکسیژن و اوزون، دگرشکل‌های عنصر اکسیژن هستند. الماس و گرافیت نیز دو آلوتروپ برای عنصر کربن هستند. عناصر دیگر مانند گوگرد و فسفر هم دارای آلوتروپ‌های شناخته‌شده پرکاربردی هستند. از بین عناصر شناخته‌شده تعداد کمی به صورت ساده یا خالص در طبیعت یافت می‌شوند که از بین آن‌ها می‌توان به مس، طلا، نقره، کربن و گوگرد اشاره کرد. به جز چند عنصر بقیه عناصر از جمله گازهای نجیب (گازهای بی‌اثر) و فلزات نجیب معمولا به صورت ترکیب یافته بر روی زمین کشف می‌شوند و نه به صورت خالص. 
-
-عناصر شیمیایی را نمی‌توان به کمک واکنش‌های شیمیایی معمولی به یکدیگر تبدیل کرد. تنها واکنشی که می‌توان با استفاده از آن تعداد پروتون‌های هسته اتم‌های یک عنصر را تغییر داد و یک عنصر را به عنصر دیگری تبدیل کرد، یک واکنش هسته‌ای است که آن را واکنش تبدیل هسته‌ای می‌نامند. 
-
-تا پیش از سال ۲۰۱۶ تعداد ۱۱۸ عنصر، کشف یا ساخته شده‌بود. از این تعداد، ۹۲ عنصر در طبیعت یافت می‌شدند و بقیه به‌طور مصنوعی و به کمک واکنش‌های هسته‌ای در آزمایشگاه ساخته شده‌اند. از میان همه عناصر، ۸۱ عنصر دارای حداقل یک ایزوتوپ پایدار می‌باشند که به جز عنصر شماره ۴۳ (تکنسیم) و عنصر شماره ۶۱ (پرومتیم) همگی دارای عدد اتمی برابر یا پایین‌تر از ۸۳ هستند. به زبان دیگر در جدول تناوبی تنها عناصری که از عنصر ۸۴ (پولونیوم) سبک‌تر ��وده و دارای ایزوتوپ پایدار نمی‌باشند، تکنسیم و پرومتیم هستند. به جز ۸۱ عنصر مذکور بقیه ایزوتوپ پرتوزا (رادیو نوکلئید) بوده که در طول زمان و در پی واپاشی هسته‌ای به عناصر دیگر تبدیل می‌شوند. 
-
-تا نوامبر ۲۰۱۶، بنا بر گزارش اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی در مجموع ۱۱۸ عنصر را شناسایی کرده بود. اولین ۹۴ عنصر به‌طور طبیعی روی زمین یافت می‌شوند و ۲۴ باقیمانده عناصر مصنوعی هستند که در واکنش‌های هسته‌ای تولید می‌شوند. به جز عناصر رادیواکتیو ناپایدار (رادیونوکلئیدها) که به سرعت تجزیه می‌شوند، تقریبا همه عناصر به صورت صنعتی در مقادیر مختلف در دسترس هستند. کشف و سنتز عناصر جدید بیشتر حوزه‌ای است که به‌طور مداوم مورد مطالعه علمی قرار دارد. 
-
-تاریخچه
-
-فلاسفه یونان باستان بر این باور بودند که کل ماده موجود در جهان از مقداری مواد ساده پدید آمده‌است که «عنصر» نام دارند. این واژه برای اولین بار توسط افلاطون در کتاب تیمائوس به کار گرفته شد. وی باور داشت این مواد که یک قرن پیش از وی توسط امپدوکلس معرفی‌شده بودند، چندوجهی‌های منتظم کوچکی می‌باشند که سازنده مواد جهان هستند و ماهیت آن‌ها عبارت است از آتش، هوا، خاک و آب. 
-
-سپس ارسطو عنصر جدید به نام «اتر» را به این چهار عنصر اضافه کرد که به نظرش سازنده اجرام آسمانی یا بهشت بود. این عنصر بعدا به نام quintessence نامیده شد که در زبان لاتین به معنی عنصر پنجم است. او عنصر را جسمی تعریف کرد که قابل تقسیم به اجزا کوچک‌تر نیست. 
-
-رابرت بویل در سال ۱۶۶۱ در کتاب کیمیاگر (شیمی‌دان) شکاک (The Skeptical Chymist) مفاهیم جدیدی را برای عنصر ارائه کرد. به نظر او عناصر، موادی بودند که از ترکیب هیچ ماده دیگری ساخته نشده‌باشند؛ بلکه خود در ترکیب با یکدیگر، اجسام تازه‌ای را شکل دهند. وی بر این عقیده بود که تشخیص عناصر، تنها با آزمایش شیمیایی ممکن است. 
-بعدها آنتوان لاووازیه پدر شیمی مدرن همین مفهوم را گسترده‌تر کرد و ماده‌ای را عنصر نامید که به مواد ساده‌تری تجزیه نشود. هر چند او نور و گرما را هم به همراه چند ماده مرکب (از جمله آب) به اشتباه در فهرست عناصر خود وارد کرده‌بود؛ ولی توانست ۲۳ عنصر را به درستی از هم تفکیک و معرفی کند. لاووازیه موادی را که از پیوستن چند عنصر حاصل می‌شوند، مواد مرکب نامید. 
-
-ویژگی‌های عناصر
-
-عدد اتمی
-
-عدد اتمی یک عنصر که با Z نشان داده می‌شود، برابر با تعداد پروتون‌هایی است که در هسته اتم‌های آن عنصر یافت می‌شود. برای مثال، تمام اتم‌های هیدروژن تنها یک پروتون در هسته خود دارند. به همین دلیل، عدد اتمی هیدروژن برابر با یک است. اما ممکن است که هسته اتم‌های یک عنصر، دارای تعداد نوترون‌های متفاوت باشند، که هر کدام نشانگر ایزوتوپ‌های متفاوت آن عنصر هستند. 
-
-اتم‌های یک عنصر از دیدگاه الکتریکی خنثی هستند؛ زیرا تعداد الکترون‌های آن‌که دارای بار منفی هستند با تعداد پروتون‌های آن‌که دارای بار مثبت هستند برابر است. به همین دلیل، عدد اتمی اتم‌های یک عنصر هم نشان‌دهنده تعداد پروتون‌ها و هم الکترون‌های آن است. ویژگی‌های شیمیایی یک عنصر بیش از هر چیز با آرایش الکترونی آن تعیین می‌شود. می‌توان گفت که شناخت عدد اتمی یک عنصر به شناخت ماهیت آن عنصر کمک می‌کند. عدد اتمی یک عنصر را در گوشه سمت چپ و پایین نماد آن عنصر به صورت zX می‌نویسند. 
-
-گاهی اصطلاح سبک یا سنگین به ��ورت غیررسمی برای اشاره به عدد اتمی نسبی عنصر (و نه چگالی آن) استفاده می‌شود؛ مثلا عناصر سبک‌تر از کربن یا عناصر سنگین‌تر از سرب. هر چند وزن یا جرم اتم‌های یک عنصر همانند عدد اتمی آن از یک روند افزایشی با آهنگ ثابت برخوردار نیست. 
-
-عدد جرمی
-عدد جرمی یک عنصر که با A نشان داده می‌شود، برابر است با مجموع تعداد نوکلئون‌ها (پروتون و نوترون) در داخل هسته اتم‌های آن عنصر. عدد جرمی معمولا در کنار نماد عنصر نشان داده نمی‌شود؛ مگر این‌که بخواهیم به تفاوت ایزوتوپ‌های آن عنصر اشاره کنیم. برای نشان دادن عدد جرمی در کنار نماد شیمیایی عنصر، باید آن را در گوشه سمت چپ و بالای آن به صورت AX نوشت. 
-
-اگرچه تعداد پروتون‌های اتم‌های یک عنصر همواره برابر است؛ ولی اتم‌های یک عنصر می‌توانند دارای تعداد نوترون‌های متفاوت و در نتیجه عدد جرمی متفاوت (ایزوتوپ‌های متفاوت) باشند. برای مثال، هیدروژن دارای سه ایزوتوپ اصلی است که عبارتند از: 
-پروتیوم یا هیدروژن معمولی که هسته آن فاقد نوترون است و با نماد H نمایش داده می‌شود، 
-دوتریوم که کمیاب‌تر بوده و هسته آن دارای یک نوترون و یک پروتون است (گاهی با نماد ۲ H و بعضی مواقع با نماد D نشان داده می‌شود) 
-و تریتیم که هیدروژن پرتوزا است و در طبیعت به تعداد بسیار کم یافت شده و در هسته خود دارای دو نوترون و یک پروتون است (می‌توان این ایزوتوپ را با نماد ۳ H یا T هم نشان داد). 
-
-تغییر عدد جرمی تأثیری بر روی آرایش الکترونی اتم‌های یک عنصر ندارد؛ پس انتظار داریم ایزوتوپ‌های یک عنصر خواص شیمیایی یکسانی داشته باشند که معمولا همین‌طور است؛ اما اثرات ایزوتوپیک (تغییرات عدد جرمی) می‌توانند در اتم‌های سبک (لیتیم، هیدروژن و هلیم) به راحتی مشاهده شوند؛ زیرا اضافه یا کم شدن یک نوترون در هسته این اتم‌ها منجر به تغییرات نسبتا مشهود در جرم اتم می‌شود که بر روی سینتیک واکنش‌های شیمیایی و استواری پیوندهای شیمیایی تأثیرگذار است. عدد جرمی، برای ۱۱۵ عنصر دیگر، اثر چندانی بر روی خواص شیمیایی عنصر ندارد. 
-
-جرم اتمی
-
-جرم اتمی هر اتم، عددی است حقیقی که برابر است با جرم هر ایزوتوپ خاص از اتم یک عنصر که با واحد یکای جرم اتمی (U) نشان داده می‌شود. به دلیل برابر واحد U نبودن جرم پروتون و نوترون، بیشتر بودن تعداد نوترون‌ها از پروتون‌ها و ناچیز بودن جرم الکترون‌ها و همچنین به خاطر وجود انرژی بستگی هسته‌ای، عدد جرمی با جرم اتمی متفاوت است. به عنوان مثال، جرم اتمی کلر- ۳۵ تا پنج رقم معنی‌دار برابر با ۳۴ / ۹۶۹ U و وزن اتمی کلر- ۳۷ برابر با ۳۶ / ۹۶۶ U می‌باشد. جرم اتمی یک ایزوتوپ خالص یک عنصر بر حسب U بسیار به عدد جرمی آن نزدیک می‌باشد. تنها استثنا در مورد جرم اتمی ایزوتوپی از یک عنصر که از لحاظ ریاضی یک عدد حقیقی نیست، ایزوتوپ کربن- ۱۲ است که مقدار آن بر حسب تعریف، دقیقا برابر با دوازده U می‌باشد؛ زیرا یکای جرم اتمی به صورت یک دوازدهم جرم ایزوتوپ آزاد و بدون بار کربن- ۱۲ در حالت پایه تعریف می‌شود. 
-جرم اتمی نسبی یا همان وزن اتمی (اصطلاح مشهور و تاریخی برای جرم اتمی نسبی) هر عنصر در واقع میانگین جرم‌های اتمی تمام ایزوتوپ‌های آن عنصر با توجه به درصد فراوانی آن‌ها است. برای مثال جرم اتمی نسبی کلر برابر با ۳۵ / ۴۵۳ U است که اختلاف معنی‌داری با عدد طبیعی منظور شده برای کلر (۳۵) دارد. علت آن، وجود دو ایزوتوپ با درصدهای فراوانی متفاوت در طبیعت است: کلر- ۳۵ با درصد فراوانی ۷۶ ٪ و کلر- ۳۷ با درصد فراوانی ۲۴ ٪. 
-
-ایزوتوپ
-
-ایزوتوپ‌های یک عنصر، اتم‌هایی با تعداد پروتون‌های برابر و تعداد نوترون‌های متفاوت می‌باشند. برای مثال، عنصر کربن سه ایزوتوپ اصلی دارد. تمام اتم‌های کربن دارای شش پروتون در درون هسته خود هستند؛. ولی می‌توانند دارای شش، هفت یا هشت نوترون باشند؛ بنابراین سه ایزوتوپ کربن به ترتیب دارای عدد جرمی ۱۲، ۱۳ و ۱۴ بوده و کربن- ۱۲، کربن- ۱۳ و کربن- ۱۴ نام دارند. 
-
-به جز هیدروژن که ایزوتوپ‌های آن دارای جرم نسبی بسیار متفاوت با یکدیگر و در نتیجه اثرات شیمیایی متفاوت می‌باشند، ایزوتوپ‌های دیگر عناصر به راحتی از هم قابل شناسایی نیستند. 
-
-تمام عناصر دارای تعدادی ایزوتوپ رادیواکتیو یا رادیوایزوتوپ می‌باشند. هر چند تمام این رادیوایزوتوپ‌ها طبیعی نیستند. رادیوایزوتوپ‌ها معمولا با تابش پرتو آلفا یا پرتو بتا به عناصر دیگری تبدیل می‌شوند. ایزوتوپ‌های غیر رادیو اکتیو از هر عنصر، ایزوتوپ پایدار نام دارند. تمام ایزوتوپ‌های پایدار شناخته‌شده به صورت طبیعی یافت می‌شوند. بیشتر عناصری که در طبیعت یافت می‌شوند، بیش از یک ایزوتوپ پایدار دارند. بسیاری از رادیوایزوتوپ‌ها که در طبیعت یافت نمی‌شوند، پس از سنتز مصنوعی توصیف و معرفی می‌شوند. برخی عناصر نیز دارای هیچ ایزوتوپ پایداری نیستند که عنصر پایدار نامیده می‌شوند و به عکس برخی تنها دارای ایزوتوپ‌های رادیواکتیو می‌باشند. تمام عناصری که دارای عدد اتمی بیشتر از ۸۲ باشند در این دسته قرار دارند. 
-
-دگرشکل
-
-اتم‌های عناصر خالص می‌توانند با یکدیگر بیش از یک نوع پیوند، ایجاد کرده و در نتیجه با چندین ساختار متفاوت مشاهده شوند. به این اشکال مختلف، آلوتروپ می‌گویند. آلوتروپ‌ها در خواص شیمیایی با یکدیگر متفاوت هستند. برای مثال، کربن می‌تواند به شکل الماس با ساختار چهاروجهی در اطراف هر اتم کربن، به شکل گرافیت با ساختار لایه‌لایه و شش وجهی، به شکل گرافین که تشکیل‌شده از یک‌لایه گرافیت و بسیار مستحکم است یا به شکل فولرن با ساختار کروی یافت شود. ریزلوله‌های کربن نیز یکی دیگر از آلوتروپ‌های کربن هستند که از لوله‌هایی با ساختار شش وجهی تشکیل شده‌اند (که حتی در خواص الکتریکی نیز می‌توانند با یکدیگر متفاوت باشند). توانایی یک عنصر برای وجود داشتن به اشکال مختلف آلوتروپی نامیده می‌شود. 
-
-حالت استاندارد یک عنصر شیمیایی، شکلی از آن عنصر است که آنتالپی استاندارد تشکیل آن در شرایط طبیعی کمینه باشد. طبق قرارداد، کمترین آنتالپی استاندارد تشکیل را در محاسبات برابر با صفر در نظر می‌گیرند. برای مثال حالت استاندارد کربن، گرافیت است؛ زیرا پایدارترین آلوتروپ در بین همه ساختارهای کربن می‌باشد. 
-
-خلوص شیمیایی و خلوص ایزوتوپیک
-خلوص شیمیایی با خلوص ایزوتوپیک متفاوت است. عنصر خالص ماده‌ای است که اتم‌های آن دارای عدد اتمی یکسان یا تعداد پروتون‌های یکسان باشند. در حالیکه از دیدگاه ایزوتوپیک عنصر خالص عنصری است که تنها دارای یک ایزوتوپ پایدار باشد. 
-
-برای مثال اگر ۹۹ / ۹۹ ٪ اتم‌های یک سیم مسی از اتم‌های مسی که همگی دارای ۲۹ پروتون باشند، تشکیل‌شده باشد، از دیدگاه شیمیایی خالص است. اما مس از دیدگاه ایزوتوپیک خالص نیست زیرا مس معمولی از دو ایزوتوپ پایدار ^ {۶۳} cuبه میزان ۶۹ ٪ و ^ {۶۵} Cuبه میزان ۳۱ ٪ با تعداد نوترون‌های متفاوت تشکیل شده‌است. برخی عناصر مانند طلای خالص هم از دیدگاه ایزوتوپیک و هم شیمیایی خالص هستند زیرا طلای معمولی تنها دارای یک ایزوتوپ (^ {۱۹۷} Au) می‌باشد. 
-
-خواص عمومی
-چندین اصطلاح معمولا برای توصیف خواص فیزیکی و شیمیایی عناصر شیمیایی استفاده می‌شوند. 
-
-رسانایی
-
-نخستین وجه تمایز بین فلزات و غیر فلزات، توانایی آن‌ها در رسانایی الکتریکی است. عناصری که توانایی هدایت جریان الکتریسیته را دارند، در گروه فلزات تقسیم‌بندی می‌شوند و عناصری که رسانایی الکتریکی آن‌ها بسیار پایین است، غیر فلزات را تشکیل می‌دهند. در این میان، گروه دیگری از عناصر به نام شبه فلز نیز وجود دارند که خواصی حد واسط بین فلزات و غیر فلزات را نشان داده و به صورت نیم‌رسانا عمل می‌کنند. 
-
-معمولا چنین تمایزاتی را در جدول تناوبی به تفاوت رنگ‌ها نشان می‌دهند. به جز تقسیم‌بندی بر اساس توانایی هدایت جریان الکتریکی، اکتینیدها، فلزهای قلیایی، فلزهای قلیایی خاکی، هالوژن‌ها، لانتانیدها، فلزهای واسطه، فلزهای پسا واسطه و گازهای نجیب نیز در جدول تناوبی حضور دارند. 
-
-حالت ماده
-معیار دیگر برای متمایز کردن عناصر از یکدیگر، حالت ماده یا فاز ماده است. در دما و فشار استاندارد، فازهای متصور برای یک عنصر عبارتند از جامد، مایع و گاز. بیشتر عناصر در دمای مرسوم و فشار اتمسفر، جامد هستند. در حالی که برخی گاز بوده و تنها عناصر مایع در دمای صفر درجه سلسیوس (سی و دو درجه فارنهایت) برم و جیوه هستند. گالیم و سزیم نیز در این دما جامد هستند، اما به ترتیب در دماهای ۲۸ / ۴ سلسیوس و ۲۹ / ۸ سلسیوس تبدیل به مایع می‌شوند. 
-
-دمای جوش و دمای ذوب
-دمای جوش و دمای ذوب را که معمولا در مقیاس سلسیوس در فشار یک اتمسفر ذکر می‌شوند، می‌توان به عنوان معیاری برای تشخیص عناصر از یکدیگر مورد استفاده قرار داد. این دو معیار برای بسیاری از عناصر محاسبه شده‌اند، اما دمای ذوب و جوش برای بسیاری از عناصر مصنوعی و برخی عناصر پرتوزای بسیار کمیاب شناخته‌شده نیست. هلیم در صفر مطلق نیز مایع باقی می‌ماند؛ بنابراین برای این عنصر، نقطه ذوب تعریف نمی‌شود و تنها نقطه جوش برای آن معنی‌دار است. 
-
-چگالی
-چگالی در دما و فشار استاندارد، برای توصیف و تشخیص عناصر از یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. چگالی معمولا با واحد g / cm ۳ بیان می‌شود. از آنجایی‌که تعداد زیادی از عناصر به شکل گاز یافت می‌شوند، چگالی آن‌ها نیز برای حالت گازی، مایع یا شکل جامد آن‌ها به صورت جداگانه بیان می‌شود. برای عناصری که آلوتروپ‌های متفاوت و در نتیجه چگالی‌های متفاوت دارند، معمولا چگالی یک آلوتروپ به عنوان نماینده چگالی‌های متفاوت آن عنصر عنوان می‌شود. هر چند در صورت نیاز به جزئیات بیشتر می‌توان چگالی هر آلوتروپ را به صورت جداگانه عنوان کرد؛ مثلا چگالی سه آلوتروپ معروف کربن یعنی کربن آمورفی، گرافیت و الماس به ترتیب ۱ / ۸ – ۲ / ۱، ۲ / ۲۶۷ و ۳ / ۵۱۵ g / cm ۳ می‌باشد. 
-
-ساختار بلوری
-
-عناصری که تاکنون به عنوان نمونه عناصر جامد مطالعه شده‌اند، هشت نوع حالت بلور را نشان می‌دهند: مکعبی، مکعبی مرکز-پر، مکعبی وجه-پر، شش وجهی، مونو کلینیک، اورتورومیک و چهار وجهی. برای برخی عناصر مصنوعی پس از اورانیوم، بلورهایی موجود است که از فرط کوچکی نمی‌توان برای آن‌ها ساختار بلوری تعیین نمود. 
-
-پیدایش عناصر بر روی زمین
-از بین ۹۴ عنصری که به صورت طبیعی بر روی زمین قرار دارند، ۸۳ عنصر پایدار بوده یا خاصیت پرتوزایی ضعیفی داشته و در دسته عناصر نخستین جای دارند. ۱۱ عنصر باقی‌مانده نیمه عمری آنقدر کوتاه دارند که نمی‌توانسته‌اند در ابتدای پیدایش سامانه خورشیدی وجود داشته باشند و بنابراین جزو فلزات واسطه هستند. از بین این ۱۱ عنصر ۵ عنصر پولونیوم، رادون، رادیوم، آکتینیوم و پروتاکتینیوم نسبتا کمیاب و محصول مشترک رادیوم و توریوم هستند. ۶ عنصر دیگر یعنی تکنتیوم، پرومتیوم، استاتین، فرانسیوم، نپتونیوم و پلوتونیوم که به ندرت یافت می‌شوند محصول واپاشی‌های کم‌یاب یا فرایند واکنش هسته‌ای اورانیوم یا فلزهای سنگین دیگرند. 
-
-تمام عناصر دارای عدد اتمی ۱ تا ۴۰ پایدارند. عناصر دارای اعداد اتمی ۴۱ تا ۸۲ به جز تکنتیوم و پرومتیوم متااستیبل می‌باشند که نیم عمر آن‌ها به اندازه‌ای بلند است (حداقل ۱۰۰ میلیون برابر بیش از سن تخمین زده‌شده کیهان که ردیابی واپاشی هسته‌ای آن‌ها هنور به شکل تجربی امکان‌پذیر است. عناصر با عدد اتمی ۸۳ تا ۹۴ به شکلی ناپایدارند که واپاشی آن‌ها قابل ردیابی است. سه عنصر از این عناصر یعنی بیسموت (عنصر ۸۳)، توریوم (عنصر ۹۰)، و اورانیوم (عنصر ۹۲) دارای یک یا بیش از یک ایزوتوپ با نیم عمری به اندازه‌ای بلند هستند که از فرایند هسته زایی ستاره‌ای که به نوبه خود عناصر سنگین را پیش از پدید آمدن سامانه خورشیدی تولید نموده‌است، باقی مانده‌اند. ۲۴ عنصر باقی‌مانده (از پلوتونیوم به بعد) عناصر سنگین دارای نیم عمر پایینی هستند که به صورت طبیعی یافت نمی‌شوند. 
-
-جدول تناوبی
-
-ویژگی‌های عناصر شیمیایی در جدول تناوبی خلاصه می‌شوند. در این جدول، عناصر به ترتیب عدد اتمی در سطرها و ستون‌هایی جای گرفته‌اند. به هر سطر، یک تناوب و به هر ستون، یک گروه می‌گویند. هر چند پیش از مندلیف، کسانی سعی کرده بودند که این جدول را شکل دهند؛ اما افتخار تهیه آن به نام دیمتری مندلیف، شیمی‌دان روس، به سال ۱۸۶۹ ثبت شده‌است. هدف مندلیف در ابتدا نشان دادن خواص تناوبی عناصر بود. با گذشت زمان و به موازات کشف عناصر تازه، جدول بارها دستخوش تغییر و پالایش شد و مدل‌های نظری نوین برای توضیح رفتار شیمیایی عناصر ارائه شد. امروزه استفاده از جدول تناوبی در محیط‌های آموزشی به امری روزمره تبدیل شده‌است. 
-
-نام‌گذاری عناصر
-
-نام‌گذاری مواد مختلف که امروزه به نام عنصر شناخته می‌شوند، پیش از ارائه نظریه اتمی آغاز شده بود. بسیاری از فلزات، ترکیب‌ها و آلیاژهایی که در آن زمان از سوی شیمی‌دانان به عنوان عنصر شناخته نمی‌شدند، با توجه به ویژگی‌های زبانی و فرهنگی خاص هر منطقه، دارای نام‌های محلی بودند. حتی پس از شناخته شدن مفهوم عنصر، نام‌های موجود برای عناصر شناخته‌شده قدیمی مانند جیوه، طلا، نقره، آهن و … در بیشتر کشورهای دنیا حفظ شدند. 
-به منظور برقراری ارتباط ساده‌تر در بین محافل آکادمیک و نیز به منظور تسهیل اهداف تجاری، نام عناصر قدیمی و همین‌طور عناصری که اخیرا کشف شده‌اند، توسط آیوپاک (اتحادیه بین‌المللی شیمی کاربردی و شیمی محض) و بیشتر با نگاهی مثبت نسبت به زبان انگلیسی به عنوان یک‌زبان بین‌المللی انتخاب می‌شود؛ مثلا پذیرش نام طلا (گلد) به جای Aurum به عنوان نام عنصر ۷۹ در حالی که نماد آن یعنی «Au» از زبان لاتین وام گرفته شده‌است، حاصل این رویکرد است. 
-
-در نیمه دوم قرن بیستم آزمایشگاه‌های فیزیک قادر به ساخت هسته عناصر با نیم‌عمر بسیار کوتاه و در کمیتی‌هایی شدند که در هر بازه زمانی بتوان آن‌ها را ردیابی کرد. این عناصر هم توسط آیوپاک معمولا با پیشنهاد کاشفان آن‌ها نامگذاری می‌شوند. البته در مورد برخی عناصر با عدد اتمی بزرگتر از ۱۰۳ تا مدت‌ها بحث بر سر این بود که کدام گروه زودتر عناصر مذکور را سنتز کرده‌اند و بنابراین نام‌گذاری آن‌ها تا مدت‌ها به تعویق افتاد. 
-
-نماد شیمیایی عناصر
-عناصر شیمیایی طبق قرارداد با نمادهای شیمیایی نشان داده می‌شوند که از یک یا دو حرف ابتدایی از نام انگلیسی (مانند سدیم (Soda))، آلمانی (مانند تنگستن (Wolfram))، لاتین (مانند مس (Cuprum)) آن عنصر تشکیل شده‌است. جدول روبرو نشان‌دهنده نماد و نام برخی عناصر است که ریشه لاتین دارند. هر چند عناصر بسیاری هستند که نام‌های متفاوتی در زبان‌های مختلف دارند، اما نماد هر عنصر در همه زبان‌ها یکسان است. 
-
-نماد شیمیایی عمومی
-به جز نمادهای عناصر، نمادهای دیگری نیز هستند که در شیمی به صورت تک حرفی و با مفاهیم مشخص استفاده می‌شوند؛ مثلا «X» برای اشاره به عناصر گروه هفتم یعنی هالوژن‌ها، «R» برای اشاره به رادیکال‌ها یعنی مواد مرکب مانند زنجیره‌های هیدروکربنی، «Q» برای نشان دادن گرما در واکنش‌های شیمیایی، «L» برای اشاره به لیگاندها در شیمی معدنی و شیمی فلزی آلی و «M» به صورت عمومی برای نشان دادن فلزات به کار می‌روند. «Ln» نیز یک نماد دو حرفی است که برای اشاره به لانتانیدها استفاده می‌شود. 
-
-فراوانی
-
-۱۱۸ عنصر تا سه‌ماهه اول سال ۲۰۱۵ توسط شیمی‌دانان مشاهده شدند. مشاهده به این معناست که حداقل یک اتم از عنصر مورد نظر را بتوان در شرایط معتبر و قابل اطمینان ردیابی کرد. برای نمونه تا امروز تنها سه اتم از عنصر ۱۱۸ ردیابی شده‌است. از این میان آیوپاک تنها ۱۱۲ عنصر ابتدایی به همراه عناصر شماره ۱۱۴ و ۱۱۶ را به رسمیت شناخته‌است. 
-
-از میان نود و چهار عنصری که در طبیعت یافت می‌شوند، شش عنصر یعنی عناصر تکنسیم، پرومتیم، استاتین، پلوتونیم، فرانسیم و نپتونیم تنها به صورت رادیوایزوتوپ طبیعی در مقادیر بسیار ناچیز یافت می‌شوند. تمام این شش عنصر به علاوه عنصری بنام کالیفرنیم در فضا نیز ردیابی شده‌اند. ۲۲ عنصر دیگر که نه بر روی زمین و نه در فضا یافت نمی‌شوند، به‌طور مصنوعی از عناصر سبک‌تر و به روش همجوشی هسته‌ای ساخته می‌شوند. 
-
-فرایند ساخت عناصر در فضا
-
-همان‌طور که اشاره شد تنها ۴ ٪ مواد موجود در کیهان از اتم و یون تشکیل‌شده و به عنوان عنصر قابل شناسایی هستند. بقیه ماده موجود در کائنات که ۱۵ ٪ مواد موجود را تشکیل می‌دهد، ماده تاریک است که ماهیت آن بر ما شناخته‌شده نیست اما می‌دانیم که از اتم‌های عناصر شیمیایی تشکیل نشده‌اند زیرا حاوی پروتون، نوترون و الکترون نیستند. 
-
-بر اساس مدل استاندارد کیهان‌شناسی، فراوانی نسبی ایزوتوپ‌های ۹۴ عنصر در جهان هستی حاصل چهار پدیده است: 
-هسته زایی مه‌بانگ که در پی آن، سه یا چهار عنصر نخستین یعنی هیدروژن، هلیم، لیتیم و بریلیم تنها در چند دقیقه ابتدایی مه‌بانگ به وجود آمدند. به جز این عناصر مقدار کمی دوتریوم نیز در این فرایند تولید شدند. میزان لیتیم و برلیم تولید شده در این مرحله بسیار اندک بوده‌است. حتی ممکن است مقداری بسیار کمتر از بور نیز در این مرحله پدیدا�� شده باشد زیرا این عنصر در بسیاری از ستاره‌های قدیمی مشاهده شده‌است. در حالیکه کربن در این سیاره‌ها وجود ندارد. بر سر این مسئله که عناصر سنگین‌تر از بور در این مرحله تولید نشده‌اند تقریبا توافق وجود دارد؛ بنابراین عناصر ابتدایی عبارتند از ^ {۱} Hبه میزان ۷۵ ٪، ^ {۴} He ۲۵ ٪، دوتریوم ۰ / ۰۱ ٪ و تنها مقداری بسیار اندک از لیتیوم، برلیوم، احتمالا بور و شاید مقدار خیلی کمی کربن. 
-هسته زایی ستاره‌ای که بیست و دو عنصر بعدی (تا عنصر آهن) را پدیدآورد اما مقدار کمی لیتیم، برلیوم و بر نیز تولید نمود. 
-پدیده پراش که در طی آن هسته‌های عناصر یاد شده، محیط بین اختری را (به ویژه با عناصر لیتیم و بریلیم که به مقدار بسیار زیاد در تشعشع کیهانی یافت می‌شوند) پر نموده‌اند. 
-هسته زایی ابر نواختری که در آن، هسته این عناصر بر روی ستاره‌های در حال مرگ، به ویژه ابرنواخترها، تمام عناصر سنگین‌تر از آهن را به دو روش سریع (R) یا آرام (S) به وجود آوردند. هر چند به جز این دو روش، روش پروتون سریع (RP) و روش فروپاشی نوری (P) به خصوص برای تشکیل هسته اتم عناصر پر پروتون نظیر جیوه دخیل بوده‌اند. 
-
-هیدروژن فراوان‌ترین عنصر موجود در همه جهان است. پس از آن، هلیم، اکسیژن و کربن، بیشترین فراوانی را در جهان دارند. 
-
-فراوانی بر روی زمین
-فراوان‌ترین عنصر در کره زمین و اتمسفر آن، اکسیژن با درصد جرمی ۴۹ / ۲ درصد است. اما فراوان‌ترین عنصر در لایه‌های مختلف کره زمین (هسته، پوسته و گوشته) آهن با درصد جرمی ۴ / ۷ درصد است. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-کشف عناصر شیمیایی
-جزیره پایداری
-جدول هسته‌ها
-فهرست عناصر جدول تناوبی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-*
-
-جدول تناوبی
-شیمی نظری
-شیمی
-عناصر شیمیایی
-مهندسی مکانیک شاخه‌ای از مهندسی است که فیزیک مهندسی و ریاضیات را با دانش مواد تلفیق کرده و با طراحی، آنالیز و ساخت سیستم‌های مکانیکی سروکار دارد. این رشته قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین علوم مهندسی است و به مادر علوم مهندسی مشهور است. مهندسی مکانیک نیازمند درک مفاهیمی همانند استاتیک، دینامیک، ترمودینامیک، مقاومت مصالح، دانش مواد، آنالیز سازه‌ها و الکتریسیته و برسی حرکت و ایستایی جامدات و سیالات و تولید، تبدیل و انتقال انرژی است. 
-
-علاوه بر مفاهیم اصلی، مهندسین مکانیک ابزارهایی مانند طراحی به کمک رایانه، ساخت به کمک رایانه و مدیریت چرخه‌عمر محصول را برای طراحی تجهیزات و ماشین‌آلات صنعتی، سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی، سیستم‌ها و قطعات اتوموبیل‌ها، هواپیماها، شناورها، سیستم‌های رباتیک، تجهیزات پزشکی و جنگ‌افزارها به‌کار می‌گیرند. 
-
-مهندسی مکانیک ابتدا در انقلاب صنعتی اول در قرن ۱۸ میلادی به عنوان یک شاخه مجزا شناخته شد؛ اما توسعه آن چندین سال طول کشید. علم مهندسی مکانیک در قرن ۱۹ میلادی در نتیجه پیشرفت‌های فیزیک توسعه پیدا کرد. این علم به‌طور پیوسته‌ای تکامل‌یافته تا پیشرفت‌های فناوری را به‌کار گیرد و امروزه مهندسان مکانیک به دنبال گسترش دانش در رشته‌هایی مانند مواد مرکب، مکاترونیک و نانوتکنولوژی هستند. 
-
-تاریخچه
-کاربرد مهندسی مکانیک را می‌توان در آرشیوهای جوامع مختلف قدیمی و قرون وسطی مشاهده نمود. در دوران کهن، در خاور نزدیک شش ماشین ساده شناخته‌شده بودند. گوه و سطح شیب‌دار هر دو از ازمنه پیش از تاریخ شناخته‌شده بودند. چرخ و سازوکار چرخ و محور در هزار�� پنجم ق. م در بین‌النهرین (عراق کنونی) اختراع گردید. در حدود ۵ هزار سال پیش سازوکار اهرم در خاور نزدیک برای کاربری در ترازوی ساده، و در مصر برای حرکت دادن اشیاء حجیم به‌وجود آمد. همچنین در حدود … ۳ سال ق. م. در بین‌النهرین، اهرم در نخستین جرثقیل به نام شادوف که برای بالا کشیدن آب بکار برده می‌شد، مورد استفاده قرار گرفت. قدیمی‌ترین مدارک در مورد قرقره‌ها به اوایل هزاره دوم قبل از میلاد در بین‌النهرین برمیگردد. 
-
-نخستین ماشینهای کاربردی که با نیروی آب کار می‌کردند یعنی چرخ آبی و آسیاب آبی در سده ۴ ق. م. در امپراتوری ایران در ایران و عراق امروزی، ظاهر شدند. در سنت غرب علم مکانیک تحت نفوذ کارهای ارشمیدس (۲۸۷ – ۲۱۲ ق. م) در یونان کهن قرار گرفته‌است. در زمان تسلط رومیان بر مصر، نخستین دستگاهی که با نیروی بخار کار می‌کرد بنام آیولیپایل توسط هرون اسکندرانی (حدود ۱۰ – ۷۰ م) ساخته شد. در چین، ژنگ هنگ (۷۸ – ۱۳۹ م) طرحی پیشرفته‌تر از ساعت آبی ارائه داده، لرزه سنج را اختراع نمود، و ما جون (۲۰۰ – ۲۶۵ م) ارابه‌ای با چرخ دنده‌های دیفرانسیل اختراع نمود. ستاره‌شناس و مهندس چینی سو سانگ (۱۰۲۰ – ۱۱۰۱ م) در قرون وسطی و دو سده قبل از کاربری چرخ دنگ در ساعتهای اروپائی، یک سازوکار چرخ دنگ را در ساختمان برج ساعت نجومی خود بکار گرفت. وی همچنین مخترع نخستین چرخ زنجیر دورانی برای انتقال نیرو می‌باشد. 
-
-در دوران طلایی تمدن اسلامی (سده‌های ۷ تا ۱۵ میلادی)، مخترعان مسلمان تأثیر شایانی بر فن‌آوری مکانیک گزاردند. یکی از آنان بنام بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزازجزری کتاب معروف خود را با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» در سال ۱۲۰۶ نگاشته و طرح‌های مکانیکی فراوانی را ارائه داد. جزری همچنین بعنوان نخستین طراح ابزاری همچون میل‌لنگ و میل بادامک که امروزه اساس سازوکارهای فراوانی می‌باشند، شناخته می‌شود. 
-
-سده ۱۷ میلادی شاهد پیشرفتهای مهمی در اصول اساسی مهندسی مکانیک در انگلستان بود. در این سدهآیزاک نیوتن قوانین حرکت نیوتن را ارائه داده حساب دیفرانسیل و انتگرال را بعنوان اساس ریاضی علم فیزیک ابداع نمود. در بدو امر نیوتن در چاپ و انتشار کارهای خود مردد بود، لکن، بالاخره چند تن از همکارانش همچون ادموند هالی او را متقاعد به چاپ آثارش نمودند تا جامعه بشری از این آثار بهره‌مند گردد. گوتفرید ویلهلم لایبنیتس نیز بعنوان مبتکر حساب دیفرانسیل و انتگرال در این عصر شناخته شده‌است. 
-
-در اوائل انقلاب صنعتی در سده ۱۹، ساخت ماشین ابزار در کشورهای انگلستان، آلمان و اسکاتلند توسعه یافت. این امر باعث شناخته شدن مهندسی مکانیک به عنوان رشته مجزایی در مهندسی گردید. در پی آمد این گسترش، ماشینهای ساخت و تولید، و انواع موتورها جهت نیرو دادن به این ماشینها به‌وجود آمدند. نخستین انجمن مهندسان مکانیک بنام مؤسسه مهندسان مکانیک در ۱۸۴۷ در انگلستان تشکیل گردید. متعاقبا، سی سال بعد، نخستین انجمن حرفه‌ای همانند بنام مؤسسه مهندسان عمران توسط مهندسان عمران تشکیل گردید. در قاره اروپا، یوهان فون زیمرمن (۱۸۲۰ – ۱۹۰۱) نخستین کارخانه ساخت ماشین‌های تراش را در سال ۱۸۴۸ در شهر کمنیتس آلمان برپا نمود. 
-
-در ایالات‌متحده آمریکا، پس از تأسیس انجمن مهندسان عمران آمریکا در سال ۱۸۵۲ و مؤسسه مهندسان معدن آمریکا در سال ۱۸۷۱، انجمن مهندسا�� مکانیک آمریکا بعنوان سومین انجمن مهندسی آمریکا در سال ۱۸۸۰ تشکیل گردید. نخستین دانشگاه هائی که در این کشور دوره‌های مهندسی ارائه دادند، عبارت بودند از آکادمی نظامی ایالات‌متحده آمریکا در سال ۱۸۱۷، دانشگاه نورویچ در سال ۱۸۱۹ و مؤسسه پلی‌تکنیک رنسلر در سال ۱۸۲۵. 
-
-اهداف مهندسی مکانیک
-مهندسی مکانیک رشته‌ای دانشگاهی است که به بررسی تأثیر نیرو بر وضعیت حالت‌های مختلف ماده می‌پردازد. اگر ماده، از نوع جامد باشد، اعمال نیرو می‌تواند سبب حرکت جسم شود یا سبب تغییر شکل جسم شود. علمی که به بررسی ارتباط نیرو با حرکت می‌پردازد، دینامیک نام دارد و علمی که به بررسی ارتباط نیرو و تغییر شکل، می‌پردازد، مقاومت مصالح نام دارد؛ بنابراین هدف دسته‌ای از مهندسان مکانیک این است که با استفاده از اصول دینامیک به طراحی، تحلیل و ساخت مکانیزم‌های مکانیکی، ربات‌ها و همچنین تحلیل سینماتیکی و دینامیکی انواع ماشین‌ها بپردازند. بررسی سینماتیک ماشین‌ها (نظیر محاسبه موقعیت، شتاب و سرعت مکانیزم‌های مختلف) و دینامیک ماشین‌ها (نظیر محاسبه نیروهای دینامیکی، وجود نابالانسی و روش‌های بالانس کردن) از دیگر اهداف مهندسان مکانیک است. هدف دیگری که در مهندسی مکانیک دنبال می‌شود، این است که با استفاده از اصول علم مقاومت مصالح دریابد که یک سازه یا ماشین تحت نیروهای اعمال‌شده، چه طور تغییر شکل می‌یابد یا به این سؤال جواب دهد که آیا این جسم، تحت نیروهای اعمال‌شده، می‌شکند یا خیر؟ اصولا از آنجا که تحلیل شکست در مواد به خواص درونی آن‌ها ارتباط دارد، هدف دیگر مهندسان مکانیک فراگیری علم مواد و استفاده از اصول آن برای تحلیل خواص فیزیکی و مکانیکی مواد و تأثیر آن‌ها در تحمل نیروهای مختلف و همچنین چگونگی فرایندهای ساخت و چگونگی تشکیل آلیاژهای مختلف مواد است. 
-
-هدف دیگر مهندسان مکانیک، تحلیل تأثیر نیرو بر حالت‌های غیر جامد مواد یا سیالات است. به علمی که به تحلیل سینماتیکی و دینامیکی جریان‌های سیال می‌پردازد، مکانیک سیالات می‌گویند. مکانیک سیالات کاربردهای بسیاری دارد. از سیستم‌های میکروبیولوژی در بدن انسان (خون خود یک سیال است و قلب به مانند یک پمپ عمل می‌کند) تا نیروی پیشرانش فضاپیماها به این علم مرتبط می‌شود. هدف مهندسان مکانیک از تحلیل سیالات این است که بتوانند جریان‌های داخلی (مانند جریان در لوله‌های انتقال آب، جریان خون در رگ‌ها)، جریان‌های خارجی، (مانند جریان هوا در هواپیما که باعث تعادل آن می‌شود)، جریان‌های پتانسیل (مانند جریان هوای مکیده شده توسط جارو برقی)، جریان کانال باز (مانند جریان سیال در رودخانه‌ها و کانال‌های انتقال آب)، جریان مافوق صوت (مانند جریان سیال در هواپیماهای مافوق صوت) سیال در حالت ایستا (مانند جریان سیال پشت سدها) و در نهایت ماشین‌های آبی یا توربوماشین‌ها (پمپ‌ها، توربین‌ها، کمپرسورها و فن‌ها) را تحلیل کنند. 
-
-هدف دیگر مهندسان مکانیک، بررسی ارتباط تغییرات دما با خواص سیالات است که به علم ترمودینامیک مرتبط می‌شود. علم ترمودینامیک، یکی از بنیادی‌ترین، قوانین حاکم بر طبیعت است. با استفاده از قوانین اول و دوم ترمودینامیک، می‌توان بسیاری از سیستم‌ها رو تحلیل نمود و حتی برای بیشترین کاری که می‌توان از سیستم گرفت کران مشخص نمود. هدف مهندسان مکانیک از فراگیری علم ترمودینامیک، فراگیری چرخه‌های گازی (به مانند چرخه‌های استفاده‌شده در هواپیماها)، چرخه‌های بخار (که در نیروگاه‌های بخار برای تولید برق کاربرد دارند)، چرخه‌های تبرید (به مانند یخچال‌ها و فریزرها)، تحلیل فریند ترکیب گازها، موتورهای احتراق داخلی و تهویه مطبوع (که اصول کار وسایل خنک‌کننده (مانند کولرهای آبی و گازی) و وسایل گرم‌کننده (مانند بخاری‌ها) و همچنین محاسبه بار سرمایش و گرمایش ساختمان را توضیح می‌دهد) است. 
-
-هدف دیگر مهندسان مکانیک بررسی فرایندهای انتقال حرارت است. فرایندهای انتقال حرارت، عمدتا به سه دسته رسانش، همرفت و تابش تقسیم می‌شوند. هدف اصلی مهندسان مکانیک از فراگیری این علم، طراحی مبدل‌های حرارتی (که برای خنک‌سازی استفاده می‌شوند) طراحی عایق حراراتی، طراحی پره‌های انتقال حرارت با توجه به مکانیزم‌های اصلی انتقال حرارت است. علم انتقال حرارت، در تهویه مطبوع، تحلیل و بهره‌برداری از انرژی خورشیدی و مهندسی پزشکی کاربرد بسیاری دارد. معادلات حاکم بر انتقال حرارت رسانش، در حالت پایدار، یک‌بعدی، دو بعدی، سه‌بعدی و حالت گذرا، شبیه‌سازی مسائل انتقال حرارت با مقاومت‌های حرارتی، روش‌های عددی برای حل معادله انتقال حرارت رسانایی دوبعدی پایدار، انتقال حرارت رسانش گذرا و روش‌های عددی برای حل معادلات حاکم بر آن، انتقال حرارت همرفت اجباری در جریان‌های داخلی و خارجی، انتقال حرارت همرفت آزاد در جریان‌های خارجی، جوشش و چگالش، انتقال حرارت تشعشعی از مفاهیمی هستند که مهندسان مکانیک در این علم فرا می‌گیرند. 
-
-عموما هنگامی‌که سیستم‌های مکانیکی در حالت تعادل قرار نداشته باشند، می‌توانند حول نقطه تعادل ارتعاش کنند. یکی از اهداف اصلی دیگر مهندسان مکانیک، تحلیل ارتعاشات سیستم‌های مکانیکی است. ارتعاشات، عمدتا پدیده‌ای نامطلوب است؛ مثلا هنگامی‌که در ماشین نشسته‌اید، ارتعاشات زیاد ماشین، سبب ناخرسندی و عدم آسایش شما می‌شود؛ بنابراین، وظیفه سیستم تعلیق اتومبیل این است که ارتعاشات را تا حد ممکن نرم کند؛ بنابراین یکی از اهداف اصلی مهندسان مکانیک این است که این ارتعاشات را تحلیل کند و به علمی که این ارتعاش را تحلیل می‌کند، ارتعاشات مکانیکی می‌گویند. هدف اصلی مهندسان مکانیک از فراگیری این علم، این است که ارتعاشات را تا حد ممکن با توجه به منبع اصلی آن، نرم کنند. همچنین بسیاری از سیستم‌های مکانیکی، در صورتی که نیروی تحریک‌کننده با فرکانس مشخصی به آن وارد شود، دامنه ارتعاشات بسیار بزرگی خواهند داشت و عملا نابود می‌شوند. (به این فرکانس، فرکانس طبیعی می‌گویند). بنابراین یکی دیگر از اهداف علم ارتعاشات این است که ماشین‌های مکانیکی، طوری طراحی شوند که فرکانس نیروی تحریک، فاصله زیادی از فرکانس طبیعی داشته باشد. (این موضوع در طراحی پل‌ها، زیردریایی‌ها، هواپیماها، تیرها و بسیاری از ماشین‌ها مهم است) روش‌های مختلف محاسبه فرکانس‌های طبیعی سیستم‌های یک درجه آزادی، ارتعاشات آزاد با میرایی، مدل‌سازی ارتعاشاتی سیستم‌ها، ارتعاشات اجباری سیستم‌های یک درجه آزادی، ارتعاشات گذرای سیستم‌های یک درجه آزادی و مفهوم ضربه و شاک، ارتعاشات سیستم‌های چند درجه آزادی، ارتعاشات سیستم‌های پیوسته، معادلات لاگرانژ برای سیستم‌های چند درجه آزادی، خواص ارتعاشاتی سیستم‌های خطی از مفاهیم اصلی این علم است. 
-
-هدف دیگر مهندسان مکانیک این است که بتوانند متغیرهای حالت اصلی سیستم خود را به صورت اتوماتیک، دلخواه تغییر دهند یا سیستم را در هر وضعیتی، به حالت تعادل خود بازگردانند (مثلا یک آونگ). به علمی که این موارد را بررسی می‌کند، علم کنترل خودکار می‌گویند. علم کنترل نه‌تنها در مهندسی مکانیک مهم است، بلکه در بسیاری دیگر از شاخه‌های مهندسی نظیر برق، هوافضا، شیمی نیز دارای اهمیت است. بررسی پاسخ زمانی سیستم با اعمال کنترلر، محاسبه پایداری سیستم، محاسبه خطای حالت ماندگار، بررسی پاسخ فرکانسی سیستم و طراحی کنترلر از مباحث اصلی این علم است. علم کنترل، در طراحی و ساخت ربات‌ها، حرکت ربات‌ها، حفظ تعادل در ربات‌ها، خودروهای خودران، هدایت و ناوبری، اینترنت اشیاء کاربرد دارد. 
-
-تحلیل و طراحی مدارهای الکتریکی آنالوگ نیز، علم دیگری است که به مهندسان مکانیک این توانایی را می‌دهد که بتوانند، مدارهای تک حلقه، چند حلقه، سه فاز، القاکنایی متقابل، مدارهای ترانزیستوری و دیودی را تحلیل کنند. هدف مهندسان مکانیک، از فراگیری این علم این است که بتوانند کنترلرهای مناسبی را با استفاده از مدارهای الکتریکی بسازند. 
-
-عموما انرژی الکتریکی و مکانیکی دوگونه انرژی متداول در زندگی بشر هستند و ماشین الکتریکی، وسیله‌ای است که می‌تواند این انرژی‌ها را به یکدیگر تبدیل کند؛ بنابراین، یکی از اهداف مهندسان مکانیک، طراحی موتورهای الکتریکی، ژنراتورها و ترانسفورماتورها است. و علمی که به مهندسان مکانیک امکان فراگیری اصول تبدیل انرژی‌های الکتریکی و مکانیکی را فراهم می‌کند، ماشین‌های الکتریکی نام دارد. 
-
-از دیگر اهداف مهندسان مکانیک، این است که اجزای مکانیکی ماشین‌ها را طراحی کنند و علم طراحی اجزاء ماشین، علمی است که به طراحی پیچ‌ها، فنرها، جوش‌ها، یاتاقان‌های غلتشی و لغزشی، اجزاء انعطاف‌پذیر (نظیر تسمه‌ها و زنجیرها)، ترمزها و کلاچ‌ها، چرخ طیارها، بادامک و پیرو، کوپلینگ‌ها و چرخ دنده‌ها می‌پردازد. 
-
-زمینه‌های فعالیت مهندسی مکانیک
-
-زمینه‌های فعالیت مهندسی مکانیک به‌طور جامع‌تر عبارت‌اند از: 
-
-در زمینه طراحی
-دستگاه‌هایی که هر نوع محصولی را تولید می‌کنند. 
-تجهیزات دوار مانند توربوماشین‌ها (توربین‌ها، پمپ‌ها، کمپرسورها، دمنده‌ها و …) 
-موتورهای درون‌سوز، موتور جت و موتور موشک
-مخزن‌های تحت فشار، رآکتورهای شیمیایی و رآکتورهای هسته‌ای
-مبدل‌های گرمایی (بویلرها، کندانسورها، تبخیرکننده‌ها و …) 
-سامانه‌های لوله‌کشی
-وسیله‌های نقلیه مانند خودرو، کامیون، اتوبوس، هواپیما، کشتی، قطار و …
-تجهیزات حمل مواد مانند کانوایرها، رباتها و …
-طراحی کنترلر برای سیستم‌های دینامیکی
-طراحی سیستم‌های اچ‌وی‌ای‌سی، تهویه مطبوع، گرمایش و سرمایش در ساختمان‌ها
-طراحی سیستم‌های انتقال آب
-طراحی کانال‌های عبور جریان سیال
-طراحی اجزای مکانیکی در سیستم‌ها نظیر چرخ دنده‌ها، کلاچ‌ها، ترمزها، پیچ‌ها، تسمه‌ها، زنجیرها، کابل‌ها، فنرها، یاتاقان‌ها، بادامک‌ها
-طراحی سازه‌های دینامیکی و استاتیکی
-طراحی سیستم‌های تعلیق و سیستم‌های جذب ارتعاشات
-طراحی دینامیکی سیستم‌ها (محاسبه فرکانس‌های طبیعی، پاسخ دینامیکی سیستم و تحلیل مدهای ارتعاشاتی) 
-طراحی مخزن‌های جدار نازک و ضخیم
-طراحی عایق‌های حرارتی
-طراحی پره‌ها برای انتقال حرارت رسا��ش
-طراحی مبدل‌های حرارتی
-طراحی سیستم‌های هیدرولیکی و نیوماتیکی
-طراحی سیستم‌های کنترل
-طراحی مکانیزم‌های مکانیکی
-طراحی سلاح‌های نظامی
-
-در زمینه تحلیل
-خستگی، خزش و شکست دستگاه‌ها
-روش اجزاء محدود و دینامیک سیالات محاسباتی (CFD) 
-انتقال گرما، مکانیک سیالات
-ارتعاشات مکانیکی، آکوستیک
-کمانش ستون‌ها، تیرها، ورق و پوسته‌ها
-تحلیل خیز و انحراف در تیرها
-تحلیل تنش و کرنش (کشش، فشار، برش، خمش و پیچش) 
-تحلیل معیارهای درونی شکست اجسام
-تحلیل نیروهای گسترده و متمرکز در سیستم‌ها
-تحلیل استاتیکی و آنالیز نیرو در سازه‌ها، ماشین‌ها و خرپاها
-تحلیل سینماتیک دینامیک دوبعدی و سه‌بعدی ذرات و اجسام صلب برای مختصات دکارتی، استوانه‌ای و کروی و منحنی الخط
-تحلیل تبدیل مختصات‌های اندازه‌گیری مختلف به یکدیگر
-تحلیل ساختار درونی و کریستالی مواد و تأثیر آن‌ها روی رفتار مکانیکی و شیمیایی اجسام
-تحلیل مدارهای الکتریکی آنالوگ
-تحلیل سیستم‌های تبدیل انرژی الکتریکی نظیر موتورها، ترانسفورماتورها و ژنراتورها
-تحلیل استاتیک و دینامیک سیالات
-تحلیل سینماتیک و دینامیک جریان‌های سیال
-تحلیل جریان سیال در لوله، جریان سیال کانال باز، جریان سیال مافوق صوت، جریان سیال آرام و متلاطم، جریان سیال طبیعی و اجباری
-تحلیل سیکل جریان سیال در هواپیماها و وسایل جریان پایدار نظیر نازل‌ها و دیفیوزرها
-تحلیل موتورهای احتراق داخلی
-تحلیل قانون اول و دوم ترمودینامیک برای سیستم‌های مهندسی
-تحلیل تولید انتروپی در سیستم‌های مهندسی
-تحلیل سیکل‌های برودتی
-تحلیل نیروگاه‌های حرارتی و سیالاتی
-تحلیل مکانیزم‌های انتقال حرارت رسانش، جابجایی و تشعشع در سیستم‌های مهندسی
-تحلیل ارتعاشات سیستم‌های یک درجه و چند درجه آزادی و سیستم‌های پیوسته دینامیکی
-تحلیل نابالانسی استاتیکی و دینامیکی سیستم‌های مکانیکی
-مهندسی دریا
-مهندسی آکوستیک (صوت‌شناسی) 
-مهندسی کنترل (خودکارسازی) 
-سیستم‌های اندازه‌گیری
-مهندسی روباتیک
-مهندسی هوافضا
-
-در زمینه آزمایش
-آزمایش کیفیت، بهبود عملکرد و قابلیت اطمینان فراورده‌ها، دستگاه‌ها و فرایندها
-آزمون‌های غیرمخرب
-
-در زمینه ساخت و تولید
-فرایندهای ماشین‌کاری سنتی
-فرایندهای ماشین‌کاری نوین
-فرایندهای شکل‌دهی فلزها
-طراحی و ساخت قالب‌ها
-روش‌های اتصال و جوشکاری
-عملیات حرارتی
-روش‌های ریخته‌گری
-مترولوژی و سیستم‌های اندازه‌گیری
-
-زمینه‌های نوین
-فناوری نانو
-مهندسی سیستم‌های انرژی
-سیستم‌های میکرو الکترومکانیکی و سیستم‌های نانو الکترومکانیکی (حسگری و عملگری) 
-باتری‌های الکتریکی
-میکروتوربوماشین‌ها
-پیل‌های سوختی
-انرژی‌های نو
-دینامیک سیالات محاسباتی
-پلاستیسیته محاسباتی
-پرینترهای سه‌بعدی
-روش اجزاء محدود غیر خطی
-الاستیسیته
-خستگی
-مکانیک محیط‌های پیوسته
-مکانیک ضربه
-کنترل فازی
-کنترل مقاوم
-کنترل تصادفی
-کنترل سیستم‌های غیر خطی
-کنترل بهینه
-اینترنت اشیاء
-ارتعاشات سیستم‌های غیر خطی
-ارتعاشات سیستم‌های پیوسته
-ارتعاشات سیستم‌های تصادفی
-عیب‌یابی سیستم‌های مکانیکی
-روش‌های برداشت انرژی
-دینامیک تحلیلی
-دینامیک مولکولی
-مکانیک مداری
-آلودگی هوا
-مواد هوشمند
-روباتیک
-روتور دینامیک
-روان کاری
-سیستم‌های دارو رسانی در ابعاد نانو
-سیستم‌های میکرو و نانو سیالاتی
-نانوکامپوزی��‌ها، نانوکریستال‌ها، نانولوله‌های کربنی
-ربات
-مکاترونیک
-یاتاقان‌های مغناطیسی
-بیومکانیک
-سیستم‌های کنترل
-
-آینده شغلی مهندسی مکانیک
-چشم‌انداز شغلی مهندسان مکانیک، امیدبخش و با استحکام است. برای مثال، در ایالات متحد آمریکا، رشد شغل‌ها و حرفه‌های مربوط به مهندسی مکانیک، هر سال حدود ۱۶ ٪ (۳۵ هزار شغل) است و انتظار می‌رود این آهنگ رشد تا سال‌های آینده حفظ شود. 
-مهندسان مکانیک از روزگاران گذشته تا به امروز، اغلب در بخش‌های صنعتی زیر نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند: 
-هوا فضا، خودروسازی، واحدهای شیمیایی، فناوری نانو، رایانه و الکترونیک، ساختمان‌سازی، انواع فراورده‌های مصرفی، انرژی، رباتیک، مشاوره مهندسی و بخش‌های دولتی. همچنین صنعت پزشکی و داروسازی، فرصت‌های شغلی هیجان‌انگیزی را برای مهندسان مکانیک به وجود آورده‌اند تا نیروها و دانش‌های زیستی را در هم بیامیزند. 
-همچنین فرصت شغلی این رشته در ایران نسبت به رشته‌های دیگر بسیار مناسب است. 
-
-نرم‌افزارهای کاربردی مهندسی مکانیک
-
-SolidWorks (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت سه‌بعدی ۳ D CAM / CAD / CAE) 
-Catia (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت سه‌بعدی ۳ D CAD / CAM / CAE) 
-NX (Unigraphics) (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت سه‌بعدی ۳ D CAD / CAM / CAE) 
-Creo (Pro / Engineer) (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت سه‌بعدی ۳ D CAD / CAM / CAE) 
-Autodesk inventor (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت سه‌بعدی ۳ D CAD) 
-Solid Edge (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت سه‌بعدی ۳ D CAD) 
-Microstation (نرم‌افزار طراحی قطعات به‌صورت دو بعدی ۲ D CAD) 
-Autodesk Autocad (نرم‌افزار طراحی به‌صورت دو بعدی ۲ D CAD) 
-Autodesk Autocad Mechanical (نرم‌افزار طراحی قطعات مکانیکی) 
-Autodesk Autocad MEP (نرم‌افزار ترسیم نقشه تأسیسات ساختمان) 
-Autodesk Autocad P&ID (نرم‌افزار ترسیم نقشه پایپینگ و ابزار دقیق) 
-Autodesk Autocad Plant (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-PowerShape (نرم‌افزار مدلسازی تولید قطعات CAD برای نرم‌افزار PowerMill) 
-PowerMill (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-MasterCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-SurfCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-EdgeCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-SolidCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-ArtCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-Esprit (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-FeatureCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-SmartCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-TopCAM (نرم‌افزار تولید به کمک کامپیوتر CAM) 
-TopSolid (نرم‌افزار مدلسازی تولید قطعات CAD برای نرم‌افزار TopCAM) 
-Ansys (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-Abaqus (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-Comsol Multiphysics (FEMLAB) (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-MSC Nastran (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-MSC Patran (نرم‌افزاری برای مدلسازی و ایجاد مدل هندسی برای نرم‌افزار Nastran) 
-Autodesk Simulation Mechanical (ALGOR) (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-ADINA (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-NISA (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-CosmosWorks (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-LMS Samcef (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-MSC Marc (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-++CSM (نرم‌افزار تحلیل تنش به روش اجزاء محدود FEM) 
-++CAA (نرم‌افزار شبیه‌سازی پدیده‌های آیروآکوستیکی) 
-MSC Actran (نرم‌افزار شبیه‌سازی پدیده��های آکوستیکی) 
-MSC Sinda (نرم‌افزار حل مسائل حرارتی پیشرفته به روش اجزاء محدود FEM) 
-FEHT (نرم‌افزار حل مسائل حرارتی پیشرفته به روش اجزاء محدود FEM) 
-Fluent (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-Gambit (نرم‌افزاری برای مدلسازی و ایجاد مدل هندسی برای نرم‌افزار Fluent) 
-+STAR-CCM (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-++FLO (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-++CFD (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-FLOW- ۳ D (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-OpenFoam (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-fidap (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-ANSYS CFX (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-ANSYS POLYFLOW (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-Autodesk Simulation CFD (CFDesign) (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-CosmosFlowWorks (نرم‌افزار تحلیل جریان سیال به روش دینامیک سیالات محاسباتی CFD) 
-MSC Adams (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های دینامیکی MBD) 
-LMS Dads (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های دینامیکی MBD) 
-Visual Nastran ۴ D (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های دینامیکی MBD) 
-SimWise ۴ D (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های دینامیکی MBD) 
-Working Model ۲ D (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های دینامیکی MBD) 
-CosmosMotion (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های دینامیکی MBD) 
-Ansys LS-DYNA (نرم‌افزار شبیه‌سازی پدیده‌های دینامیکی پیچیده مانند ضربه، انفجار، …) 
-Ansys Autodyn (نرم‌افزار شبیه‌سازی پدیده‌های دینامیکی پیچیده مانند ضربه، انفجار، …) 
-MSC Dytran (نرم‌افزار شبیه‌سازی پدیده‌های دینامیکی پیچیده مانند ضربه، انفجار، …) 
-Matlab (نرم‌افزار محاسبات ریاضی و مهندسی) 
-Mathcad (نرم‌افزار محاسبات ریاضی و مهندسی) 
-Maple (نرم‌افزار محاسبات ریاضی و مهندسی) 
-Mathematica (نرم‌افزار محاسبات ریاضی و مهندسی) 
-Scilab (نرم‌افزار محاسبات ریاضی و مهندسی) 
-PDMS (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-PDS (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-MPDS ۴ (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-SmartPlant (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-AutoPlant (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-COADE CADWorx (نرم‌افزار طراحی پلنت) 
-COADE PV Elite (نرم‌افزار طراحی مخازن تحت فشار) 
-COADE TANK (نرم‌افزار طراحی مخازن ذخیره) 
-COADE CAESAR II (نرم‌افزار تحلیل تنش پایپینگ) 
-AutoPipe (نرم‌افزار تحلیل تنش پایپینگ) 
-CaePipe (نرم‌افزار تحلیل تنش پایپینگ) 
-CATT ۲ (نرم‌افزار جداول ترمودینامیکی) 
-EES (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های ترمودینامیکی و حرارتی) 
-Thermo-Calc (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل سیستم‌های ترمودینامیکی و حرارتی) 
-Thermoflow (نرم‌افزار طراحی و شبیه‌سازی نیروگاه‌های حرارتی) 
-Carrier HAP (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-Trane TRACE ۷۰۰ (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-Rhvac (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-Chvac (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-HeatCAD (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-LoopCAD (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-CADVent (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-MagiCAD (نرم‌افزار طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع) 
-TRNSYS (نرم‌افزار تحلیل سیستم‌ها�� انرژی) 
-eQUEST (نرم‌افزار تحلیل سیستم‌های انرژی) 
-Aspen EDR (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-Aspen B-Jac (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-Aspen HTFS (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-Aspen HX-Net (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-SimSci HEXTRAN (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-HTRI Xchanger Suite (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-UniSim Heat Exchangers (نرم‌افزار طراحی مبدلهای حرارتی) 
-CFTurbo (نرم‌افزار طراحی توربوماشین) 
-Numeca FINE / Turbo (نرم‌افزار طراحی توربوماشین) 
-Concepts NREC (نرم‌افزار طراحی توربوماشین) 
-ANSYS Vista TF (نرم‌افزار طراحی توربوماشین) 
-TURBOdesign (نرم‌افزار طراحی توربوماشین) 
-Autodesk Alias Automotive (نرم‌افزار طراحی بدنه خودرو) 
-AVL FIRE (نرم‌افزار طراحی موتور خودرو) 
-GT Suite (نرم‌افزار طراحی موتور خودرو) 
-Engine Analyzer Pro (نرم‌افزار طراحی موتور خودرو) 
-CarSim (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل دینامیکی حرکت خودرو) 
-ADVISOR (نرم‌افزار شبیه‌سازی و تحلیل دینامیکی حرکت خودرو) 
-AirCAD (نرم‌افزار طراحی هواپیما) 
-SpaceCAD (نرم‌افزار طراحی هواپیما) 
-XFLR ۵ (نرم‌افزار طراحی هواپیما) 
-RcCAD (نرم‌افزار طراحی هواپیما) 
-Autoship (نرم‌افزار طراحی کشتی) 
-NavCAD (نرم‌افزار طراحی کشتی) 
-Shipconstructor (نرم‌افزار طراحی کشتی) 
-Tribon (نرم‌افزار طراحی کشتی) 
-Robotics Developer studio (نرم‌افزار طراحی ربات) 
-Webots (نرم‌افزار طراحی ربات) 
-Automation Studio (نرم‌افزار طراحی مدارهای هیدرولیک و پنوماتیک) 
-Festo Fluidsim (نرم‌افزار طراحی مدارهای هیدرولیک و پنوماتیک) 
-Autodesk Simulation Moldflow (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند تزریق پلاستیک) 
-FLOW- ۳ D THERMOSET (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند تزریق پلاستیک) 
-Moldex ۳ D (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند تزریق پلاستیک) 
-Deform (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند شکل‌دهی) 
-Autoform (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند شکل‌دهی) 
-Qform (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند شکل‌دهی) 
-PAM-STAMP (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند شکل‌دهی) 
-Procast (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند ریخته‌گری) 
-Autocast (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند ریخته‌گری) 
-FLOW- ۳ D CAST (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند ریخته‌گری) 
-STAR-Cast (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند ریخته‌گری) 
-SUTCast (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند ریخته‌گری) 
-MAGMA (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند ریخته‌گری) 
-WeldPlanner (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند جوشکاری) 
-SYSWELD (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند جوشکاری) 
-Simufact welding (نرم‌افزار شبیه‌سازی فرایند جوشکاری) 
-Piping systems fluid flow (نرم‌افزار تحلیل جریان پایپینگ) 
-Pipenet (نرم‌افزار تحلیل جریان پایپینگ) 
-Pipeflow (نرم‌افزار تحلیل جریان پایپینگ) 
-Pipesys (نرم‌افزار تحلیل جریان پایپینگ) 
-Pipesim (نرم‌افزار تحلیل جریان پایپینگ) 
-Pipephase (نرم‌افزار تحلیل جریان پایپینگ) 
-Epanet (نرم‌افزار طراحی لوله‌کشی منطقه‌ای و شهری) 
-FlowMaster (نرم‌افزار تحلیل جریان کانال) 
-MSK Channel (نرم‌افزار تحلیل جریان کانال) 
-AULOS (نرم‌افزار تحلیل جریان کانال) 
-HEC-RAS (نرم‌افزار تحلیل جریان کانال) 
-Primavera (نرم‌افزار مدیریت و کنترل پروژه) 
-MS Project (نرم‌افزار مدیریت و کنترل پروژه) 
-Minitab (نرم‌افزار کنترل کیفیت آماری) 
-SAS (نرم‌افزار کنترل کیفیت آماری) 
-
-رشته‌های مرتبط
-مهندسی مکانیک شباهت‌های زیادی با مهندسی هوافضا، مهندسی مکاترونیک و مهندسی خودرو دارد. همچنین با رشته‌هایی مانند مهندسی عمران، مهندسی راه‌آهن، مهندسی برق، مهندسی پزشکی (بیومکانیک)، مهندسی متالورژی، م��ندسی رباتیک، مهندسی شیمی، مهندسی نفت، مهندسی دریا، مهندسی صنایع، مهندسی معدن و مهندسی مکانیک بیوسیستم مرتبط است و هم‌پوشانی دارد. 
-
-مهندسان مکانیک معروف
-
-جیمز وات (۱۷۳۶ – ۱۸۱۹): تکمیل‌کننده موتور بخار و پدر انقلاب صنعتی. 
-گوتلیب دایملر (۱۸۳۴ – ۱۹۰۰): مهندس و طراح صنعتی، به همراه می‌باخ مخترع اولین موتور سیکلت (دوچرخه موتور دار) و پیشرو در گسترش موتورهای احتراق داخلی، پدر بزرگ موتورهای احتراق داخلی. 
-کارل بنز (۱۸۴۴ – ۱۹۲۹): مخترع موتورهای دیزلی و بنیان‌گذار موتورهای احتراق داخلی (هم‌دوره با دایملر و می‌باخ) و سازنده اولین خودروی تجاری، مبدع پدال گاز در خودرو و سیستم جرقه زنی با استفاده از شمع و باتری، مخترع کلاچ و مکانیزم تعویض دنده، کاربراتور و رادیاتور نیز از اختراعات اوست. 
-ویلهلم می‌باخ (۱۸۴۶ – ۱۹۲۹): مهندس و طراح صنعتی، صاحب نشان می‌باخ، همکاری با دایملر در ساخت موتورهای احتراق داخلی و موتورهای چهار زمانه، دارنده دکترای افتخاری از دانشگاه اشتوتگارت، عضو افتخاری انجمن مهندسین آلمان. 
-فردیناند پورشه (۱۸۷۵ – ۱۹۵۱): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی پورشه. 
-فرانتس جوزف پوپ (۱۸۸۶ – ۱۹۵۴): یکی از سه بنیان‌گذار شرکت خودروسازی ب ام و. 
-آگوست هورش (۱۸۶۸ – ۱۹۵۱): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی آئودی. 
-آدام اوپل (۱۸۳۷ – ۱۸۹۵): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی اوپل. 
-انزو فراری (۱۸۹۸ – ۱۹۸۸): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی فراری. 
-فروچیو لامبورگینی (۱۹۱۶ – ۱۹۹۳): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی لامبورگینی. 
-اتوره بوگاتی (۱۸۸۱ – ۱۹۴۷): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی بوگاتی. 
-آرماند پژو (۱۸۴۹ – ۱۹۱۵): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی پژو. 
-آندره سیتروئن (۱۸۷۸ – ۱۹۳۵): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی سیتروئن. 
-لوئی رنو (۱۸۷۷ – ۱۹۴۴): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی رنو. 
-ویلیام سی. دورانت (۱۸۶۱ – ۱۹۴۷): بنیان‌گذار شرکت جنرال موتورز. 
-هنری فورد (۱۸۶۳ – ۱۹۴۷): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی فورد. 
-لوئیس شورولت (۱۸۷۸ – ۱۹۴۱): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی شورولت. 
-دیوید دانبار بیوک (۱۸۵۴ – ۱۹۲۹): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی بیوک. 
-والتر کرایسلر (۱۸۷۵ – ۱۹۴۰): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی کرایسلر. 
-هنری‌ام. لیلند (۱۸۴۳ – ۱۹۳۲): بنیان‌گذار شرکت‌های خودروسازی کادیلاک و لینکلن. 
-کیشیرو تویودا (۱۸۹۴ – ۱۹۵۲): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی تویوتا. 
-یوشیسوکه آیکاوا (۱۸۸۰ – ۱۹۶۷): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی نیسان. 
-جوجیرو ماتسودا (۱۸۷۵ – ۱۹۵۲): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی مزدا. 
-سوییشیرو هوندا (۱۹۰۶ – ۱۹۹۱): بنیان‌گذار شرکت خودروسازی هوندا. 
-چستر کارلسون (۱۹۰۶ – ۱۹۶۸): دستگاه زیراکس از نوآوری‌های اوست. 
-ساموئل کلت (۱۸۱۴ – ۱۸۶۲): سازنده اسلحه کلت. 
-آیزاک سینگر (۱۸۱۱ – ۱۸۷۵): سازنده نخستین چرخ خیاطی خانگی. 
-رودولف دیزل (۱۸۵۸ – ۱۹۱۳): سازنده موتورهای معروف دیزل که با گازوئیل کار می‌کنند. 
-نیکلاس اتو (۱۸۳۲ – ۱۸۹۱): مهندس و مخترع اولین موتور احتراق داخلی با بازدهی مطلوب، تعمیم دهنده مفهوم چهار زمانه به موتورهای احتراق داخلی. 
-فلیکس وانکل (۱۹۰۲ – ۱۹۸۸): مخترع موتور دورانی وانکل. 
-ویلیس کریر (۱۸۷۶ – ۱۹۵۰): مخترع تهویه مطبوع
-نیکولا تسلا (۱۸۵۶ – ۱۹۴۳): مخترع جریان برق متناوب
-
-جستارهای وابسته
-مهندسی ساخت و تولید
-مهندسی خودرو
-مهندسی مکاترونیک
-مهندسی سیستم‌های انرژی
-بیومک��نیک
-نرم‌افزارهای رشته مهندسی مکانیک شاخه CAD و CAE
-نرم‌افزارهای رشته مهندسی مکانیک شاخه CAM
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-انجمن مهندسان مکانیک ایران
-مهندسی مکانیک در دانشگاه ایالتی اوهایو
-
-طراحان مکانیک
-شهر بلخ (، Bakhlo) یا شهر باختر یا باکترا یا بکتریا (، Báktra؛ لاتین: Bactra) که به نام زری‌اسپه (Zariaspa) نیز آمده‌است، از شهرهای مهم افغانستان که امروزه در فاصله ۲۰ کیلومتری از مزار شریف مرکز ولایت بلخ در شمال افغانستان واقع شده‌است. این شهر پایتخت دولت یونانی باختر بود. بلخ از شروع تاریخ نخستین، مرکز باستانی بودیسم، اسلام و زرتشت و یکی از شهرهای مهم ولایت خراسان بزرگ در گذشته بوده‌است. 
-
-این شهر باستانی بیشتر به عنوان مرکز و پایتخت باکتریا یا تخارستان شناخته می‌شد. مارکو پولو بلخ را به عنوان «شهری باشکوه و بزرگ» توصیف کرده‌است. اکنون از بلخ جز انبوهی از ویرانه‌ها، در حدود ۱۲ کیلومتری کناره راست رودخانه بلخ چیزی باقی نمانده‌است. 
-
-نام
-
-نام باختری بلخ به‌صورت (βαχλο) است. در متون پارسی میانه به‌صورت باکسل (𐭡𐭠𐭧𐭫) به زبان پارسی باستان به‌شکل باختری (𐎲𐎠𐎧𐎫𐎼𐎡𐏁) در زبان اوستایی به‌صورت (𐬠𐬁𐬑𐬜𐬌‎) به زبان سانسکریت بلهیکه (Bahlīka) و در زبان ارمنی (Bahl) آمده‌است. 
-
-پیشینه
-
-باختر (باکتر) به قولی کهن‌ترین شهر تاریخ جهان است که پیشینه آن به هزاران سال قبل از میلاد برمی‌گردد و یکی از شهرهای مهم پادشاهی ایران باستان بود. 
-
-باختر (باکتر) نخستین شهری است که قبایل ایرانی از بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۱۵۰۰ قبل از میلاد از شمال آمو دریا به آن نقل‌مکان کردند. عربها به دلیل دیرینگی این شهر، آن را ام‌البلاد یا مادر شهرها خوانده‌اند. این شهر به‌طور سنتی مرکز زرتشتیان بود. نام زریاسپا، که یا یک نام جایگزین برای بلخ یا بخشی از شهر است، ممکن است از آتشکده مهم زرتشتیان آذر-آسپ گرفته‌شده باشد. بلخ به عنوان مکانی که زرتشت برای نخستین بار دین خود را موعظه می‌کرد، و همچنین مکانی که درگذشت، قلمداد می‌شد. 
-
-از آنجا که هندوایرانی‌ها اولین پادشاهی خود را در بلخ بنا کردند (باکتریا، بکتر، داکسیا، بوخدی) برخی از محققان بر این باورند که از این منطقه بود که موج‌های مختلف هندوایرانیان (اقوام آریایی) به شمال‌شرقی ایران و منطقه سیستان پخش شدند. تغییرات آب و هوایی منجر شد که این منطقه که در زمان باستان بسیار حاصل‌خیز بود، به بیابان تبدیل شود. در افسانه‌ها تأسیس این شهر به کیومرث، اولین پادشاه جهان در اساطیر ایرانی نسبت داده شده‌است؛ و حداقل مسلم است که در اوایل رقیب شوش، اکباتانا، نینوا و بابل بود. 
-
-دوران پیشاتاریخ
-
-بیشتر از ۲۰ ٫ ۰۰۰ ابزار سنگی بدست‌آمده از آق‌کپرک (در ولایت بلخ) آن‌چنان ماهرانه ساخته شده‌اند که باستان‌شناسان اغلب از سازندگان این ابزار در آق‌کپرک به عنوان «میکل‌آنجلوهای دوره پارینه‌سنگی فوقانی» یاد می‌کنند. آثار بدست‌آمده از آق‌کپرک متعلق به یک دوره فرهنگی است که ۵۰۰۰ سال، از حدود ۲۰ ٫ ۰۰۰ تا ۱۵ ٫ ۰۰۰ سال پیش طول کشید. در دوره‌ای که هنرمندی ناشناس چهره یک مرد (یا یک زن؟) بر روی سنگ آهک کوچکی تراشیده - و یکی از نخستین ترسیم‌های چهره انسان ساخت دست است که به ما رسیده‌است. 
-
-اگرچه ترسیم‌هایی دیگر از استخوان و سفال در چکسلواکیا و فرانسه در دوره‌ای مشابه ساخته شده‌اند، اما بقایای حجاری‌های آق‌کپرک هنوز یکی ��ز قدیمی‌ترین ترسیم‌های شناخته‌شده از چهره انسان است که تا به کنون کشف شده‌است. اما چرا این کنده‌کاری صورت گرفته؟ شاید پاسخ این پرسش را هرگز نیابیم. 
-
-دوران باستان
-
-شهرنشینی باستانی مرگوش و بلخ همچنین شناخته‌شده به عنوان تمدن آمودریا برجسته‌ترین تمدن باستانی فرهنگ عصر برنز در آسیای میانه است، که قدمت آن تقریبا حدود ۲۲۰۰ – ۱۷۰۰ پیش از میلاد است. گستره این تمدن بزرگ شامل نمازگاه تپه در ترکمنستان امروزی، باخلو در شمال افغانستان، جنوب ازبکستان و تاجیکستان غربی، در منطقه بلخ باستان (باکتریا) می‌باشد. این مکان‌ها توسط ویکتور سیریانیدی (۱۹۷۶) باستان‌شناس شوروی کشف و نامگذاری شد. باکتریا نام یونانی ناحیه باخلو (بلخ امروزی) در شمال افغانستان کنونی بود و مرگوش نام یونانی ساتراپی فارسی مارگو به مرکزیت مرو در ترکمنستان امروزی بود. 
-
-مورخ قدیم یونان ستیاس در ۴۰۰ پیش از میلاد (به دنبال دیودور سیسیلی) ادعا کرد که نینوس پادشاه افسانه‌ای آشور، اوکسیارت پادشاه باختر را در سال ۲۱۴۰ پیش از میلاد (۱۰۰۰ سال قبل از جنگ تروا) شکست داده‌است. از زمان کشف رمزگشایی خط میخی در قرن نوزدهم، کشف سوابق واقعی دولت‌های یونانی بلخ و آشور امکان‌پذیر شد. با این حال، مورخان ارزش کمی برای این دولت یونانی قائل هستند. 
-
-به گفته برخی از نویسندگان، باختر میهن قبایل هند و اروپایی بود که حدود ۲۵۰۰ – ۲۰۰۰ قبل از میلاد به جنوب‌غربی سوی ایران امروز و شمال غربی سوی هند و پاکستان امروزی نقل‌مکان کردند. که بعدا به ساتراپی‌های شمالی شاهنشاهی هخامنشی تبدیل شد. پیامبر زرتشت در این مناطق، جایی که خاک حاصل‌خیز بلخ توسط صحرای توران احاطه شده بود، متولد شد و اولین پیروان خود را بدست آورد. زبانی که آن‌ها صحبت می‌کردند اوستایی بود، زبان قدیمی‌ترین بخشهای اوستای زرتشتی و یکی از زبان‌های قدیمی هند و اروپایی. 
-
-زمانی نظریه اینکه باختر جزو امپراتوری مادها بوده توسط‌ای. هرزفیلد پیشنهاد شد. در قرن ۶ پیش از میلاد باختر توسط کوروش به امپراتوری هخامنشی ضمیمه شد و همراه با مرگوش دوازدهمین ساتراپی هخامنشیان را تشکیل داد. پس از اینکه داریوش سوم توسط اسکندر بزرگ شکست خورد و در هرج و مرج بعدی کشته شد، قاتل وی بسوس، ساتراپ باختر، سعی کرد نقشه استقلال باختر را در ساتراپی خود سازمان دهد اما توسط دیگر جنگ سالاران اسیر شده و به اسکندر تحویل داده شد. 
-
-اسکندر مقدونی سغدیانه و پارس را فتح کرد. با این حال، در جنوب، قبل از اینکه به آمودریا برسد، با مقاومت شدیدی برخورد نمود. پس از دو سال جنگ باختر توسط مقدونی‌ها اشغال شد، اما اسکندر هرگز با موفقیت مردم را تحت سلطه خود درآورده نتوانست. پس از مرگ اسکندر، سرانجام امپراتوری مقدونیه بین ژنرال‌های اسکندر تقسیم‌شده، باختر جزو قلمرو سلوکوس اول، بنیانگذار امپراتوری سلوکی شد. 
-
- «ثروتمندترین امپراطوری معروف هزار شهر باختر» 
-
-سلوکوس بدنبال ادامه سیاست‌های اسکندر با اپامه دختر اسپیتامن یکی از دشمنان اسکندر در سرزمین باختر ازدواج کرد. تا سلسله‌ای را بنیان نهد که آمیزه‌ای از نژاد ایرانی و مقدونی باشد. او جهت ایجاد وحدت در قلمرو خود، به احداث شهرهای یونانی‌نشین پرداخت. مشکلاتی که امپراتوری سلوکی با آن مواجه بود، جنگ با بطلیموس دوم مصر بود. این جنگ به دیودتس، والی باختر فرصت لازم برای اعلام استقلال (حدود ۲۵۵ پ. م) را داد. وی سغدیانه را تسخیر نموده پادشاهی یونانی بلخ را بنیانگذاری نمود. دیودتس و جانشینان وی توانستند خود را در برابر حملات سلوکی‌ها حفظ کنند به ویژه از حملات آنتیوخوس سوم بزرگ، که در نهایت وی را شکست دادند (حدود ۱۹۰ پیش از میلاد). 
-
-یونانیان بلخ چنان قدرتمند بودند که توانستند قلمرو خود را تا هند گسترش دهند: 
-
-یونانیانی که باعث شورش باختر شدند، تصمیم بر این داشتند تا حکومت مستقلی ایجاد کنند. آن‌ها موفق شدند و دولت‌های یونانی بلخ وهند را تأسیس کردند، همان‌طور که آپولودور دمشقی می‌گوید: 
-
-بودیسم
-شهر بلخ بخاطر دو راهب بزرگ بودایی افغانستان - تروپوسا و بهالیکا در کشورهای بودایی مشهور است. دو استوپا بر فراز مقبره آن‌ها وجود دارد. طبق یک افسانه، بوداییسم توسط بالیکا، شاگرد بودا در بلخ معرفی شد و این شهر نام خود را از او گرفته‌است. وی یک بازرگان منطقه بود و از بوده گایا آمده بود. در ادبیات، بلخ به عنوان Balhika ,Valhika یا Bahlika نام‌برده شده‌است. اولین ویهارا در بلخ پس از بازگشت بالیکا بعد از راهب شدن برای وی ساخته شد. هنگامی‌که شوان‌زانگ در سال ۶۳۰ از بلخ بازدید کرد، آنجا یک مرکز شکوفای هینایانا بودیسم بود. طبق خاطرات شوان‌زانگ، در زمان بازدید وی در قرن هفتم میلادی، حدود صد صومعه بودایی در این شهر یا مجاورت آن وجود داشته‌است. ۳۰۰۰ راهب و تعداد زیادی استوپا و سایر بناهای مذهبی وجود داشتند. 
-
-یهودیت
-همان‌طور که مورخ عرب المقریزی ثبت کرده‌است، یک جامعه یهودی باستان در بلخ وجود داشته‌است، این جامعه با انتقال یهودیان به بلخ توسط پادشاه آشور سناخریب تأسیس شده‌است. جغرافیدانان عرب به وجود باب‌الیهود (دروازه یهودیان) و الیهودیه (شهر یهودی) در بلخ گواهی کرده‌اند. روایات اسلامی بیان می‌کنند که پیامبر ارمیا به بلخ گریخت و حزقیال در آنجا دفن شد. این اجتماع یهودی در قرن یازدهم مورد توجه قرار گرفت زیرا یهودیان این شهر مجبور شدند باغی را برای سلطان سلطان محمود غزنوی نگهداری کنند که برای آن مالیات ۵۰۰ درهم پرداخت کردند. طبق تاریخ شفاهی یهودیان، تیمور یک چهارم شهر را به یهودیان بلخ با یک دروازه برای بستن آن داد. 
-
-جامعه یهودیان در بلخ تا اواخر قرن نوزدهم گزارش می‌شد، در حالی که یهودیان هنوز در یک محله ویژه شهر سکونت داشتند. 
-
-حمله اعراب مسلمان
-
-نخستین حمله مسلمانان به بلخ در سال ۶۵۲ م. (۳۲ ه‍. ق) به سرکردگی احنف بن قیس بود. در سال ۴۳ ه‍. ق دوباره بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان قتیبة بن مسلم (متوفی بسال ۹۶ ه‍. ق) بود که کاملا مغلوب آنان شد. در دوره اعراب، یعنی در قرون وسطی، بلخ همراه با هرات، نیشابور و مرو یکی از چهار قسمت (چهار ربع) خراسان بود. 
-
-در سال ۱۱۸ ه‍. ق اسدبن عبدالله قسری پایتخت خراسان را از مرو به بلخ انتقال داد و شهر رونق یافت. در سال ۲۵۶ ه‍. ق این شهر بتصرف یعقوب لیث صفاری درآمد. در سال ۲۸۷ ه‍. ق عمرو لیث صفاری نزدیک بلخ مغلوب اسماعیل سامانی شد و به قتل رسید و بلخ تحت حکومت سامانی درآمد. در سال ۴۵۱ ه‍. ق سلجوقیان تصرفش کردند و در سال ۵۵۰ ه‍. ق بدست ترکان غز افتاد. در سال ۶۱۷ ه‍. ق) با وجود اینکه بلخ تسلیم چنگیز مغول شد، مغولان همه مردم شهر از زن و مرد و کودک را از شهر بیرون آورده و همه را کشتند به‌طوری که تا مدت‌ها حیوانات وحشی از گوشت آن‌ها تغذیه می‌کردند و سپس شهر را آتش زده و کاملا تخریب نمودند. در دوره تیموریان (۷۷۱ – ۹۱۱ ه‍. ق) تا اندازه‌ای شکوه گذشته را بازیافت ولی پس از بنای مزارشریف در بیست کیلومتری آن، بلخ رو به انحطاط گذاشت. خرابه‌های بلخ قدیم اکنون ناحیه وسیعی را اشغال کرده‌است. 
-
-در منابع تاریخی به خاطر موقعیت فرهنگی و تمدنی بلخ از آن به نام‌های مختلف یاد شده‌است؛ مثلا بلخ گزین، بلخ الحسنا، ام‌البلاد، ام‌القرا، بلخ بامی، قبه الاسلام، دارالفقاهه، دارالاجتهاد…
-
-جهانگردان اروپایی و فارسی‌زبان، بلخ را انبار مهمی برای کالاهای عبوری در آسیای میانه در نخستین سال‌های سده ۱۹ م به‌شمار آورده‌اند. این شهر، در مرز میان بیابان‌های بی‌درخت و زمین‌های سرسبز، در شمال هندوکش و جنوب آمودریا، زمانی بسیار آبادان بود و آب شهر از طریق شبکه‌ای مرکب از ۱۸ جوی پخش می‌شد که دره‌های شهر را به هم پیوند می‌داد. بلخ در برخوردگاه جاده‌های کاروانی واقع بود که از جنوب به هند، از غرب به ایران، و از شرق به چین کشیده می‌شد. کاروان‌های بی‌شماری از طریق این شهر، که به عنوان بازاری در آسیای برای خرید و فروش اسب شهرت داشت، رفت‌وآمد می‌کردند. 
-
-مکان‌های باستانی
-
-بناهای اولیه بودایی دوام نسبتا بیشتری به بناهای اسلامی داشته‌اند مثل تخت رستم. طول آن ۴۶ متر عرض ۲۷ متر و ارتفاع ۱۵ متر است. چهار طاق مدور در داخل غرق‌شده و چهار خروجی از بیرون به داخل طراحی شده‌است. پایه ساختمان از آجرهای خشک‌شده در برابر آفتاب با ۶۰ سانتی‌متر مربع مساحت و ۱۰۰ تا ۱۳۹ میلی‌متر ضخامت ساخته شده‌است. تخت رستم در نقشه به صورت گول شکل و دارای اضلاع ناهموار است. ظاهرا از گل پیس (یعنی گلی مخلوط با کاه و گودال) ساخته شده‌است. ممکن است در این ویرانه‌ها ناوا ویهارا را که توسط دیپلومات چینی ژانگ چیان توصیف شده‌است، بشناسیم. بقایای بسیاری از برج‌های دیگر نیز در سایت وجود دارد. 
-
-تپه‌های مخروبه به سمت جاده مزار شریف احتمالا نشان‌دهنده مکان شهری است که هنوز قدیمی‌تر از آن است که بلخ امروزی در آن قرار دارد. 
-
-دیگر
-امروزه جدا از ویرانه‌ها و استحکامات باستانی در بله مکان‌های دیدنی زیادی دیگر نیز زیادی دیده می‌شود: 
-مدرسه سید سبحان قلی خان. 
-بالاحصار بلخ، زیارتگاه و مسجد خواجه نصر پارسا. 
-آرامگاه شاعر رابعه بلخی. 
-مسجد نه گنبد (مسجد نو گنبد). این مسجد با تزئینات و کاشیکاری‌های عالی، که به آن مسجد حاجی پیاده نیز گفته می‌شود، اولین بنای یادبود اسلامی است که در افغانستان شناسایی شده‌است. 
-تخت رستم و تپه رستم
-
-موزه بلخ
-
-این موزه قبلا دومین موزه بزرگ کشور بود، اما مجموعه آثار آن در دوران اخیر دچار غارت شده‌است. 
-
-این موزه از ساختمانی مشترکی که با یک کتابخانه مذهبی دارد به موزه مسجد کبود نیز معروف است. این موزه ویرانه‌های باستانی بلخ، کلکسیون آثار هنری اسلامی از جمله قرآن قرن سیزدهم و نمونه‌هایی از هنرهای تزئینی و مردمی افغانستان را به نمایش می‌گذارد. 
-
-نقش فرهنگی
-بلخ همواره کانون علم و هنر و فرهنگ بوده و نقش عمده‌ای در توسعه زبان و ادبیات فارسی داشته‌است. علماء و فضلای بزرگی را در دامان خویش پرورانیده‌است. در فهرست زیر نام‌های تعدادی از این بزرگان که در بلخ زاده شده یا زیسته‌اند آمده‌است: 
-مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (رومی)، متولد بلخ، در قرن سیزدهم
-ابن‌سینا یا بوعلی، فیلسوف و دانشمند مشهور قرن دهم که پدرش بلخی بود
-ناصر خسرو قبادیانی
-امیر خسرو (دهلوی) که پدرش امیر سیف‌الدین از اینجا بود
-به گفته دولت شاه سمرقندی، منوچهری دامغانی متولد بلخ بود. 
-رشید الدین وطواط
-صانح بلخی
-شهید بلخی
-ابوالموید بلخی
-ابوشکور بلخی
-معروفی بلخی شاعران اولیه قرن ۹ یا ۱۰
-رابعه بلخی، اولین شاعر زن در تاریخ شعر فارسی، در قرن دهم و در بلخ می‌زیست. 
-عنصری بلخی، شاعر قرن ۱۹ یا ۱۱
-انوری، قرن دوازدهم، در بلخ زندگی می‌کرد و آنجا درگذشت. 
-دقیقی بلخی، ابومنصور محمدبن احمد دقیقی بلخی، متولد بله و اولین سراینده شاهنامه معروف
-
-افراد مشهور دیگر
-ابراهیم ابن ادهم، صوفی و حاکم مشهور بلخ
-ابو مسلم خراسانی، سردار جنگی و از ساقطان خلافت امویان
-خالد ابن برمک، وزیر خلافت عباسی و از خانواده برجسته برمکیان
-ابوزید بلخی، عالم جغرافیدان، ریاضی‌دان، پزشک، روان‌شناس و دانشمند بلخی. 
-ابومعشر بلخی، منجم و ستاره‌شناس دربار عباسی و فیلسوف اسلامی
-حیوی بلخی، مفسر یهودی بخاران و منتقد انجیل
-ابن بلخی، نامی متعارف برای مورخ فارسی قرن ۱۲ و نویسنده کتاب فارسی فارس نما
-عبدالله، پدر ابن‌سینا و دانشمند اسماعیلی مذهب
-
-جستارهای وابسته
-خراسان
-باختر (بلخ) 
-بلخ در دانشنامه‌ها و واژه‌نامه‌های فارسی
-دیوان بلخ
-
-نگارخانه
-
-منابع
-
-دانشنامه ایرانیکا
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-وبگاه فارسی بی‌بی‌سی
-محمدامین زواری، جغرافیای تاریخی بلخ، بنیاد موقوفات افشار، تهران ۱۳۸۸، شابک:۹۷۸ - ۹۶۴ - ۶۰۵۳ - ۵۳ - ۳
-www. mazar-i-sharif. de
-
-بوداگرایی در افغانستان
-تاریخ افغانستان
-تاریخ ایران
-جای‌ها در شاهنامه
-شهرها در افغانستان
-شهرهای باستانی ایران
-شهرهای راه ابریشم
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در هزاره ۲ (پیش از میلاد) 
-مناطق مسکونی پیشین در افغانستان
-مناطق مسکونی در ولایت بلخ
-منطقه‌های تاریخی افغانستان
-ولسوالی‌های ولایت بلخ
-هنر و فرهنگ بودایی
-اسکندر سوم مقدونی (۲۰ یا ۲۱ ژوئیه ۳۵۶ پ. م – ۱۰ یا ۱۱ ژوئن ۳۲۳ پ. م) معروف به اسکندر بزرگ (کبیر) یا اسکندر ذوالقرنین پادشاه مقدونیه در یونان باستان بود. او در سال ۳۵۶ پیش از میلاد در شهر پلا متولد شد و تا سن ۱۶ سالگی تحت تعلیم ارسطو قرار داشت. اسکندر توانست تا پیش از رسیدن به سن سی‌سالگی یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌های دنیای باستان را شکل دهد که از دریای یونان تا هیمالیا گسترده بود. او در جنگ‌ها شکست‌ناپذیر می‌نمود. از اسکندر به‌عنوان یکی از ده فاتح بزرگ در سرتاسر تاریخ یاد می‌شود. او بانی اصلی گسترش فرهنگ و تمدن یونانی در جهان، آغاز عصر هلنیسم و پیدایش جاده ابریشم بود. 
-
-پس از آنکه پدر اسکندر، فیلیپ دوم مقدونیه، به قتل رسید، اسکندر در سال ۳۳۶ پ. م به جای او بر تخت سلطنت نشست. اسکندر کشوری نیرومند و ارتشی کارآزموده را از سلطنت پدرش به ارث می‌برد. سرلشکری یونان به او اعطا شد و او از این موهبت برای تحقق بخشیدن به بلندپروازی‌های نظامی پدرش نهایت استفاده را برد. در سال ۳۳۴ پ. م به آسیای صغیر که تحت کنترل هخامنشیان قرار داشت هجوم برد و سلسله نبردهایی را به راه انداخت که ده سال به درازا انجامیدند. اسکندر طی سلسله نبردهای سرنوشت‌سازی، به‌ویژه نبردهای ایسوس و گوگمل، اقتدار پارسیان در منطقه را در هم شکست. او متعاقبا داریوش سوم، شاهنشاه پارسی را به زیر کشید و بیشتر مناطق تحت کنترل هخامنشیان را تسخیر کرد. در آن زمان امپراتوری اسکندر گستره‌ای از دریای آدریاتیک تا رود سند را در بر می‌گرفت. 
-او را از آسیای صغیر تا مصر، «رهایی‌بخش» نامیدند و به سرعت وارد اساطیر، قصه‌ها و افسانه‌ها _از جمله قصه ذوالقرنین_ شد. به‌گزارش فلاویوس، او وارد اورشلیم شده و در معبد مقدس، قربانی تقدیم کرد و یهودیان را برای سکونت به اسکندریه دعوت نمود. به گزارش کتیبه‌های بابلی، پیش از اینکه وارد بابل شود، او را «شاه جهان» نامیدند و سجده‌کنان به استقبالش رفتند. 
-در سال ۳۲۶ قبل از میلاد اسکندر در پی دست‌یابی به «لبه دنیا و دریای بزرگ بیرونی» به هند لشکرکشی کرد اما بنا بر تقاضای لشکریانش، پیشروی را متوقف نمود و بازگشت. پس از استقرار دوباره در بابل، اسکندر تصمیم گرفت تا ناوگان خود را برای گسیل به عربستان آماده کند؛ ناوگان تجهیز شد، اما اسکندر چندماه پیش از حرکت، در سال ۳۲۳ پ. م، درگذشت. پس از مرگ اسکندر، وقوع جنگ داخلی میان بازماندگانش منجر به ازهم‌گسیختگی امپراتوری پهناور او و ظهور حکومت‌هایی شد که توسط سرداران و وارثانش، موسوم به دیادوخوی، اداره می‌شدند. 
-
-کشورگشایی‌های اسکندر موجب بروز پراکنش فرهنگی در دنیای آن روزها شد. او بیش از بیست شهر جدید بنیان گذاشت که نام اسکندر را بر خود داشتند و مشهورترینشان اسکندریه در مصر است. اسکندر با اسکان‌دادن مهاجران یونانی در جای‌جای متصرفات خود و به تبع آن با اشاعه فرهنگ یونانی در شرق باعث پدیدآمدن تمدن هلنیستی نوینی شد که وجهه‌هایی از آن حتی در رسوم و سنن امپراتوری روم شرقی در اواسط سده پانزدهم میلادی نیز مشهود بودند. اسکندر به‌سرعت به قهرمانی افسانه‌ای در همان ریخت و هیبت آشیل مبدل شد و در تاریخ و اساطیر فرهنگ‌های یونانی و غیریونانی نقش عمده و برجسته‌ای را بازی کرد. او به معیاری مبدل شد که سایر فرماندهان نظامی خود را در قیاس با او محک می‌زدند. مدارس نظامی در سرتاسر جهان همچنان تاکتیک‌های نظامی او را آموزش می‌دهند. 
-
-اسکندر پس از تسخیر تخت جمشید هفت سال حکومت نمود. از سال ۳۲۷ تا ۳۲۶ پیش از میلاد اسکندر به هندوستان لشکرکشی کرد. در سال ۳۲۳ پیش از میلاد اسکندر به بابل بازگشت و همان‌جا بیمار شده و نهایتا در سن ۳۲ سالگی از دنیا رفت. 
-
-نام‌شناسی
-
-اسکندر، عربی‌شده Ἀλέξανδρος (Aléxandros، الکساندروس) در یونانی باستان است که خود مشتق از یک بخش مصدری، ἀλέξειν (aléxein، الکسین) به‌معنی محافظت‌کردن یا پاسداری، و یک بخش اسمی، ἀνδρός (andrós، آندروس) به‌معنی بشر یا مردم است که روی‌هم‌رفته معانی‌ای همچون «محافظ مردم»، «پاسدار بشر»، «مدافع انسان‌ها» یا در شکل مصطلح ادبی خود در میان یونانیان، «قهرمانی برای حفاظت از بشر» را می‌سازد. 
-
-در اساطیر یونانی، لقب اسکندر به هرا، به‌عنوان «کسی که برای نجات سربازان می‌آید» گفته می‌شد. پاریس اسطوره‌ای نیز با لقب اسکندر شناخته می‌شد. 
-
-آغاز زندگی
-
-تبار و کودکی
-
-اسکندر در روز ششم از ماه باستانی یونانی، هکاتومبایون، که احتمالا متناظر با ۲۰ ژوئیه سال ۳۵۶ ق م است در شهر پلا، پایتخت پادشاهی یونانی مقدونیه باستان، زاده شد. پدر او، فیلیپ دوم، پادشاه مقدونیه بود و مادرش، المپیاس، دختر نئوپتولموس یکم، پادشاه اپیروس. المپیاس چهارمین همسر فیلیپ بود و با وجود آنکه فیلیپ هفت یا هشت همسر دیگر نیز داشت، المپیاس برای مدتی همسر اصلی او محسوب می‌شد احتمالا به این دلیل که اسکندر را به دنیا آورده بود. 
-
-درباره تولد و کودکی اسکندر چندین افسانه نقل کرده‌اند. بنا به گفته پلوتارک، زندگی‌نامه‌نویس یونان باستان، المپیاس در شب زفافش خواب می‌بیند که صاعقه‌ای به رحمش اصابت می‌کند و شعله‌ای را می‌افروزد که زبانه‌هایش «دور و نزدیک» را در بر می‌گیرند و سپس خاموش می‌شود. گفته می‌شود که فیلیپ نیز چندی پس از ازدواج با المپیاس خواب می‌بیند که رحم همسرش را با مهری که تصویر یک شیر بر آن نقش بسته‌است مهر و موم می‌کند. پلوتارک تفسیرهای گوناگونی برای این رؤیاها ذکر کرده‌است از جمله آنکه: المپیاس پیش از همبستری با فیلیپ باردار بوده‌است و این امر از مهر و موم کردن رحم او فهمیده می‌شود، یا اینکه زئوس پدر اسکندر بوده‌است. مفسران باستان درباره اینکه آیا المپیاس جاه‌طلب داستان اصل و نسب الوهی اسکندر را ترویج داده‌است متفق‌القول نیستند؛ برخی بر این باورند که او موضوع را به اسکندر گفته‌است و برخی دیگر نیز بر این عقیده‌اند که او اعلام این موضوع را بی‌عفتی می‌دانسته و سکوت اختیار کرده‌است. 
-
-در روز تولد اسکندر، فیلیپ در حال مهیا شدن برای محاصره شهر پوتیدایا در شبه‌جزیره خالکیدیکه بود. در همان روز فیلیپ اخباری دریافت کرد مبنی بر اینکه سردارش پارمنیون سپاهیان مختلط ایلیریا و پئونیا را شکست داده و اسب‌هایش در بازی‌های المپیک پیروز شده‌اند. همچنین گفته می‌شد که در این روز معبد آرتمیس در افسوس، یکی از عجایت هفت‌گانه جهان باستان، آتش گرفته و به تلی از خاک مبدل شده‌است. هگسیاس در این باره گفته که معبد آرتمیس خاکستر شده‌است زیرا که آرتمیس به قصد مراقبت از زاده‌شدن اسکندر معبد را ترک کرده بود. ممکن است چنین افسانه‌هایی در هنگامی‌که اسکندر به قدرت رسیده بود و احتمالا به دستور خود او رواج پیدا کرده باشند، تا اثباتی باشند بر قدرت مافوق بشری اسکندر و سرنوشت مقدر او برای سروری بر جهانیان از همان لحظه‌ای که نطفه‌اش بسته شد. 
-
-اسکندر را پرستاری به نام لانیکه بزرگ کرد. لانیکه خواهر کلیتوس سیاه، یکی از سرداران اسکندر در سال‌های آتی، بود. لئونیداس سخت‌گیر که از خویشاوندان مادر اسکندر بود و لوسیماخوس که از سرداران فیلیپ بود مربیان خصوصی اسکندر شدند. اسکندر به شیوه نجیب‌زادگان مقدونی تربیت شد و خواندن و نوشتن، نواختن چنگ، سوارکاری، جنگیدن، و شکار را آموخت. 
-
-وقتی‌که اسکندر ۱۰ ساله بود، تاجری از تسالی اسبی برای فیلیپ آورد و قیمت گزافی معادل ۱۳ تالان به ازای آن خواست. فیلیپ خواست که سوار آن شود ولی اسب تمرد کرد و فیلیپ دستور داد تا اسب را از او دور کنند. اسکندر که پی برده بود اسب از سایه خودش می‌ترسد، فرصت خواست تا اسب را رام کند و سرانجام نیز موفق به انجام این کار شد. پلوتارک اظهار می‌کند که فیلیپ سرمست از نمایش شجاعانه و جاه‌طلبانه پسرش، با چشمانی پر از اشک شوق او را می‌بوسد و می‌گوید: «پسرم، تو باید قلمرو وسیعی داشته باشی که کفاف بلندپروازی‌هایت را بدهد. مقدونیه برای تو خیلی کوچک است» و اسب را برای او می‌خرد. اسکندر نام بوکفالوس را بر اسب می‌گذارد که به معنای «گاوسر» است. بوکفالوس اسکندر را تا پاکستان امروزی حمل کرد و زمانی که بر اثر پیری در سن سی سالگی مرد، اسکندر شهر بوکفالا را به یاد او نامگذاری کرد. 
-
-نوجوانی و آموزش
-
-اسکندر که سیزده ساله شد فیلیپ به دنبال یک مربی خصوصی برای او گشت و فرهیختگانی چون ایسوکراتس و اسپئوسیپوس را مد نظر گرفت و حتی اسپئوسیپوس پیشنهاد داد تا برای بر عهده گرفتن آموزش اسکندر، از ریاست آکادمی کناره‌گیری کند. فیلیپ در نهایت ارسطو را انتخاب کرد و معبد نیمف‌ها در میزا را به محل تشکیل کلاس‌های آنان اختصاص داد. در ازای آموزش اسکندر، فیلیپ متعهد شد که شهر استاگیرا، زادگاه ارسطو، را که روزگاری خودش ویران کرده بود از نو بسازد و شهروندان سابق آن را که بردگی گرفته‌شده بودند آزاد کند یا بخرد و آنان را دوباره در زادگاهشان اسکان دهد و نیز کسانی را که در تبعید به سر می‌بردند عفو کند. 
-
-میزا برای اسکندر و فرزندان نجیب‌زادگان مقدونیه، همچون بطلمیوس، هفستیون، و کاساندر همانند یک مدرسه شبانه‌روزی بود. بسیاری از دانش‌آموزان میزا در آینده به دوستان و سرداران اسکندر مبدل شدند و اغلب از آنان با نام «ملازمان اسکندر» یاد می‌شود. ارسطو به اسکندر و ملازمانش علم طب، فلسفه، اخلاقیات، دین، منطق، و هنر آموزش داد. اسکندر تحت تربیت ارسطو به آثار هومر و به‌ویژه ایلیاد علاقه‌مند شد؛ ارسطو نسخه‌ای حاشیه‌نویسی‌شده از ایلیاد را به اسکندر داد و اسکندر در لشکرکشی‌هایش این کتاب را همواره به همراه داشت. 
-
-وارث فیلیپ
-
-نیابت سلطنت و ترقی مقدونیه
-
-آموزش اسکندر توسط ارسطو تا شانزده سالگی او طول کشید. فیلیپ درگیر جنگی علیه بیزانتیوم شد و به هنگام ترک مقدونیه، اسکندر را نایب‌السلطنه و ولیعهد خویش قرار داد. در نبود فیلیپ، قبیله تراکیانی مایدی سر به شورش برداشتند. اسکندر به‌سرعت واکنش نشان داد و شورشیان را از قلمروشان بیرون راند و به جایشان یونانیان را در آنجا اسکان داد و شهری به نام الکساندروپولیس بنیان نهاد. 
-
-فیلیپ که بازگشت، برای سرکوب شورش‌ها در تراکیه جنوبی، اسکندر را در معیت سپاه کوچکی به منطقه اعزام کرد. گفته می‌شود اسکندر با دست زدن به عملیات نظامی علیه شهر یونانی پرینتهوس جان پدرش را نجات داده‌است. در همین گیرودار، اهالی شهر آمفیسا زمین‌هایی در نزدیکی دلفی را که نزد آپولون مقدس به‌شمار می‌آمدند آماده کشت کردند و این هتک حرمت این فرصت را به فیلیپ داد تا در امور یونان بیش از پیش دخالت کند. فیلیپ که همچنان در تراکیه به سر می‌برد، به اسکندر فرمان داد تا سپاهی جمع‌آوری کند و به عملیات نظامی در یونان دست بزند. اسکندر که نگران مداخله سایر دولت‌شهرهای یونانی بود، طوری وانمود کرد که گویی در حال مهیا شدن برای لشکرکشی به ایلیریا است. در این آشفته‌بازار ایلیریانی‌ها به مقدونیه هجوم آوردند اما اسکندر یورش آنان را دفع نمود. 
-
-در سال ۳۳۸ ق م، فیلیپ و سربازانش به سپاهیان اسکندر پیوستند تا از طریق ترموپیل به سمت جنوب پیشروی کنند. آنان پس از در هم شکستن مقاومت سرسختانه پادگان تبی ترموپیل توانستند آن شهر را تسخیر کنند. فیلیپ و اسکندر به قصد اشغال شهر الاتیا به پیشروی‌شان ادامه دادند. شهر الاتیا به فاصله تنها چند روز پیاده‌نظام از هر دو شهر تب و آتن قرار داشت. اهالی آتن، به رهبری دموستن، به برقراری اتحاد با تب علیه مقدونیه رأی دادند. آتن از یک‌سو و فیلیپ از سویی دیگر نمایندگانی به تب فرستادند تا حمایت آن شهر را علیه دیگری جلب کنند. تبی‌ها پیشنهاد فیلیپ را رد کردند و پیشنهاد آتنی‌ها را پذیرفتند. فیلیپ به آمفیسا رفت و مزدورانی را که دموستن در آنجا اجیر کرده بود اسیر کرد و آمفیسا تسلیم شد. سپس فیلیپ به الاتیا بازگشت و آخرین پیشنهاد صلح را به آتن و تب ارائه داد اما هر دو این پیشنهاد را رد کردند. 
-
-نبرد خایرونیا
-
-همان‌طور که فیلیپ به سوی جنوب پیشروی می‌کرد، دشمنان او در خایرونیا، بئوسی راهش را سد کردند. در نبرد خایرونیا فیلیپ فرماندهی جناح راست سپاه را در دست داشت و اسکندر را به عنوان فرمانده سواران مقدونی در جناح چپ، در مقابل دسته‌های فالانژ مقدس تب گماشت. بنا بر منابع تاریخی، هر دو طرف برای مدتی به‌سختی با یکدیگر جنگیدند. فیلیپ عامدانه به سربازانش دستور عقب‌نشینی داد تا سربازان آتنی آنان را دنبال کنند و در نتیجه خطوط سپاه دشمن از هم بپاشد. در جناح چپ، اسکندر سریعا از معبر به وجود آمده در میان خطوط دشمن عبور کرده و ایشان را محاصره نمود. با از بین رفتن پیوستگی سپاه دشمن، فیلیپ به سربازانش فرمان داد که جلو بکشند و بدین ترتیب به‌سرعت دشمن را تار و مار کرد. با شکست خوردن آتنی‌ها، تبی‌ها تنها و در محاصره ماندند و در نهایت، آنان نیز مغلوب شدند. 
-
-فیلیپ و اسکندر پس از پیروزی در نبرد خایرونیا بی‌دردسر در پلوپونز پیشروی کردند و مورد استقبال تمامی شهرها قرار گرفتند. اگرچه وقتی به اسپارت رسیدند مورد بی‌مهری قرار گرفتند ولی به جنگ نیز متوسل نشدند. فیلیپ در کورنت بین اکثر دولت‌شهرهای یونانی به‌جز اسپارت یک «اتحادیه هلنی» برقرار کرد و خود را هژمون (فرمانده اعظم) این اتحادیه نامید و طرح‌هایش برای حمله به شاهنشاهی هخامنشی را علنی کرد. 
-
-تبعید و بازگشت
-فیلیپ که به پلا بازگشت، عاشق کلئوپاترا ائورودیکه، برادرزاده یکی از سردارانش به نام آتالوس شد و با او ازدواج کرد. این وصلت موقعیت اسکندر را به عنوان وارث تخت و تاج متزلزل می‌ساخت زیرا که پسر کلئوپاترا ائورودیکه، یک مقدونیه‌ای با خون پاک و اصیل در نظر گرفته می‌شد حال آنکه اسکندر نیمه مقدونی بود (مادر اسکندر یونانی بود). در مراسم عروسی، آتالوس در حالی که سیاه‌مست بود با صدای بلند از درگاه خدایان خواست که حاصل این وصلت، وارثی مشروع برای سلطنت باشد. 
-
-اسکندر همراه مادرش از مقدونیه گریخت. مادرش را نزد دایی‌اش (دایی اسکندر)، الکساندر یکم اپیروس در دودونا برد و خودش به ایلیریا رفت و از پادشاه آنجا پناه خواست. با وجود آنکه اسکندر چند سال پیش پادشاه ایلیریا را طی نبردی مغلوب کرده بود اما به او پناه دادند و همچون یک مهمان از او پذیرایی کردند. اما فیلیپ هرگز نمی‌خواست که پسرش را که آن همه تعلیم نظامی و سیاسی دیده بود به همین سادگی از دست بدهد. این‌چنین بود که با تلاش‌های یکی از دوستان خانوادگی‌شان به نام دماراتوس میان فیلیپ و اسکندر وساطت کردند و اسکندر پس از شش ماه دوری، دوباره به مقدونیه بازگشت. 
-
-سال بعد، پیکسوداروس، ساتراپ ایرانی کاریا، پیشنهاد کرد که بزرگ‌ترین دخترش را به عقد برادر ناتنی اسکندر، فیلیپ آریدایوس، درآورد. المپیاس و چند تن از دوستان اسکندر به او تلقین کردند که این موضوع حاکی از قصد فیلیپ برای وارث قرار دادن آریدایوس به جای اوست. اسکندر بازیگری به نام تسالوس از اهالی کورنت را به نزد پیکسوداروس فرستاد تا به او بگوید که او نباید دخترش را به عقد پسر نامشروع فیلیپ درآورد و به جایش اسکندر را انتخاب کند. فیلیپ که از موضوع باخبر شد، مذاکرات را متوقف کرد و اسکندر را به خاطر تمایلش برای ازدواج با دختر یک کاریایی مورد شماتت قرار داد و اظهار کرد که عروس بهتری را برای او در نظر داشته‌است. فیلیپ چهار تن از دوستان اسکندر به نام‌های هارپالوس، نئارخوس، بطلمیوس، و اریگیوس را تبعید کرد و به اهالی کورنت دستور داد تا تسالوس را در غل و زنجیر کنند و به او تحویل دهند. 
-
-پادشاه مقدونیه
-
-رسیدن به قدرت
-در سال ۳۳۶ پ. م در مراسم عروسی کلئوپاترا، دختر المپیاس و فیلیپ، با برادر المپیاس، الکساندر یکم اپیروس، در آیگای فیلیپ توسط سردسته محافظانش به نام پاوسانیاس کشته شد. پاوسانیاس به هنگام فرار پایش به یک گیاه پیچکی گیر کرد و زمین‌خورد و تعقیب‌کنندگانش او را کشتند. دو تن از ملازمان اسکندر به نام‌های پردیکاس و لئوناتوس نیز در میان تعقیب‌کنندگان پاوسانیاس بودند. اشراف و فرماندهان نظامی، اسکندر را در حالی که بیست سال بیشتر نداشت شاه جدید مقدونیه خواندند. 
-
-تحکیم قدرت
-اسکندر سلطنتش را با از میان برداشتن رقبای بالقوه‌اش در راه دستیابی به تخت و تاج آغاز کرد. اسکندر دستور داد که پسرعمویش، آمونتاس چهارم، را اعدام کنند. او همچنین دو تن از شاهزادگان مقدونی از منطقه لونکستیس را کشت اما شاهزاده سوم، الکساندر لونکستیس، را امان داد. المپیاس نیز دستور داد کلئوپاترا ائورودیکه (همسر فیلیپ) و دخترش ائوروپا (دختر فیلیپ و کلئوپاترا ائوریدیکه) را زنده زنده بسوزانند. اسکندر که از این موضوع باخبر شد، بسیار عصبانی شد. اسکندر نیز دستور قتل آتالوس، فرمانده گارد پیشروی ارتش در آسیای صغیر و عموی کلئوپاترا، را صادر کرد. آتالوس در آن زمان درباره احتمال پشت کردن به مقدونیه و پیوستن به آتن با دموستن نامه‌نگاری می‌کرد. همچنین آتالوس پیشتر در جریان مراسم عروسی فیلیپ با کلئوپاترا شدیدا به اسکندر توهین کرده بود و پس از ماجرای زنده زنده سوزاندن کلئوپاترا، اسکندر زنده ماندن آتالوس را بسیار خطرناک می‌پنداشت. اسکندر از خون برادر ناتنی‌اش، آریدایوس، گذشت. بنا بر تمامی روایت‌های تاریخی، آریدایوس در آن زمان از نظر ذهنی معلول شده بود. علت معلولیت او احتمالا زهری بوده که المپیاس به او خورانده بود. 
-
-با شنیدن خبر مرگ فیلیپ، بسیاری از دولت‌شهرها سر به شورش برداشتند. تب، آتن، تسالی، و قبائل تراکیایی شمال مقدونیه در میان شورشیان بودند. خبر این شورش‌ها که به اسکندر رسید، به‌سرعت واکنش نشان داد. اگرچه به اسکندر توصیه کرده بودند که راه دیپلماسی را در پیش گیرد، اما او سواره‌نظامی متشکل از سه هزار مرد جنگی جمع‌آوری کرد و به جنوب به سوی تسالی لشکر کشید. اسکندر پی برد که ارتش تسالی گذرگاه بین کوه المپ و کوه اوسا را اشغال کرده‌است لذا به سربازانش دستور داد که از روی کوه اوسا بگذرند. روز بعد که سپاهیان تسالی از خواب برخاستند، اسکندر و سواره‌نظامش را در عقب خود دیدند؛ بی‌درنگ تسلیم شدند و سواره‌نظامشان را در اختیار اسکندر قرار دادند. اسکندر برای سرکوب سایر شورش‌ها همچنان به حرکتش به سوی جنوب ادامه داد و این بار به سمت پلوپونز حرکت کرد. 
-
-اسکندر در ترموپیل توقف کرد و در آنجا خود را به عنوان رهبر اتحادیه آمفیکتوئونی مورد تأیید قرار داد و سپس به سمت کورنت حرکت کرد. آتن تقاضای صلح کرد و اسکندر شورشیان را مورد عفو قرار داد. دیدار مشهور اسکندر با دیوژن کلبی در مدت اقامت او در کورنت رخ داد. وقتی اسکندر به دیوژن گفت که «هرچه می‌خواهی از من بخواه» دیوژن فیلسوف با لحن تحقیرکننده‌ای از اسکندر خواست که اندکی کنار برود و جلو نور خورشید را نگیرد. اسکندر از پاسخ دیوژن محظوظ شد و گفته می‌شود که جواب داده‌است «براستی که اگر اسکندر نبودم، دوست داشتم دیوژن باشم». در کورنت اسکندر به لقب هژمون (رهبر) مفتخر شد و همانند پدرش، فیلیپ، به عنوان فرمانده جنگ قریب‌الوقوع با هخامنشیان انتخاب شد. همچنین در کورنت بود که خبر شورش تراکیایی‌ها به او رسید. 
-
-نبرد بالکان
-پیش از لشکرکشی به آسیا، اسکندر می‌خواست مرزهای شمالی‌اش را ایمن کند تا از این بابت آسوده‌خاطر باشد. در بهار سال ۳۳۵ ق م، به طرف شمال رفت تا چندین شورش شکل‌گرفته را سرکوب کند. او از آمفیپولیس شروع کرد و سپس به سمت شرق و به کشور «مستقل تراکیایی‌ها» رفت. در کوه‌های هایموس ارتش مقدونیه به نیروهای تراکیان که در پشت ارتفاعات مستقر شده بودند حمله کرد و شکستشان داد. مقدونیان به درون قلمرو تریبالی پیشروی کردند و ارتش آنان را در نزدیکی رود لوگینوس مغلوب ساختند. سپس به طرف رود دانوب حرکت کردند و با قبیله گتای که در آنسوی رود مستقر شده بودند روبه‌رو شدند. اسکندر با عبور دادن سپاهیانش از عرض رودخانه در شب، دشمن را غافلگیر کرد و پس از بروز اولین زدوخورد مابین سواره‌نظام‌ها، دشمن مجبور به عقب‌نشینی شد. پس از آن اسکندر باخبر شد که کلیتوس، پادشاه ایلیریا، و گلاوکیاس، پادشاه تاولانتی، ضد او علم مخالف برکشیده‌اند. اسکندر سپاهش را به سمت غرب به حرکت درآورد و هر دو فرمانروا را مجبور کرد که به همراه سربازانشان بگریزند و بدین ترتیب هر دو شورش را خواباند. اسکندر با نایل شدن به این پیروزی‌ها مرزهای شمالی قلمروش را مستحکم و ایمن ساخت. 
-
-وقتی اسکندر به شمال لشکر کشیده بود، تبی‌ها و آتنی‌ها بار دیگر دست به شورش زدند. اسکندر بدون فوت وقت به جنوب رفت. با وجود آنکه سایر شهرها نسبت به جنگ با اسکندر مردد بودند، تبی‌ها تصمیم به جنگ گرفتند. مقاومت تبی‌ها دوام نیاورد و اسکندر شهر تب را با خاک یکسان کرد و قلمروش را مابین سایر شهرهای بئوسیایی تقسیم کرد. فرجام تب، آتنی‌ها را ترساند و از جنگ منصرفشان کرد. بدین ترتیب موقتا در یونان صلح برقرار شد و اسکندر با انتخاب آنتیپاتر به عنوان نایب‌السلطنه خود، برای جهانگشایی عازم آسیا شد. 
-
-سالشمار جنگ‌های اسکندر با هخامنشیان
-
-تسخیر شاهنشاهی هخامنشی
-
-آسیای صغیر
-در سال ۳۳۴ پیش از میلاد اسکندر با ارتشی مشتمل بر حدودا ۴۸ ٬ ۰۰۰ سرباز پیاده، ۶ ٬ ۱۰۰ سوار و ۱۲۰ کشتی جنگی با ۳۸ ٬ ۰۰۰ خدمه از تنگه داردانل گذشت. برخی از سربازان از اهالی مقدونیه و دولت‌شهرهای یونانی بودند؛ برخی مزدور بودند و اجیر شده بودند؛ برخی نیز رعایایی بودند که از مزارع اربابان تراکیه، پایونیا، و ایلیریا جمع‌آوری شده بودند. اسکندر با پرتاب یک نیزه به خاک آسیا و بیان این مطلب که او آسیا را به عنوان هدیه‌ای از جانب خدایان قبول کرده‌است، نیتش برای تسخیر سرتاسر شاهنشاهی هخامنشیان را آشکار کرد. همچنین این امر اشتیاق اسکندر به جنگ را در قیاس با ترجیح پدرش به دیپلماسی به‌خوبی نمایان می‌ساخت. اسکندر پس از کسب اولین پیروزی در برابر ایرانیان در نبرد گرانیک، تسلیم شهر سارد و خزانه آن را پذیرفت و به حرکتش در امتداد ساحل ایونیا ادامه داد. اسکندر شهر هالیکارناس واقع در کاریا را با موفقیت محاصره کرد و سرانجام توانست دشمنانش، کاپیتان ممنون رودسی و ساتراپ ایرانی کاریا به نام اورونتوباتس، را مجبور به عقب‌نشینی از راه دریا کند. اسکندر حکمرانی بر کاریا را به آدا، که اسکندر را به فرزندخواندگی پذیرفته بود، واگذار کرد. 
-
-اسکندر حرکتش را از هالیکارناس به سوی سرزمین کوهستانی لیکیه و دشت پامفیلیه ادامه داد. او بر در دست داشتن کنترل تمامی شهرهای ساحلی اصرار می‌ورزید تا از پهلو گرفتن ناوگان دریایی ایرانیان جلوگیری کند. از پامفیلیه به سوی ساحل هیچ بندر مهمی وجود نداشت لذا اسکندر به سوی نواحی داخلی و بدور از ساحل حرکت کرد. در حالی که از یورش بردن به ترمسوس با تمام قوا و به صورت غافلگیرانه اجتناب ورزید اما در آن شهر توانست دشمنش را به‌آسانی از پای درآورد. اسکندر در گردیوم، پایتخت فریگیه باستان، گره گوردی را که تا آن زمان ناگشودنی می‌نمود گشود؛ شاهکاری که گفته می‌شد تنها از دست «پادشاه آتی آسیا» بر می‌آید. بنا بر افسانه‌ها، اسکندر اعلام کرد که نحوه گشودن گره اهمیت ندارد فلذا آن را با یک ضربه شمشیر برید. 
-
-شام
-
-سپاهیان اسکندر پس از سپری کردن زمستان، در سال ۳۳۳ ق م از دروازه‌های کیلیکیه گذشتند و در ماه نوامبر با سپاه اصلی ایران تحت فرماندهی داریوش سوم، شاهنشاه ایران، مصاف دادند. اسکندر در نبرد ایسوس شکست سختی را به داریوش تحمیل کرد و داریوش به‌ناچار از میدان جنگ گریخت و همسرش، دخترانش، مادرش، سیسیگامبیس، و خزانه‌ای افسانه‌ای را پشت سرش رها کرد. با گریختن داریوش از میدان جنگ، سپاه ایران نیز از هم پاشید. داریوش با ارائه پیشنهاد باج ۱۰ ٬ ۰۰۰ هزار تالانی برای آزادسازی خانواده‌اش و نیز بخشیدن تمام سرزمین‌هایی که اسکندر تا آن زمان به دست آورده بود خواستار انعقاد پیمان صلح شد. اسکندر پاسخ داد از آنجا که اکنون او شاه آسیاست، تصمیم‌گیری درباره تقسیمات ارضی تنها بر عهده اوست. 
-
-اسکندر برای در دست گرفتن کنترل سوریه و اکثر نواحی ساحلی شام به لشکرکشی‌هایش ادامه داد. او سال بعد مجبور شد که به صور حمله کند و پس از یک محاصره طولانی و طاقت‌فرسا سرانجام توانست آن شهر را نیز تسخیر کند. اسکندر مردانی را که به سن جنگ رسیده بودند از دم تیغ گذراند و زنان و کودکان را نیز به بردگی فروخت. 
-
-مصر
-
-پس از آنکه اسکندر صور را ویران کرد، اکثر شهرهایی که بر سر راه مصر قرار داشتند بی‌درنگ تسلیم شدند، به‌جز غزه. دژ غزه بر روی یک تپه ساخته‌شده و به‌خوبی مستحکم و مسلح شده بود؛ بنابراین تصرف آن مستلزم محاصره آن بود. پس از سه بار دفع حمله، سرانجام دژ تاب مقاومت نیاورد و سقوط کرد اما این امر تنها زمانی میسر شد که شانه اسکندر به‌شدت زخم برداشته بود. همچون صور، در غزه نیز مردانی را که به سن جنگ رسیده بودند قتل‌عام کردند و زنان و کودکان را به بردگی فروختند. 
-
-در عوض اورشلیم به نشانه تسلیم دروازه‌هایش را به روی سپاهیان اسکندر گشود؛ و بنا بر یوسفوس، پیشگویی کتاب دانیال (احتمالا فصل هشتم) را به او نشان دادند که به توصیف تسخیر شاهنشاهی ایران به دست یک شاه مقتدر یونانی می‌پردازد. اسکندر از خون اهالی اورشلیم گذشت و به جنوب و به سوی مصر حرکت کرد. 
-
-اسکندر در سال ۳۳۲ ق م در مصر پیشروی کرد و در آنجا به عنوان یک ناجی مورد استقبال قرار گرفت. او را در واحه سیوا واقع در صحرای لیبی، «ارباب جدید عالم» و پسر آمون خواندند. از این زمان به بعد، اسکندر اغلب از زئوس-آمون به عنوان پدر حقیقی خود یاد می‌کرد و سکه‌هایی که متعاقبا ضرب شدند اسکندر را با شاخ‌های قوچ که نشانه الوهیت بود، به تصویر کشیدند. در مدت اقامتش در مصر شهر اسکندریه را بنیان نهاد که در آینده به پایتخت باشکوه دودمان بطالسه مبدل شد. 
-
-آشور و بابل
-
-اسکندر در سال ۳۳۱ ق م مصر را ترک و به سمت بین‌النهرین حرکت کرد و در نبرد گوگمل بار دیگر داریوش را شکست داد. داریوش بار دیگر از میدان جنگ گریخت و اسکندر او را تا اربیل تعقیب کرد. نبرد گوگمل آخرین و سرنوشت‌سازترین رویارویی بین اسکندر و داریوش بود. داریوش از راه کوهستان به هگمتانه فرار کرد و اسکندر بابل را تسخیر کرد. 
-
-رویدادنامه ستاره‌شناسی بابل، می‌گوید «پادشاه جهان، اسکندر» پیش از عزیمت به شهر، پیش‌آهنگان خود را با پیغامی برای مردم بابل می‌فرستد؛ «من به خانه‌های شما داخل نخواهم شد». 
-
-پارس
-
-اسکندر از بابل به شوش، که یکی از پایتخت‌های هخامنشیان به‌شمار می‌آمد، رفت و ثروت افسانه‌ای آن شهر را از آن خود کرد. او قسمت اعظم سپاه خود را از طریق راه شاهی به پایتخت تشریفاتی ایرانیان، تخت جمشید، فرستاد و خود با سربازانی دست‌چین‌شده از مسیر مستقیم رهسپار آن شهر شد. از آنجا که گذرگاه دربند پارس توسط آریوبرزن و سپاهیانش مسدود شده بود، اسکندر ناچار شد به آن گذرگاه یورش ببرد. اسکندر با در هم شکستن مقاومت آریوبرزن، با عجله خود را به تخت جمشید رساند تا مبادا سربازان ایرانی مستقر در آن شهر، خزانه‌اش را غارت کنند. اسکندر با ورود به تخت جمشید به سپاهیانش اجازه داد تا چندین روز به غارت شهر بپردازند. او پنج ماه در تخت جمشید اقامت کرد و در این هنگام بود که قسمت شرقی کاخ خشایارشا آتش گرفت و به باقی نقاط شهر گسترش یافت. دلایل مختلفی از جمله بدمستی یا انتقام عمدی آتش‌سوزی آکروپولیس در جنگ دوم یونانیان با ایرانیان را عامل بروز این حادثه دانسته‌اند. 
-
-سقوط شاهنشاهی و شرق
-اسکندر در تعقیب داریوش ابتدا به ماد و سپس پارت رفت. سرنوشت شاهنشاه ایران دیگر دست خودش نبود و توسط بسوس، ساتراپ ایرانی باختر، دستگیر شد. با نزدیک شدن اسکندر، بسوس دستور داد تا شاهنشاه ایران را به ضرب چاقو از پای درآورند و آنگاه خود را اردشیر پنجم، جانشین داریوش، خواند. سپس به آسیای مرکزی عقب کشید تا جنگی چریکی علیه اسکندر به راه بیندازد. اسکندر بقایای داریوش را طی مراسمی شاهانه و شکوهمند در نزدیکی مقبره نیاکانش به خاک سپرد. اسکندر همچنین مدعی شد که داریوش در لحظه جان سپردن او را به عنوان جانشینش برگزیده‌است. اما معمولا مورخان مرگ داریوش را پایان کار شاهنشاهی هخامنشیان قلمداد می‌کنند. 
-
-اسکندر، بسوس را غاصب می‌پنداشت و عزم کرد که او شکست دهد. این لشکرکشی که در ابتدا به منظور شکست بسوس انجام گرفت، به سیاحتی عظیم در آسیای مرکزی مبدل گشت. اسکندر رشته‌ای از شهرهای جدید تأسیس کرد که همگی اسکندریه نامیده شدند: از جمله قندهار امروزی در افغانستان و اسکندریه اسخاته در تاجیکستان امروزی. اسکندر در طول این لشکرکشی از ماد، پارت، هریوا (غرب افغانستان)، زرنگ، رخج (جنوب و مرکز افغانستان)، باختر (شمال و مرکز افغانستان)، و سکائستان گذر کرد. 
-
-اسپنتمان، که سمتی نامعلوم در ساتراپی سغد داشت، در سال ۳۲۹ ق م به بسوس خیانت کرد و او را به بطلمیوس، از ملازمان معتمد اسکندر، لو داد و بسوس اعدام شد. با وجود این، بعدها وقتی اسکندر در سیردریا مشغول رسیدگی به تاخت و تاز یک ارتش ایلیاتی سواره بود، اسپنتمان اهالی سغد را به شورش برانگیخت. اسکندر شخصا سغدیان را در نبرد سیردریا مقهور ساخت و بلافاصله به عملیاتی علیه اسپنتمان دست زد و در نبردی موسوم به گابای او را شکست داد. پس از این شکست، اسپنتمان را افراد خودش به قتل رساندند و سپس درخواست صلح کردند. 
-
-مشکلات و توطئه‌ها
-
-در این هنگام، اسکندر خود را به لقب «شاهنشاه» مفتخر نموده و برخی از نمودهای پوششی و رسوم ایرانی را در دربارش به کار گرفته بود؛ به‌ویژه رسم پروسکونسیس یا بوسیدن نمادین دست یا به خاک افتادن و سجده کردن که ایرانیان در مقابل مقامات مافوق خود انجام می‌دادند. یونانیان این نوع رفتار را تنها در مقابل خدایان جایز می‌شمردند و معتقد بودند که اسکندر با الزامی‌کردن این‌گونه رفتارها در مقابل خود، خود را خدا پنداشته‌است. این امر به قیمت روی برگرداندن بسیاری از مقدونیان از او تمام شد اما مآلا اسکندر از این‌گونه رفتارها دست شست. 
-
-توطئه‌ای برای گرفتن جان اسکندر برملا شد و یکی از افسرانش، فیلوتاس، به خاطر اینکه نتوانسته بود اسکندر را از این خطر آگاه کند، کشته شد. مرگ پسر مستلزم مرگ پدر بود و در نتیجه پارمنیون که مسئول حفاظت از خرانه در هگمتانه بود به قتل رسید تا جلو هرگونه تلاش برای انتقام گرفته شود. اما شرم‌آورتر از همه اینکه اسکندر شخصا مردی را کشت که جانش را در نبرد گرانیک نجات داده بود. این امر در حین مشاجره‌ای شدید و در حال مستی در ماراکاندا (سمرقند امروزی در ازبکستان) روی داد و در آن کلیتوس سیاه، اسکندر را به ارتکاب چند اشتباه متهم کرد که مهم‌ترین‌شان از یاد بردن راه و روش مقدونیایی زندگی و اتخاذ شیوه فاسد زندگی شرقی بود. 
-
-بعدا و در هنگام لشکرکشی به آسیای میانه، توطئه‌ای دیگر ضد جان اسکندر برملا شد که به تحریک پیشخدمتان خود او صورت گرفته بود. پای تاریخ‌نگار رسمی او، کالیستنس اهل اولونتوس، نیز به میان کشیده شد. با این همه مورخان هنوز درباره دخیل بودن یا نبودن او به اجماع نرسیده‌اند. کالیستنس با رهبری کردن مخالفان رسم پروسکونسیس، از چشم اسکندر افتاده بود. 
-
-مقدونیه در نبود اسکندر
-زمانی که اسکندر عزم آسیا کرد، آنتیپاتر را که سرداری کارآزموده و رهبری سیاسی و از اعضای گارد سلطنتی فیلیپ بود، مسئول حفاظت از مقدونیه کرد. چپاول تب از سوی اسکندر، او را مطمئن ساخت که در نبودش، یونان آرام خواهد نشست. تنها استثناء زمانی روی داد که شاه آگیس سوم در سال ۳۳۱ ق م فراخوان جنگ داد اما آنتیپاتر او را در نبرد مگالوپولیس به سال ۳۳۲ ق م شکست داد و کشت. آنتیپاتر مجازات اسپارتیان را به اتحادیه کورنت سپرد و آن نیز تعیین مجازات را به عهده اسکندر گذاشت و اسکندر آنان را بخشید. همچنین تنش چشمگیری مابین آنتیپاتر و المپیاس وجود داشت و هر کدام از دیگری به اسکندر شکایت می‌کرد. 
-
-در کل، یونان مدت زمان لشکرکشی اسکندر به آسیا را با صلح و بهروزی و رونق اقتصادی گذراند. اسکندر مقدار معتنابهی غنیمت از سرزمین‌های مفتوح به یونان می‌فرستاد که چرخ اقتصاد را به گردش درمی‌آورد و تجارت را در سرتاسر امپراتوری‌اش رونق می‌داد. با این همه، نیاز دائمی او به سربازان تازه‌نفس و مهاجرت مقدونیان به سرتاسر امپراتوری او، مقدونیه را از نیروی انسانی مرد خالی کرده بود. این امر باعث شد که مقدونیه پس از عصر اسکندر رو به ضعف نهد و سرانجام تحت انقیاد روم در بیاید. 
-
-لشکرکشی به هند
-
-هجوم به شبه قاره هند
-
-پس از مرگ اسپنتمان و ازدواج با روشنک که به منظور تحکیم روابط با ساتراپ‌های ��دیدش انجام گرفت، توجه اسکندر به سوی شبه قاره هند معطوف شد. او رؤسای قبایل ساتراپی گنداره، واقع در شمال پاکستان امروزی، را دعوت کرد که پیش او بیایند و از او اطاعت کنند. اومفیس، فرماندار تاکسیلا که قلمروش از رود سند تا جهلم گسترده بود، از اسکندر تبعیت کرد اما رؤسای برخی قبایل منجمله بخش‌های آسپاسیوی و آساکنوی از کمبوجه، حاضر به متابعت نشدند. 
-
-در زمستان سال ۳۲۷ / ۳۲۶ ق م، اسکندر شخصا به سوی قبائل آسپاسیوی در دره کونار، گوراین‌ها در دره گورایوس، و آساکنوی در دره‌های سوات و بونیر لشکر کشید. نبردی سهمگین ضد آسپاسیوی درگرفت و زوبینی شانه اسکندر را زخمی‌کرد اما سرانجام آسپاسیوی شکست خورد. سپس نوبت آساکنوی رسید که در استحکامات ماساگا، اورا، و آئورنوس پناه گرفته و می‌جنگیدند. دژ ماساگا بالاخره پس از چندین روز نبرد خونین سقوط کرد و در کوران همین نبردها بود که قوزک پای اسکندر به‌شدت مجروح شد. بنا به گفته کوینت کورس «اسکندر نه‌تنها همه اهالی ماساگا را قتل‌عام کرد بلکه ساختمان‌های را نیز به تلی از خاک مبدل ساخت». کشتاری مشابه در او را روی داد. پس از کشتارهای ماساگا و اورا، بسیاری از آساکنی‌ها به دژهای آئورنوس گریختند. اسکندر به تعقیب آنان پرداخت و آن دژ استراتژیک را پس از چهار روز نبرد خونبار تسخیر کرد. 
-
-پس از آئورنوس، اسکندر از رود سند گذشت و در نبردی حماسی علیه شاه پور جنگید و‍ پیروز شد. شاه پور بر منطقه‌ای در منطقه پنجاب فرمان می‌راند. این نبرد در سال ۳۲۶ ق م روی داد و به نبرد هوداسپس موسوم گشت. اسکندر تحت تأثیر شجاعت و دلاوری شاه پور قرار گرفت و با او پیمان اتحاد بست. او پور را به مقام ساتراپ برگماشت و قلمروی بیش از قلمرو پیشینش بدو بخشید. انتخاب یک فرد محلی، او را در مدیریت و کنترل مناطقی اینچنین دور از یونان یاری می‌رساند. اسکندر دو شهر جدید در دو طرف رود جهلم تأسیس کرد؛ یکی را به افتخار اسبش که در همین حوالی و در همین دوره زمانی مرده بود، بوکفالا نام نهاد. دیگری نیکایا نام داشت که در موقعیت امروزی شهر مونگ قرار گرفته بود. 
-
-نافرمانی ارتش
-
-شرق قلمرو پور، در نزدیکی رود گنگ، امپراتوری ناندا از ماگادها قرار گرفته بود و در ماورای آن امپراتوری گانگاریدای از بنگال. ارتش اسکندر که از رویارویی با سایر ارتش‌های بزرگ دشمن به واهمه افتاده بود و در نتیجه سال‌ها نبرد رمقی برایش نمانده بود، در گذر از رود هوفاسیس از فرمان اسکندر سرپیچی و از رفتن به سوی شرق امتناع کرد؛ لذا این رود کرانه شرقی فتوحات اسکندر به‌شمار می‌آید. 
-
-و اما مقدونیان، نزاع با پور شجاعتشان را فرو کشانده و پیشرویشان به هند را متوقف ساخته بود؛ زیرا که هر چه را در توان داشتند گذاشته بودند تا دشمنی را که تنها از بیست هزار پیاده و دو هزار سوار تشکیل‌شده بود، پس زنند. آن‌ها وقتی‌که اسکندر بر گذر از رود گنگ پافشاری کرد قویا به مخالفت با او برخاستند. همچنین آنطور که آن‌ها دریافته بودند عرض رود ۶ ٬ ۴۰۰ و عمق آن ۱۸۰ متر بود و سواحل آنطرف رود مملو از مردان مسلح و مردان سوار و فیل‌ها بود؛ زیرا که به آن‌ها گفته‌شده بود که شاهان گاندریتس و پرایسیای با هشتاد هزار مرد سوار، دویست هزار مرد پیاده، هشت هزار ارابه، و شش هزار فیل به انتظار آنان نشسته‌اند. 
-
-اسکندر کوشید تا سپاهیانش را متقاعد کند به سوی شرق پیش روند اما سردارش، کوینوس، از او تقاضا کرد تا تجدید ن��ر کند و بازگردد. او گفت: مردان «سخت مشتاقند که دوباره والدینشان، همسرانشان و بچه‌هایشان، و وطنشان را ببینند». سرانجام اسکندر موافقت کرد و به سوی جنوب و در امتداد رود سند رفت. در میانه راه، ارتش اسکندر قبائل مالهی (امروزه مولتان) و سایر قبائل هندی را شکست داد. 
-
-اسکندر اکثر سپاهیانش را در معیت سردار کراتروس به کارمانیا فرستاد و ناوگانی را به سرپرستی دریاسالار نئارخوس مأموریت داد تا به اکتشاف سواحل خلیج‌فارس بپردازند و خود مابقی سربازان را از طریق مسیر جنوبی صعب‌العبورتری که از صحرای گدروزی و مکران می‌گذشت به ایران بازگرداند. اسکندر در سال ۳۲۴ ق م به شوش رسید اما مردان زیادی به دلیل عبور از بیابان‌های سوزان هلاک شدند. 
-
-اواخر عمر در ایران
-اسکندر دریافت که بسیاری از ساتراپ‌ها و فرماندهان نظامی‌اش در غیاب او با مردم بدرفتاری کرده‌اند لذا در راه بازگشت به شوش چندین تن از آنان را اعدام کرد تا حساب کار دست سایرین بیاید. او به نشانه قدردانی، بدهی‌های سربازان را بدان‌ها بخشید و اعلام کرد که کهنه‌سربازان مسن و علیل را تحت فرماندهی کراتروس به مقدونیه خواهد فرستاد. سپاهیانش منظور او را درست نفهمیدند و در شهر اوپیس یاغی‌گری کردند. آنان با فرستاده شدن به مقدونیه مخالفت کرده، از خو گرفتن اسکندر به آداب و سنن ایرانی و پوشیدن جامه ایرانی و افزودن افسران و سربازان ایرانی به یگان‌های ارتش مقدونیه انتقاد کردند. سه روز گذشت و اسکندر نتوانست مردانش را متقاعد کند که کوتاه بیایند در نتیجه به ایرانیان جایگاه فرماندهی در ارتش را داد و به مقدونیان سمت‌های نظامی فرماندهی بر یگان‌های ایرانی را اعطا کرد. مقدونیان به‌سرعت تقاضای عفو نمودند و اسکندر آنان را بخشید و ضیافتی ترتیب داد که چندین هزار نفر از سپاهیانش در آن شرکت داشتند. اسکندر در تلاش برای برقراری هماهنگی ماندگار میان رعایای مقدونی و ایرانی‌اش، ازدواجی دسته‌جمعی ترتیب داد که در آن مقامات ارشد سپاهش با ایرانیان و دیگر نجیب‌زادگان در شوش ازدواج کردند اما به نظر می‌رسد تنها اندکی از آن ازدواج‌ها فراتر از یک سال دوام آورده باشند. 
-
-در همین حال، اسکندر پس از بازگشت به پارس متوجه شد که نگهبانان آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد را هتک حرمت کرده‌اند و به سرعت آنها را اعدام کرد. اسکندر کوروش بزرگ را تحسین می‌کرد، و از سنین کودکی «کوروش‌نامه» گزنفون را می‌خواند، که قهرمانی کوروش را در نبرد و حکومت به عنوان یک پادشاه عادل و قانون‌گذار توصیف می‌کرد. اسکندر در سفر خود به پاسارگاد به معمار خود ارسطوبولوس دستور داد تا فضای داخلی اتاق مقبره آرامگاه کوروش را تزئین کند. 
-
-پس از آنکه اسکندر به هگمتانه رفت تا قسمت اعظم خزانه ایران را بردارد، دوست صمیمی و معشوق احتمالی‌اش، هفستیون، بر اثر بیماری یا مسمومیت درگذشت. مرگ هفستیون، اسکندر را در بهت فرو برد. او دستور داد تا تل بزرگی از هیزم در بابل فراهم آورند و همچنین فرمان عزاداری عمومی صادر کرد. اسکندر در بابل رشته‌ای از لشکرکشی‌های جدید را برنامه‌ریزی کرد که با تهاجم به عربستان آغاز می‌گشت اما اجل مهلت نداد و نتوانست آن‌ها را به تحقق برساند. 
-
-مرگ و جانشینی
-
-۱۰ یا ۱۱ ژوئن ۳۲۳ ق م بود که اسکندر در سن ۳۲ سالگی در کاخ بختنصر در بابل درگذشت. جزئیات مرگ او اندکی متفاوت نقل شده‌است. طبق روایت پلوتارک، اسکندر تقریبا ۱۴ ر��ز پیش از مرگش، از دریاسالار نئارخوس پذیرایی کرد و شب و روز بعد را به همراه مدیوس لاریسایی به باده‌گساری گذراندند. اسکندر تب کرد و حالش وخیم‌تر شد تا اینکه توان حرف زدن را از کف داد. سربازان معمولی که از وضعیت سلامتی او نگران بودند از مقابل او به صف عبور می‌کردند و اسکندر در سکوت مطلق برای آن‌ها دست تکان می‌داد. از دیودور نقل است که اسکندر پس از سرکشیدن کاسه بزرگی از شراب خالص به افتخار هراکلس دچار درد شد و پس از تحمل رنج و الم درگذشت. آریان نیز همین روایت را به عنوان شق ثانی مطرح می‌کند اما پلوتارک صریحا منکر این روایت می‌شود. 
-
-با توجه به گرایش اشراف و نجبای مقدونی به قتل اسکندر، جنایت و نارو زدن در روایت‌های متعددی از مرگ او تبلور یافته‌است. دیودور، پلوتارک، آریان، و یوستین همگی به نظریه مسموم شدن اسکندر اشاره می‌کنند. پلوتارک این روایت را جعلی می‌شمارد و دیودور و آریان، به بیان خود، تنها به سبب حفظ جامعیت به آن اشاره می‌کنند. 
-
-با وجود این، روایت‌ها تقریبا متفق‌القولند که آنتیپاتر که به تازگی از سمت نایب‌السلطنه خلع شده بود و با المپیاس اختلاف داشت، توطئه ادعاشده را رهبری کرده‌است. شاید او احضاریه‌اش به بابل را نشانه مجازات مرگ دانسته و با توجه به سرنوشت پارمنیون و فیلوتاس، علی‌الظاهر مسمومیت اسکندر را توسط پسرش، یولاس که ساقی اسکندر بود، ترتیب داده‌است. بنا به اقوالی ممکن است ارسطو نیز در این توطئه‌چینی شرکت کرده باشد. مهم‌ترین استدلال در رد نظریه مسمومیت این است که دوازده روز از شروع بیماری تا مرگ اسکندر فاصله افتاد؛ احتمالا آن موقع چنین زهرهای دیرعمل‌کنی در دسترس نبوده‌است. اگرچه در سال ۲۰۱۰ نظریه جدیدی مدعی شد که شرایط مرگ اسکندر منطبق با مسمومیت به وسیله آب رودخانه استوکس (ماورونری) بوده‌است. آب این رودخانه شامل کالیکامیسین بوده که ماده مرکب خطرناکی است که توسط باکتریها ایجاد می‌شود. 
-
-چندین عامل طبیعی (بیماری) را نیز دلیل مرگ اسکندر دانسته‌اند از جمله مالاریا و حصبه. مقاله‌ای در سال ۱۹۹۸ در ژورنال پزشکی نیو انگلند منتشر شد که حصبه را عامل مرگ اسکندر دانسته و البته به گفته این مقاله، سوراخ‌شدگی روده و فلج بالارونده نیز مشکل را بغرنج‌تر نموده‌است. تحلیل تازه دیگری اسپوندیلیت چرکی یا مننژیت را عامل مرگ اسکندر دانسته‌است. التهاب حاد لوزالمعده و ویروس نیل غربی نیز از جمله بیماری‌هایی می‌باشند که علائمی شبیه علائم بیماری اسکندر دارند. نظریه‌های مبتنی بر عوامل طبیعی مایل‌اند تأکید کنند که ممکن است سلامت اسکندر پس از سال‌ها می‌گساری و برداشتن زخم‌های کاری رفته‌رفته تنزل یافته باشد. عذاب روحی‌ای که اسکندر پس از مرگ هفستیون کشیده‌است نیز ممکن است در تنزل وضعیت سلامتی او دخیل بوده باشد. عامل احتمالی دیگر مصرف بیش از حد مجاز داروهای محتوی خربق بوده‌است که مصرف بیش از حد آن می‌تواند مرگ‌آور باشد. در ژانویه ۲۰۱۹ برخی از دانشمندان نیوزلندی اعلام کردند که علت مرگ اسکند سندرم گیلن باره Guillain-Barré یا GBS است. سندرم گیلن باره یک اختلال نادری است که سیستم ایمنی بدن به اعصاب محیطی حمله می‌کند. این اختلال در ابتدا باعث فلج و در نهایت مرگ بیمار می‌شود. 
-
-پس از مرگ
-
-جسد اسکندر را درون یک تابوت‌دان طلایی انسان‌نما قرار دادند و آن را درون تابوتی طلایی گذاشتند. بنا به گفته آیلیان، پیشگویی به نام آریستاندر پیش‌بینی کرد که زمینی که اسکندر را در آن دفن کنند «تا ابد شادمان و شکست‌ناپذیر خواهد ماند». محتمل‌تر آن است که جانشینان، تملک جسد اسکندر را نماد مشروعیت دانسته‌اند زیرا که دفن شاه پیشین امتیازی ویژه محسوب می‌شد. وقتی‌که تشییع‌کنندگان در حال انتقال جسد اسکندر به مقدونیه بودند، بطلمیوس آن را دزدید و به ممفیس برد. جانشینش، بطلمیوس دوم، تابوت‌دان را به اسکندریه منتقل کرد و حداقل تا دوران باستان متأخر در آنجا ماند. بطلمیوس نهم لاتیروس، از آخرین جانشینان بطلمیوس، تابوت‌دان طلایی اسکندر را با تابوت‌دانی شیشه‌ای عوض کرد تا از طلای تابوت‌دان اصلی برای ضرب سکه استفاده کند. پومپه، ژولیوس سزار، و آگوستوس همگی از آرامگاه اسکندر در اسکندریه بازدید کردند. گفته می‌شود آگوستوس به‌طور اتفاقی بینی جسد را کند. همچنین گفته می‌شود کالیگولا سینه زره اسکندر را از آرامگاهش برای خودش برداشت. امپراتور سپتیموس سوروس در سال ۲۰۰ پس از میلاد آرامگاه اسکندر را بر روی مردم بست. پسر و جانشینش، کاراکالا، از ستایندگان اسکندر، در دوره سلطنت خویش از آرامگاه بازدید کرد. پس از این زمان، جزئیات سرنوشت آرامگاه مبهم مانده‌است. 
-
-وجه تسمیه آن به‌اصطلاح «تابوت‌دان اسکندر» که در نزدیکی صیدا پیدا شده‌است و هم‌اکنون در موزه باستان‌شناسی استانبول نگهداری می‌شود، به خاطر آن نیست که تصور می‌شده حاوی بقایای اسکندر است، بلکه از آن روست که نقش‌برجسته‌های آن، اسکندر و ملازمانش را در حال جنگ با ایرانیان و شکار به تصویر کشیده‌است. ابتدا تصور می‌شد که این تابوت‌دان متعلق به آبدالونوموس، شاه صیدا که بلافاصله پس از نبرد ایسوس به سال ۳۳۱ ق م به توسط اسکندر به این مقام گماشته شد، بوده باشد اما جدیدا این نظر قوت یافته‌است که قدمت این تابوت‌دان به پیش از مرگ آبدالونوموس بازمی‌گردد. 
-
-تقسیم امپراتوری
-
-مرگ اسکندر چنان ناگهانی رخ داد که وقتی خبرش به یونان رسید، مردم باورش نمی‌کردند. اسکندر وارث مشخص یا مشروعی نداشت؛ پسرش از روشنک، اسکندر چهارم، پس از مرگ او به دنیا می‌آمد. بنا به گفته دیودور، ملازمان اسکندر در بستر مرگ از او پرسیدند که امپراتوری‌اش را برای چه کسی به میراث گذاشته‌است؛ پاسخ کوتاه او «برای قوی‌ترین» بود. آریان و پلوتارک مدعی شده‌اند که اسکندر در این زمان لال شده بود که بیان از این دارد که این داستان ساختگی است. دیودور، کوینت کورس، و یوستین روایت منطقی‌تری از آنچه رخ داده‌است نقل کرده‌اند: اسکندر انگشتر مهردارش را در حضور شاهدان به پردیکاس، از محافظان و رهبر ملازمان سوار، داده‌است فلذا او را به عنوان جانشین برگزیده‌است. 
-
-پردیکاس در ابتدا داعیه قدرت نداشت، بلکه حتی پیشنهاد کرد نوزاد روشنک اگر پسر باشد شاه خواهد بود و خودش، کراتروس، لئوناتوس، و آنتیپاتر محافظان او خواهند بود. اما پیاده‌نظام تحت رهبری ملئاگر، این پیشنهاد را نپذیرفت زیرا که آنان در قدرت سهیم نشده بودند. در عوض آنان از برادر ناتنی اسکندر، فیلیپ آریدایوس، پشتیبانی کردند. سرانجام دو طرف مصالحه کردند و پس از تولد اسکندر چهارم، او و فیلیپ سوم مشترکا شاه نامیده شدند اگرچه تنها در اسم. 
-
-با این وجود مقدونیان به‌زودی دچار نفاق و خصومت شدند. ساتراپی‌های که در تجزیه بابل توسط پردیکاس توزیع شدند به پایگاه‌های قدرتی مبدل شدند ک�� هر سردار با استفاده از آن‌ها برای کسب قدرت بیشتر می‌کوشید. پس از قتل پردیکاس در ۳۲۱ ق م، وحدت مقدونیان از هم گسیخت و چهل سال جنگ مابین جانشینان (دیادوخوی) آغاز گشت. سپس در جهان هلنیستی چهار بلوک پایدار قدرت پدید آمدند: سلطنت بطالسه در مصر، امپراتوری سلوکیه در شرق، سلطنت پرگامون در آسیای صغیر، و مقدونیه. در این میان اسکندر چهارم و فیلیپ سوم نیز به قتل رسیدند. 
-
-وصیت
-از دیودور نقل است که اسکندر چندی پیش از مرگش دستورالعمل‌های مکتوب مفصلی را به کراتروس داده‌است. کراتروس خواست که دستورهای اسکندر را انجام دهد اما جانشینان به دلیل غیرعملی و پرخرج بودن آن‌ها از اجرایشان منصرف شدند. با این همه پردیکاس وصیت‌نامه اسکندر را برای سربازانش خواند. وصیت‌نامه خواستار توسعه نظامی در جنوب و غرب مدیترانه، احداث سازه‌های یادبود، و ممزوج کردن جماعت شرقی با غربی بود. وصیت‌نامه اسکندر شامل موارد زیر بود: 
-احداث آرامگاه یادبودی برای پدرش فیلیپ که «به پای عظیم‌ترین هرم مصر برسد». 
-بر پا کردن معابد عظیم در دلوس، دلفی، دودونا، دیوم، آمفیپولیس، و معبد یادبودی برای آتنا در تروآ. 
-فتح عربستان و تمامی حوضه مدیترانه
-کرانه‌نوردی آفریقا
-گسترش شهرها و «کوچ دادن مردمان آسیا به اروپا و بالعکس از اروپا به آسیا تا از راه برقراری پیوند زناشویی و روابط خانوادگی، اتحاد و دوستی را برای دو قاره به ارمغان آورد». 
-
-شخصیت اسکندر
-
-سرلشکری
-
-اسکندر لقب «کبیر» را به خاطر موفقیت بی‌مانندش در کسوت یک فرمانده نظامی به دست آورد. او هرگز در هیچ نبردی شکست نخورد، اگرچه سپاه او معمولا از نظر شمار کمتر از دشمن بود. این امر حاصل استفاده از تاکتیک‌های زمینی، فالانکس، و سواره‌نظام، به‌کارگیری راهبردهای جسورانه، و وفاداری شدید سربازانش بود. فالانکس مقدونی، مسلح به ساریسا یا نیزه ۶ متری، توسط فیلیپ دوم از راه تمرین‌های سفت و سخت پرورش‌یافته و ورزیده شده بودند و اسکندر از سرعت و قابلیت مانور آن علیه نیروهای بزرگ‌تر اما ناهمگون ایرانی نهایت استفاده را برد. اسکندر از احتمال بروز نفاق در سپاه گونه‌گونش که از زبان‌ها و سلاح‌های متفاوتی بهره می‌بردند باخبر بود. او شخصا و در هیئت یک پادشاه مقدونی در نبردها شرکت می‌جست و از این راه بر مشکل گونه‌گونی سپاهش غالب می‌آمد. 
-
-اسکندر در نخستین نبردش در آسیا، نبرد گرانیک، تنها از بخش کوچکی از سپاهش، شاید ۱۳ ٬ ۰۰۰ پیاده و ۵ ٬ ۰۰۰ سوار، در برابر سپاه بسیار بزرگ‌تر ایران مشتمل بر ۴۰ ٬ ۰۰۰ سرباز استفاده کرد. اسکندر فالانکس را در مرکز سپاه و سواره‌نظام و کمانداران را در جناحین چید تا خط مقدم او برابر با طول خط سواره‌نظام ایران (حدود ۳ کیلومتر) شود. در مقابل، پیاده‌نظام ایران پشت سواره‌نظام قرار گرفت. این امر اسکندر را خاطرجمع کرد که دشمن، سپاه او را دور نخواهد زد و از پشت مورد هجوم قرار نخواهد گرفت و در عین حال فالانکس او، مسلح به نیزه‌های طویل، مزیت قابل ملاحظه‌ای نسبت به شمشیرها و نیزه‌های کوتاه ایرانیان داشت. تلفات مقدونیان در قیاس با ایرانیان قابل اغماض بود. 
-
-او در نبرد ایسوس، در نخستین رویارویی با داریوش، از همان آرایش نظام استفاده کرد و دوباره فالانکس مرکزی موجبات موفقیت او را فراهم آورد. اسکندر شخصا از وسط یورش را هدایت و سپاه دشمن را منهزم کرد. در نبرد سرنوشت‌ساز گوگمل، داریوش بر چرخ‌های ار��به‌هایش داس نصب کرده بود تا فالانکس را متفرق کند و سواره‌نظامش را به نیزه‌های طویل مسلح نموده بود. اسکندر فالانکس را دوتکه کرد به نحوی که وسط آن با زاویه‌ای مشخص پیش رود و هرگاه به ارابه‌های مهاجم رسید دو پاره شود و پس از عبور از آن‌ها مجددا به آرایش اولیه بازگردد. پیشروی موفقیت‌آمیز بود و مرکز سپاه داریوش را در هم شکست و سپاه داریوش دوباره به هزیمت رفت. 
-
-اسکندر در هنگام مواجهه با دشمنانی که از فنون جنگی ناشناخته استفاده می‌کردند (مثلا در آسیای میانه یا هند)، نیروهایش را به شیوه دشمن وفق می‌داد؛ بنابراین در باختر و سغد، اسکندر با موفقیت از نیزه‌اندازان و کماندارانش استفاده کرد تا از تحرکات دشمن برای دور زدن سپاه جلوگیری کند و هم‌زمان سوارانش را در مرکز جمع کرد. در هند در هنگام مواجهه با سپاه فیل شاه پور، مقدونیان صف خود را باز می‌کردند تا فیل‌ها را احاطه کرده و با استفاده از نیزه‌های طویل به سمت بالا ضربه وارد کرده و فیل‌ران را به پایین بیندازند. 
-
-ظاهر فیزیکی
-
-پلوتارک، زندگی‌نامه‌نویس یونانی، ظاهر اسکندر را اینچنین توصیف می‌کند: 
-
-آریان، مورخ یونانی، اسکندر را چنین توصیف می‌کند: 
-
-یکی از رمانس‌های نیمه‌افسانه‌ای اسکندر نیز به این مطلب اشاره دارد که اسکندر دچار ناهم‌رنگی عنبیه بوده‌است: یک چشمش تیره بوده‌است و دیگری روشن. 
-
-پیتر گرین، مورخ بریتانیایی، بر پایه بررسی مجسمه‌ها و برخی اسناد کهن توصیف زیر را از ظاهر اسکندر ارائه داده‌است: 
-
-نویسندگان باستان نقل کرده‌اند که اسکندر چنان از شمایلی که لوسیپوس از او می‌آفرید خرسند بوده‌است که دیگر مجسمه‌سازان را از آفرینش تصاویر او منع کرده بود. لوسیپوس از حالت مجسمه‌سازی کونتراپوستو برای چهره‌پردازی از اسکندر و دیگر شخصیت‌ها نظیر آپوکسوئومنوس، هرمس، و اروس استفاده کرده‌است. مجسمه لوسیپوس، که به خاطر طبیعت‌گرایی‌اش مشهور است نه به خاطر ژست ایستاتر و خشک‌ترش، وفادارترین تصویرپردازی از اسکندر محسوب می‌شود. 
-
-ویژگی‌های شخصیتی
-
-برخی از خصلت‌های بارز شخصیتی اسکندر در واکنش به رفتار والدینش شکل گرفت. مادرش بسیار جاه‌طلب بود و او را ترغیب می‌کرد که باور کند او مقدر به فتح شاهنشاهی هخامنشیان بوده‌است. تأثیرهای المپیاس به او حس تقدیر را تلقین کرد و پلوتارک به ما می‌گوید که جاه‌طلبی او «روحیه‌اش را طی سال‌های پیش رو، مصمم و منیع نگه داشته بود». با وجود این، پدرش نقش نزدیک‌ترین و تأثیرگذارترین الگو را برای او بازی می‌کرد زیرا که اسکندر جوان می‌دید فیلیپ عملا هر سال به جنگ می‌رود، پشت سر هم پیروزی به دست می‌آورد و هم‌زمان زخم‌های کاری‌اش را نادیده می‌گیرد. رابطه اسکندر با پدرش جنبه رقابت‌جویی شخصیتش را شکل داد؛ او نیاز داشت از پدرش پیشی بگیرد که این امر از رفتارهای بی‌پروای او در میدان‌های رزم مشهود است. در حالی که اسکندر نگران بود که پدرش «هیچ دستاورد مهم یا طراز اولی» را برای او باقی نگذارد تا در مقابل جهانیان خودنمایی کند، هم‌زمان دستاوردهای پدرش را در نزد ملازمانش کوچک می‌شمرد. 
-
-بنا بر گفته‌های پلوتارک، از جمله خصلت‌های اسکندر تندخویی و عجولی و تبعیت از امیال آنی بود که تا حدی در تصمیماتش نمود پیدا می‌کرد. اگرچه اسکندر لجوج بود و به‌خوبی به فرمان‌های پدر گوش نمی‌سپرد، نسبت به بحث‌های مستدل روی خوش نشان می‌داد. او جنبه آرام‌تری نیز داشت: تیزهوش، منطقی، و حسابگر بود. میل وافری به دانش داشت، عاشق فلسفه بود، و خوره کتاب. بی‌شک این‌ها تا قسمتی به خاطر تدریس خصوصی ارسطو بود؛ اسکندر باهوش بود و درس را زود فرا می‌گرفت. ذکاوت و عقلانیت او از توانایی و موفقیت او در کسوت یک سرلشکر به‌خوبی آشکار می‌شود. او در «خوشی دادن به بدن» قید و بند زیادی داشت اما در مقابل نمی‌توانست در برابر الکل مقاومت کند. 
-
-اسکندر فاضل بود و از هنر و علم حمایت می‌کرد. اما برخلاف پدرش علاقه کمی به ورزش یا بازی‌های المپیک نشان می‌داد و تنها در جستجوی آرمان‌های هومری عزت (timê) و افتخار (kudos) بود. او جذبه و ابهت فراوانی داشت، شاخصه‌هایی که از او رهبری بزرگ می‌ساخت. توانایی‌های منحصر به فرد او وقتی به خوبی آشکار می‌شود که بدانیم هیچ‌یک از سرداران اسکندر نتوانست مقدونیه را متحد سازد و امپراتوری پهناور او را پس از مرگش حفظ کند — تنها اسکندر چنین توانایی و قدرتی داشت. 
-
-در آخرین سال‌های زندگی‌اش، به‌ویژه پس از مرگ هفستیون، نشانه‌های مبنی بر جنون خودبزرگ‌بینی و پارانویا در او بروز کرد. غرور ناشی از دستاوردهای چشمگیرش به همراه اعتقاد وصف‌ناپذیرش به تقدیر و چاپلوسی‌های ملازمانش، احتمالا در بروز این امراض مؤثر بوده‌اند. هذیان‌های خودبزرگ‌انگاری او به‌سادگی در وصیت‌نامه‌اش و نیز میلش به فتح جهان مشهود است. 
-
-به نظر می‌رسد او خود باور کرده بود که خداست یا دست‌کم به دنبال الوهیت بخشیدن به خود بود. المپیاس همواره نزد اسکندر پافشاری می‌کرد که او فرزند زئوس است، فرضیه‌ای که ظاهرا توسط غیب‌گوی آمون در واحه سیوا برای اسکندر تأیید شد. از آن پس او شروع کرد که خود را فرزند زئوس-آمون بشناساند. اسکندر در دربارش رگه‌هایی از نحوه لباس پوشیدن ایرانیان و دیگر سنن ایشان را اتخاذ کرد، بالاخص رسم پروسکونسیس که در میان مقدونیان مقبولیت نیافت و از انجام آن اکراه داشتند. این رفتار موجبات ناخشنودی و نارضایتی بسیاری از هم‌وطنان او را فراهم آورد. با وجود این، اسکندر فرمانروایی عملگرا بود که از مشکلات فرمانروایی بر مردمانی ناهمگون از نظر فرهنگی، باخبر بود؛ مردمانی که بسیاری از آن‌ها در کشورهایی زندگی می‌کردند که پادشاه چون خدا پرستیده می‌شد؛ بنابراین، افزون بر جنون خودبزرگ‌بینی، ممکن است این دست رفتارهای او تنها تلاشی برای استحکام بخشیدن به امپراتوری‌اش و متحد نگه‌داشتن مردمانش باشد. 
-
-روابط خصوصی
-
-اسکندر دو بار ازدواج کرد: با روشنک دختر وخش‌ارد، نجیب‌زاده باختری و با استاتیرای دوم، شاهزاده پارسی و دختر داریوش سوم، احتمالا به دلایل سیاسی. او دو پسر داشت: اسکندر چهارم مقدونیه از روشنک و احتمالا هراکلس مقدونی از رفیقه‌اش، بارسینه. او فرزند دیگری نیز از روشنک در راه داشت اما در بابل سقط‌جنین شد. 
-
-همچنین اسکندر رابطه‌ای نزدیک با دوست، سردار و محافظش، هفستیون، داشت. هفستیون پسر نجیب‌زاده‌ای مقدونی بود. مرگ هفستیون اسکندر را ویران کرد. این حادثه ممکن است در تنزل وضعیت سلامت جسمانی و روانی اسکندر در ماه‌های آخر زندگی‌اش نقش مهمی ایفا کرده باشد. 
-
-درباره گرایش جنسی اسکندر گمانه‌زنی‌ها شده و این امر به موضوعی جنجالی مبدل شده‌است. در هیچ‌یک از منابع باستان نیامده که اسکندر رابطه همجنس‌گرایانه داشته یا رابطه او با هفستیون جنسی بوده‌است. با این وجود ایلیان درباره بازدید اسکندر از تروا می‌نویسد که «اسکندر مقبره آشیل و هفستیون مقبره پاتروکل را با تاج گل آراستند. دومی عزیزکرده اسکندر بود، درست همان‌طور که پاتروکل عزیزکرده آشیل بود». قابل‌توجه است که از واژه یونانی باستان eromenos به معنی «عزیزکرده» لزوما مفهوم جنسی مستفاد نمی‌گردد. این روایت در منابع اصلی زندگانی اسکندر وجود ندارد. 
-
-پلوتارک می‌گوید برخورد اسکندر نسبت به همجنس‌بازی بسیار سخت و خشن بود، به‌طوری که وقتی فیلوکسن، یکی از فرمانداران او در سرزمین‌های مجاور ساحل، برای او نامه نوشت که تاجری دو پسر برای فروش عرضه می‌کند که در زیبایی بی‌مانند هستند و اجازه می‌خواست تا آن‌ها را خریداری کرده و پیشکش اسکندر کند، اسکندر بسیار برآشفته و خشمگین شد و چندین‌بار فریاد سر داد و گفت: «فیلوکسن چه رفتار بدی با من روا داشته و چرا وقت خود را صرف کاری کرده که مایه رسوایی و ملامت من می‌باشد». سپس در همان ساعت نامه نوشت و فیلوکسن را ناسزا گفت و دستور داد تاجر را با مال‌التجاره‌اش از شهر بیرون کنند. 
-
-گرین استدلال می‌کند که شواهد کمی درباره علاقه جسمانی اسکندر به زنان در منابع باستانی وجود دارد؛ او تا اواخر عمرش نایب‌السلطنه‌ای نداشت. اما به هنگام مرگ نسبتا جوان بود و اوگدن بیان می‌دارد که سابقه زناشویی اسکندر نسبت به پدرش در همان سن و سال پربارتر و جالب توجه‌تر است. اسکندر به جز همسر، چندین و چند رفیقه داشت. اسکندر حرمی به سبک و سیاق شاهان هخامنشی برای خود گرد آورد اما در استفاده از آن جانب امتساک را می‌گرفت و در «خوشی دادن به بدن» نفسش را کنترل می‌کرد. با این وجود پلوتارک از شیفتگی و دلباختگی اسکندر نسبت به روشنک می‌گوید و اسکندر را به خاطر تحمیل نکردن خود بر آن زن تحسین می‌کند. به عقیده گرین، با توجه به دوره زمانی اسکندر، او دوستی نسبتا عمیقی با زنان برقرار می‌کرد از جمله آدای کاریه‌ای که اسکندر را به فرزندخواندگی پذیرفت و حتی مادر داریوش، سیسیگامبیس، که گفته می‌شود در اثر حزن و اندوه پیش‌آمده پس از شنیدن خبر مرگ اسکندر درگذشت. 
-
-برترین نبردها
-
-میراث اسکندر
-
-میراث اسکندر تنها به فتوحاتش محدود نمی‌شود. لشکرکشی‌های او ارتباط و تجارت را بین شرق و غرب به‌شدت افزایش داد و مناطق پهناوری از شرق در معرض تمدن و فرهنگ یونانی قرار گرفتند. برخی از شهرهایی که او بنا کرد به مراکز مهم فرهنگی مبدل شدند و بسیاری از آن‌ها تاکنون به حیات خود ادامه داده‌اند. وقایع‌نگاران او اطلاعات ذی‌قیمتی را درباره مسیرهای لشکرکشی او ثبت کردند و هم‌زمان یونانیان حس کردند به دنیای عظیم‌تری تعلق دارند؛ اکنون وسعت دید به فراسوی مدیترانه می‌رسید. 
-
-پادشاهی‌های هلنیستی
-
-عاجل‌ترین میراث اسکندر انضمام قطعه‌های بزرگی از خاک آسیا به قلمرو مقدونیه بود. در هنگام مرگ اسکندر، امپراتوری‌اش ۵ ٬ ۲۰۰ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت داشت و بزرگ‌ترین دولت وقت به حساب می‌آمد. بسیاری از این مناطق تا ۲۰۰ الی ۳۰۰ سال آینده در دستان مقدونیان یا تحت نفوذ فرهنگ یونانی باقی ماندند. دولت‌های جانشینی که پس از مرگ اسکندر سر برآوردند، حداقل در ابتدا، قدرت غالب منطقه بودند و از این ۳۰۰ سال غالبا با عنوان عصر هلنیستی یاد می‌شود. 
-
-مرزهای شرقی امپراتوری اسکندر حتی در زمان حیات خود او در حال فروپاشی بود. خلأ قدرتی که او در شمال غربی شبه‌قاره هندوستان بر جای گذاشت، به ظهور یکی از قدرتمندترین دودمان‌های هندی در تاریخ انجامید. چاندراگوپتا مائوریا با استفاده از خلأ قدرت پیش‌آمده، بر پنجاب مسلط شد و از این پایگاه قدرت، بر امپراتوری ناندا تاخت و موفق به فتح آن شد. 
-
-شهرسازی
-
-اسکندر در مسیر لشکرکشی‌اش، بیش از بیست شهر جدید بنا کرد که نام اسکندر را بر خود داشتند و اکثرشان در شرق دجله بودند. نخستین و مهم‌ترین آنان، اسکندریه در مصر بود که در آینده به یکی از مهم‌ترین شهرهای مدیترانه مبدل گشت. شهرها در مسیر راه‌های بازرگانی و نیز موقعیت‌های دفاعی واقع‌شده بودند. قاعدتا در ابتدا شهرهای تازه تأسیس برای زندگی نامساعد بوده‌اند و شرایط تنها اندکی از پادگان‌های دفاعی بهتر بوده‌است. پس از مرگ اسکندر، بسیاری از یونانیان ساکن در شهرهای تازه تأسیس تلاش کردند به یونان بازگردند. وانگهی تقریبا یک سده پس از مرگ اسکندر، بسیاری از اسکندریه‌ها شکوفا شدند و زندگی در آن‌ها رونق گرفت؛ ساختمان‌های عمومی مجللی در آنجاها ساخته شد و جماعت فراوانی اعم از یونانی و بومی در آن‌ها ساکن شدند. 
-
-یونانی‌سازی
-
-اصطلاح «یونانی‌سازی» را ابتدا یوهان گوستاف درویزن برای دلالت بر گسترش زبان، فرهنگ، و جماعت یونانی در قلمرو پیشین شاهنشاهی هخامنشی پس از تسخیر آن به توسط اسکندر به کار برد. در وقوع این صدور فرهنگی جای هیچ شکی باقی نیست و در شهرهای بزرگ هلنیستی، چون اسکندریه، انطاکیه، و سلوکیه، به‌خوبی مشهود است. اسکندر در پی آن بود که رگه‌هایی از فرهنگ یونانی را به آن ایرانی وارد کند و کوشید فرهنگ یونانی و ایرانی را به هم بیامیزد. او آرزو داشت تا جماعت آسیا و اروپا را همگون کند. اما جانشینانش چنین سیاست‌هایی را صراحتا رد کردند. با این وجود، در سرتاسر منطقه یونانی‌سازی به وقوع پیوست و هم‌زمان روند مخالف و مجزای «شرقی‌سازی» در دول جانشینان صورت گرفت. 
-
-هسته فرهنگ هلنیستی اساسا آتنی بود. سپاهیان اسکندر از گوشه و کنار یونان به دور هم جمع شده بودند. معاشرت و مصاحبت آنان با یکدیگر منجر به پیدایش لهجه جدید «کوینه» یا «یونانی عامی» شد که عمدتا مبتنی بر گویش آتیک بود. کوینه در سرتاسر جهان هلنیستی اشاعه یافت و به عنوان زبان می‌انجی در آن سرزمین‌ها به کار گرفته شد و در نهایت نیای زبان یونانی جدید گشت. افزون بر این، طراحی شهری، آموزش، حکومت‌داری محلی، و جریان هنری در عصر هلنیستی همگی در آرمان‌های یونان کلاسیک ریشه داشتند و به‌تدریج به اشکال کاملا جدیدی فرگشت یافته، در زمره «هلنیستی» جای گرفتند. حتی وجهه‌های از فرهنگ هلنیستی در سنن و رسوم امپراتوری بیزانس در اواسط قرن پانزدهم میلادی مشهود است. 
-
-برخی از عجیب‌ترین آثار یونانی‌سازی در هند، در موطن پادشاهی‌های نسبتا دیر ظهور هندی-یونانی، قابل‌مشاهده است. در آن سرزمین‌های دور از اروپا، ظاهرا فرهنگ یونانی با آن هندی، به‌ویژه بودایی، در هم آمیخته‌است. اولین تصویرپردازی واقعی از بودا در این زمان به تقلید از مجسمه‌های یونانی آپولون شکل گرفت. برخی از رسوم بودایی احتمالا تحت تأثیر دین یونان باستان قرار گرفته‌است: مفهوم بوداسف یادآور قهرمانان الوهی یونان است و برخی از مناسک عبادی مهایانه (سوزاندن عود، اهدای گل، گذاشتن غذا بر مذبح) مشابه همین مناسک در یونان باستان می‌باشند. احتمالا شاهی یونانی به نام مناندر یکم به کی�� بوداییان وارد شده و در متون بودایی تحت نام «میلیندا» جاودانه شده‌است. فرایند یونانی‌سازی به حیطه علم نیز تسری یافته بود؛ به گونه‌ای که نظریات اخترشناسی یونان به هند رسیده و اخترشناسی آنان را طی سده‌های نخستین میلادی عمیقا متأثر نموده بود. به عنوان مثال ابزارهای اخترشناسی یونانی متعلق به قرن سوم قبل از میلاد در شهر یونانی-باختری آی‌خانم در افغانستان و امروزی پیدا شده‌است. این ابزارها مربوط به دوره زمانی‌ای بوده‌اند که دیدگاه یونانیان مبنی بر کروی بودن زمین و احاطه شدن آن به وسیله سیارات کروی در هند مورد پذیرش قرار گرفت و نهایتا جایگزین دیدگاه دیرینه هندیان مبنی بر مسطح و دایره‌وار بودن زمین گشت. 
-
-تأثیر بر روم
-رومیان بسیاری، بالاخص سرداران، اسکندر و دلاوری‌هایش را تحسین کردند. آن‌ها می‌خواستند خود را به نحوی به دستاوردهای اسکندر مربوط سازند. پولوبیوس کتابش تواریخ را با متذکر شدن دستاوردهای اسکندر به رومیان آغاز کرد و بنابراین رهبران روم او را به مثابه الگوی خویش دیدند. پومپه لقب «مگنوس» به معنی «کبیر» را بر خود نهاد و حتی از مدل موی اسکندر تقلید کرد و سرزمین‌های فتح‌شده شرق را جست تا ردای ۲۶۰ ساله او را بیابد و آن را به نشانه بزرگی به تن کرد. ژولیوس سزار از سواردیس برنزی اسکندر ساخته لوسیپوس در محل اجتماعات شهر پرده‌برداری کرد اما سر خود را به جای سر اسکندر گذاشت. اوکتاویان از مقبره اسکندر در اسکندریه بازدید کرد و موقتا تصویر مهرش را از ابوالهول به چهره اسکندر تغییر داد. تراژان، نرون، و کاراکالا اسکندر را تحسین کردند. خاندان ماکریانی، خاندانی رومی که به توسط ماکرینوس برای مدتی کوتاه به قدرت رسید، تصاویر اسکندر را همواره همراه خود داشتند، یا بر روی جواهراتشان یا به صورت گلدوزی‌شده بر روی لباس‌هایشان. 
-
-از سوی دیگر، برخی از نویسندگان رومی، به‌ویژه شخصیت‌های جمهوری‌خواه، از داستان اسکندر به عنوان حکایتی عبرت‌انگیز برای تبیین این موضوع که چگونه می‌توان یکه‌سالاری را با ارزش‌های جمهوری‌خواهی تعدیل کرد، استفاده کرده‌اند. این نویسندگان از اسکندر به عنوان مثالی از یک حکمران با فضایلی چون amicita (دوستی) و clementia (رأفت)، و رذایلی چون iracundia (خشم) و cupiditas gloriae (تمایل بیش از حد به عزت و افتخار) استفاده کرده‌اند. 
-
-افسانه
-روایت‌های افسانه‌ای فراوانی پیرامون زندگی اسکندر وجود دارد که بسیاری از آن‌ها ریشه در زمان حیات خود او دارند و احتمالا به توسط خودش ترویج شده‌اند. کالیستنس، تاریخ‌نگار درباری اسکندر، دریای کیلیکیه را به گونه‌ای ترسیم کرد که در حال انجام پروسکونسیس از اسکندر پس می‌کشد. اونسیکریتوس چند صباحی پس از مرگ اسکندر قراری عاشقانه بین او و تالستریس، ملکه اسطوره‌ای آمازون‌ها، از خود سر هم کرد و وقتی داستان را برای لوسیماخوس، سردار اسکندر و پادشاه آتی مقدونیه، خواند گفته می‌شود لوسیماخوس به شوخی گفته‌است «متعجبم که من آن موقع کجا بودم». 
-
-در نخستین سده‌های پس از مرگ اسکندر، احتمالا در اسکندریه، چندین داستان افسانه‌ای مختلف در هم آمیخته شدند و متن واحدی را به نام رمانس اسکندر شکل دادند. رمانس اسکندر بعدها به‌اشتباه به کالیستنس نسبت داده شد و از این رو به کالیستنس-نما معروف است. این متن که در دوران باستان و قرون وسطی چندین مرتبه مورد بسط و بازنگری قرار گرفت، حاوی داستان‌��ای مشکوک فراوانی است و به چندین زبان ترجمه شده‌است. 
-
-در فرهنگ نوین و باستان
-موفقیت‌ها و میراث اسکندر در بسیاری از جوامع و فرهنگ‌ها توصیف و تشریح شده‌است. نام او در فرهنگ عوام و خواص از عصر خودش تا به امروز مطرح بوده‌است. رمانس اسکندر، به‌طور خاص، تأثیر قابل توجهی بر تصویرپردازی‌ها از اسکندر در جوامع آتی، از ایران گرفته تا اروپای قرون وسطی تا یونان امروزی، گذاشته‌است. 
-
-اسکندر در فولکلور یونان امروزی بیش از هر شخصیت باستانی دیگر، به نحو بارزی برجسته است. شکل محاوره‌ای نام او در زبان یونانی نوین («او مگالکساندروس») نامی بسیار رایج است و او تنها قهرمان باستانی است که در سایه‌بازی کاراگیوزیس ایفای نقش می‌کند. قصه‌ای مشهور بین دریانوردان یونانی وجود دارد که در آن یک پری دریایی گوشه‌گیر در حین طوفان، سینه کشتی را در چنگ می‌گیرد و می‌پرسد «آیا شاه اسکندر زنده است؟». جواب صحیح «او زنده و سرحال است و بر جهان فرمان می‌راند» است و دادن پاسخ صحیح منجر به ناپدید شدن پری دریایی و آرام گرفتن دریا می‌شود. هر جواب دیگری داده شود، پری دریایی به یک گورگون وحشتناک تبدیل می‌شود و کشتی را به اعماق دریا می‌کشاند و غرق می‌کند. 
-
-در ادبیات فارسی میانه (پیش از اسلام) از اسکندر با لقب «گجستک» به معنی «ملعون» یاد شده‌است و او متهم به ویران کردن معابد و سوزاندن متون مقدس زرتشتیان است. در ایران پس از اسلام تحت تأثیر اسکندرنامه چهره‌ای خوش‌بینانه‌تر از اسکندر شکل می‌گیرد. اسکندرنامه فردوسی، اسکندر را در خط شاهان مشروع ایران جای می‌دهد و از او چهره‌ای اسطوره‌ای ترسیم می‌کند که در طلب آب حیات دورادور جهان را جست. بعدها نویسندگان ایرانی اسکندر را به فلسفه مربوط می‌سازند و او را همنشین اشخاصی چون سقراط و افلاطون و ارسطو در جستجوی جاودانگی به تصویر می‌کشند. 
-
-نسخه سوری رمانس اسکندر، او را در هیئت کشورگشایی مسیحی و آرمانی به تصویر می‌کشد که به درگاه «خدای احد و راستین» دعا کرد. در مصر، اسکندر به عنوان پسر نک‌نتانبوی دوم، آخرین فرعون پیش از استیلای ایرانیان، به تصویر کشیده شد. پیروزی او بر داریوش، رستگاری مصر دانسته شد و ثابت کرد که همچنان یک مصری بر مصر فرمانروایی خواهد کرد. 
-
-در هند و پاکستان، به‌طور دقیق‌تر در پنجاب، نام «سکندر» که از زبان فارسی برگرفته شده‌است، بیانگر جوان مستعد نوخاسته است. در اروپای قرون وسطی، اسکندر از اعضای نه دلاور به‌شمار می‌آمد؛ نه دلاور گروهی از قهرمانان بودند که همه خصوصیت‌های آرمانی شوالیه‌گری را داشتند. 
-
-اوستا در آتش
-دانشنامه کتابخانه و دانش اطلاعات: 
- «به گفته ابن ندیم، نویسنده الفهرست، که در حدود سال ۹۸۷ میلادی نوشته‌شده؛ در قصر آپادانا در تخت جمشید نوشته‌هایی به صورت لوح‌های چوبی، سنگ و خاک رس در موضوعات متعدد وجود داشت. تعداد بسیاری از این الواح به وسیله اسکندر مقدونی (۳۳۳ پیش از میلاد) نابود شد یا به کتابخانه اسکندریه فرستاده شد. کشف سی هزار لوحه از گل رس در سال ۱۹۳۴ میلادی در زیر زمین ویرانه‌های کاخ آپادانا در تخت جمشید این گفته را تأیید می‌کند. باستانشناسان این بخش را خزانه تخت جمشید یا کتابخانه استخر نامیده‌اند. اسکندر همین‌طور ۲۰۰۰۰ چرم گاوی را که اوستا بر روی آن‌ها نوشته‌شده بود سوزاند. به ما گفته‌شده که این کتاب‌ها در بایگانی تخت جمشید نگهداری می‌شدند و زمانی که اسکندر آن قصر را به آتش کشید این کتاب‌ها هم از میان رفتند.» 
-
-زبی بلال اسماعیل تاریخ‌دان می‌نویسد: 
- «در ابتدا اوستا به زبان اوستایی نوشته شد اما در زمان حمله اسکندر، اسکندر اوستا را نابود کرد و بیشتر قسمت‌های آن ازبین رفت تا اینکه یک‌بار در زمان پارتها و و بار دیگر در زمان ساسانیان به جمع‌آوری آن پرداختند و این بار به وسیله خطی به نام -دین دبیره- نوشته شد» 
-
-آتش کشیدن تخت جمشید
-مجموعه کاخ‌های تخت جمشید، در سال (۳۳۰ پیش از میلاد) به دست اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد و تمام بناهای آن به صورت ویرانه درآمد. مقدونی‌ها تمام روز را در غارت کاخ‌های تخت جمشید گذراندند با تمام گروه اسیران مانند برده رفتار می‌کردند. تخت جمشید در روزگاری که در رونق از همه شهرها پیشی می‌گرفت، حال روبه انحطاط و ویرانی بود. 
-
-تشابه اسکندر با ذوالقرنین
-
-بعضی مفسران و پژوهشگران مسلمان، به خصوص در میان طیف سنتی و محققان غربی، ذوالقرنین مذکور در سوره کهف قرآن را، یکی از القاب اسکندر مقدونی می‌دانند، که وی را در ادبیات سنتی، «اسکندر بن فیلقوس (فیلفوس) الیونانی (الرومی)» نیز می‌گویند. ذوالقرنین قهرمانی است که مشرق و مغرب زمین را می‌گردد و سپس سدی بنا می‌کند تا گروهی مستضعف را در برابر ستم قوم یأجوج و مأجوج یاری رساند. 
-
-تاریخ‌نگاری زندگی اسکندر
-به جز چند کتیبه و قطعه بازمانده، نوشته‌های کسانی که اسکندر را از نزدیک می‌شناختند یا از خادمان او اطلاعاتی را جمع‌آوری کرده بودند، همه از میان رفته‌است. کالیستنس، تاریخ‌نگار اسکندر؛ بطلمیوس و نئارخوس، سرداران اسکندر؛ آریستوبولوس، افسر جزء سپاه اسکندر؛ و اونسیکریتوس، سکان‌دار ارشد اسکندر، از جمله هم‌عصران اسکندر بودند که شرح‌حال او را نوشتند. این آثار همه از بین رفته‌اند اما آثار بعدی که بر پایه آن آثار اولیه نوشته شده‌اند باقی مانده‌اند. قدیمی‌ترین آن‌ها دیودور سیسیلی (قرن اول ق م) است. بعد از آن کوئینتوس کورتیوس روفوس (اواسط تا اواخر قرن اول میلادی) است و بعدی آریان (قرن اول تا دوم میلادی) و بعدی پلوتارک (قرن اول تا دوم میلادی) و در نهایت یوستین است که آثار او متعلق به قرن چهارم میلادی می‌باشد. از میان این آثار، آریان را موثق‌ترین دانسته‌اند زیرا که او از آثار بطلمیوس و آریستوبولوس به عنوان منبع بهره برده‌است. اثر دیودور از لحاظ توثیق در رده دوم قرار می‌گیرد. 
-
-اسکندر در تاریخ روایی ایران
-تصویر اسکندر در تاریخ روایی ایران شامل دو چهره کاملا متفاوت است که هردوی آن‌ها احتمالا توسط زرتشتی‌ها نقل شده‌اند و در نتیجه می‌توان به آن‌ها برچسب «زرتشتی» زد. یکی از این داستان‌ها، اسکندر را با دیدی مثبت به‌تصویر می‌کشد و در قالب اسکندر افسانه‌ای در متون فارسی تداوم می‌یابد، و به نظر می‌رسد که این سنت دستکم تا حدی دارای منشأ غیرایرانی باشد، اما روشن است که کاملا با سنت داستان‌سرایی زرتشتیان ساسانی ادغام شده‌است. دومین داستان درباره اسکندر، او را به‌عنوان چهره‌ای «ملعون» (گجستک) و مخرب دین زرتشتی توصیف می‌کند. در متونی از جمله ارداویراف‌نامه، بندهشن، دینکرد، زند وهمن یسن، نامه تنسر، و روایت‌های پهلوی آذرفرنبغ و فرنبغ سروش از اسکندر به‌عنوان کسی که اوستا را سوزاند و در دین زرتشتی گسست و خلل ایجاد کرد، یاد می‌شود. 
-
-این پرسش که تصویرهای ذکرشده در بالا، تا چه اندازه بر واقعیت‌های عینی استوارند و تا چه مقدار نقش فرهنگی، مذهبی و ملاحظات سیاسی دوران بعدی در شکل‌گیری آن‌ها مؤثر بوده‌است، به شیوه‌های گوناگونی توسط پژوهشگران پاسخ داده شده‌است. بهرام آنکلساریا و گراردو نیولی داستان تخریب متون مقدس زرتشتی توسط اسکندر را حقیقتی تاریخی می‌دانند، حال آنکه اکثر پژوهشگران دیگر در این زمینه تردید دارند و «زمان روزگار زندگی زرتشت» و نوشتن اوستا بر «۱۲ هزار پوست گاو» را به‌عنوان افسانه رد می‌کنند. در زند وهمن یسن، از اسکندر با لقب «بدکار مسیحی» یاد می‌شود، که نشان‌دهنده اختلافات دینی اواخر عصر ساسانی و منازعات زرتشتیان و مسیحیان است. 
-
-جستارهای وابسته
-نه دلاور
-ذوالقرنین
-
-منابع
-
-Wikipedia contributors, «Alexander the Great,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? oldid= ۵۷۱۸۹۵۳۹۴ (accessed September ۱۴ , ۲۰۱۳). 
-
-
-افراد ایزدانگاشته
-افراد دوره هلنیستی
-ال‌جی‌بی‌تی باستان
-اهالی مقدونیه در سده ۴ (پیش از میلاد) 
-اهالی یونان سده ۴ (پیش از میلاد) 
-بنیان‌گذاران شهر
-پادشاهان شاهنامه
-پادشاهان شاهنشاهی ایران
-تاریخ باستان
-جنگ‌های ایران باستان
-حاکمان سده ۴ (پیش از میلاد) 
-درگذشتگان ۳۲۳ (پیش از میلاد) 
-زادگان ۳۵۶ (پیش از میلاد) 
-ژنرال‌های مقدونیه باستان
-شاگردان ارسطو
-شاهان ایران
-فرماندهان نظامی که هیچ جنگی را نباختند
-فرمانروایان مقدونیه
-هخامنشیان
-جدول تناوبی جایگزین، جدولی است که به صورت ستونی و در خلاف جهت عقربه‌های ساعت چرخیده‌است؛ و مانند اکثر جدولهای تهیه‌شده، گروهای پایینتر در طرف چپ قرار گرفته و اعداد به طرف راست افزایش میابند. این جدول به خاطر چرخش و همچنین ادغام لانتانیدها (Lanthanides) و آکتینیدها (Actinide) با جدول اصلی، از لحاظ طولی به صورت جدی بسیار بلندتر از جدول استاندارد است. عرض محدود آن اجازه مرور آن را به صورت برخط
- (on-line) و بدون نیاز به استفاده از حرکت طوماری مرورگر، فراهم می‌نماید. 
-
-جدول استاندارد - جدول جایگزین - جدول ضد - جدول بزرگ - جدول عظیم - جدول عریض - جدول توسعه‌یافته - جدول ساختاری - فلزات و غیر فلزات
-
-کد رنگ برای اعداد اتمی: 
-عناصر شماره‌گذاری شده با رنگ <span style= «color: # ۰۰۰۰ C ۰ ;» > آبی < / font>، در دمای اتاق مایع هستند؛ 
-عناصر شماره‌گذاری شده با رنگ سبز، در دمای اتاق به صورت گاز می‌باشند؛ 
-عناصر شماره‌گذاری شده با رنگ سیاه، در دمای اتاق جامد هستند. 
-عناصر شماره‌گذاری شده با رنگ <span style= «color: red;» > قرمز < / font> ترکیبی بوده و به‌طور طبیعی یافت نمی‌شوند (همه در دمای اتاق جامد هستند). 
-عناصر شماره‌گذاری شده با رنگ <span style= «color: # ۸۰۸۰۸۰ ;» > خاکستری < / font>، هنوز کشف نشده‌اند (و به صورت کم‌رنگ نشان داده شده‌اند تا گروه شیمیایی را که در آن قرار می‌گیرند، مشخص نماید). 
-
-رجوع به: جدول تناوبی
-
-اختراع‌های روسی
-جدول تناوبی
-سامانه‌های رده‌بندی
-شیمی
-در اینجا روشهای دیگر برای نمایش جدول ارائه شده‌اند: 
-جدول استاندارد - جدول جایگزین - جدول تناوبی (ضد) - جدول بزرگ - جدول عظیم - جدول عریض - جدول توسعه‌یافته - جدول ساختاری - فلزات و غیرفلزات
-
-کد رنگ برای اعداد اتمی: 
-عناصر شماره‌گذاری‌شده با رنگ <span style= «color: # ۰۰۰۰ C ۰ ;» > آبی < / font>، در دمای اتاق مایع هستند؛ 
-عناصر شماره‌گذاری‌شده با رنگ سبز، در دمای اتاق به‌صورت گاز می‌باشند؛ 
-عناصر شماره‌گذاری‌شده با رنگ سیاه، در دمای اتاق جا��د هستند؛ 
-عناصر شماره‌گذاری‌شده با رنگ <span style= «color: red;» > قرمز < / font> ترکیبی بوده و به‌طور طبیعی یافت نمی‌شوند (همه در دمای اتاق جامد هستند)؛ 
-عناصر شماره‌گذاری‌شده با رنگ <span style= «color: # ۸۰۸۰۸۰ ;» > خاکستری < / font>، هنوز کشف نشده‌اند (و به‌صورت کم‌رنگ نشان داده شده‌اند تا گروه شیمیایی‌ای را که در آن قرار می‌گیرند، مشخص کنند). 
-
-رجوع به جدول تناوبی
-
-جدول تناوبی
-سامانه‌های رده‌بندی
-هیدروژن (به) با نماد شیمیایی H، یک عنصر شیمیایی در جدول تناوبی با عدد اتمی ۱ است. جرم اتمی این عنصر ۱ ٫ ۰۰۷۹۴ u است. هیدروژن سبک‌ترین عنصر در جهان بوده و در شرایط استاندارد هیدروژن گازی از مولکول‌های دو اتمی با فرمول H ۲ ساخته می‌شود. این عنصر بی‌رنگ، بی‌بو، بی‌مزه، غیر سمی و بسیار قابل احتراق هست. هیدروژن فراوان‌ترین ماده شیمیایی در جهان بوده که تقریبا ۷۵ ٪ از جرم جهان را تشکیل می‌دهد و بر روی زمین به اشکال مولکولی مانند آب و ترکیبات آلی وجود دارد اما به سختی می‌توان تک اتم هیدروژن را بر روی زمین پیدا کرد. برخی جرم‌های آسمانی مانند کوتوله سفید یا ستاره‌های نوترونی از حالت پلاسمای هیدروژن ساخته شده‌اند. 
-
-ایزوتوپی از هیدروژن که بیشتر دیده می‌شود، پروتیوم نام دارد (بیشتر از نماد آن ۱ H یاد می‌شود تا نام آن) این ایزوتوپ، یک پروتون دارد و نوترون ندارد و در ترکیب‌های یونی می‌تواند بار منفی (آنیون هیدرید با نماد -H) به خود بگیرد. همچنین بار مثبت آن نیز به صورت +H یافت می‌شود که در این صورت تنها از یک پروتون ساده ساخته شده‌است. البته در حقیقت به‌دست آوردن کاتیون هیدروژن در ترکیب‌های پیچیده‌تری ممکن می‌شود. 
-
-عنصر هیدروژن با بیشتر عنصرها می‌تواند ترکیب شود و می‌توان آن را در آب، تمامی ترکیب‌های آلی و موجودات زنده پیدا کرد. این عنصر در واکنش‌های اسید و قلیایی در بسیاری واکنش‌ها با داد و ستد پروتون میان ماده حل‌شدنی و حلال نقش مهمی از خود نشان می‌دهد. هیدروژن به عنوان ساده‌ترین عنصر شناخته‌شده در دانش نظری بسیار کمک‌کار بوده‌است، برای نمونه از آن در حل معادله شرودینگر یا در مطالعه انرژی و پیوند و در نهایت پیشرفت دانش مکانیک کوانتوم نقش کلیدی داشته‌است. 
-
-گاز هیدروژن (با نماد H ۲) نخستین بار در سده ۱۸ میلادی به صورت آزمایشگاهی از واکنش اسیدهای قوی با فلزهایی مانند روی به‌دست آمد (۱۷۶۶ تا ۱۷۸۱). هنری کاوندیش نخستین کسی بود که دریافت گاز هیدروژن برای خود، یک ماده جداگانه‌است. و از سوختن آن آب پدید می‌آید. دلیل نام‌گذاری هیدروژن هم همین ویژگی آن است به معنی آب‌ساز در زبان یونانی. در شرایط استاندارد دما و فشار هیدروژن عنصری است بی‌رنگ، بی‌بو، بی‌مزه، نافلز، غیرسمی یک ظرفیتی، گازی دو اتمی، بسیار آتش‌گیر و با فرمول شیمیایی H ۲. 
-
-در صنعت برای تولید هیدروژن از گاز طبیعی بهره می‌برند و کمتر به الکترولیز آب روی می‌آورند. بیشتر هیدروژن تولیدی در نزدیکی محل تولید، در فرایند سوخت سنگواره‌ای (مانند کراکینگ) و تولید آمونیاک برای ساخت کود شیمیایی، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. امروزه دانشمندان در تلاش‌اند تا جلبک‌های سبز را در تولید هیدروژن به‌کار ببندند. 
-
-در دانش فلزشناسی، تردی هیدروژنی بسیاری فلزها مورد بررسی است تا با کمک آن در طراحی لوله‌ها و مخزن‌ها دگرگونی‌هایی پدیدآورند. 
-
-ویژگی‌ها
-
-سوختن
-
-گاز هیدروژن (دی‌هیدروژن یا مولکول هیدروژن) بسیار آتش‌گیر است و می‌تواند در هوا و در بازه گسترده‌ای از غلظت، میان ۴ ٪ تا ۷۵ ٪ حجمی، بسوزد. آنتالپی استاندارد سوختن برای هیدروژن ۲۸۶ کیلوژول بر مول است: 
-
-۲ H ۲ (g) + O ۲ (g) → ۲ H ۲ O (l) + ۵۷۲ kJ (۲۸۶ kJ / mol) 
-
-اگر هیدروژن با هوا آمیخته شود و غلظت آن میان ۴ تا ۷۴ درصد باشد یا آمیزه‌ای از هیدروژن و کلر با درصد ۵ تا ۹۵ درصد می‌تواند ماده‌ای انفجاری را پدیدآورد. این آمیزه‌های گازی با یک جرقه، کمی گرما یا نور خورشید بی‌درنگ منفجر می‌شود. دمای خودآتشگیری هیدروژن، دمایی که هیدروژن در آن خود به خود در هوا آتش می‌گیرد، ۵۰۰ درجه سانتیگراد یا ۹۳۲ فارنهایت است. از شعله سوختن هیدروژن-اکسیژن خالص پرتوهای فرابنفش تابیده می‌شود که برای چشم ناپیدایند. مانند شعله‌ای که در موتور اصلی شاتل فضایی در اثر سوختن هیدروژن-اکسیژن پدید می‌آید. برای ردیابی نشتی در هیدروژن در حال سوختن نیاز به ابزارهای ردیابی شعله داریم، چنین نشتی‌هایی می‌توانند بسیار خطرناک باشند. فاجعه آتش‌گیری کشتی هوایی هیندنبرگ و سقوط آن یک نمونه مصیبت‌بار از سوختن هیدروژن است دلیل این آتش‌سوزی مورد بررسی است اما شعله و آتشی که از بیرون دیده شد به دلیل سوختن دیگر مواد روی این کشتی هوایی بود. چون هیدروژن سبک است و در هوا شناور می‌شود شعله آتش هیدروژن خیلی زود بالا رفت و نسبت به سوخت‌های هیدروکربنی خرابی کمتری به بار آورد. دو-سوم سرنشینان این فضاپیما از آتش‌سوزی جان سالم به در بردند. بیشتر کشته‌ها به دلیل سقوط یا آتش‌گیری سوخت دیزل بود. 
-
-H ۲ می‌تواند با هر عنصر اکسید شده‌ای وارد واکنش شود همچنین می‌تواند در دمای اتاق به صورت خود به خودی و البته خطرآفرین با کلر و فلوئور واکنش دهد و هالیدهای هیدروژن، هیدروژن کلرید و هیدروژن فلوئورید را پدیدآورد. این هالیدها خود اسیدهای خطرناکی‌اند. 
-
-تراز انرژی الکترونی
-
-تراز انرژی الکترون در اتم هیدروژن، در پایین‌ترین سطح خود یا حالت صفر، ۱۳ ٫ ۶ - الکترون‌ولت است؛ که برابر است با یک فوتون فرابنفش با طول موجی نزدیک به ۹۲ نانومتر. 
-
-تراز انرژی هیدروژن را می‌توان با کمک مدل اتمی بور، با تقریب خوبی به‌دست‌آورد. در مدل بور فرض بر این است که الکترون‌ها در اتم، مانند زمین که به گرد خورشید می‌گردد، به گرد پروتون (هسته اتم) می‌چرخند. البته نیروی الکترومغناطیسی میان الکترون‌ها و پروتون‌ها ربایش پدیدمی‌آورد مانند سیاره‌ها که به خاطر نیروی گرانش سوی ستاره‌ها رباییده می‌شوند. در دوران آغازین مکانیک کوانتوم چنین انگار شده بود که تکانه زاویه‌ای کمیتی گسسته‌است در نتیجه الکترون در مدل بور اجازه داشت در فاصله‌های مشخصی از پروتون جای گیرد و در نتیجه انرژی آن هم با مقدارهای مشخصی برابر می‌شد. 
-
-برای دریافت توضیح دقیق‌تری درباره اتم هیدروژن باید به رفتار آن در مکانیک کوانتوم نگاه کرد. با توجه به معادله شرودینگر و فرمول انتگرالی فاینمن می‌توان رفتار احتمالاتی الکترون به گرد پروتون را محاسبه کرد. برپایه مکانیک کوانتوم، الکترون در یک اتم هیدروژن در حالت تراز صفر، هیچ‌گونه تکانه زاویه‌ای ندارد، تفاوت میان همانندسازی گردش الکترون‌ها به منظومه خورشیدی و آنچه در عمل رخ می‌دهد اینجا است. 
-
-ساختار مولکولی
-
-دو اسپین متفاوت برای همپارهای مولکول دو اتمی هیدروژن وجود دارد که در آن، تفاوت در اسپین هسته‌ها نسبت به یکدیگر است. در ساختار راست‌هیدروژن (اورتوهیدروژن) اسپین دو پروتون هم‌سو است و با عدد کوانتومی اسپین مولکول یک حالت سه‌گانه می‌سازد. در پاراهیدروژن اسپین‌ها ناهم‌سو است در نتیجه با عدد کوانتومی اسپین یک یگانه را می‌سازد. در دما و فشار استاندارد، ساختار ۲۵ ٪ از گاز هیدروژن به صورت پارا و ۷۵ ٪ آن به صورت راست یا اورتو است که به آن «ساختار معمولی» هم گفته می‌شود. نسبت تعادلی هیدروژن پارا به راست (اورتو) به دمای آن بستگی دارد اما چون ساختار راست یک حالت برانگیخته است و تراز انرژی بالاتری نسبت به پارا دارد، ناپایدار است و نمی‌توان آن را پالایید. در دمای بسیار پایین می‌توان گفت حالت تعادل تنها از پارا ساخته شده‌است. ویژگی‌های گرمایی پاراهیدروژن پالاییده در حالت‌های گازی و مایع، با ساختار معمولی بسیار متفاوت است و این از آنجا است که ظرفیت گرمایی گردشی آن‌ها متفاوت است. تفاوت‌های پارا و راست در مولکول‌های دیگری که هیدروژن دارند یا در گروه‌های عاملی نیز دیده می‌شود. برای نمونه آب و متیلن چنین اند اما این تفاوت در ویژگی‌های گرمایی آن‌ها بسیار ناچیز است. برای نمونه نقطه ذوب و جوش پاراهیدروژن ۰ ٫ ۱ کلوین از هیدروژن راست (اورتو) پایین‌تر است. 
-
-با افزایش دما، تغییر ویژگی‌های هیدروژن از پارا به راست (اورتو) افزایش می‌یابد و پس از اندکی H ۲ فشرده سرشار از ساختار پرانرژی اورتو می‌شود، ساختاری که با کندی بسیار به ساختار پارا بازمی‌گردد. نسبت اورتو / پارا در هیدروژن فشرده، نکته کلیدی در آماده‌سازی و ذخیره هیدروژن مایع است که باید آن را در نظر داشت. فرایند دگرگونی هیدروژن از راست (اورتو) به پارا گرمازا است و آن‌قدر گرما تولید می‌کند که باعث بخار شدن بخشی از هیدروژن مایع شود. در این فرایند از آسان‌گرهایی مانند زغال فعال، اکسید آهن (III)، آزبست پلاتینی، برخی فلزهای کمیاب، ترکیب‌های اورانیوم، کروم (III) اکسید و برخی ترکیب‌های نیکل کمک گرفته می‌شود. این آسان‌گرها هنگام خنک‌سازی هیدروژن افزوده می‌شوند. 
-
-حالت‌های گوناگون
-هیدروژن فشرده
-هیدروژن مایع
-هیدروژن دوغاب
-هیدروژن جامد
-هیدروژن فلزی
-هیدروژن در فاز فلزی یک ماده تباهیده است. در این فاز، هیدروژن به شکل یک رسانای الکتریکی رفتار می‌کند. این فاز به صورت نظری در سال ۱۹۳۵ پیش‌بینی شد، اما هنوز به روشنی دیده نشده‌است و همچنان این احتمال وجود دارد که فازهای جدیدی از هیدروژن جامد، در شرایط استاتیک، پیدا شود. 
-
-ترکیب‌ها
-نگاه کنید به:: رده: ترکیب‌های هیدروژن
-
-کووالانت و ترکیب‌های آلی
-هیدروژن از سبک‌ترین گازها است و می‌تواند با بیشتر عنصرها وارد واکنش شود در حالی که در حالت مولکولی، H ۲ در شرایط استاندارد چندان واکنش‌پذیر نیست. هیدروژن الکترونگاتیوی ۲ ٫ ۲ دارد و می‌تواند با عنصرهایی که الکترونگاتیوی بیشتری دارند مانند هالوژن‌ها (مانند فلوئور، کلسیم، برم و ید) یا اکسیژن وارد واکنش شود. در تمامی این واکنش‌ها هیدروژن بار مثبت به خود می‌گیرد. هیدروژن در ترکیب با فلوئور، اکسیژن یا نیتروژن پیوندی غیرکووالانسی با توانمندی میانگین به نام پیوند هیدروژنی برقرار می‌کند. این پیوند در پایداری بسیاری از مولکول‌های زیستی نقش اساسی دارد. همچنین هیدروژن این توان را دارد که با عنصرهایی با الکترونگاتیوی کمتر مانند فلزها و شبه‌فلزها وار�� واکنش شود. در این صورت هیدروژن بار منفی به خود می‌گیرد. این‌گونه ترکیب‌ها بیشتر با نام هیدرید شناخته می‌شوند. 
-
-هیدروژن می‌تواند رشته‌های ترکیب‌های گسترده‌ای را با کربن پدیدآورد. این ترکیب‌ها هیدروکربن نام دارند. بیش از این، رشته ترکیب‌های هیدروژن با ناجوراتم‌ها هم وجود دارد که از هیدروکربن‌ها هم گسترده‌تر است و به دلیل ارتباطی که میان آن‌ها و اندام‌های زنده وجود دارد به آن‌ها ترکیب‌های آلی گفته می‌شود. و دانش بررسی ویژگی‌های چنین ترکیب‌هایی شیمی آلی نام دارد. و چنان‌که این بررسی در زمینه سازوکار جانداران باشد بیوشیمی خوانده می‌شود. البته تعریف دیگری هم وجود دارد: برخی بر این باورند که هر ترکیبی که کربن داشته باشد ترکیب آلی نام دارد، هرچند، بیشتر این ترکیب‌های کربنی دارای هیدروژن‌اند. امروزه میلیون‌ها هیدروکربن در جهان شناخته شده‌است که برای ساخت بسیاری از آن‌ها از فرایندهای پیچیده‌ای بهره برده شده‌است. 
-
-هیدریدها
-بیشتر ترکیب‌های هیدروژن، هیدرید نام دارند. عبارت هیدرید نشان می‌دهد که در آن ترکیب اتم هیدروژن بار منفی یا آنیون به خود گرفته و به صورت -H نمایش داده می‌شود. این حالت زمانی پیش می‌آید که هیدروژن با عنصرهایی که دوست دارند الکترون از دست دهند، ترکیب شود. این مطلب نخستین بار توسط گیلبرت لوویس در سال ۱۹۱۶ برای هیدریدهای گروه یک و دو پیشنهاد شد؛ پس از آن مورئر، در سال ۱۹۲۰ با کمک الکترولیز لیتیم هیدرید مذاب، درستی این پدیده را نشان داد. همچنین مقدار هیدروژن در آند با کمک معادلات استوکیومتری قابل شمارش بود. برای هیدرید عنصرهایی غیر از فلزهای گروه یک و دو، با در نظر گرفتن الکترون‌دوستی پایین هیدروژن، وضعیت کمی متفاوت است. همچنین ترکیب BeH ۲ در گروه دو، یک پلیمری و استثنا است. در لیتیم آلومینیوم هیدرید، آنیون مرکزهای هیدریدی را با خود می‌برد در حالی که به سختی با در پیونداند. 
-
-هیدریدها تقریبا با همه عنصرهای گروه اصلی ساخته می‌شوند ولی شمار و آمیزش آن‌ها متفاوت است. برای نمونه بیش از ۱۰۰ هیدرید بور دوتایی شناخته شده‌است درحالی‌که تنها یک هیدرید آلومینیم دوتایی داریم و هیدرید ایندیم دوتایی هنوز شناخته نشده‌است هرچند که ترکیب‌های پیچیده‌تر وجود دارند. 
-
-در شیمی معدنی، هیدریدها به عنوان یک پل لیگاندی یا لیگاند واسطه هم کاربرد دارند؛ به این ترتیب که میان دو مرکز فلزی در ترکیب‌های کمپلس ارتباط برقرار می‌کنند. این کاربرد هیبرید بیشتر در میان عنصرهای گروه ۱۳ به ویژه در هیدریدهای بور، کمپلکس‌های آلومینیم و کربوران‌های خوشه‌دار دیده می‌شود. 
-
-پروتون‌ها و اسیدها
-آگاهی بیشتر در واکنش اسید و باز
-هیدروژن با اکسید شدن الکترون خود را از دست می‌دهد در نتیجه به‌دست می‌آید که تنها دارای یک هسته‌است که خود آن هسته تنها یک پروتون دارد. به همین دلیل را پروتون نیز می‌نامند. این ویژگی در بحث واکنش‌های اسیدها در خور توجه‌است. برپایه نظریه اسید و باز برونستد-لاری اسیدها دهنده پروتون و قلیاها گیرنده پروتون‌اند. 
-
-پروتون یا را نمی‌توان به صورت تکی در یک محلول یا بلور یونی پیدا کرد، این به دلیل ربایش بسیار بالای آن به الکترون اتم‌ها یا مولکول‌های دیگر است. مگر در دماهای بسیار بالای مرتبط با حالت پلاسما. چنین پروتون‌هایی را نمی‌توان از ابر الکترونی اتم یا مولکول جدا کرد بلکه چسبیده به آن‌ها باقی می‌ماند. البته گاهی از عبارت «پروتون» برای اشاره به هیدروژن با بار مثبت یا کاتیون که در پیوند با دیگر مواد است هم استفاده می‌شود. 
-
-ایزوتوپ‌ها
-
-پروتیوم، معمولی‌ترین ایزوتوپ هیدروژن فاقد نوترون است گرچه دو ایزوتوپ دیگر به نام دوتریوم دارای یک نوترون و تریتیوم رادیو اکتیو دارای دو نوترون، وجود دارند. دو ایزوتوپ پایدار هیدروژن پروتیوم (H- ۱) و دیتریوم (D, H- ۲) هستند. دیتریوم شامل ۰ ٫ ۰۱۸۴ – ۰ ٫ ۰۰۸۲ ٪ درصد کل هیدروژن است (آیوپاک)؛ نسبت‌های دیتریوم به پروتیوم با توجه به استاندارد مرجع آب VSMOW اعلام می‌گردد. تریتیوم (T یا H- ۳)، یک ایزوتوپ پرتوزا (رادیواکتیو) دارای یک پرتون و دو نوترون است. هیدروژن تنها عنصری است که ایزوتوپ‌های آن اسمی مختلف دارند. 
-
-پیشینه
-
-شناسایی هیدروژن و دستاوردهای پس از آن
-در سال ۱۶۷۱، رابرت بویل دریافت و توضیح داد که از واکنش میان آهن و یک اسید رقیق باعث تولید گاز هیدروژن می‌شود. پس از او در سال ۱۷۶۶ هنری کاوندیش نخستین کسی بود که گاز هیدروژن را به عنوان یک ماده جداگانه شناخت. ماده‌ای که نتیجه واکنش شیمیایی میان فلز و اسید بوده و البته آتش‌گیر نیز بوده‌است برای همین وی نام «هوای آتش‌گیر» را بر آن نهاد. او گمان برد «هوای آتش‌گیر» در حقیقت همان ماده افسانه‌ای «آتش‌دوست» یا phlogiston است. آزمایش‌های پس از آن در سال ۱۷۸۱ نشان داد که از سوختن این گاز، آب پدید می‌آید. کاوندیش به عنوان کسی که برای نخستین بار هیدروژن را به عنوان یک عنصر دانست، شناخته می‌شود. در سال ۱۷۸۳ لاوازیه و لاپلاس هنگامی‌که یافته‌های کاوندیش را آزمودند و دیدند که از سوختن این گاز، آب پدید می‌آید به پیشنهاد لاوازیه نام هیدروژن را برای آن برگزیدند. هیدروژن به معنی سازنده آب یا آبزا، از واژه یونانی ὕδρω یا hydro به معنی «آب» و γενῆς یا genes به معنی «سازنده» ساخته شده‌است. 
-
-لاوازیه در آزمایش‌های سرشناس خود درباره بقای ماده، از واکنش میان بخار آب با فلز آهنی که در آتش به شدت داغ و دچار تابش شده بود، به تولید هیدروژن دست یافت. اکسید کردن آهن در یک فرایند بدون هوا با کمک پروتون‌های آب در دمای بسیار بالا از واکنش‌های زیر پیروی می‌کند: 
-
-Fe + H ۲ O → FeO + H ۲
-
-۲ Fe + ۳ H ۲ O → Fe ۲ O ۳ + ۳ H ۲
-
-۳ Fe + ۴ H ۲ O → Fe ۳ O ۴ + ۴ H ۲
-
-زیرکونیم و بسیاری دیگر از فلزها اگر همین فرایند را با آب داشته باشند باز به تولید هیدروژن می‌رسند. 
-
-نخستین بار در سال ۱۸۹۸ جیمز دیوئر توانست هیدروژن را در فرایند سرمایش بازیابی و با کمک چندی از ابتکارهای خودش مانند فلاسک خلاء مایع کند. او یک سال بعد توانست هیدروژن را جامد کند. در دسامبر ۱۹۳۱، هارولد یوری توانست دوتریوم و پس از او در ۱۹۳۴ ارنست رادرفورد، مارک اولیفانت و پاول هارتک توانستند تریتیوم را به‌دست آورند. در ادامه، آب سنگین که به جای هیدروژن معمولی از دوتریوم ساخته‌شده را گروه هارولد یوری در ۱۹۳۲ به‌دست آوردند. در سال ۱۸۰۶ فرانسوآ ایزاک دو ریواز نخستین ماشین درون‌سوز با سوخت آمیزه‌ای از هیدروژن و اکسیژن را ساخت و ادوارد دانیل کلارک لوله‌های دم دهنده هیدروژن را در سال ۱۸۱۹ درست کرد. روشنایی کلسیم و لامپ دوبراینر هم نخستین بار در سال ۱۸۲۳ درست شدند. 
-
-نخستین بادکنک هیدروژنی را ژاک شارل در ۱۷۸۳ پدیدآورد، اما آنری ژیفار نخستین کسی بود که توانست از این بادکنک‌های هیدروژنی یک وسیله ج��بجایی در آسمان بسازد و به اندازه کافی در هوا بالا رود. او در سال ۱۸۵۲ به این کامیابی دست یافت. پس از آن فردیناند زپلین آلمانی پیشنهاد ساخت یک کشتی پرنده را داد و در سال ۱۹۰۰ نخستین زپلین در آسمان به پرواز درآمد. با آمدن این ابزار مسافرت‌های هوایی ممکن شد تا آنجا که از سال ۱۹۱۰ تا ۱۹۱۴ که جنگ جهانی اول آغاز شد، ۳۵ ٬ ۰۰۰ مسافر بدون هیچ حادثه جدی در آسمان جابجا شدند. در طول جنگ هم این ابزار به عنوان دیده‌بان یا بمب‌افکن کاربرد داشت. 
-
-کشتی‌های هوایی بریتانیایی آر ۳۴ که در سال ۱۹۱۹ ساخته شد می‌توانست عرض اقیانوس اطلس را بدون توقف طی کند. پس از آن در دهه ۱۹۲۰ پروازهای مرتب برای مسافران فراهم شد. با شناسایی گاز هلیم توسط آمریکایی‌ها امید آن بود که این مسافرت‌ها از امنیت بیشتری برخوردار شوند. اما دولت آمریکا نپذیرفت که هلیوم را برای این هدف بفروشد. برای همین به ناچار این کشتی‌های فضایی همچنان با هیدروژن کار می‌کردند. کشتی هوایی هیندنبورگ که در ۶ مه ۱۹۳۷ در آسمان نیوجرسی آتش گرفت هم با گاز پرواز می‌کرد. این رویداد به صورت زنده از رادیو پخش می‌شد و از آن فیلم گرفته می‌شد. گمان آن می‌رفت که آتش‌سوزی به دلیل نشت گاز هیدروژن رخ داده‌است اما چندی بعد بررسی‌ها نشان داد که از جرقه میان تارهای آلومینیمی در اثر الکتریسیته ساکن آتش‌سوزی روی داده‌است اما هر چه بود این رویداد باعث از بین رفتن اعتماد عمومی نسبت به ابزارهای پروازی به کمک گاز هیدروژن شد. 
-
-در سال ۱۹۷۷ برای نخستین بار از پیل‌های نیکل‌هیدروژن در سامانه ردیابی ماهواره‌ای نیروی دریایی بهره برده شد. برای نمونه در ایستگاه فضایی بین‌المللی، اودیسه مریخ و نقشه‌بردار سراسر مریخ، پیل‌های نیکل‌هیدروژن به‌کار رفته‌است. تلسکوپ فضایی هابل هم در بخش‌هایی از گردشش که فضا تاریک است از نیرو پیل‌های نیکل‌هیدروژن بهره می‌برد. اما این پیل‌ها در مه سال ۲۰۰۹ جایگزین شدند. 
-
-نقش هیدروژن در گسترش نظریه کوانتوم
-
-ساختار اتمی نسبتا ساده هیدروژن یعنی اینکه تنها دارای یک پروتون و یک الکترون بود و افزون بر آن، طیف نوری که از هیدروژن تابیده می‌شد یا توسط هیدروژن دریافت می‌شد، همگی در گسترش نظریه ساختار اتم بسیار کمک‌کار بودند. سادگی ساختار مولکول هیدروژن و کاتیون H ۲ + کمک کرد تا شناخت بهتری از پیوندهای شیمیایی به‌دست آید. این دستاورد اندکی پس از بیان نظریه رفتار مکانیک کوانتوم اتم هیدروژن در میانه دهه ۱۹۲۰، به‌دست آمد. 
-
-یکی از اثرها و ویژگی‌های کوانتومی که به خوبی دیده شد (اما در آن هنگامه فهمیده نشد) مشاهدات ماکسول در زمینه هیدروژن بود که نیم‌قرن پیش از رسیدن به نظریه مکانیک کوانتوم روی داد. ماکسول مشاهده کرد که ظرفیت گرمایی H ۲ در دماهای زیر دمای اتاق به سرعت از انرژی گرمایی گازهای دو اتمی دور و به تک اتمی‌ها نزدیک می‌شود. برپایه نظریه کوانتوم این رفتار به فاصله میان ترازهای انرژی دورانی بازمی‌گردد که به ویژه در H ۲ به دلیل جرم کوچک آن، با هم فاصله زیادی دارند این ترازهای بافاصله، از پخش شدن یکنواخت انرژی گرمایی در حرکت دورانی هیدروژن در دمای پایین پیشگیری می‌کند. گازهای دو اتمی که از اتم‌های سنگین‌تری ساخته شده‌اند دارای چنین ترازهای با فاصله انرژی نیستند و نمی‌توانند چنین رفتاری را از خود نشان دهند. 
-
-پیدایش
-
-هیدروژن فراوانترین عنصر در جهان است تا آنجا که ۷۵ ٪ جرم مواد طبیعی از این عنصر ساخته‌شده و بیش از ۹۰ ٪ اتم‌های سازنده آن‌ها اتم هیدروژن است و البته گمان آن می‌رود که جرم‌های ناشناخته مانند ماده تاریک و انرژی تاریک هم‌چنین ساختاری داشته باشند. هیدروژن و ایزوتوپ‌های آن به فراوانی در ستاره‌ها و سیاره‌های غول‌های گازی یافت می‌شوند. هیدروژن از راه واکنش‌های پروتون-پروتون و چرخه سی‌ان‌او در همجوشی هسته‌ای نقشی کلیدی در زاییده شدن، درخشان شدن و پرتوان شدن یک ستاره بازی می‌کند چون ابرهای مولکول هیدروژن رابطه‌ای مستقیم با زایش یک ستاره دارند. 
-
-در سراسر کیهان، هیدروژن بیشتر در حالت اتمی یا پلاسمایی دیده می‌شود. در حالت پلاسما ویژگی‌های ماده کاملا متفاوت از ویژگی‌های آن در حالت مولکولی است چرا که در این وضعیت الکترون و پروتون دیگر در بند یکدیگر نیستند در نتیجه رسانش الکتریکی و تابش بسیار بالایی در ماده رخ می‌دهد (نوری که از خورشید و دیگر ستارگان تابیده می‌شود) و ذره‌های باردار به شدت زیر تأثیر میدان‌های مغناطیسی و الکتریکی قرار دارند. برای نمونه بادهای خورشیدی که با مغناط‌کره زمین در اندرکنش قرار می‌گیرد و باعث به‌وجود آمدن شفق قطبی و جریان‌های بیرکلند در زمین می‌شوند، چنین‌اند. 
-
-برخلاف فراوانی زیاد هیدروژن در کیهان، غلظت این عنصر در هواکره زمین بسیار کم است (۱ ppm برحسب حجم) و این بیشتر به دلیل سبکی این گاز نسبت به دیگر گازها است که می‌تواند آسان‌تر از میدان گرانش زمین بگریزد هیدروژن گازی هم که در زمین یافت می‌شود بیشتر به صورت مولکول دو اتمی دیده می‌شود. با وجود تمام این توضیح‌ها، از دیدگاه فراوانی، هیدروژن سومین عنصر فراوان در سطح زمین است و این به دلیل حضور آن در بیشتر ترکیب‌های شیمیایی مانند هیدروکربن‌ها و آب است. آب در دسترس‌ترین سرچشمه هیدروژن در زمین است که از دو بخش هیدروژن و یک بخش اکسیژن (H ۲ O) ساخته شده‌است. 
-
-همچنین هیدروژن در بیشتر گونه‌های مواد آلی که در اندام‌های زنده کاربرد دارند پیدا می‌شود، زغال، سوخت فسیلی و گاز طبیعی. متان (CH ۴)، که یکی از محصولات فرعی فساد ترکیبات آلی است همگی دارای هیدروژن‌اند. گاز هیدروژن توسط باکتری‌ها و جلبک‌ها ساخته می‌شود و البته یکی از سازندگان طبیعی باد شکم است. 
-
-هیدروژن از راه‌های گوناگون به‌دست می‌آید، گذر بخار از روی کربن داغ، تجزیه هیدروکربن به‌وسیله حرارت، واکنش هیدروکسید سدیم یا پتاسیم بر آلومینیوم، الکترولیز آب یا از جابجایی آن در اسیدها توسط فلزات خاص. 
-
-تولید
-در آزمایشگاه‌های زیست‌شناسی و شیمی می‌توان گاز هیدروژن را تولید کرد. این گاز معمولا محصول کناری دیگر واکنش‌ها است. 
-
-در آزمایشگاه
-در آزمایشگاه با کمک دستگاه کیپ می‌توان از واکنش اسیدها با فلزهایی مانند روی، هیدروژن به‌دست‌آورد: 
-
-Zn + ۲ → +
-
-از واکنش آلومینیم با قلیاها هم می‌توان به نتیجه رسید: 
-
-۲ Al + ۶ + ۲ → ۲ + ۳
-
-الکترولیز آب هم یک روش آسان برای تولید هیدروژن است. با گذر یک جریان کم ولتاژ از آب می‌توان گاز اکسیژن را در آند و گاز هیدروژن را در کاتد جمع کرد. برای جمع‌آوری هیدروژن معمولا کاتد از پلاتین یا یک فلز واسطه دیگر برگزیده می‌شود. البته چون امکان آتش گرفتن وجود دارد و اکسیژن هم به این سوختن کمک می‌کند برای همین فلز کاتد و آند هر دو واسطه در نظر گرفته می‌شود (آهن اکسید می‌شود و مقدار اکسیژن به‌دست آمده را کاهش می‌دهد). بیشترین بازده نظری این واکنش یعنی نسبت جریان الکتریسیته به هیدروژن تولیدی میان ۸۰ تا ۹۴ درصد است. 
-
-۲ (l) → ۲ (g) + (g) 
-
-شیمیدانان در سال ۲۰۰۷ دریافتند که اگر آلیاژی از گالیم و آلومینیم را به صورت گلوله‌ای درآورند و در آب بیندازند می‌تواند هیدروژن تولید کند. همچنین این فرایند آلومینا هم پدیدمی‌آورد. در این میان گالیم نمی‌گذارد که لایه‌ای از اکسیژن بر روی گلوله ساخته شود و البته گالیم پس از واکنش دوباره قابل استفاده‌است و این به دلیل گرانی این فلز نکته مهمی است. این روش از نظر کاهش هزینه هم درخور توجه‌است چرا که هیدروژن در همان‌جا تولید می‌شود و دیگر نیازی به جابجایی ندارد. 
-
-در صنعت
-راه‌های گوناگونی برای تولید صنعتی هیدروژن پیدا شده‌است. اما بهترین آن‌ها از نظر اقتصادی، برداشتن هیدروژن از هیدروکربن‌ها است. در این روش بخار آب در دمای بالا با سوخت‌های سنگواره‌ای مانند متان موجود در گاز طبیعی واکنش می‌دهد و مخلوط مونوکسید کربن و پدیدمی‌آورد که به آن گاز آب یا گاز سنتز می‌گویند. منظور از دمای بالا در این واکنش ۱۰۰۰ تا ۱۴۰۰ کلوین، ۷۰۰ تا ۱۱۰۰ سانتیگراد، ۱۳۰۰ تا ۲۰۰۰ فارنهایت است. 
-
-+ → CO + ۳
-
-تمایل بر این است که این واکنش در فشار پایین انجام گیرد ولی چنین نمی‌شود و در فشارهای بالا (۲ مگاپاسکال، ۲۰ اتمسفر یا ۶۰۰ اینچ جیوه) رخ می‌دهد چون هیدروژن با فشار بالا کالای تجاری‌تری است و فرایند پالایش آن و جداسازی‌اش از دیگر گازها (PSA) در فشار بالا بهتر صورت می‌گیرد. مخلوط گاز سنتز جهت تولید متانول و ترکیب‌های مرتبط دیگر به‌کار می‌رود. جدای از متان، هیدروکربن‌های پیچیده‌تر هم می‌توانند در تولید گاز سنتز بکار روند تنها نسبت محصولات تولیدی متفاوت است. یکی از بزرگ‌ترین پیچیدگی‌ها در این فرایندهای بهینه‌سازی پدیداری کک یا کربن است. 
-
-→ C + ۲ H ۲
-
-برای پالایش گاز هیدروژن از بخار آب زیادی که در آغاز واکنش افزودیم، از کربن منوکسید استفاده می‌شود و اکسید آهن در این میان نقش آسان‌گر را بازی می‌کند. این واکنش از واکنش‌های مهم صنعتی در تولید کربن دی‌اکسید است. 
-
-CO + → +
-
-یک روش صنعتی و مهم دیگر در تولید هیدروژن، اکسید کردن جزئی هیدروکربن‌ها است: 
-
-۲ + → ۲ CO + ۴
-
-و البته واکنش زغال‌سنگ که به عنوان پیش‌درآمدی بر واکنش بالایی است: 
-
-C + → CO +
-
-هیدروژن مورد نیاز در فرایند هابر برای تولید آمونیاک هم از گاز طبیعی به‌دست می‌آید. برقکافت آب‌نمک هم علاوه بر تولید سدیم هیدروکسید و آزادسازی کلر، هیدروژن نیز آزاد می‌کند. 
-
-به علت خورندگی و اشتعال‌پذیری گاز هیدروژن، جابه‌جایی آن با دشواری روبه‌روست. از این رو در بسیاری از این فرایندهای صنعتی، هیدروژن تولید شده در همان‌جا مصرف می‌شود بدون آن‌که پالایش یا جداسازی انجام گیرد. 
-
-چرخه گرماشیمی
-بیش از ۲۰۰ چرخه گرماشیمی (ترموشی) برای شکستن مولکول آب به اتم‌های سازنده‌اش وجود دارد. دانشمندان بر روی نزدیک به دو جین از این چرخه‌ها مانند چرخه اکسید آهن، چرخه اکسید سریم (IV) -اکسید سریم (III)، چرخه روی-اکسید روی، چرخه گوگرد-ید، چرخه مس-کلر، چرخه هیبرید گوگرد پژوهش و آزمایش می‌کنند و در تلاش اند تا از آب و گرما، به هیدروژن و اکسیژن برسند بدون اینکه از جریان برق کمک بگیرند. شماری از آزمایشگاه‌ها (از جمله در فرانسه، آلمان، یونان، ژاپن و آمریک��) در حال گسترش روش‌های ترموشیمی (گرماشیمی) هستند تا بتوانند با کمک انرژی خورشیدی و آب، هیدروژن تولید کنند. 
-
-خوردگی بدون هوا
-در شرایط بدون هوا، آهن و فولاد به آرامی با پروتون‌های آب، اکسید می‌شوند و مولکول هیدروژن () آزاد می‌شود. در این فرایند نخستین چیزی که ساخته می‌شود هیدروکسید آهن (II) (زنگارهای سبز) است و واکنش آن به صورت زیر است: 
-
-Fe + ۲ H ۲ O → Fe (OH) ۲ + H ۲
-
-در شرایط بی‌هوا، هیدروکسید آهن (II) آزاد شده می‌تواند با پروتون‌های آب اکسید شود و مگنتیت و هیدروژن را پدیدمی‌آورد. فرایندی که توضیح داده شد، واکنش شیکور نام دارد. 
-
-۳ Fe (OH) ۲ → Fe ۳ O ۴ + ۲ H ۲ O + H ۲
-هیدروژن + آب + مگنتیت → هیدروکسید آهن
-
-بلور مگنتیت ()، اگر به خوبی ساخته‌شده باشد از دید ترمودینامیکی پایدارتر از هیدروکسید آهن () است. 
-
-آنچه گفته شد فرایند خوردگی بدون هوای آهن و فولاد است که در آب‌های زیرزمینی بدون اکسیژن یا در خاک‌های کاهنده زیر سفره‌های آب روی می‌دهد. 
-
-درون زمین
-در نبود اکسیژن هوا (O ۲)، در شرایط ویژه درون زمین و در فاصله‌ای بسیار دور از هواکره، در فرایندی به نام سرپانتینی کردن، گاز هیدروژن یا پدید می‌آید. در این فرایند: اکسید کردن بدون هوا، توسط پروتون‌های () آب موجود در یون آهن سیلیکات در شبکه بلوری فایالیت (Fe ۲ SiO ۴، الیوین سرشار از آهن) دیده می‌شود. در پایان، این واکنش به ساخت مگنتیت ()، کوارتز () و هیدروژن () می‌رسد: 
-
-۳ Fe ۲ SiO ۴ + ۲ H ۲ O → ۲ Fe ۳ O ۴ + ۳ SiO ۲ + ۳ H ۲
-هیدروژن + کوارتز + مگنتیت → آب + فایالیت
-
-این واکنش به واکنش شیکور که در خوردگی بدون هوا گفته شد، بسیار نزدیک است. 
-
-کاربردها
-
-کاربرد در فرایندها
-هیدروژن یا H ۲ به فراوانی در صنایع شیمیایی و پتروشیمی کاربرد دارد. بزرگ‌ترین کاربرد آن در فراوری سوخت‌های سنگواره‌ای و تولید آمونیاک است. مصرف‌کنندگان کلیدی H ۲ در کارخانه‌های پتروشیمی عبارتند از هیدرودآلکیلاسیون، هیدرودسولفوریزاسیون و کراکینگ. البته هیدروژن چندین کاربرد مهم دیگر هم دارد. هیدروژن در هیدروژنه کردن به ویژه در افزایش سطح اشباع چربی‌های غیر اشباع و تولید روغن جامد، دانه‌های روغنی و تولید متانول کاربرد دارد. کاربرد دیگر آن به عنوان منبع هیدروژن در تولید هیدروکلریک اسید است. همچنین هیدروژن به عنوان عامل کاهنده در احیای سنگ معدن‌های فلزی کار می‌کند. 
-
-هیدروژن به خوبی در بسیاری از عنصرهای خاکی کمیاب و فلزهای واسطه حل می‌شود. همچنین در فلزهای آمورفی و بلورهای نانو حل‌شدنی است. 
-
-جدا از واکنش‌های شیمیایی که هیدروژن می‌تواند در آن‌ها شرکت کند، این ماده کاربرد فراوانی در مهندسی و فیزیک دارد. برای نمونه به عنوان گاز پوششی (محافظ) در روش‌های گوناگون جوشکاری مانند جوشکاری اتمی هیدروژن مورد نیاز است. کاربرد دیگر هیدروژن در خنک کردن مولد الکتریکی نیروگاه‌های برق است. این کاربرد به این دلیل است که هیدروژن دارای بالاترین رسانش گرمایی در میان گازها است. در پژوهش‌های سرماشناسی مانند مطالعه ابررسانایی هم بر روی هیدروژن مایع کار می‌شود. چگالی گاز هیدروژن نزدیک به هوا است. به همین دلیل در گذشته به عنوان گاز بالابر در بالون‌ها و کشتی‌های هوایی کاربرد داشت. 
-
-به تازگی از هیدروژن خالص یا آمیخته‌ای از هیدروژن و نیتروژن برای شناسایی نشتی‌های ریز و سوراخ‌های بسیار کوچک در نیروگاه‌ها، صنعت‌های شیمیایی، هوافضا، خودروس��زی و مخابرات بهره برده می‌شود. هیدروژن یک افزودنی مجاز به مواد خوراکی است (E ۹۴۹) با کمک آن می‌توان بسته‌بندی مواد خوراکی را از نظر نشتی و سوراخ آزمود همچنین از اکسید شدن مواد خوراکی هم پیشگیری می‌کند. دمای هیدروژن در نقطه سه‌گانه‌اش به عنوان یکی از نقطه‌های ثابت در ITS- ۹۰ (مقیاس بین‌المللی دما در ۱۹۹۰) نشانه‌گذاری شده که برابر با ۱۳ ٫ ۸۰۳۳ کلوین است. 
-
-ایزوتوپ‌های کمیاب هیدروژن هر یک کاربرد ویژه‌ای دارند. 
-دوتریوم (هیدروژن- ۲) در واکنش‌های شکافت هسته‌ای به عنوان کندکننده در کاهش حرکت نوترون‌ها کار می‌کند و در واکنش‌های همجوشی هسته‌ای کاربرد دارد. 
-ترکیب‌های دوتره (حاوی دوتریوم) در پژوهش‌های زیست‌شناسی و شیمی درباره تأثیرات ایزوتوپ‌ها مورد نیازند. 
-تریتیوم (هیدروژن- ۳) که در رآکتورهای هسته‌ای پدید می‌آید در ساخت بمب‌های هیدروژنی مورد نیاز است. 
-تریتیوم یک ایزوتوپ طبقه‌بندی شده در علوم زیستی است و به عنوان یک منبع ذرات بتا کاربرد دارد (مثلا در رادیولومینسانس). 
-
-حامل انرژی
-همچنین ببینید: اقتصاد هیدروژن
-هیدروژن به خودی خود یک منبع انرژی نیست. مگر آنکه با کمک واکنش‌های همجوشی هسته‌ای در دوتریوم یا تریتیوم برای نیروگاه‌ها انرژی تولید کند؛ که البته این فناوری بسیار پیشرفته‌است. انرژی خورشید هم از همجوشی هسته‌ای هیدروژن گرفته شده‌است اما بر روی زمین به سختی می‌توان به صورت کنترل شده به این فرایند دست یافت. هیدروژن به‌دست آمده از خورشید، فرایندهای زیستی یا الکتریکی انرژی مورد نیاز برای تولیدش بیشتر از انرژی به‌دست آمده از سوختنش است به همین دلیل در این موقعیت‌ها با هیدروژن به عنوان یک حامل انرژی برخورد می‌شود مانند یک باتری. هیدروژن را می‌توان از سوخت‌های سنگواره‌ای (مانند متان) به‌دست‌آورد اما این‌گونه منبع‌ها همیشگی و پایدار نیستند. 
-
-چگالی انرژی در یکای حجم هم برای هیدروژن مایع و هم برای گاز فشرده هیدروژن در هر فشاری که بتوان با آن کار کرد آشکارا از چگالی انرژی سوخت‌های سنگواره‌ای سنتی پایین‌تر است همچنین چگالی انرژی در یکای جرم هم برای سوخت‌های سنگواره‌ای بالاتر است. اما همچنان پژوهش‌ها بر سر این است که در آینده به گستردگی از هیدروژن عنوان یک حامل انرژی بهره برده شود. برای نمونه می‌توان فرایند جداسازی کربن از هواکره و ذخیره‌سازی آن را برای هیدروژن هم همانند کرد و از سوخت‌های سنگواره‌ای هیدروژن به‌دست‌آورد. اگر بتوان از هیدروژن به عنوان سوخت در ترابری بهره برد، این سوخت به نسبت دیگر سوخت‌ها، پاک می‌سوزد، اندکی NOx تولید می‌کند اما به هر حال بدون پدیدآوردن کربن می‌سوزد. نباید فراموش کرد که هزینه‌های مربوط به دگرگونی کامل سامانه، به اقتصاد هیدروژنی درخور نگرش است. 
-
-خنک‌کننده
-
-از هیدروژن در نیروگاه‌های برق به عنوان خنک‌کننده ژنراتورها بهره برده می‌شود. این به دلیل ظرفیت گرمایی بسیار بالای این گاز است که از همه گازها بالاتر است. 
-
-در نیمه‌رساناها
-هیدروژن برای اشباع پیوندهای شکسته سیلیسیم آمورف و کربن آمورف کاربرد دارد و کمک می‌کند تا ویژگی‌های ماده پایدار شود. همچنین در بسیاری از اکسیدهای مواد به عنوان دهنده الکترون کار می‌کند. چند مورد از این اکسیدها عبارتند از: 
-
-ZnO, SnO ۲ , CdO, MgO, ZrO ۲ , HfO ۲ , La ۲ O ۳ , Y ۲ O ۳ , TiO ۲ , SrTiO ۳، LaAlO ۳، SiO ۲ , Al ۲ O ۳، ZrSiO ۴، HfSiO ۴ و SrZrO ۳. 
-
-دیگر کاربردها
-به مقدار بسیار زیادی هیدروژن در فرایند هابر (Haber Process) نقش دارد. دیگر کاربردهای هیدروژن عبارت‌اند از: 
-آلکیل زدایی آبی (هیدرو د آلکیلاسیون hydrodealkylation)، گوگردزدایی آبی (هیدرو د سولفوریزاسیون، hydrodesulfurization) و هیدروکرکینک (hydrocracking) 
-در سوخت‌های موشک
-
-هیدروژن می‌تواند در موتورهای درون‌سوز سوخته شود یا در پیل‌های هیدروژنی، انرژی الکتریکی تولید کند. تاکنون چند خودروی آزمایشی توسط چند شرکت خودروسازی از جمله BMW (موتور گرمایی) و بنز، تویوتا، اپل و … (پیل هیدروژنی) تولید شده‌است. پیل‌های سوختی هیدروژنی، به‌عنوان راه کاری برای تولید توان بالقوه ارزان و بدون آلودگی، مورد توجه قرار گرفته‌است. 
-
-واکنش‌های زیستی
-H ۲ محصول برخی از واکنش‌های بدون هوا است که توسط چندین گونه میکروب درست می‌شود. این واکنش‌ها معمولا با کمک آهن یا نیکل موجود در آنزیم‌هایی به نام هیدروژناس آسان می‌شوند. این آنزیم‌ها به عنوان آسانگر در واکنش‌های برگشت‌پذیر اکسایش و کاهش میان H ۲ و اجزایش، دو پروتون و دو الکترون، کار می‌کنند. گاز هیدروژن هنگام انتقال تعادل‌های کاهشی به‌وجود آمده در اثر تخمیر اسید پیرویک با آب، پدید می‌آید. 
-
-همه‌روزه شکستن مولکول آب به اجزای سازنده‌اش، پروتون‌ها، الکترون‌ها و اکسیژن در واکنش فتوسنتز در جانداران روی می‌دهد. برخی از اندام‌ها مانند سیانوباکتر و جلبک کلامیدوموناس رینهارتی یک گام دوم را هم وارد واکنش می‌کنند که مربوط به واکنش‌های در تاریکی است و در آن پروتون‌ها و الکترون‌ها کاهیده می‌شوند و با کمک آنزیم‌های ویژه‌ای که در کلروپلاست وجود دارد گاز H ۲ را درست می‌کنند. تلاش شده تا آنزیم‌های سیانوباکتری را به صورت ژنی تصحیح کنند و با کمک آن‌ها حتی در حضور اکسیژن هم گاز هیدروژن تولید کنند. همچنین تلاش شده تا ژن‌های جلبک یک واکنش دهنده زیستی را هم اصلاح کنند. 
-
-هشدارها
-
-هنگام کار با هیدروژن باید بسیار هشیار بود. این به دلیل توان آتش‌گیری و انفجار آن است به ویژه هنگامی‌که با هوا آمیخته می‌شود و هنگامی‌که خالص یا بدون اکسیژن باشد هم فرد را دچار خفگی می‌کند. هیدروژن مایع توان سردکنندگی بسیار بالایی دارد و مانند دیگر مایعات بسیار سرد، می‌تواند آسیب‌هایی همچون یخ‌زدگی را به بار آورد. هیدروژن در بسیاری از فلزها حل می‌شود گاهی این توانایی دلخواه ما نیست مانند امکان نشت به بیرون و پدیده تردی هیدروژنی که در صورت ادامه باعث ترک خوردگی یا انفجار می‌شود. نشت هیدروژن در هوای آزاد باعث شعله‌ور شدن آن می‌شود افزون بر این سوختن هیدروژن هنگامی‌که بسیار داغ باشد، تقریبا پدیده‌ای ناپیدا (نامرئی) است و می‌تواند باعث رویدادهای ناگواری شود. 
-
-داده‌های مربوط به هیدروژن از جمله داده‌های مربوط به امنیت آن به دسته‌ای از پدیده‌ها بستگی دارد. بسیاری از ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی هیدروژن به نسبت اورتوهیدروژن و پاراهیدروژن گاز وابسته‌است که معمولا روزها و گاهی هفته‌ها طول می‌کشد تا در یک دمای مشخص به تعادل برسد و چون داده‌های امنیت مربوط به حالت تعادل است کمی کار دشوار می‌شود همچنین پارامترهای انفجار، مانند فشار و دمای بحرانی به شدت به هندسه ظرف دربردارنده هم‌بستگی دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-طیف اتمی هیدروژن
-پادهیدروژن
-یون هیدروژن
-پیل سوختی
-ایزوتوپ‌های هیدروژن
-
-منابع
-
-
-اف��ودنی‌های عدد ئی
-زیست‌شناسی و داروشناسی عنصرهای شیمیایی
-سردسازها
-سوخت‌ها
-عناصر شیمیایی
-عوامل کاهنده
-نافلزها
-نوشتارهای صوتی
-زندیق، معرب واژه‌های زندیک یا زندیکیه است (به معنی مفسر زند)؛ این واژه، توسط مسلمانان، در خصوص افرادی که تصور می‌شود نظرات یا عملکردهایی دارند که با نظرات بنیادی اسلام در تعارض است به کار می‌رود. مسلمانان، شروع به خواندن مانویان، زرتشتیان، مرتدان و کفار وبرخی فلاسفه معارضین اسلام با عنوان زندیق نمودند؛ عنوانی که مجازات آن مرگ بود. از اواخر قرن هشتم میلادی (قرن دوم هجری) خلفای عباسی، شروع به شکار و قلع و قمع زندیق‌ها در مقیاس وسیع نموده و هر کس را که ظن زندیق بودن به وی می‌رفت از دم تیغ می‌گذراندند. در دوران جدید گاهی این لغت برای اشاره به پیروان مذاهب و فرقه‌هایی که در جامعه اسلامی ریشه گرفته اما توسط مسلمین سنتی، کفرآمیز یا دگرکیشی، محسوب می‌شود به کار می‌رود. 
-
-مانی و زند
-علی بن حسین مسعودی که در سال ۳۴۶ خورشیدی درگذشت، در مروج الذهب، در سخن از شاپور یکم از پدید آمدن مانی یادکرده، می‌نویسد، اسم زندقه با مانی پدید آمد و از کلمه زند که تفسیر اوستاست درآمده‌است، پیروان مانی را زندی گفتند برای اینکه دلبخواه خود اوستا را تأویل کنند. 
-
-کلمه زند به معنی تفسیر اوستاست. زنتی در خود اوستا به معنی شرح و تفسیر یا گزارش، بسیار بکار رفته و مشتق است از مصدر «زن» که به معنی دانستن و شناخت است. «زنتی» یا «آزنتی» در گزارش پهلوی اوستا، به زند گردانیده شده‌است. بسیاری از نویسندگان زنادقه را از پیروان مانی دانسته و خود مانی را زندیق خوانده‌اند. در تاریخ طبری و ترجمه فارسی آن تاریخ بلعمی چنین آمده‌است «مانی زندیق در زمان شاپور یکم بود و بیرون آمد و زندقه آشکار کرد.» قرن‌ها پیش از این نویسندگان، مورخ ارمنی، ازنیک که از معاصرین ساسانیان است، از زندیک‌ها سخن می‌دارد. ازنیک کتاب خود را در میان سال‌های ۴۴۵ تا ۴۴۸ میلادی تألیف کرده و از عقاید دینی فرق زرتشتی زمان خود بحث می‌کند و از زندیک‌ها یعنی پیروان آیین مانی نام برده‌است، بنابراین کلمه پهلوی زندیک در روزگار خود در ساسانیان به مانویان اطلاق می‌شد. در قرون اولیه اسلام زندیق به مانوی و به همه کسانی که دین‌ناباور و دهری یا مخالف اسلام بودند، اطلاق می‌گردید. روزبه دادویه معروف به ابن مقفع در سال ۱۴۰ هجری خورشیدی به گناه زندقه یعنی پیروی از آیین مانی، در بصره به فرمان ابوجعفر منصور دومین خلیفه عباسی در تنور سوزانیده‌شد. 
-
-البته پیروان مکتب خلافت از این عنوان برای مبارزه و سرکوب مخالفین خود بسیار استفاده می‌کردند آن‌ها از مناقشه و نقد حدیث به شدت جلوگیری می‌کردند هرچند مخالف عقل، وجدان و تاریخ قطعی باشد زیرا نقد حدیث به نقد، مناقشه و تشکیک در امور مهم‌تر و حساس‌تری می‌انجامید. چنان‌که برخی مزدوران و جیره خواران از محمد نقل کردندکه بین موسی و آدم محاجه‌ای روی داد، در این محاجه، آدم، موسی را محکوم کرد. یکی از حاضران پرسید: چه وقت آدم و موسی به هم رسیدند؟ خلیفه شخصا دخالت کرد و دستور داد بساط چرم و شمشیری حاضر کنند و معترض را که در صدد فهم مطلب بود با این حجت که زندیقی است که حدیث رسول خدا را تکذیب کرده، بکشند. 
-
-اتهام به زندیقی‌گری آسان‌ترین وسیله ممکن برای خلاصی از کسی بود که نماز پشت سر خلیفه ستمگر را جائز نمی‌دانست. 
-
-زنا��قه سرشناس یا زندیق‌های منتسب در تاریخ اسلام
-بشار بن برد
-ابن راوندی
-ابن مقفع
-ابوشاکر
-ابوتمار مطبب
-محمد ابن وراق
-یزدان پور باذان
-یزدان بخت
-علی ابن عبیده ریحانی
-ابوالخطاب محمد بن لبی
-زینب مغیره
-ابن سعید صالح
-منفذ بن زیاد هلالی
-عبداله بن داود
-صیمری
-عماره بن حمزه
-مطر بن ابی الغیث
-مطیع بن ایاس
-علی بن الخلیل
-حماد عجرد
-نعمان بن طالوت
-معن ابن زائده
-حماد بن زبرقان
-ابن الاعمی الحریزی
-ذوالنون مصری
-عبدالکریم ابن ابی‌العوجاء
-
-پانویس
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست دین‌ناباوران و خداناباوران ایرانی
-خداناباوری
-خداناباوری در ایران
-بی‌دینی
-بی‌دینی در ایران
-دهری
-ندانم‌گرایی
-کافر
-ارتداد
-طبیعت‌گرایی
-آزاداندیشی
-
-منابع
-پورداود، ابراهیم. آناهیتا، پنجاه گفتار پورداود، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۴۳
-
-آزار توسط مسلمانان
-اصطلاحات اسلامی
-بی‌خدایی
-کلمات ناسزا برای اشاره به افراد
-مانوی‌گری
-
-بدعت دینی
-کریستف کلمب یا کریستوبال کلن (زاده ۳۱ اکتبر ۱۴۵۱ – درگذشته ۲۰ مه ۱۵۰۶) دریانورد اهل جنوا در ایتالیا بود که بر حسب اتفاق به قاره آمریکا رسید. او که از طرف پادشاهی کاستیل (بخشی از اسپانیا) مأموریت داشت تا راهی از سمت غرب به سوی هندوستان بیابد، در سال ۱۴۹۲ با سه کشتی از عرض اقیانوس اطلس گذشت اما به جای آسیا به آمریکا رسید. کلمب هرگز ندانست که قاره‌ای ناشناخته برای جهان نو را کشف کرده‌است. سفر کریستف کلمب به آمریکا در قالب ۴ سفر اکتشافی صورت گرفت. 
-
-کریستف کلمب از چهره‌های بحث‌برانگیز تاریخ است. برخی – از جمله اکثر سرخ‌پوستان آمریکا – او را مسئول مستقیم یا غیرمستقیم کشتار ده‌ها میلیون نفر از مردم بومی و عامل استعمار آمریکا از سوی اروپا می‌دانند؛ در حالیکه دیگران وی را به خاطر نقش مؤثری که در گسترش فرهنگ و تمدن غرب ایفا کرد می‌ستایند. 
-
-سال‌های نخست
-بنا به گفته دیوید ایکورن، نام حقیقی وی «جان کولون» بود که نام خود را به کریستفر کولومبوس (اسپانیولی) تغییر داد. مادر وی سوزانا فونته‌روسا و پدرش دومینیکو نام داشت. و پدر بزرگ مادری او نیز یعقوبو فونته‌روسا نام داشت. نام پدرجد وی آبراهام فونته‌روسا بود. در مورد زادگاه واقعی کلمب روایت‌های مختلفی مطرح‌شده و درباره سال‌های نخست زندگانی او اطلاعات اندکی موجود است. اکثر تاریخ نگاران وی را اهل جنوا در ایتالیا می‌دانند اما برخی نیز او را اسپانیایی دانسته‌اند. کریستف کلمب در روزی بین ۲۶ اوت تا ۳۱ اکتبر سال ۱۴۵۱ زاده شد. پدرش دومنیکو کلمبو تاجر پشم و مادرش سوزانا فونتاناروسا دختر یک بازرگان پشم بود. کلمب سه برادر کوچک‌تر به نام‌های بارتولومئو، جیووانی په لگرینو و جیاکامو و خواهری به نام بیانچینتا داشت. در ۱۴۷۰ خانواده‌اش برای کار به ساوانو کوچ کردند جایی که کریستف و برادرش بارتولومئو توانستند در کنار پیشه خانوادگی، نقشه‌نگاری نیز بیاموزند. کلمب تحصیلات رسمی نداشت و تا حدود بیست و چهار سالگی خواندن و نوشتن نمی‌دانست اما چون آرزو داشت که ناخدای کشتی شود در این دوره و بعد از آن کوشید تا با مطالعه فراوان نزد خود این کمبود علمی را جبران کند. 
-
-در سال ۱۴۷۴ کلمب در شمار کارکنان کشتی گروه «سرمایه‌داران اسپنولا» که از مشتریان جنوایی پدرش بودند درآمد. پس از آن یک سالی را روی یک کشتی در حوالی آب‌های جزیره خیوس، واقع در دریای اژه، خدمت کرد. کلمب پس از دیدار�� کوتاه از خانه، دوباره رهسپار خیوس شد و یک سال دیگر را آنجا گذراند. 
-
-در ۱۴۷۶ همراهی با یک هیئت بازرگانی این فرصت را نصیب کلمب کرد تا برای نخستین بار به اقیانوس اطلس سفر کند ولی در حوالی خلیج سنت وینسنت دزدان دریایی فرانسوی به ناوگان حمله‌ور شدند و آن را به آتش کشیدند و کلمب که جان بدر برده بود، به ناچار شش مایل (۹ ٫ ۶۵ کیلومتر) شنا کرد تا خود را به ساحل برساند. 
-
-در ۱۴۷۷ کلمب مقیم پرتغال شد که در آن زمان قطب بازرگانی دریایی اروپا بود و کشتی‌های زیادی از آنجا به مقصد انگلستان، ایرلند، ایسلند، جزیره مادئیرا، مجمع‌الجزایر آزور و آفریقا رهسپار می‌شدند. کریستف و بارتولومئو کار خود را در لیسبون، پایتخت پرتغال، با نقشه‌کشی آغاز کردند. پس از مدتی کلمب به عنوان بازرگان ملوان به یک ناوگان پرتغالی پیوست و طی دو سال برای خرید شکر به مادئیرا و از طریق ایرلند به ایسلند سفر کرد. او پس از سفری به سواحل غرب آفریقا به مقام نمایندگی تجاری پرتغال در کرانه گینه گمارده شد. (۱۴۸۵ – ۱۴۸۲). 
-
-اهداف سفر
-
-عواملی چون تبلیغ دینی و گسترش مسیحیت، شور ضداسلام در آن روزگار، قدرت کاستیل و آراگون، بیم از خطر کشور پرتغال، اشتیاق به یافتن طلا، ماجراجویی و امید به فتح سرزمین‌های جدید، نیاز اروپا به تهیه ادویه و گیاهان معطر و دارویی، انگیزه نخستین سفر کلمب به هند شد. 
-
-در عصر کلمب، اروپایی‌ها برای سفر به هند (منظور از هند آسیای جنوبی و شرقی بود) راهی نداشتند جز حرکت به سمت جنوب، دور زدن قاره آفریقا از کنار دماغه امید نیک و رفتن به طرف شرق در طول اقیانوس هند. در دهه ۱۴۸۰ میلادی، کلمب نیز خیال سفر به هند را در سر داشت ولی نه از طریق معمول. او می‌خواست با حرکت مستقیم از اروپا به سوی غرب و عبور از دریای محیط (اقیانوس اطلس) به آسیا برسد. از نظر دیگران نقشه جسورانه کلمب نپذیرفتنی و بی‌فایده بود و او ناچار شد برای یافتن پشتیبان در میان قدرتمندان و افراد صاحب نفوذ کوشش زیادی به کار برد. برخی معتقدند که علت این استقبال سرد، اعتقاد اروپایی‌ها به تخت بودن کره زمین بود. 
-
-سفر نخست
-در شب سوم اوت سال ۱۴۹۲، کلمب با ۳ کشتی از پالس دو لا فرونترا خارج شد که بزرگ‌ترین آنها یک کشتی کرک بود با نام سانتاماریا و دو کشتی دیگر از نوع کوچکتر کاراول بودند. نام یکی از کشتی‌ها امروزه مشخص نیست و تنها با نام مستعار پینتا شناخته می‌شود
-نام یکی دیگر از کشتی‌ها نینا بود که نام به استعاره گرفته‌شده از نام مالک آن یعنی خوان نینای موگر بود. 
-
-کریستف کلمب یکسال پس از رسیدن به قاره جدید (آمریکا) در سال ۱۴۹۳ -کریستف کلمب قاره آمریکا را کشف نکرد، بلکه در مسیر آسیا اتفاقی و اشتباهی به آمریکا رسید، این سرزمین از هزاران سال پیش از کریستف کلمب ساکنینی داشت دارای فرهنگ و زبان و رسوم خاص خود- نامه‌ای هشت صفحه‌ای را برای ایزابل و فرناندو ملکه و پادشاه اسپانیا نوشت و در آن برداشت خود از مردمان، گیاهان و جانوران سرزمین جدید را توضیح داد. 
-
-سفر دوم
- (۱۴۹۳ – ۱۴۹۶) 
-در ۲۴ سپتامبر ۱۴۹۳، کلمب با ناوگانی از هفده کشتی مجهز با همراهی یک گروه ۱۲۰۰ نفری جهت استعمار و سرکوب بومیان، عازم آمریکا شد. او این بار نسبت به سفر اول مسیر جنوبی‌تری را برگزید و پس از ۲۶ روز به جزیره بزرگ دومینیکا (آمریکای مرکزی) رسید سپس راه شمال را در پیش گرفت و به ترتیب جزایر آنتیل کوچک - شامل گوادلوپ، مونتسرات، آنتیگوا و ��ویس (Navis) - و جزایر ویرجین و پورتوریکو را کشف و همه را جزئی از قلمرو اسپانیا اعلام کرد؛ سپس به هیسپانیولا رفت و به جستجوی یاران پیشین برآمد اما مهاجرنشین را خالی از سکنه یافت؛ اروپایی‌های ساکن جزیره، همه در جنگ با بومیان کشته‌شده بودند. وی در مدت اقامت کوتاهش یک قلعه کوچک در داخل و یک شهرک در کرانه‌های شمالی جزیره بنا نهاد. 
-
-کلمب در ادامه مأموریت اکتشافی، بیشتر کرانه‌های جنوبی کوبا را از شرق تا غرب پیمود اما پیش از رسیدن به انتهای آن به این پندار که به جای جزیره با شبه‌جزیره‌ای روبروست، تغییر مسیر داد و جامائیکا را کشف کرد. 
-
-کلمب پس از سپردن امور به دست برادرانش در ۱۰ مارس ۱۴۹۶ هیسپانیولا را به مقصد اروپا ترک کرد. سفر دوم او هم به پایان رسید. 
-
-سفر سوم و بازداشت
-
-در سال ۱۴۹۸ کلمب برای سومین بار به آمریکا رفت. او در این سفر پیش از رسیدن به هیسپانیولا جزیره ترینیداد را کشف کرد (۳۱ ژانویه) و بخش‌هایی از ریزشگاه رودخانه اورینوکو در خاک اصلی آمریکای جنوبی را پویید (اول اوت). 
-
-اوضاع در مهاجرنشین اسپانیایی ناآرام بود. مهاجرانی که وعده‌های کلمب را شنیده و به طمع ثروت‌های بی‌پایان دنیای نو راهی آمریکا شده بودند، اینک ناخشنود از وضعیت خود، برکناری وی را می‌خواستند. کلمب که درگیر سرکوب بومیان بود برای مقابله با این فتنه جدید از خود شدت عمل نشان داد و چند تن از افرادش را به جرم نافرمانی اعدام کرد. شماری از ناراضیان پس از بازگشت به میهن، از کلمب به دربار اسپانیا شکایت بردند و او را به سوءمدیریت و بی‌کفایتی متهم کردند. شاه و ملکه یک بازرس سلطنتی به نام فرانسیسکو دبوبادیلا را مأمور رسیدگی به این شکایات کردند. او نیز پس از ورود به آمریکا (۱۵۰۰ میلادی) بی‌درنگ کلمب و برادرانش را از مناصبشان برکنار کرده و همه را تحت‌الحفظ به اسپانیا فرستاد. هرچند کلمب پس از مدت کوتاهی آزادیش را به دست آورد ولی مقام فرمانداری دیگر به او داده نشد. 
-
-سفر چهارم
-
-در ۹ مه ۱۵۰۲ کلمب برای چهارمین و آخرین بار به آمریکا رفت با این هدف جسورانه که برای نخستین بار کره زمین را دور بزند. او و پسر کوچک‌ترش فردیناند برای یافتن راه عبوری به سوی غرب سراسر کرانه‌های آمریکای مرکزی را از بلیز تا پاناما جستجو کردند ولی حادثه تصادف با یک کشتی بازرگانی بومی آنان را از ادامه سفر بازداشت. تا رسیدن نیروی کمکی از هیسپانیولا، کلمب به ناچار یک سال را در جامائیکا به سر برد و سرانجام در ۷ نوامبر ۱۵۰۴ میلادی توانست به اسپانیا بازگردد. 
-
-در سال‌های آخر عمر کلمب طبق توافقات اولیه با دربار خواستار دریافت ده درصد کل سودهای بدست‌آمده از سرزمین‌های جدید شد ولی دولت به این بهانه که وی دیگر به عنوان فرماندار انجام وظیفه نمی‌کند، قراردادهای پیشین را معتبر ندانست و درخواست‌هایش را رد کرد. 
-
-کریستف کلمب در ۲۰ مه ۱۵۰۶ در اسپانیا درگذشت. آرامگاه او در کلیسای جامع سویل یا به روایتی در کلیسای جامع سانتا دومینگو است. 
-
-پس از مرگ
-کریستف کلمب وصیت کرده بود که در آمریکا دفن شود، ولی در آن زمان در سال ۱۵۰۶ کلیسای مناسبی در آمریکا برای این کار یافت نشد. از این رو وی را در شهر والادولید اسپانیا دفن کردند و سپس به صومعه‌ای در سویل منتقل شد. با این حال جسد او را در سال ۱۵۴۲ از خاک خارج و به هیسپانیولا منتقل کرده و در سانتو دومینگو (پایتخت جمهوری دومینیکن) دفن کردند. در پایان قرن هفدهم، اسپانیا قسمت غربی هیسپانیولا را به فرانسه واگذار کرد و جسد کلمب به کوبا منتقل شد. بعدها هنگامی‌که کوبا به استقلال دست یافت، در سال ۱۸۹۸، جسد برای آخرین بار از اقیانوس اطلس گذشت و در کلیسای جامع سبیا اسپانیا دفن شد. با این حال در بنای یادبود کلمب در پایتخت جمهوری دومینیکن، جعبه‌ای حاوی استخوان‌هایی وجود دارد که روی آن نوشته‌شده «کریستف کلمب». محققینی که از جسد موجود در این تابوت نمونه‌برداری دی‌ان‌ای کرده‌اند می‌گویند که نتیجه با دی‌ان‌ای برادرش دیگو، که او هم در نزدیکی سویل دفن شده همخوان است. 
-
-جستارهای وابسته
-سفرهای اکتشافی کریستف کلمب
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-آمریکای شمالی در ۱۴۹۲ (میلادی) 
-افراد نبش‌قبرشده
-اهالی ایتالیا در سده ۱۵ (میلادی) 
-اهالی جنوا
-تاریخ ایالات‌متحده آمریکا
-تاریخ هیسپانیولا
-درگذشتگان ۱۵۰۶ (میلادی) 
-دریانوردان اهل ایتالیا
-دور از وطن‌های اهل ایتالیا در اسپانیا
-زادگان ۱۴۵۱ (میلادی) 
-زندگی‌نامه‌های دارای امضاء
-عاملان نسل‌کشی
-کاتولیک‌های رومی اهل ایتالیا
-کاتولیک‌های رومی سده ۱۵ (میلادی) 
-کاوشگران آمریکای شمالی اهل ایتالیا
-کاوشگران آمریکای مرکزی
-کاوشگران اقیانوس اطلس
-کاوشگران اهل ایتالیا
-کاوشگران سده ۱۵ (میلادی) 
-کاوشگری اسپانیا در عصر اکتشاف
-کوبا در دهه ۱۴۹۰ (میلادی)
-افغانستان، اگرچه به‌عنوان یک کشور و یک ملت دارای تاریخی جدید است؛ اما، این سرزمین از لحاظ قدمت تاریخی، یکی از کهن‌ترین کشورهای جهان به‌شمار می‌رود. 
-
-افغانستان به دلیل قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم پیوندگاه تمدن‌های بزرگ جهان بوده و یکی از مهم‌ترین مراکز بازرگانی عصر باستان به‌شمار می‌رفته‌است. این موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکی افغانستان در شکل‌دادن موزائیکی غنی از فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ همچون ایرانی، یونانی، بین‌النهرینی و هندی در این کشور نقش مهمی داشته‌است. از عصر پارینه‌سنگی و طی دوره‌های تاریخی، مردم افغانستان جایگاه عمده‌ای در معرفی و گسترش ادیان جهانی و نقش مهمی در بازرگانی و دادوستد داشته و گهگاه کانون مسلط سیاسی و فرهنگی در آسیا بوده‌اند. از این رو افغانستان در طول تاریخ گلوگاه یورش مهاجمان و جهان‌گشایان بوده که ردپای آن‌ها هنوز در گوشه و کنار این سرزمین دیده می‌شود. 
-
-همان‌طور که از میان‌رودان (بین‌النهرین؛ عراق امروزی) به‌سبب تمدن‌های کهن و باستانی‌اش به‌عنوان «گهواره تمدن»، و از مصر باستان به‌سبب اهرام باستانی‌اش به‌عنوان «عجایب دنیای باستان» خوانده می‌شود، از افغانستان نیز به‌سبب موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکی‌اش و حضور موزائیکی غنی از فرهنگ‌ها و تمدن‌های بزرگ و تاریخ هزاران ساله به‌عنوان «چهارراه فرهنگ‌های باستان» یاد می‌شود. 
-
-در این نوشتار دوران تاریخی پیش از اسلام افغانستان به دو دوره تقسیم می‌شود: 
-دوران پیشاتاریخ: دورانی که به‌سبب نبود خط و کتابت در آن معلومات زیادی از آن در دسترس نیست و فرضیات دانشمندان از این دوره تنها بر آثار بدست‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی و مطالعات زبان‌شناسی استوار است؛ این دوران از دوره پارینه‌سنگی زیرین که در این دوره نخستین شواهد باستان‌شناسی از حضور انسان در شمال کوهپایه‌های هندوکش در حدود ۱۰۰ ٫ ۰۰۰ پیش از میلاد به‌دست آمده، آغاز می‌شود، و تا پایان عص�� برنز و عصر آهن در اوایل سده هفتم پیش از میلاد (پیدایش خط) را در بر می‌گیرد؛ 
-تاریخ باستان: دوران پس از پیدایش خط، که معلومات زیادی از آن در نوشته‌های کهن به جای مانده، و از دوره فرمانروایی مادها و هخامنشیان در اوایل سده هفتم پیش از میلاد آغاز می‌شود، و تا حمله اعراب به افغانستان در سده هفتم میلادی را در بر می‌گیرد. 
-
-دوران پیشاتاریخ
-دوران پیشاتاریخ یا دوران پیش از تاریخ یا ماقبل تاریخ از پیدایش انسان آغاز می‌شود و به پیدایش خط و کتابت منتهی می‌گردد. در آن دوران تجربه‌ها و دستاوردهای مردم به سرعت از بین می‌رفت و دانش انتقال پیدا نمی‌کرد. 
-
-دوران پارینه‌سنگی
-
-دوران پارینه‌سنگی یا عصر حجر (سنگ) کهن، نخستین، ابتدایی‌ترین و طولانی‌ترین مرحله زندگی انسان است؛ از دو میلیون و پانصد هزار تا دوره نوسنگی (عصر حجر نو)، زمانی که انسان با کشاورزی آشنا شد، در حدود دوازده هزار سال پیش را در بر می‌گیرد. این دوران خود به سه زیر دوره تقسیم می‌گردد: 
-دوره پارینه‌سنگی زیرین یا قدیم یا دوره دیرینه‌سنگی که از حدود دو میلون و پانصد هزار سال پیش شروع و تا یکصد هزار سال قبل ادامه پیدا می‌کند. در این دوره، گونه‌های اولیه سرده انسان (Homo) ظهور می‌کند، که از آتش استفاده می‌کرده و ابزار ساز بوده‌است. آثار دوره پارینه‌سنگی زیرین در آفریقا، شرق مدیترانه و اروپا پیدا شده‌است. 
-دوره پارینه‌سنگی میانی یا دوره میان‌سنگی-موسترین از حدود یکصد هزار سال قبل شروع و تا سی هزار سال پیش ادامه داشته‌است. انسان نئاندرتال در این دوره ظهور می‌کند. در این دوره، سنت ابزارسازی موسترین پدیدار می‌شود که از ابزارهای پیشین پیشرفته‌تر است و شامل تراشه‌های سنگی، رنده‌ها، قلم‌ها، برمه‌ها (مته‌ها)، چاقوهای دسته‌دار و انواع تبر بوده‌است. در این دوره آیین تدفین وجود داشته‌است. انسان نئاندرتال به همراه متوفی ابزار، گل و گل اخرا دفن می‌کرده‌است. بر اساس نظریه خروج از آفریقا و با توجه به شواهد ژنتیکی و فسیلی، انسان خردمند در این دوره، حدود هفتاد هزار سال پیش از خاستگاهش در قاره آفریقا خارج می‌شود و از طریق تنگه آبی باب‌المندب در قسمت جنوبی دریای سرخ به قاره آسیا پا گذاشته و از آنجا به دیگر نقاط زمین مهاجرت می‌کند. 
-دوره پارینه‌سنگی پایانی-بارادوستین از حدود پنجاه هزار سال پیش شروع و در ده هزار سال پیش پایان می‌گیرد. در این دوره انسان نئاندرتال از بین می‌رود و انسان خردمند در آسیای میانه پدیدار می‌گردد، و بدین‌ترتیب این منطقه را به یکی از قدیمی‌ترین منزلگاه‌های انسان تبدیل می‌کند. 
-
-دوران پارینه‌سنگی افغانستان
-فاصله زمانی زیاد، دیدگاهمان را راجع به پیدایش نخستین مردمان در افغانستان، که در تراس‌های رودخانه‌ها و غارهای زیستگردار و پناهگاه‌های صخره‌ای در شمال و شرق این کشور امروزی می‌زیستند تار می‌کند. 
-صدها ابزار سنگی در ساحه‌های متعدد در دشت و صحرا پراکنده شده‌اند - ابزاری چون ابزار کوارتزی متعلق به دوره پارینه‌سنگی زیرین (تبرهای دستی، چاقوهای دسته‌دار و تراشه‌ها) با قدمتی بیش از ۱۰۰ ٫ ۰۰۰ ساله - گواهی است بر موجودیت فعالیت‌های منظم انسان در ابتدایی‌ترین برهه‌های تاریخی. 
-اسکلت انسان نئاندرتال در طی اواسط دهه هفتاد میلادی در دره کور در بدخشان، و همچنین استخوان گیجگاهی بزرگی یافت شده‌اند که به عقیده دانشمندان می‌بایست متعلق به انسان امروزی با ویژگی‌های نئاندرتالی باشد. 
-لوئی دوپری، باستان‌شناس دانشگاه پنسیلوانیا راجع به کشف دره کور می‌گوید: 
-اما با حمله شوروی به افغانستان در ۱۹۷۹ میلادی کاوش‌های باستان‌شناسی را که احتمالا می‌توانست این فرضیه شگفت‌انگیز را تأیید کند، متوقف ساخت. 
-در شمال افغانستان، از بلخ تا سرحد پاکستان، شواهدی روشن بر فرهنگ‌های عصر حجر، عصر نوسنگی و عصر برنز اولیه موجود است. در یک پناهگاه صخره‌ای در قره‌کمر، در ۱۴ مایلی شمال سمنگان ابزاری متعلق به عصر حجر با قدمتی حدود ۳۰ ٫ ۰۰۰ پیش از میلاد به‌دست آمده‌اند. (نگاره ۱) بیشتر از ۲۰ ٫ ۰۰۰ ابزار سنگی بدست‌آمده از آق‌کپرک (در ولایت بلخ) آنچنان ماهرانه ساخته شده‌اند که باستان‌شناسان اغلب از سازندگان این ابزار در آق‌کپرک به عنوان «میکل‌آنجلوهای دوره پارینه‌سنگی فوقانی» یاد می‌کنند. 
-آثار بدست‌آمده از آق‌کپرک متعلق به یک دوره فرهنگی است که ۵۰۰۰ سال، از حدود ۲۰ ٫ ۰۰۰ تا ۱۵ ٫ ۰۰۰ سال پیش طول کشید. در دوره‌ای که هنرمندی ناشناس چهره یک مرد (یا یک زن؟) بر روی سنگ آهک کوچکی تراشیده - و یکی از نخستین ترسیم‌های چهره انسان ساخت دست است که به ما رسیده‌است. (نگاره ۲) 
-
-اگرچه ترسیم‌هایی دیگر از استخوان و سفال در چکسلواکیا و فرانسه در دوره‌ای مشابه ساخته شده‌اند، اما بقایای حجاری‌های آق‌کپرک هنوز یکی از قدیمی‌ترین ترسیم‌های شناخته‌شده از چهره انسان است که تا به کنون کشف شده‌است. اما چرا این کنده‌کاری صورت گرفته؟ شاید پاسخ این پرسش را هرگز نیابیم. 
-
-دوره پارینه‌سنگی زیرین افغانستان
-ابزارهای مربوط به دوره پارینه‌سنگی زیرین با قدمت بیش از ۱۰۰ هزار سال پیش در دشت ناور در غرب غزنی پیدا شده‌است. این ابزار شامل تعدادی ابزار سنگی ساخته‌شده از کوارتز است که شامل تراشه، ساطور، رنده، تیشه و تبر ابزار هستند. این آثار نخستین شواهد بدست‌آمده از دوره پارینه‌سنگی زیرین در افغانستان هستند. 
-
-دوره پارینه‌سنگی میانی افغانستان (۳۰ ٫ ۰۰۰ – ۵۰ ٫ ۰۰۰ پیش از میلاد): 
-آثار بدست‌آمده از دره کور (کر)، در غرب بدخشان، نخستین شواهد آشکار زیستگاه‌های انسان را در افغانستان نشان می‌دهد. طی کاوش‌هایی در دره کور در سال ۱۹۴۴ توسط لوئی دوپری و همکارانش، ابزارهای موسترین و جمجمه انسان نئاندرتال به‌دست آمده که مربوط به دوره میان‌سنگی بوده و عمر آن را ۳۰ هزار سال پیش تخمین زده‌اند. از دیگر پایگاه‌های باستان‌شناسی مربوط به این دوره می‌توان از دره چخماخ (در ولایت بلخ)، دره دادل (در ولایت بلخ)، دشت ناور (در ولایت غزنی)، غار مرده‌گوسفند (در ولایت فاریاب)، حیرتان (در ولایت سمنگان)، قره‌کمر (در ولایت سمنگان)، کشم (در ولایت بدخشان)، سر نمک (در ولایت سمنگان) و زمبوکن (در ولایت بلخ) نام برد. 
-
-دوره پارینه‌سنگی فوقانی افغانستان (۱۰ ٫ ۰۰۰ – ۱۵ ٫ ۰۰۰ پیش از میلاد): 
-آثار به‌دست آمده از این دوره در آق‌کپرک (در ولایت بلخ)، دره کلان (در ولایت سمنگان)، حیرتان (در ولایت سمنگان)، اسلام‌پنجه (در ولایت جوزجان)، کلفت (در ولایت بلخ)، کوک‌جر (در ولایت سمنگان)، و سر نمک (در ولایت سمنگان) یافت شده‌اند. 
-
-دوره فراپارینه‌سنگی افغانستان (۸ ٫ ۰۰۰ – ۱۰ ٫ ۰۰۰ پیش از میلاد) 
-آثار به‌دست آمده از این دوره در آق‌کپرک (در ولایت بلخ)، باد آسیا؟ (در ولایت بدخشان)، بهارک؟ (در ولایت بدخشان)، برخن زادیان (د�� ولایت بلخ)، دره کلان (در ولایت سمنگان)، هزارسم (در ولایت سمنگان)، قره‌کمر (در ولایت سمنگان)، لنگارکیش؟ (در ولایت بدخشان)، رحمان‌گل (در ولایت بدخشان)، سندوکتی (در ولایت جوزجان)، شاه‌تپه (در ولایت سمنگان)، سیاه‌ریگان (در ولایت سمنگان)، تاش‌گذر (در ولایت فاریاب)، تاشقورغان (در ولایت سمنگان) و اوچ‌تپه (در ولایت بلخ) یافت شده‌اند. 
-
-دوره نوسنگی
- (۴۰۰۰ – ۸۰۰۰ پیش از میلاد) 
-
-دوره نوسنگی واپسین مرحله عصر حجر است و قبل از عصر فلزات یعنی عصر مس (Chalcolithic)، عصر برنز (۴۰۰۰ – ۸۰۰۰ پیش از میلاد) و عصر آهن (۷۰۰ – ۱۵۰۰ پیش از میلاد) آغاز می‌گردد. در دوره نوسنگی، در برخی نواحی خاور میانه، انسان در حدود ۱۱ هزار سال پیش، از مرحله جمع‌آوری و شکار به مرحله کشت و اهلی کردن انتقال یافت. به این خاطر دوره نوسنگی را «عصر کشاورزی» نیز دانسته‌اند. 
-
-در سال ۱۹۶۵ دکتر لوئی دوپری در نتیجه کاوش‌های خود در آق‌کپرک، در جنوب مزار شریف و کنار بلخ‌آب، آثاری را به دست آورد که براساس شواهد اهلی‌ساختن حیوانات در این دوره، متعلق به دوره نوسنگی است. 
-
-از دیگر پایگاه‌های باستان‌شناسی مربوط به دوره نوسنگی می‌توان از چاش‌بابا (در ولایت جوزجان)، چیلیک قل (در ولایت جوزجان)، چیلیک یلدش (در ولایت جوزجان)، چیلیک یاس‌خان (در ولایت جوزجان)، گورزیوان (در ولایت فاریاب)، هزارسم (در ولایت سمنگان)، جرقودوق (در ولایت جوزجان)، کوک (در ولایت جوزجان)، خواجه دوکوه (در ولایت فاریاب)، خواجه دوکوه نو (در ولایت فاریاب)، کیلیفت (در ولایت بلخ)، لیرو؟ (در ولایت زابل)، قاق (در ولایت فاریاب)، قاق نظارآغا (در ولایت فاریاب)، قره‌قل (در ولایت جوزجان)، قره‌تپه (در ولایت سمنگان)، قورقودوق (در ولایت جوزجان)، سفروال (در ولایت جوزجان) و سیدآباد (در ولایت جوزجان) نام برد. 
-
-زمین‌های کشاورزی با قدمتی ۲۰ ٫ ۰۰۰ – ۳۰ ٫ ۰۰۰ پیش از میلاد، که در هزار سم و در کوهپایه‌های هندوکش یافت شده‌اند، این واقعیت را تأیید می‌کنند که شمال افغانستان یکی از نخستین جایگاه‌های حیوانات و گیاهان خانگی بوده‌است؛ و بعدها، روستاهای زراعی، با قدمتی ۵ ٫ ۰۰۰ – ۷ ٫ ۰۰۰ سال پیش از میلاد، در نزدیکی تپه ده‌مراسی (پشتو: ده‌مراسی غوندی) در ولایت قندهار، دوره تحول انسان را نشان می‌دهد که روستاهایی با زمین‌های کشاورزی پدیدار شده و جایش را به شهرهای کوچک داده‌است. در این دوران، شواهدی از فرهنگ عصر برنز به وفور پدیدار می‌شود. 
-
-در این دوره، در حدود ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد، دهقانان و چوپانانی در جلگه‌های حاصلخیز پیرامون هندوکش زندگی می‌کردند. این مردمان صنعت ابتدائی خانه‌سازی با خشت خام و سفالگری را با خود به همراه آوردند و بعدها، در عصر مس (Chalcolithic)، از فروش لاجورد (Lapis lazuli) که در سواحل و بستر رودخانه‌ها می‌یافتند و تجارت آن به کشورهای اولیه باختری از طریق فلات ایران و میان‌رودان ثروتمند می‌شدند. 
-
-عصر برنز و عصر آهن
- (عصر برنز: ۱۵۰۰ – ۴۰۰۰ ق. م. عصر آهن: ۷۰۰ – ۱۵۰۰ ق. م) 
-
-فرهنگ عصر برنز (عصر مفرغ) اولیه در شمال و شرق افغانستان پدید آمد. در عصر برنز سه تمدن باختر-مرو (که گاه 'تمدن آمودریا' نامیده می‌شود)، دره سند و جیرفت (تمدنی نیاعیلامی) در افغانستان اثرگذار بودند. (نقشه ذیل را ببینید). نخستین شواهد واقعی شهری‌سازی در تپه ده‌مراسی (پشتو: ده‌مراسی غوندی) و مندیگک (در نزدیکی قندهار امروزی) پدیدار گشت، که پایتخت‌های محلی تمدن دره سند بودند. اقتصاد بر اساس گندم، جو، دامداری و معدن‌کاری استوار بود. سنگ لاجورد که در گورهای پادشاهان اور در جنوب عراق، پیرامون ۲۵۰۰ – ۲۶۰۰ پیش از میلاد، بکار رفته بود از بدخشان در شمال‌شرق افغانستان در همان دوره استخراج‌شده بود. همچنین شبکه راه زمینی بازرگانی دوربردی با میان‌رودان (بین‌النهرین) و مصر ایجاد شده بود. 
-با اینکه بسیاری از آثار ساحه‌های چون دشت دشلی به غارت رفته، آثار بسیار زیاد دیگری نیز کشف‌شده، و آثار بیشتری انتظار می‌رود در این ساحه‌ها پیدا شوند. 
-در طی جستجوهای باستان‌شناسان برای یافتن تمدن، آن‌ها در مندیگک (در نزدیکی قندهار امروزی) شواهدی از یک شهر واقعی پیدا کردند، و شواهدی از بناها و اشیائی که شهرهای واقعی برجای می‌مانند: بناهای مذهبی و آثار هنری حجاری‌شده و نقاشی شده. 
-در مندیگک، باستان‌شناسان بنای ستون‌دار بزرگی متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد کشف کردند که درگاهش با خط سرخ ترسیم‌شده بود، و احتمالا برای اهداف مذهبی بنا شده بود. در تپه ده‌مراسی، باستان‌شناسان مجموعه‌ای از یک زیارتگاه را پیدا کردند که حاوی اشیایی بود متعلق به مراسم مذهبی همچون شاخ‌های بز، یک‌کاسه، مهر مسی، لوله مسی توخالی، جام کوچکی از سنگ مرمر، و یک تندیس سفال‌گری‌شده و کنده‌کاری‌شده از یک ایزدبانوی مادر (نگاره ۳) و تندیسی که نشانه فراوانی بوده و مشابه تندیس‌هایی بود که در مندیگک نیز یافت شده بودند. 
-عاقبت تپه ده‌مراسی در حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد متروکه شد، شاید به دلیل تغییر مسیر رودخانه به‌سوی غرب که تپه ده‌مراسی آنجا بنا شده بود. مندیگک برای ۵۰۰ سال دیگر نیز دوام پیدا کرد. دو هجوم پیاپی قومی کوچ‌نشین از سوی شمال باشندگان این ساحه‌ها را بعد از ۲۰۰۰ سال زیست مداومشان در این شهر مجبور به ترک آن شدند. 
-زمانیکه باستان‌شناسان در افغانستان تمدن‌های باستانی را در مندیگک و ده‌مراسی کاوش می‌کردند، نزدیک به سه هزار کیلومتر آنطرفتر در غرب، در شهر باستانی اور در جنوب عراق، یک تیم دیگر از باستان‌شناسان زمانی که جواهر و آثار کشف‌شده دیگر یافت‌شده از مقبره‌های شاهی (حدود ۲۴۰۰ پیش از میلاد) را مطالعه می‌کردند، به آثار چشمگیر دیگری برخوردند. 
-بیش از بیست هزار مهره‌های ساخته‌شده از سنگ لاجورد از مقبره‌های شاهی بیرون کشیده شده بودند که همگی دقیقا ترکیب معدنی یکسانی داشتند؛ بدین معنا که همگی از یک معدن استخراج‌شده بودند. در واقع، پس از بررسی‌های گسترده، به این نتیجه رسیدند که تقریبا هر یک از این لاجوردهای بکاررفته در جواهرات شاهان خاور نزدیک باستان (نگاره ۴) - که هزاران کیلو سنگ لاجورد بود - همگی از یک رشته‌کوه آمده بودند، معدن سر سنگ در اعماق هندوکش افغانستان. 
-
-انتقال این همه سنگ لاجورد از افغانستان تا میان‌رودان (بین‌النهرین)، و حتی تا مصر (جایی که این سنگ آبی‌رنگ به عنوان اوج مد انگاشته می‌شد)، و حمل اجناس قیمتی از آنطرف (همچون طلا، مس، سنگ‌های قیمتی، چوب و حیوانات غیر بومی) بدون تدارکات لجستیکی پیشرفته و مجموعه‌ای از امکانات و تأسیسات بین راهی امکان نداشت. 
-همان‌طور که شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد، تمدن دوران هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد هیچ خلأئی را در پهناوری دنیای ارتباطی و تجاری که میان‌رودان را با هند و چین وصل می‌کرده، باقی نگذاشته‌است. 
-در ۴۰۰۰ پیش از میلاد، شکل‌های اولیه از زندگی شهری با فرهنگ‌های خاص در بازه‌های زمانی منظم رونق پیدا کرد، که نمونه آن جاپاهای سنگی، در سرتاسر آسیای میانه است؛ بنابراین لاجوردی که از معادن سر سنگ در افغانستان به شهرهای بزرگی چون اور در ۲۴۰۰ پیش از میلاد می‌رسید و در امتداد راه‌های تجاری حمل می‌شد، مبادله آن هزاران سال پیش از آن فعال بوده‌است. 
-برعکس تمدن‌های میان‌رودان، مصر یا دره سند، در تمدن‌های آسیای میانه، رودهای برتری برای تمرکز دادن مردم، منابع و مبادلات در مسیر کوه تا اقیانوس وجود نداشت. با این وجود، آمیزشی بزرگ از مردمان متنوع و جوامع مستقل در این سرزمین‌های دورافتاده برخاستند - یک شهرنشینی ناپیوسته که در آن کمبود آب و شرایط اقلیمی سخت معمول بوده‌است. 
-
-آثار به‌دست آمده از عصر برنز در افغانستان (۱۵۰۰ – ۴۰۰۰ پیش از میلاد) در اکرم‌قلعه (در ولایت هلمند)، علی‌آباد (در ولایت کندوز)، آق‌کپرک (در ولایت بلخ)، ارنجی (در ولایت جوزجان)، ایتان‌تپه (در ولایت سمنگان)، باد سه‌غوندی (در ولایت قندهار)، باغ پول‌غوندی (در ولایت قندهار)، برگ‌توت (در ولایت فراه)، باسیز (در ولایت کندوز)، بوئینه‌قره (در ولایت بلخ)، چادرتپه (در ولایت بلخ)، چارسنگ‌تپه (در ولایت قندهار)، چول آبدان (در ولایت کندوز)، دم (در ولایت نیمروز)، دره کور (در ولایت بدخشان)، دشلی ۱ (در ولایت جوزجان)، دشلی ۳ (در ولایت جوزجان)، دشلی شرقی (در ولایت جوزجان)، دشلی جنوبی (در ولایت جوزجان)، تپه ده‌مراسی (در ولایت قندهار)، ده نو (در ولایت سمنگان)، فرخ‌آباد (در ولایت بلخ)، گردان‌ریگ (در ولایت نیمروز)، هیردای‌تپه (در ولایت فاریاب)، قندهار، خوش‌بای (در ولایت تخار)، خوش‌تپه (تپه فلول) (در ولایت بغلان)، کهنه قلعه طالقان (در ولایت تخار)، لیرو (در ولایت زابل)، مندیگک (در ولایت قندهار)، مندی‌حصار (در ولایت قندهار)، قونسای (در ولایت کندوز)، قورغان‌تپه (در ولایت تخار)، سعید قلعه‌تپه (در ولایت قندهار)، سسماق (در ولایت تخار)، شهر صفا (در ولایت زابل)، شیرآباد (در ولایت سمنگان)، شورتوغی (در ولایت تخار)، سیاه‌ریگان (در ولایت سمنگان)، اسپیرون (در ولایت قندهار)، تیکر (در ولایت فاریاب) و اورته‌بز (در ولایت تخار) یافت شده‌اند. (نقشه بالا را ببینید) 
-
-سپالی‌تپه■
-جارکوتن■
-
-گونورتپه■
-توگولوک‌تپه■
-نمازگاه■
-■اناو
-
-دشلی■
-■تپه فلول
-سر سنگ■
-■مندیگک
-گردان‌ریگ■
-دم■
-
-■تکسیلا
-هرپه■
-■◉کویته
-داوده‌دمب■
-سیبری■
-مهرگره■
-■نوشهرو
-■موهن‌جو دارو
-
-■شهر سوخته
-■شهداد
-■تپه یحیی
-■مارلیک
-
-■بابل
-■ایسین
-■لارسا
-اور■
-لاگاش■
-
-حوزه تمدن باختر-مرو
-حوزه تمدن دره سند
-حوزه فرهنگ نیا-ایلامی
-تمدن ایلام
-حوزه تمدن‌های میان‌رودان
-
-◉تهران
-◉اصفهان
-◉تبریز
-◉مشهد
-
-◉کابل
-◉هرات
-■◉قندهار
-
-◉دوشنبه
-
-◉سمرقند
-
-◉عشق‌آباد
-
-اسلام‌آباد◉
-پیشاور◉
-لاهور◉
-◉کراچی
-
-◉بغداد
-فرهنگ‌های عصر برنز اثرگذار در افغانستان و فرهنگ‌های مرتبط با آن در منطقه
-
-پایگاه باستان‌شناسی ■
-
-شهر امروزی ◉
-
-توجه: برای مشاهده موقعیت صحیح این پایگاه‌ها از تفکیک‌پذیری (resolution) ابعاد ۱۹۲۰ در ۱۰۸۰ و زوم ٪ ۱۰۰ در صفحه نمایشگر خود استفاده کنید. 
-
-عصر برنز جدید و عصر آهن، مهاجرت آریایی‌ها و تمدن باختر-مرو
-
-بعد از ۲۴۰۰ پیش از میلاد، رشد جوامع شهرنشین در آسیای میانه به‌شدت به چالش کشیده شد. در طی یک مدت‌زمان ۳۰۰ ساله، هیچ‌کدام از مراکز عمده‌ای که در نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد به وجود آمده بودند، دیگر دارای سکنه نبودند. دلایل دقیق برای این «فروپاشی مدنی» همچنان یک راز مانده‌است. با اینحال در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، در شمال افغانستان و جنوب ترکمنستان و ازبکستان، مجموعه‌ای از وقایع منجر به ظهور شهرها و زیستگاه‌هایی شد که از آن پس می‌رفت تا تأثیر عمده‌ای برجای بگذارد. 
-
-شمار زیادی از مهاجمان و مهاجران کوچ‌نشین، مردمان دامدار بدون شهر که سوار بر اسب یا با ارابه سفر می‌کردند، و از قبل بنام آریایی‌ها (برگرفته از واژه سانسکریت، به معنای «مردمان نجیب و شریف») شناخته می‌شدند، از منطقه دریای مازندران به‌سوی جنوب مهاجرت کرده و از آمودریا (Oxus) گذشته و طی اوایل هزاره دوم (حدود ۱۷۰۰ پیش از میلاد) وارد افغانستان امروزی شدند. (نگاره ۵) 
-هیچ‌گونه آثار هم‌عصر با سفر آریایی‌ها یافت نشده‌است. اما نظر به افسانه‌ها، آریایی‌ها هم‌زمان با مهاجرتشان سروده‌هایی سروده‌اند که دهان به دهان از یک نسل از موبدان (روحانیون) به نسلی دیگر منتقل می‌شده تا اینکه در حدود ۱۲۰۰ پیش از میلاد، زمانی که این سروده‌ها در مجموعه‌ای چند جلدی جمع‌آوری شد که بنام ریگ‌ودا (۱۱۰۰ – ۱۷۰۰ ق. م) مشهور است. 
-این نوشته‌ها، راجع به قومی هستند، که قرن‌ها پیش از آن، از هندوکش برخاسته و در ۱۵۰۰ پیش از میلاد از رود کوبها، یا رود کابل، گذشتند (نگاره ۶) و بدین‌ترتیب تقریبا می‌توان سفر این کوچ‌نشینان را که وسعت آسیای میانه را پشت سر می‌گذاشتند، تجسم کرد. 
-
-اقوام آریایی از آسیای میانه ('مهاجرت آریایی‌ها') به شمال و غرب افغانستان رسیدند؛ برخی از آن‌ها در این مناطق مستقر شدند و بقیه بطرف شرق بسوی شمال هند و غرب بسوی فلات ایران رهسپار شدند. شواهد نخستین زیستگاه کوچ‌نشینان عصر آهن در آق‌کپرک ۴ (Aq Kupruk IV) یافت شده‌است. مردمان آریایی به شکل قبیله‌های کوچک در مناطق شرقی فلات ایران (شامل افغانستان امروزی)، در مغرب فلات پامیر و در شمال کوه‌های هندوکش می‌زیستند. اینان زبان و آداب و رسوم مشترکی داشتند. در دوران باستان، اقوام هندی و ایرانی (آنان که به زبان‌های هندوایرانی سخن می‌گفتند) خود را «آریایی» می‌نامیدند. نمونه این اشاره‌ها را می‌توان در اوستا، سنگ‌نبشته‌های هخامنشی و متن‌های کهن هندو (مانند ریگ‌ودا) دید. 
-
-با رشد و رونق کشتزارها و روستاها مردمان ساکن جلگه‌های حاصلخیز پیرامون هندوکش به‌تدریج شیوه‌های ابتدائی آبیاری را ابداع کردند که به آن‌ها اجازه می‌داد تا به کشت غلات در دشت‌های شمالی افغانستان روی آورند. این مناطق شمالی همان سرزمین باختر است که بعدها در نوشته‌های غربی بنام «باکتریا» (Bactria) یاد می‌شود. در سرزمین باختر مجموعه‌ای از واحه‌های مصنوعی دلتامانند توسط سیستم‌های گسترده آبیاری در ۴۰۰۰ سال پیش پدید آمد. باشندگان این آبادی‌ها زیستگاهایشان را در برابر مهاجمان مستحکم می‌کردند. شیوه معماری که امروزه هنوز در شمال افغانستان مورد استفاده‌است. می‌نماید که فرهنگ این مردمان باشنده در واحه‌ها با فرهنگ همسایگان میان‌رودانیشان (بین‌النهرین) مشترکاتی داشته، از قبیل: صنعتگری هنرمندانه، وجود طبقه نخبگان و رسوم همگانی پیچیده. 
-با این وجود، به دلیل فقدان خط و نوشتار در این تمدن، نام بومی تمدن آن‌ها مشخص نیست. محققان امروزه این ��مدن گمنام را «مجموعه باستان‌شناسی بلخ-مرو» (BMAC)، یا «تمدن آمودریا» (Oxus Civilization) می‌نامند. مدرک علمی بر موجودیت تمدنی پیشرفته در شمال افغانستان با قدمتی در حدود ۱۸۰۰ – ۲۱۰۰ پیش از میلاد از حفریات در بیشتر از دوازده ساحه باستان‌شناسی در طی دهه هفتاد میلادی در BMAC به‌دست آمد. گنجینه تپه فلول در شمال افغانستان آثار به جای مانده از این تمدن است و نشان می‌دهد که مردم افغانستان در عصر برنز در تجارت جهانی آن زمان سهیم بودند. 
-
-تمدن آمودریا در فاصله زمانی ۲۲۰۰ پیش از میلاد تا ۱۸۰۰ پیش از میلاد به سرزمین‌های شرقی گسترش می‌یابد و به کرانه‌های غربی رود سند رسیده و تمدن دره سند آنجا را منقرض می‌کند. گمان می‌رود، با افزایش تعداد اعضا، این مردمان ناچار به مهاجرت شدند و به نواحی شرق و غرب و جنوب سرزمین اصلی خود کوچ کردند. دلیل اصلی مهاجرت آن‌ها مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد دشوار شدن شرایط آب و هوایی و کمبود چراگاه‌ها، از دلایل آن باشد. 
-
-پیرامون ۱۱۰۰ – ۱۷۰۰ پیش از میلاد: ریگ‌ودا یکی از کهن‌ترین متون شناخته‌شده به یک‌زبان هندواروپایی، در دوره ودایی که ایرانیان و هندیان با هم می‌زیستند، در سپته سندو (Sapta Sindhu) ('سرزمین هفت رود')، که احتمالا پنجاب یا دره کابل باشد، نگاشته شد. 
-
-پیرامون ۱۳۵۰ پیش از میلاد: مهاجرت دسته‌هایی از اقوام ایرانی از مجموعه باستان‌شناسی بلخ-مرو (BMAC) به‌سوی فلات ایران و غرب ایران. 
-
-پیرامون ۱۱۰۰ – ۵۵۰ پیش از میلاد: زرتشت یک آیین یکتاپرستی - مزدیسنا - را در بلخ (Bactra) معرفی می‌کند که در سرتاسر فلات ایران منتشر می‌شود. از دیدگاه افسانوی (که در شاهنامه فردوسی در حدود سال ۱۰۰۰ میلادی آمده)، زرتشت در بلخ به‌دست یک تورانی بقتل می‌رسد. تورانیان یکی از چندین اقوام کوچ‌نشینی هستند که بین سال‌های ۱۱۰۰ و ۵۵۰ پیش از میلاد به شمال افغانستان یورش آوردند، یا در آنجا ماندند یا از آنجا گذر کردند. (تاریخ زرتشت مورد بحث است و از حدود ۱۲۰۰ تا حدود ۶۰۰ پیش از میلاد تخمین زده می‌شود) 
-
-قراری که از روی اوستا معلوم می‌شود، باشندگان بومی افغانستان و سرزمین‌های مجاور که خود را «آریایی» می‌نامیدند بخاطر سرما و کمبود چراگاه‌ها مجبور به مهاجرت به سرزمین‌های دیگر در گوشه و کنار افغانستان و سرزمین‌های مجاور می‌شوند. نسک‌های وندیداد و یشت از اوستا به محدوده جغرافیایی اشاره دارد که نخستین منزلگاه‌های آریاییان را تشکیل می‌دادند و حدود آن سرزمین‌های شرقی فلات ایران تا سرحد ایران باستان و هند باستان بوده‌است. 
-
-در این میان فرگرد یکم وندیداد به فهرستی از شانزده سرزمین آفریده اهوره مزدا اشاره دارد که انگره‌مینیو دربرابر آفرینش اهوره مزدا دست به آفرینش مخرب می‌زند. این فهرست عبارت است از: 
-ایریانه وئجه = زادگاه زرتشت (در حدود ۱۰۰۰ پیش از میلاد) و آیین مزدیسنا، در مجاورت سرزمین‌های سغد، مرو و بلخ، … که بلافاصله بعد از آن آمده‌اند؛ 
-گه‌وه = سرزمین سغد؛ 
-موئورو = سرزمین مرو؛ 
-باخذی = سرزمین بلخ؛ 
-نیسایه = سرزمینی مابین مرو و بلخ، احتمالا میمنه؛ 
-هرویوه = سرزمین هرات؛ 
-وئکرته = سرزمین گندهارا؛ 
-اوروا = احتمالا منطقه غزنی؛ 
-خننته = سرزمینی که از آن زیستگاه مردمان «ورکانه» یاد شده، جایی که مارکوارت زیستگاه بارکانی‌های (Barkánioi) استزیاس (Ctesias) می‌داند، قومی که با واژه پارسی باستانی ورکانه مشابهت دارد، باشندگان هیرکانی��، گرگان امروزی، یا به احتمال کمتر، هیرکانیا؛ 
-هرخویتی = سرزمین رخج (قندهار)؛ 
-هئتومنت = منطقه هلمند که کم و بیش با استان زرنک هخامنشیان مطابقت دارد؛ 
-رغه = سرزمینی در شمال هرخویتی و هئتومنت در مسیر سرزمین چخره؛ با توجه به موقعیت آن در فهرست باید از سرزمین رگا (Ragā) دوره ماد و احتمالا همچنین از سرزمین رغا زرتشتری- (Raγa zaraθuštri-) یشت‌ها ۱۹ ٫ ۱۸ متمایز شود؛ 
-چخره = سرزمینی مابین غزنی و کابل؛ نه مازندران، آنطور که کریستنسن می‌پنداشت؛ 
-ورنه = منطقه بونیر، ورنوی ماهامایوری، آئورنوس اسکندر مقدونی، زیستگاه فریدون (Fereydun|FerΘraētaona / Frēdōn / Afrīḏūn) ;
-هپته هندو = «هفت رود»، همان سرزمین سپته سندوه در جغرافیای ودائی، شمال شرقی منطقه پنجاب؛ 
-رنها = همان سرزمین رسا در جغرافیای ودائی، در پاره‌ای از نوشته‌ها همراه با «کوبها» (کابل) و «کرومو» (کرم) آمده‌است، رودخانه‌ای در منطقه‌ای کوهستانی، احتمالا با رود سند مرتبط بوده، نه با سیردریا و نه با رود ولگا؛ 
-
-اگر ما بخش نخست وندیداد را با اشاره‌های یشت‌ها به جغرافیای زیستگاه مردم اوستایی مقایسه کنیم خواهیم دید که رشته‌کوه هندوکش در مرکز جغرافیای اوستا قرار می‌گیرد. حدود غربی جغرافیای اوستا را سرزمین‌های مرو، هرات و زرنگ، و حدود شرقی آن را مناطق سرحدی مانند گنداره، بونیر و سرزمین «هفت رود» تشکیل می‌دهند. سغد و احتمالا خوارزم حدود شمالی آن و سرزمین‌های سیستان و بلوچستان حدود جنوبی آن را تعیین می‌کنند. بدین ترتیب افغانستان امروزی قلب جغرافیای اوستا را تشکیل می‌داده‌است. گفتنی است که برخی از مورخان یونان باستان همچون اراتستن و استرابون از مجموعه سرزمین‌هایی بنام «آریانه» (یونانی: Αρειανή، به لاتین: «آریانا» / Ariana) یاد کرده‌اند که مابین سرزمین‌های پارس باستان و هند باستان بوده‌است، و کشور افغانستان امروزی را در بر می‌گرفته‌است. 
-
-تاریخ باستان
-
-مادها
- (حدود اوائل سده هفتم تا ۵۵۱ پیش از میلاد) 
-
-حول و حوش این دوره، تمدن آمو (BMAC) در آسیای میانه (شمال افغانستان، جنوب ترکمنستان، جنوب ازبکستان)، بدنباله فروپاشی عصر برنز، سقوط می‌کند، و دو قوم بزرگ ایرانی مادها و پارس‌ها به‌طور ناگهانی در سنگ‌نوشته‌های میخی میان‌رودان (بین‌النهرین) ظهور می‌کنند. از این دو قوم، مادها قوم مهم‌تر و بزرگتر بودند. 
-نخستین شواهد نوشته‌شده از شاهنشاهی ماد از هرودوت (Herodotus) به جای مانده، که وی از قومی در میان‌رودان در حدود ۸۳۶ پیش از میلاد یاد کرده که به شلمانسر سوم، پادشاه آشوری خراج می‌دادند. آن‌ها خود را آریایی (یونانی: Areoi، لاتین: Arii) می‌نامیدند، و دیگران آن‌ها را ماد («باشندگان سرزمین ماد، سرزمینی در شمال‌غربی ایران امروزی») می‌خواندند. 
-با پیروزی مادها در نبرد با آشور، رهبر یکی از قبایل مادی بنام دیااکو (یونانی: Deiocres؛ فرمانروایی: ۶۷۵ – ۷۲۸ ق. م) دولتی را در نیمه دوم سده هفتم پیش از میلاد تشکیل می‌دهد. جانشین دیاکو، فرورتیش (یونانی: Phraortes؛ فرمانروایی: ۶۵۳ – ۶۷۵ ق. م)، اقوام ایرانی بشمول پارس‌ها را متحد ساخته و آن‌ها را به اطاعت کشید. آنگاه وارد جنگ با دولت آشور شد ولی در برابر آشوری‌ها شکست خورد و کشته شد، پس از وی پسرش خشتریته (یونانی: Cyaxares؛ فرمانروایی: ۶۲۵ – ۵۸۵ ق. م) به فرمانروایی رسید. 
-در سال ۶۰۰ پیش از میلاد، مادها به فرمانروایی خشتریته امپراتوریشان را وسعت می‌بخشند که قلمرو ��ن‌ها از سواحل جنوبی دریای سیاه تا افغانستان امروزی می‌رسید. 
-بر سر اینکه مادها بر سرزمین‌های شرقی فرمان رانده‌اند بین محققان اختلاف نظر وجود دارد. ارنست هرتسفلد (Ernst Herzfeld)، باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی برین باور است که قلمرو امپراتوری مقتدر ماد از شمال میان‌رودان تا بلخ و هند باستان گسترده بوده‌است. از سوی دیگر، هلین سانسیسی-ویردنبورگ (Heleen Sancisi-Weerdenburg)، تاریخ‌دان هلندی و متخصص در تاریخ یونان باستان و هخامنشیان، عقیده دارد که هیچ سند واقعی مبنی بر حتی وجود امپراتوری ماد موجود نبوده و ماد یک ساختار حکومتی متزلزل بوده‌است. 
-
-شاهنشاهی هخامنشیان
- (ح. ۳۳۰ – ۵۳۰ پیش از میلاد) 
-
-پادشاهان این دودمان از قوم قدرتمند پارس بودند و تبار خود را به هخامنش می‌رساندند که سرکرده خاندان پاسارگاد از خاندان‌های پارسیان بوده‌است. هخامنشیان نخست پادشاهان بومی پارس و سپس انشان بودند ولی با متحد ساختن اقوام فلات ایران تحت یک لوا، کوروش بزرگ، شاه خوش‌نام و مقتدر هخامنشی شکستی بر ایشتوویگو واپسین پادشاه ماد فرو ساخته و سپس با گرفتن لیدیه، بابل و دیگر سرزمین‌ها، پادشاهی هخامنشیان تبدیل به شاهنشاهی بزرگی (۳۳۱ – ۵۵۹ ق. م) شد که قلمرو خود را در اوج قدرت بر سه قاره گسترانیده بود: 
-از لیبیا، مصر و عربستان سعودی در جنوب، 
-تا آسیای صغیر (ترکیه امروزی) در غرب، 
-تا شبه‌جزیره بالکان و دریای سیاه در شمال، 
-تا افغانستان و پاکستان امروزی در شرق. 
-از نظر وسعت زمین، شاهنشاهی هخامنشیان پهناورترین امپراتوری بود که دنیای باستان تا ۳۳۰ – ۳۳۱ پیش از میلاد شناخته بود، یعنی زمانی‌که این امپراتوری به‌دست اسکندر مقدونی در طی لشکرگشایی‌هایش از مدیترانه بسوی شرق، و از طریق افغانستان تا هند فرو می‌پاشد. 
-شهر اصلی و پایگاه قدرت هخامنشیان درپارس، در جنوب‌غرب فلات ایران، بود، که براستی یکی از کهن‌ترین شهرها و تمدن‌های آن منطقه محسوب می‌شود. باختر (بلخ) به احتمالی زادگاه فیلسوف و عارفی بنام زرتشت است اما محل زادگاه وی به درستی مشخص نیست، برخی مورخان زادگاه زرتشت را در استان آذربایجاندر ایران می‌دانند. آیین مزدیسنا (زرتشتی) است، یکی از کهن‌ترین آیین‌های یکتاپرستی روزگار که هنوز پیروانی دارد و برای بیش از دوازده قرن، از دوران هخامنشیان تا آمدن اسلام، یکی از آیین‌های مهم شمرده می‌شد. 
-اینکه هخامنشیان چگونه افغانستان و سرزمین‌های شرقی دیگر را فتح کردند نامعلوم است. به‌گفته پلینی (در Naturalis Historia / دانشنامه تاریخ طبیعی، در کتاب ششم، فصل ۹۲)، در سده ششم پیش از میلاد، کوروش بزرگ، قلمروی فرمانروایش را به سرزمین‌های شرقی گستراند. وی از مسیر پاروپامیز به سوی باختر پیش می‌رود و در سر راهش کاپیسا (شهری باستانی در شمال کابل) را ویران می‌کند (کاپیسا دوباره به‌دست داریوش بزرگ آباد شد). سپس گنداره (سانسکریت: گندهارا) را تسخیر و از آنجا رهسپار سرزمین زرنگ (سیستان) شده و مردم آریاسپ آنجا را زیر فرمان خود درمی‌آورد. به‌گفته هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، تسخیر سرزمین‌های آسیای میانه به دست کورش بعد از شکست سرزمین لیدی در ۵۴۷ پیش از میلاد و قبل از لشکرکشی به آشور در ۵۳۹ پیش از میلاد روی داده‌است. 
-
-هخامنشیان شاهنشاهی خود را به چند بخش تقسیم کرده و هر کدام را بیک خشثرپاون (واژه‌ای پارسی باستانی؛ یونانی: ساتراپ؛ «والی» یا «شهربان») می‌سپردند و برای هر قسمت یک مالیات جنسی و نقدی مقرر می‌داشتند. مالیات سالانه‌ای که این ساتراپ‌ها به شاهنشاه هخامنشی می‌پرداختند در حجاری‌های پلکان (زینه) رو به مشرق کاخ آپادانا در تخت جمشید (پارسی باستان: پارسه؛ یونانی: Persepolis / پرسپولیس)، واقع در جنوب ایران، که در اوایل سده ششم پیش از میلاد کنده‌کاری شده‌اند، ترسیم شده‌است. (نگاره‌های زیر را ببینید) 
-بر روی این پلکان باستانی، مجموعه‌ای باشکوه از تصویرهای کنده‌کاری‌شده که در حال پرداخت مالیات به شاهنشاه هخامنشی هستند، به ما درک مفصل بهتری از مردمان آن روزگار، نوع چهره‌های آنها، پوشاک آنها، تجهیزات آنها، و جزئیات دیگر می‌دهند و در درک ما از مناطق مختلف شاهنشاهی هخامنشی کمک می‌کنند. 
-هر ساتراپ، سالانه می‌بایست به تخت جمشید سفر می‌کرد تا این مالیات را همراه با هدایایی که مختص به صنعت همان منطقه بود به شاهنشاه پرداخت کند. نقش پنج ساتراپ از افغانستان با ویژگی‌های فردی و پویایی در میان این ساتراپ‌ها ترسیم شده‌است. این نقوش حجاری‌شده یکی از کهن‌ترین نقوش بجای‌مانده از افغان‌هاست. (رجوع شود به سه نگاره زیر) 
-
-داریوش بزرگ در سنگ‌نبشته بیستون نام چند سرزمین تابع هخامنشیان (پارسی باستان: خشثرپاوه؛ یونانی: ساتراپی؛ «شهرب»، «استان» یا «ولایت») را آورده که افغانستان امروزی را شامل می‌شدند: 
-
-از میان این ساتراپی‌ها، باختریش و هرهوتیش ساتراپی‌های اصلی را تشکیل می‌دادند و ساتراپ باختریش بایست یک مقام مهم بوده باشد. ظاهرا تعداد زیاد آن‌ها پسران شاه یا جانشینانشان مثیشته|mathišta بوده‌است. به‌گفته هرودوت، تاریخ‌نگار یونانی، در نبردهای سالامیس و ترموپیل بین سپاهیان هخامنشی و یونانی، در سپاهیان ایرانیان علاوه بر پارسی‌ها و مادها، باختری‌ها، هروی‌ها، گنداری‌ها و سکاها نیز شرکت داشته‌اند. 
-
-یکی دیگر از مزایای فرمانروایی هخامنشیان بر افغانستان احداث جاده شاهی است، یک راه تجاری که از تخت جمشید (پارسه یا پرسپولیس) بسوی شرق، از طریق هرات تا قندهار (که در سال ۵۰۰ پیش از میلاد جای مندیگک را گرفته بود) و آنطرفتر بسوی شرق و از طریق گذرگاه خیبر بسوی هند کشیده شده بود. این جاده شاهی یکی از مجموعه جاده‌هایی را شکل می‌داد که بعدها جاده ابریشم نام گرفت. 
-
-ساتراپی‌های شرقی در سر راه آسیای میانه، میان‌رودان و هند قرار داشتند. این سرزمین‌ها همواره از سوی اقوام کوچ‌نشین شمال خود تهدید می‌شدند. این هجوم‌ها دولت مرکزی را تضعیف می‌کرد و گاه دولت مرکزی جای خود را به دولت‌های محلی می‌داد. شاهنشاهی هخامنشی در ۳۳۰ پیش از میلاد به دست اسکندر مقدونی برافتاد. 
-
-آثار برجسته از دوران هخامنشیان در شمال افغانستان (در گنجینه آمودریا در ۱۸۸۰ میلادی که بعقیده موزیم بریتانیا از تخت کواد در شمال آمودریا در تاجیکستان و در چند قدمی سرحد با افغانستان به‌دست آمده)، در تخت سنگین در نزدیکی تخت کواد، در کابل (مسکوکات چمن حضوری در سال ۱۹۳۳) و در میرزکه (در ولایت پکتیا در سال ۱۹۴۷) به‌دست آمده‌اند. گفتنی است که از میرزکه در حدود ۴ ٫ ۵ تن سکه و حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ کیلوگرم آثار طلایی و نقره‌ای و ظروف ارزنده‌ای به‌دست آمده‌است، که در جریان جنگ‌های داخلی افغانستان، بین سال‌های ۹۳ – ۱۹۹۲ میلادی غارت شد و در پاکستان به نرخ بسیار نازل فروخته شد، که حدود ۶۰ درصد آن توسط یک سرمایه‌دار جاپانی (ژاپنی) خریداری شد که وی برای این گنجینه توسط یک مهندس امریکایی در شهر کیوتو جاپان (ژاپن) موزیمی ساخت که بنام موزیم میهو (Miho Museum) مشهور است. 
-در آلتین‌تپه، در نزدیکی مجموعه ساحات باستانی دشت دشلی، به فاصله کمی از شمال بلخ، باستان‌شناسان بقایای شهری متعلق به دوره هخامنشیان را یافتند که در آنجا محل اداری بزرگ و یک محله مسکونی شامل یک حیاط با چند سرستون، و یک حوض آب همراه با فواره قرار داشت، و احتمالا قرارگاه ساتراپ محلی باختر (بسوس) بوده‌است. شواهد روبنای سوخته ساحه آلتین نشان می‌دهد که آتش‌سوزی عظیمی در آنجا رخ‌داده، که با استفاده از شیوه تاریخ‌یابی با کربن- ۱۴ این آتش‌سوزی در سال ۳۲۹ یا ۳۲۸ پیش از میلاد رخ‌داده، که با تاریخ بدام افتادن بسوس به‌دست اسکندر مقدونی در نزدیکی بلخ (Bactra) در تابستان سال ۳۲۹ پیش از میلاد مطابق است. 
-
-یورش اسکندر مقدونی
- (۳۲۴ – ۳۳۰ پیش از میلاد) 
-
-اسکندر مقدونی فرزند فیلیپ مقدونی بود. وی در هنگام مرگ پدر ۲۰ سال بیش نداشت. اسکندر در طی دوران نوجوانی تحت نظر دانشمندان عصر خود، از جمله ارسطو پرورش یافت و به تدریج ضمن فراگیری علوم و فلسفه رایج، در مسائل جنگی و نظامی و کشورداری تبحر یافت. او پس از استیلای بر یونان، با فکر جهانی کردن فرهنگ یونانی به تدارک ارتشی وسیع پرداخت تا به آسیا حمله‌ور شود. 
-
-با شکست داریوش سوم، آخرین پادشاه هخامنشی، در جنگ با یونانی‌ها و سقوط تخت جمشید به‌دست اسکندر (۳۳۱ ق. م) امپراتوری هخامنشی نیز در هم شکسته شد و خزاین هخامنشی در شوش، تخت جمشید، پاسارگاد، هگمتانه و سایر شهرهای هخامنشیان به تسخیر اسکندر درآمد. 
-
-بعد از شکست قطعی داریوش در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، و فرار او بسوی مشرق، در حدود دامغان، بسوس ساتراپ (والی) باختر و از خویشاوندان داریوش که از آمدن اسکندر مطلع شده بود، شاه را به قصد کشتن، زخم مهلکی زد و به سوی باختر گریخت و خود را اردشیر چهارم، شاه خواند. 
-
-اسکندر پس از تسخیر گرگان (Hyrcania) از پایتخت آن زادراکرته حرکت کرده در شهر سوسیا (Susia) یکی از شهرهای ساتراپی هرات (Areia) رسید. ساتی‌برزن ساتراپ آن به استقبال اسکندر آمد و اعلام اطاعت و وفاداری کرد. اسکندر نیز او را بحکمرانی ساتراپی (ولایت) هرات که در دوره سابق داشت مجددا منصوب کرد و اسکندر آناکسیپ را با چهل کماندار سواره مأمور کرد که این ولایت را از آزار قشون مقدونی در موقع عبورش از اینجاها حفظ کند. 
-
-پس از شنیدن خبر اعلان پادشاهی بسوس، اسکندر تمام قشون خود را جمع کرده و برای سرکوبی بسوس بسوی باختر راند. بعد به اسکندر خبر رسید که ساتی‌برزن آناکسیپ و دسته او را کشته و هراتی‌ها را شورانیده و آن‌ها در پایتختشان آرتاکوانا (Artacoana) گرد آمده‌اند. اسکندر که نزدیک بود به بسوس برسد تصمیم گرفت اول کار ساتی برزن را یکسره کند. قسمتی از لشکرش را در محل گذاشت و خود با پیاده‌نظام و سواره‌نظام سبک اسلحه تمام شب را به سوی هرات راند و به آرتاکوانا رسید. ساتی‌برزن از سرعت حرکت اسکندر بوحشت افتاد، دو هزار سوار برداشت و به باختر در پناه بسوس گریخت و باقی سپاهیان او در شهر آرتاکوانا که مستحکم شده بود آماده جنگ ایستادند. اسکندر آن شهر را گشود و آن را ویران کرد. وی سپس در نزدیکی ارتاکوانا شهری آباد کرد و نامش را اسکندریه آریانا (Alexandria in Ariana) نهاد که همان هرات امروزی است. اسکندر در آنجا دژی برای نظامیان خود ساخت که بقایای آن هنوز باقی اس��. هدف از ساختن این دژ، حفظ نظامیان از شورش احتمالی مردم شهر بود. وی آرزاسس (Arzaces) را به جای ساتی‌برزن والی هرات (Areia) کرد. 
-
-پس از آن اسکندر بسوی سیستان (Drangiana) شتافت و سپس به طرف مردم اورگت (Evergetes) معروف به آریماسپ (Arimaspes) یا آگریاسپ که در جنوب شرقی سیستان می‌زیستند راند. مردم با آغوش باز او را پذیرفتند و او هدایای فراوان به آن‌ها داد. اهالی گدروزی (بلوچستان کنونی) که در همسایگی مردم آریماسپ سکنی داشتند نیز اسکندر را خوب پذیرفتند. اسکندر از آنجا به سرزمین رخج (Arachosia) عازم شد و قبل از حرکت آمنید (Amenides) را که دبیر داریوش بود والی اورگت‌ها کرد. رخجی‌ها را به اطاعت درآورده و کاپیشه‌کانیش (Kāpišakāniš) پایتخت رخج را به نامش اسکندریه (Alexandropolis) تغییرنام داد که همان قندهار امروزی است. اسکندر این ولایت را به ممنن (Memnon) داد. بعد شنید که ساتی‌برزن با دو هزار سوار به هرات آمده‌است، بر اثر این خبر سپاهی مرکب از شش هزار پیاده یونانی و ۶۰۰ سوار به سرداری اریگیوس (Erygius) و ارته‌باذ (Artabazus) بدانجا فرستاد و با وجود دلیری‌های ایرانیان اریگیوس موفق به سرکوب ساتی‌برزن در ۳۲۸ ق. م. شد. 
-
-اسکندر با وجود برف‌های بسیار و نبودن آذوقه و خستگی‌ها، هندی‌های سرحدی را مطیع کرد و رهسپار کوه‌های هندوکش که تاریخ‌نویسان یونانی آن را «پاراپامیز» (Parapomisus یا Paropamisadae) یا «قفقاز هند» (Caucasus Indicus) گفته‌اند شد و در آنجا به سرزمینی رسید که حتی همسایگانشان آن‌ها را نمی‌شناختند زیرا مردم مزبور از هرگونه روابطی با مردمان دیگر دوری می‌جستند، این قوم «پاراپامیز» (Paropamisadae) نام داشت. اسکندر با وجود سختی آب و هوای این سرزمین بدرون آن راند و لشکر مقدونی دچار قحطی و سرمای سخت و درد و رنج بسیار گردید و عده زیادی از سرما تلف شدند. اسکندر خود را به کابل و از آنجا به پروان رسانید و زمستان را در آنجا به سربرد. او در نزدیکی مدخل دره سالنگ، دژی را به نام خود ساخت. اسکندر این شهر را برای پاسداری از شهر کاپیسی (کاپیسا) در نخستین شیب‌های جبل‌السراج کنونی (پروان کهن) برپا نمود که به نام اسکندریه قفقاز (Alexandria on the Caucasus) شناخته شد که همان بگرام امروزی می‌باشد. تعداد زیادی از مقدونی‌ها و یونانی‌های لشکر اسکندر در آنجا ماندند. هدف از بنای شهر استقرار قرارگاهی برای عملیات آتی در آنسوی کوه‌های هندوکش بود. 
-
-بسوس در باختر همچنان خود را اردشیر می‌نامید و شاه می‌خواند. سپاهیان بسوس در ابتدا تصور می‌کردند که بخاطر آب و هوای سخت باختر، اسکندر به آن سرزمین نخواهد رفت و راه هند را پیش خواهد گرفت ولی بعد که شنیدند اسکندر دارد نزدیک می‌شود از دور بسوس بپراکندند. در این احوال بسوس با مشتی از سپاهیان وفادار خویش از آمودریا بقصد سغد گذشت و پس از عبور از رود مزبور تمام کشتی‌ها را بسوخت تا به‌دست اسکندر نیفتد. پس از آن اسکندر از کوه‌های پاراپامیز (هندوکش) گذشت و بسوی سرزمین باختر راند. در این راه فقدان غله باعث گرسنگی گردید زیرا بومی‌ها در انبارهای زیرزمین آذوقه‌شان را پنهان کرده و آن‌ها را چنان ساخته بودند که کسی جز سازندگان نمی‌دانست این انبارها کجاست. 
-
-کوینت کورس، تاریخ‌نگار رومی باختر آن زمان را چنین وصف کرده: 
-
-اسکندر با وجود برف عمیق و اشکالات حرکت بار و بنه راه خود را دنبال کرد و بسوس به سغد عقب‌نشینی کرد. پس از آن اسکندر بسوی شهر باکترا و آارن (Aorne) روانه شد و در یورش اول این دو شهر عمده را گرفت. باقی سرزمین باختر پس از آن مطیع گشت. بعد اسکندر ساخلوی در اینجا به فرماندهی آرخه‌لائوس (Archelaios) گذاشته ارته‌باذ را والی کرد. بسوس نیز گرفتار شد و اسکندر سردار خائن را بی پاداش نگذاشت بدین ترتیب که فرمان داد تا اعضای وی را به شاخه‌های چند درخت که به نیرو بهم نزدیک ساخته بودند بستند و آن‌ها را ناگهان رها کردند، بدینسان هر شاخه درختی عضوی از اعضای خائن را با خود برد؛ و بنا بروایتی وی را در اکباتان (همدان) به دار آویختند. در باختر اسکندر عاشق شاهدخت باختری به اسم رخسانه (Roxane، به باختری: روشنک) گشت و با وی ازدواج کرد. اسکندر به مدت یک سال در دشت‌های آسیای میانه سرگردان بود و با تاخت‌وتاز جنگجویان این سامان‌ها روبرو می‌گشت و شماری از سپاهیانش را نیز به علت سرما و کمبود خواربار از دست داد. 
-
-سپس اسکندر برای لشکرکشی به هند به باختر بازگشت. وی تدارک سفر هند را دید و در بهار ۳۲۷ ق. م. با تمام قوا عازم هند شد و پس از عبور از کوه‌های پاراپامیز (هندوکش) به شهر اسکندریه رسید و پس از تسخیر مناطقی، از سند عبور کرده به تاکسیلا وارد شد و نهایتا قسمتی از هند را فتح کرد. 
-
-اسکندر پس از فتح هند به علت کمی قشون به پارس بازگشت و به فکر تسخیر عربستان افتاد؛ بنابراین به سمت بابل حرکت کرد ولی در آنجا به علت تبی که از باتلاق‌های بابل بر او مستولی شده بود در سن ۳۲ سالگی درگذشت. 
-
-از جمله اقدامات مهم و اساسی اسکندر در کشورهای تحت استیلا و تسلط خود می‌توان به موضوع دژسازی اشاره کرد. مقدونی‌ها در قوسی بزرگ از هرات در غرب تا قندهار در جنوب و تا آمودریا (یونانی: Oxus) در شمال و آنطرفتر در قزاقستان و تاجیکستان امروزی دژهایی (تحت عنوان اسکندریه) برپاساخت. دژهایی اسکندر که تا امروز می‌شناسیم عبارتند از: 
-اسکندریه هرات (Alexandria in Ariana)، پایتخت (پس از ویران شدن آرتاکوانا، پایتخت پیشین به‌دست اسکندر) سرزمین باستانی هریوه (یونانی: Ariana یا Aria) یا همان هرات امروزی - سپتامبر، ۳۳۰ ق. م. 
-اسکندریه پروفتازیا (Alexandria in Prophtasia)، پایتخت سرزمین باستانی زرنگ یا همان سرزمین سیستان، احتمالا در فراه - اکتبر، ۳۳۰ ق. م. 
-اسکندریه آراخوزیا (Alexandria in Arachosia)، پایتخت سرزمین باستانی رخج (یونانی: Arachosia / آراخوزیا)، در قندهار امروزی - زمستان ۳۳۰ / ۳۲۹ ق. م. 
-اسکندریه قفقاز (Alexandria in the Caucasus)، پایتخت پاروپامیز (Paropamisadai) (یونانیان رشته‌کوه هندوکش را نیز (Paropamisos Caucasus) می‌نامیدند)، گمان می‌رود همان بقایای شهر باستانی بگرام باشد. فرضیه‌های دیگر آن را به بامیان، چاریکار یا پروان نسبت می‌دهند - مارس، ۳۲۹ ق. م. 
-اسکندریه اسخاته (Alexandria of Eschate)، در تاجیکستان - ۳۲۹ ق. م. 
-اسکندریه بر روی آمودریا (Alexandria on the Oxus)، در آی‌خانم - بهار ۳۲۸ ق. م.. 
-
-فرمانروایی سلوکیان یا سلوسیدها در افغانستان
- (ح. ۱۸۵ – ۳۱۳ ق. م. در حوزه سیستان؛ ۱۸۵ – ۳۱۳ ق. م. در بقیه نقاط کشور) 
-
-پس از مرگ اسکندر مقدونی در ۳۲۳ پیش از میلاد، اغتشاشی بزرگ سراسر کشور را فرا گرفت و مهاجرنشینان و سربازان پیشین یونانی کنترل باختر را به‌دست گرفتند. جنرال‌های اسکندر (یونانی: Diadochi؛ یا «جانشینان») بر سر تقسیم متصرفات اسکندر با یکدیگر به نبرد پرداختند. بدین‌ترتیب چهار جنگ دیادوخوی (۳۰۱ – ۳۲۳ ق. م) روی داد. سرانجام، سه حکومت مقدونیه در اروپا، یونانی در مصر و سلوکی در آسیا را بنا نهادند. بدین ترتیب متصرفات مشرق‌زمین به سلوکوس رسید و این س��زمین‌ها جزء قلمرو سلوکیان درآمدند که از بابل اداره می‌شد. سلوکوس به‌دنبال ادامه سیاست‌های اسکندر با اپامه دختر اسپیتامن یکی از دشمنان اسکندر در سرزمین باختر ازدواج کرد. تا سلسله‌ای را بنیان نهد که آمیزه‌ای از نژاد ایرانی و مقدونی باشد. او جهت ایجاد وحدت در قلمرو خود، به احداث شهرهای یونانی‌نشین پرداخت. 
-
-۳۲۳ – ۳۱۵ پیش از میلاد: سلوکوس یکم ملقب به نیکاتور (Seleucus I Nicator)، افسر سواره‌نظام اسکندر، سرزمین‌های مشرق‌زمین، از سوریه و عراق در غرب تا هند در شرق را تصرف می‌کند و به زیر فرمان خود درمی‌آورد. 
-
-۳۰۵ پیش از میلاد: سلوکوس برای استحکام بخشیدن به امپراتوری سلوکی تازه‌تأسیس خود در شرق، به هند یورش می‌آورد، و به قشون چندراگوپتا مائوریا برمی‌خورد؛ آنگاه سلوکوس با مائوریاها صلح می‌کند و جنوب افغانستان را به ازای ۵۰۰ فیل جنگی به آن‌ها واگذار می‌کند. 
-
-وجود امکانات سیاسی، بازرگانی و هنری سبب گردید تا قشرها مختلف مردم یونان، به شهرهای تازه احداث‌شده، مهاجرت کرده و در کنار ساکنان بومی، سکنی گزینند و به این ترتیب زمینه ترویج فرهنگ و هنر یونانی و پشتیبانی از حکومت یونانی فراهم گردید. آن‌تیوخوس فرزند و جانشین سلوکوس، سلسله‌ای را که پدر بنا نهاده بود، استحکام بخشید. سلوکی‌ها توانستند حکومت خود را در فلات ایران و سرزمین میان‌رودان (بین‌النهرین) تا اواسط قرن دوم ق. م. تثبیت نمایند. 
-
-فرمانروایی مائوریاها در افغانستان
- (۱۸۵ – ۲۷۵ پیش از میلاد: تنها در حوزه‌های جلال‌آباد، غزنی، قندهار و بست) 
-
-حدود سال ۳۰۴ پیش از میلاد، زمانی که جانشینان اسکندر (Diadochi) بر سر تقسیم متصرفات او در منطقه مدیترانه با یکدیگر در نبرد بودند، دولتی مقتدر در هند به رهبری چندراگوپتا مائوریا تأسیس شد، که قلمرو فرمانرواییش بسوی غرب تا سرزمین‌های جنوب هندوکش افغانستان امروزی می‌رسید. مقتدرترین فرمانروای آن آشوکا بود. دین بودا در عهد این پادشاه مقتدر از حدود شبه‌قاره هند تجاوز و توسط مبلغین از شمال غربی تا کشمیر و قندهار و کابل نفوذ کرد و متدرجا به سواحل آمودریا رسید و در کناز آیین زرتشتی، آیینی مهم شد، اما در سرزمین‌های باختر و فلات ایران بازایستاد. 
-وسعت قلمرو هخامنشیان و لزوم برقراری امنیت و اداره آن ساختن راه‌های شوسه و وسائل حمل و نقل را ایجاب می‌کرد. هخامنشیان راه شاهی را وسعت داده بودند، که کابل امروزی را به شهرهای مختلف در پنجاب و دشت گنگ متصل می‌کرد. بدین‌ترتیب بازرگانی، هنر، و معماری رونق پیدا کرد، و به‌خصوص بناها با معماری بودایی و استوپه‌هایی که هنوز در شرق افغانستان بچشم می‌خورند. 
-
-۳۰۵ – ۱۸۵ پیش از میلاد: مائوریاها بر جنوب هندوکش افغانستان فرمانروایی می‌کنند؛ یونانی‌ها در سرزمین باختر در بلخ امروزی حکمرانی می‌کنند. 
-
-۲۷۲ – ۲۳۲ پیش از میلاد: آشوکای بزرگ (فرمانروایی: ۲۷۲ – ۲۳۲ ق. م)، فرزند چندراگوپتا شبه‌قاره هند را پس از نبردی خونین به اطاعت می‌کشد، به آیین بودایی می‌گراید، و این آیین را با گشودن استوپه‌ها در سرتاسر قلمرو فرمانروایی خود می‌گستراند، فرمان‌های بودا را منتشر می‌کند و «ستون‌های آشوکا را با سنگ‌نوشته‌هایی بقلم امپراتور [» فرمان‌های آشوکا "] می‌افرازد؛ فرمان‌های بودا و سنگ‌نوشته‌های روی ستون‌ها در سرتاسر شاهنشاهی مائوریا، از هند تا افغانستان منتشر می‌شوند. سنگ‌نوشته‌های دوزبانه یونانی و آرامی (زبان آرامی زبان رسمی هخامنشیان بوده) کشف‌شده در قندهار و لغمان به دوران فرمانروایی آشوکا برمی‌گردد. 
-
-دولت یونانی باختر
- (ح. ۱۱۰ – ۲۵۰ ق. م. در حوزه‌های بلخ و بدخشان؛ ۱۶۰ – ۲۵۰ ق. م. در حوزه‌های هرات، بادغیس و کابل؛ ۱۱۰ – ۱۸۵ ق. م. در بقیه نقاط کشور) 
-
-خاورترین منطقه از دنیای هلنی (یونانی) سرزمین باختر (یونانی: Bactria؛ در شمال افغانستان) و سرزمین‌های شمالی آن (که در عصر باستان بنام سغد، در تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان امروزی، شناخته می‌شد) - یکی از پیامدهای یورش اسکندر مقدونی به آسیا و گذر وی از افغانستان امروزی بود، که در طی این یورش لشکر وی دژهایی بنا کرده و سپاهیان یونانی و مقدونی و همه گونه کارکنان پشتیبانی - از معماران و پزشکان گرفته تا مدیران، هنرمندان، بازرگانان و حتی روسپیان - در سرزمین باختر برجای گذاشتند تا در این سرزمین برای مستقر شدن و ماندن در اواخر سده چهارم پیش از میلاد، زمانی‌که اسکندر به‌سوی شرق و هند لشکرکشی می‌کرد، آماده شوند. 
-در دو سده پیش از یورش اسکندر در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، سرزمین باختر یکی از ساتراپی‌های (پارسی باستان: خشثرپاوه، «استان») مهم امپراتوری هخامنشیان (۳۳۰ – ۵۵۹ ق. م) و، پیش از آن، بخشی از امپراتوری ماد (۵۵۹ – ۷۲۸ ق. م) بود. 
-
-در دوران باستان، دشت‌های وسیع حاصلخیز باختر که از سرازیری‌های شمالی هندوکش تا آمودریا (یونانی: Oxus) گسترده بودند، و مراکز مهم بازرگانی جاده ابریشم بوده و ذخایری غنی از طلا، نقره و لاجورد را در کوهستان‌های مجاور جای داده بودند، این سرزمین را یکی از ساتراپی‌های مهم و پرارزش هخامنشیان تبدیل کرده بودند. 
-در میان هیئت‌های خراج‌دهندگان در سنگ‌نگاره‌های کاخ آپادانا در تخت جمشید (یونانی: Persepolis؛ در اوایل سده پنجم ق. م)، هیئت باختری‌ها در حال ارائه جام‌های طلایی به عنوان خراج به شاهنشاه هستند. این با هیئت‌های دیگر از ساتراپی‌های دیگر بسیار متفاوت است، که هدایایی چون پوست جانوران، ظروف سفالی و دام را هدیه می‌دهند. 
-از آنجا که اسیران یونانی که در نبردهای هخامنشیان و یونانیان در سده‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد به اسارت گرفته می‌شدند، به سرزمین باختر تبعید می‌شدند، جمعیت بومی این سرزمین از قبل شمار زیادی از یونانیان را پیش از رسیدن اسکندر به آنجا در ۳۲۸ – ۳۲۹ پیش از میلاد در خود جای داده‌بود. 
-این یونانیان باختری که در نبرد سخت شده بودند، اغلب توسط هخامنشیان در نبردهای بزرگ استفاده می‌شدند و توسط اسکندر در لشکرکشی‌هایش در مشرق‌زمین به‌خدمت گرفته می‌شدند، ستون اصلی نیرویی را تشکیل می‌دادند که بر سرزمین خاور در اواسط سده سوم تا نیمه دوم سده دوم پیش از میلاد چیره شد. 
-یونانیان باختر تحت رهبری سربازان پیشین اسکندر و بازماندگان آن‌ها یک دولت پادشاهی الهام‌گرفته‌شده هلنی (یونانی) در قلب آسیای میانه تأسیس کردند. 
-در بلخ (یونانی: Bactra)، پایتخت یونانیان دژهای بجای‌مانده از عهد سلوکیان و بناهای سبک هلنی زیادی وجود داشت. سرستون‌های کرینتی که برای تزئین قصرهای چند ستونه بکار برده می‌شدند، و در بلخ کشف شده‌اند، مربوط به همین دوران اولیه هستند. 
-یونانیان باختر از ضعف سلوکیان حاکم بر باختر که برای دفاع از سرزمین‌هایشان در مشرق‌زمین در مصر مصروف نبرد بودند، فرصت را غنیمت شمرده و تحت رهبری دیودوت (یونانی: Diodotus)، ساتراپ (ش��رب یا والی) باختر اعلان استقلال کردند. 
-
-دیودوت در سال ۲۵۶ پیش از میلاد، آنتیوخوس دوم (Antiochus II)، امپراتور سلوکی را کنار گذاشته و پس از شنیدن اعلان استقلال متحد خود، آندروگوراس (Andragoras) در سرزمین پارت (Parthia)، خود را پادشاه خواند. اما بزودی آندروگوراس توسط ارشک، رهبر قوم پارت سرنگون‌شده و ارشک امپراتوری اشکانیان را در ایران بنیان‌گذاری کرد، که بدینصورت، کنترل باختری‌ها را بر تجارت زمینی در امتداد جاده ابریشم تضعیف می‌کرد و عملا ارتباط یونانیان در باختر را با دنیای هلنی در مدیترانه قطع می‌کرد. 
-دیودوت دوم جانشین پدرش شد، و او هم به‌دست اوتیدموس (Euthydemus؛ فرمانروایی: ۲۰۰ / ۱۹۵ – ۲۳۰ ق. م) برافتاد. 
-طبق منابع تاریخی، اوتیدموس پس از دست‌یافتن به تاج و تخت دولت یونانی باختر، سپاهی متشکل از ۱۰۰ ٫ ۰۰۰ سوارکار را گرد آورده و با سپاه نیرومند سلوکی در شمال‌غرب افغانستان درگیر شد. اوتیدموس با عقب‌نشینی به دژ خود در باختر، از محاصره‌ای سه ساله (۲۰۵ – ۲۰۸ ق. م) توسط آنتیوخوس سوم، جان سالم بدر برد. این دشمنی سرانجام با امضای معاهده صلح که استقلال دولت یونانی باختر را به رسمیت می‌شناخت، خاتمه یافت. 
-اواخر فرمانروایی اوتیدموس در حدود ۱۹۵ – ۲۰۰ ق. م. تقریبا با حمله باختر به هند، در دوره پادشاهی فرزند و جانشینش، دمتریوس یکم (Demetrius I) مصادف است. هند که پس از مرگ آشوکای بزرگ (فرمانروایی: ۲۳۲ – ۲۷۲ ق. م) در هرج و مرج به‌سر می‌برد، پاداشی بزرگ برای یونانیان باختر بود. 
-دمتریوس نخستین پادشاه یونانی باختر بود که به هندوکش دست یافت، کوه‌هایی که مدت‌ها همانند یک دیوار، باختری‌ها را در شمال و فرمانروایان مائوریای هند را در جنوب از هم جدا می‌کرد. وی در حدود ۱۸۵ پیش از میلاد از هندوکش عبور کرده از راه کابل و قندهار رهسپار جنوب شد، و در پاکستان امروزی (جاییکه وی پایتختی در تاکسیلا تأسیس کرده و در آنجا سکه‌های فراوانی از وی یافت شده) با مائوریاهای جنگید و سپس بسوی هند تاخت. طبق سنگ‌نوشته هاتیگومفا (Hathigumpha؛ «غار فیل»)، در اودایاگیری هند، که گفته می‌شود در حدود ۱۵۷ پیش از میلاد کنده‌کاری شده، پادشاه یاوانائی (یونانی) بنام دمتریوس سپاهیانش را عازم شرق هند، و احتمالا تا شهر راجاگریها کرد، پیش از آنکه به‌سوی غرب عقب‌نشینی کند. دمتریوس که در نبرد شکست نخورده بود، پس از مرگش عنوان آنیکتوس (Aniketos؛ «شکست‌ناپذیر») را بر روی سکه‌های ضرب‌شده توسط آگاتوکولس (Agathokoles)، یکی از بازماندگان دولت یونانی هند خویش کسب کرد. 
-دمتریوس در این پیشروی یونانی هند را در خاورترین کرانه‌های دنیای هلنی تأسیس کرد، و در آن یونانیان برای دوصد سال آینده فرمانروایی کردند. (حضور یونانیان هند در شمال‌غرب هند، شمال پاکستان، و شرق افغانستان تا سقوط آخرین امیرنشینان کوچک توسط کوچ‌نشینان سکائی در حدود ۲۰ پیش از میلاد دوام کرد) 
-
-دمتریوس که قادر نبود بر تمامی سرزمین‌هایی که تصرف کرده بود فرمانروایی کند، متصرفاتش را در دره کابل و منطقه قندهار (شامل شهرهایی چون دمتریاپولیس (Demetriapolis) و الکساندروپولیس (Alexandropolis)، که احتمالا قندهار امروزی باشد) به برادرش آنتیماخوس یکم (Antimachus I) داد. انتیماخوس در حدود ۱۷۱ پیش از میلاد در طی یک کودتا به‌دست فرمانروایی ستمگر بنام اوکراتید (Eucratides؛ فرمانروایی: ۱۴۵ – ۱۷۱ ق. م) سرنگون شد. 
-اوکراتید پس از رسیدن به تاج و تخت، خود را، آنطور که بر ر��ی سکه‌هایش نوشته‌شده، مگاس (Megas؛ «بزرگ») خواند. سکه‌های اوکراتید یکی از بزرگترین سکه‌های ضرب‌شده در عصر باستان هستند. اوکراتید که به باختر کفایت نمی‌کرد، به‌سوی خاور و به هند لشکر کشید و برای کسب قدرتی در قلمرو دولت یونانی هند با این فرمانروایان یونانی هند درگیر شد: آپولودوتوس یکم (Apollodotus I)، آنتیماخوس دوم (Antimachus II) و مناندر یکم (Menander I). پیشروی‌های اوکراتید در هند بر روی سکه‌های بیشمار دوزبانه (حک‌شده به یونانی و پالی) دیده می‌شود. 
-به‌گفته ژوستین (Marcus Junianus Justinus) وقایع‌نگار رومی در سده سوم میلادی، اوکراتید به‌دست فرزندش (یا اوکراتید دوم یا هلیوکلس یکم / Heliocles I) بقتل رسید، که به نقل از ژوستین «با ارابه از روی خون پدرش گذشت.» این قتل جنگ‌های داخلی را دامن زد، که به تضعیف فرمانروایی یونانیان باختر منجر شد. بازماندگان اوکراتید - اوکراتید دوم و لیوکلس یکم (۱۳۰ – ۱۴۵ ق. م) - آخرین پادشاهان یونانی باختر بودند که نتوانستند از پیشرفت قبایل یوئه‌ژی از سوی شمال جلوگیری کنند. 
-
-آی‌خانم (نامی است ازبکی، «ماه‌بانو»؛ احتمالا همان شهر باستانی اسکندریه بر روی آمودریا / Alexandria on the Oxus، و بعدها اوکراتیدیه / Eucratidia): شاید یکی از بزرگترین شهرهای «هزار شهر باختر»، که ما تا امروز می‌شناسیم، آی‌خانم باشد، که در محل پیوندگاه رودهای آمو و کوکچه در نزدیکی مرز تاجیکستان، در شمال افغانستان، بنا شده‌است. 
-در ابتدا ساحه یک دژ بنام اسکندریه بر روی آمودریا (Alexandria on the Oxus) در ۳۲۸ – ۳۲۹ پیش از میلاد توسط سپاهیان اسکندر مقدونی بنا شد، این ساحه بعدها مستعمره‌ای یونانی شد که در آنجا سربازان و بخشی از شمار زیاد همراهان اسکندر ماندند و مادامیکه اسکندر به لشکرکشی‌هایش در هند ادامه می‌داد، آنان در دشت‌های آسیای میانه دولتی یونانی بنیان‌گذاردند. 
-در ۱۵۰ سال بعدی، این دژ به‌تدریج وسعت پیدا کرد تا اینکه ردیف بناهایی در امتداد سواحل جنوبی آمودریا در آن افزوده شد. نقشه ساختمانی آی‌خانم شامل یک قصر شاهی، گنج‌خانه، حوض‌های آب‌بازی (استخرها) و فواره‌ها، پیش‌دروازه (Propylaea؛ سازه‌هایی به‌صورت راهرویی ستوندار و سرپوشیده متشکل از ۱۱۸ سرستون کرینتی (Corinthian) که به‌عنوان دروازه آغازین برای ورود به مکان‌های مقدس در یونان باستان ساخته می‌شد)، یک کتابخانه شاهی، یک ورزشگاه (gymnasium) که وقف هراکلس (نام یونانی: Herakles؛ نام رومی: Hercules؛ نام قهرمان اسطوره‌ای یونان و روم فرزند خدای زئوس و آلکمنه)، انبارخانه‌هایی برای جای‌دادن طلاها و سنگ‌های قیمتی که از کوه‌های مجاور استخراج می‌کردند. اجناس نفیس که از طریق تجارت و غنایم جنگی به‌دست می‍آوردند، و همچنین گورستانی (necropolis) برای تدفین مردگانشان. 
-ردیف بناهای ساخته‌شده در امتداد ساحل آمودریا از روی سبک یونانی آکروپولیس (Acropolis؛ به یونانی قدیم: بلندشهر یا دژشهر) و تئاتر بزرگ یونانی (بزرگترین نوع آن در مشرق‌زمین، حتی بزرگتر از همتای بابلی‌اش) بنا شده‌بودند. 
-در آنجا یک «شهر زیرین» بود که با دیوارهای دفاعی هراس‌انگیزی (که باروی آن بیش از ۹ متر ارتفاع و ۶ تا ۸ متر ضخامت دارد) محافظت می‌شد و محله مسکونی برای نخبگان با ۵۰ یا بیشتر خانه مجلل (با سبکی یونانی و سنگ‌فرشی از معرق‌کاری (mosaic) و تسهیلات رفاهی شامل سامانه‌های گرم‌کننده آب). 
-خانه‌ها (که به احتمال زیاد یونانیان را در برخی مناطق از غیر یونانیان جد�� می‌کرده) در جنوب دامنه تپه پراکنده شده‌بودند و برای اسکان دادن هزاران باشنده، سرباز، مدیر، هنرمند و هر پیشه و حرفه دیگری که معمولا در شهری پررونق در خود یونان یافت می‌شد، بنا شده بودند. آی‌خانم خاوری‌ترین شهر یونانی در دنیای هلنی بود، که احتمالا در دوره فرمانروایی اوکراتید، اوکراتیدیه (Eucratidia) نامیده می‌شد. 
-راهرو اصلی که از برج و باروی آی‌خانم می‌گذشت، بر روی خیابانی بزرگ به درازای شهر زیرین باز می‌شد. در جانب چپ، تئاتر یونانی ۵۰۰۰ تماشاگر را بر ۳۵ ردیف جای می‌داد. در فواره‌های نزدیک به تئاتر، درونمایه‌های الهام‌گرفته‌شده از هنر تئاتر همچون ماسک‌های آب‌پران (gargoyle؛ از آن‌ها در حوض‌های آب به‌عنوان فواره استفاده می‌شده) موجود بودند. در کتابخانه، باستان‌شناسان بقایای نوشته‌های سوفوکل (Sophocles؛ یکی از تراژدی‌نویسان یونان باستان) را یافتند که از یونان وارد شده‌بودند. آنطرفتر در پایین خیابان اصلی سربازخانه‌ای بزرگ که می‌توانست هزاران سرباز - نیروی حراستی برای محافظت ار سرحدات وسیع باختر - را در خود جای دهد. 
-
-تخت سنگین: در سمت شمال آمودریا چند کیلومتر در شمال سرحد تاجیکستان و افغانستان، در غرب آی‌خانم، باستان‌شناسان ساحه‌ای کوچکتر، بجای‌مانده از دوره هلنی متعلق به سده‌های سوم و دوم پیش از میلاد، که به همان اندازه آی‌خانم دارای اهمیت است کشف کرده‌اند: نیایشگاهی که در بین مردمان محلی آنجا بنام تخت سنگین مشهور است. 
-این ساحه ترکیبی از معبدی یونانی و آتشکده زرتشتی بوده، که نمایانگر این واقعیت است که در باختر دوره هلنی (یونانی) دو رسم و سنت وجود داشته‌است. 
-در تخت سنگین شمار زیادی سکه (هدایای اهداشده به معبد) و تندیس‌ها و سردیس‌های رئالیستی چشمگیری کشف شده‌اند: سردیس‌های رنگ‌آمیزی‌شده ساخت محلی از مردان و موبدان، تندیس‌های مرمرین ساخت محلی مردی شبیه به اسکندر مقدونی (با کلاه‌خودی با نقشی از شیر) و تندیس یونانی مارسواس (Marsyas؛ در اسطوره‌های یونان، نوازنده فلوت است)، که احتمالا مقصود از یک آیین محلی بوده، در داخل معبد پیدا شده‌است. 
-
-۲۵۰ – ۱۲۵ پیش از میلاد: دیودوت یکم (Diodotus I)، والی سلوکی باختر، اعلان استقلال می‌کند؛ در آن زمان باختر به یک سرزمین شهرنشین (مدنیت) عمده تبدیل‌شده بود (که در نوشته‌های باستانی به عنوان 'سرزمین هزاران شهر' آمده) و یکی از ثروتمندترین شاهنشاهی‌های آسیا به‌شمار می‌رود. 
-
-۲۴۵ پیش از میلاد: در فلات ایران، ارشک، رهبر اشکانی ساتراپ سلوکی را شکست می‌دهد، استقلال به‌دست می‌آورد، و بدین‌ترتیب ارتباط یونانیان باختر را با سرزمین مادریشان یونان قطع می‌کند. 
-
-۲۳۰ پیش از میلاد: دیودوت دوم، جانشین دیودوت یکم، توسط اوتیدموس (Euthydemus)، ساتراپ یونانی سغد عهد سلوکیان، از اریکه قدرت پایین کشیده می‌شود. 
-
-۲۱۰ پیش از میلاد: آنتیوخوس سوم (Antiochus III)، فرمانروای سلوکی، به بلخ (Bactra) حمله می‌برد؛ محاصره سه ساله پی می‌گیرد؛ اوتیدموس، جان سالم بدر می‌برد. 
-
-۲۰۶ پیش از میلاد: آنتیوخوس استقلال باختر را به رسمیت می‌شناسد. 
-
-۲۰۰ – ۱۸۰ پیش از میلاد: دمتریوس یکم (Demetrius I)، فرزند و جانشین اوتیدموس، قلمرو فرمانروایی را از شرق ایران تا هند می‌گستراند؛ یونانی هندیونانی هند در قلب آسیای میانه ظهور می‌کند. 
-
-۱۷۰ – ۱۴۵ پیش از میلاد: اوکراتید یکم (Eucratides I)، پادشاه یونانی باختر، سلسله اوت��دموس را برهم می‌چیند و با هند علیه ظهور یونانی هند اعلان جنگ می‌کند، و در این راه منابع باختری را تا آخر مصرف می‌کند. اوکراتید عمدتا بر روی سکه‌های پر زرق و برق که در پایتختش اوکراتیدیه (آی‌خانم) ضرب می‌شد، ترسیم شده‌است. 
-
-۱۴۵ پیش از میلاد: پس از مرگ اوکراتید، یونانیان باختر بخاطر حمله کوچ‌نشینان آسیای میانه (یوئه‌ژی‌ها (Yuezhi)، تخاری‌ها (Tocharians) و سکاها (Scythians)) تضعیف می‌شوند، به‌تدریج بسوی جنوب هندوکش و شرق بسوی پاکستان امروزی و هند مهاجرت می‌کنند، و دولت هندویونانیشان را در آنجا مستحکم می‌کنند. 
-
-۱۴۵ – ۱۳۰ پیش از میلاد: فرمانروایی یونانیان در باختر توسط هلیوکلس یکم (Heliocles I) منقرض می‌شود. 
-
-دولت یونانی هند
- (ح. ۹۰ – ۱۵۵ ق. م. تنها در حوزه‌های کابل، جلال‌آباد و غزنی) 
-
-حمله دمتریوس یکم (Demetrius) به هند در سال ۱۸۰ پیش از میلاد سبب پیدایش دولت هندویونانی شد که مناطق شمال‌غربی و شمالی شبه‌قاره هند و سرزمین باستانی گنداره را در برمی‌گرفت و پایتخت آن تاکسیلا (Taxila) و سگالا (Sagala) بود. در زمان سلطنت مناندر یکم (Menander I) بین ۱۳۰ – ۱۵۵ ق. م. فرمانروایی آن‌ها در آنجا وسعت یافت و تا حدود نیم‌قرن پس از سقوط دولت یونانی باختر دوام یافت. 
-در این دوران و در دوره کوشانیان (سده اول پیش از میلاد تا سده سوم پس از میلاد)، هنر گندهارا که تلفیقی از هنر یونانی و بودایی بود به اوج شکوفایی خود رسید و نمونه آن در پایگاه باستان‌شناسی هده در جنوب جلال‌آباد (گندهارای عصر بودایی) قابل مشاهده‌است. 
-
-۱۵۵ – ۱۳۰ پیش از میلاد: مناندر یکم (Menander I)، فرمانروای یونانی هند بعد از دفع حمله اوکراتید یکم، قلمرو فرمانروایش را تا عمق هند (تا شهر پتنا) می‌گستراند. او که نخستین فرمانروای یونانی است که به آیین بودایی گراییده، در سرزمین‌های غربی به نشر این آیین و تلفیق زبان و فرهنگ یونانی و هندی، آرمان‌های بودایی و نگارگری یونانی و گرایش‌های هندی تا افغانستان (از طریق گندهارا) و تا آسیای میانه، و قرن‌ها بعد، در چین سرعت می‌بخشد. 
-
-۱۳۰ – ۱۰ پیش از میلاد: فرمانروایی یونانی هند در شرق به‌دنبال حمله یوئه‌ژی‌ها، سکاها و کوشانیان سقوط می‌کند. 
-
-امپراتوری اشکانیان
- (ح. ۱۶۰ ق. م. - ۲۲۵ م. در حوزه‌های هرات و بادغیس؛ ۱۵۵ ق. م. - ۲۰ م. در حوزه سیستان؛ و ۹۰ – ۱۵۵ ق. م. در حوزه‌های قندهار و بست) 
-
-پس از مادها (سده‌های هشتم تا هفتم ق. م) و هخامنشیان (ششم تا چهارم ق. م)، اشکانیان (اواخر سده سوم ق. م. تا دوم م) سومین دودمان بزرگ نظامی بودند که در ایران امروزی به فرمانروایی رسیدند؛ و توانستند امپراتوری واقعی برای قریب به ۵۰۰ سال تشکیل دهند. اشکانیان که از تیره ایرانی پارتی و شاخه‌ای از طوایف وابسته به اتحادیه داهه از عشایر سکاهای حدود باختر بودند، از ایالت پارت که مشتمل بر خراسان فعلی در ایران بود برخاستند. نام سرزمین پارت در کتیبه‌های داریوش بزرگ پرثوه آمده‌است که به زبان پارتی پهلوی می‌شود. چون پارتیان از اهل ایالت پهله بودند، از این جهت در نسبت به آن سرزمین ایشان را پهلوی نیز می‌توان خواند. ارشک (اشک) در سال‌های ۲۳۸ / ۲۳۹ پیش از میلاد و در زمان پادشاهی سلوکوس دوم کالینیکوس به پارت یورش برد و بر آندراگوراس پیروز شد، سپس بر هیرکانی (گرگان) تاخت و آنجا را تسخیر نمود و شالوده‌های دستگاه اشکانی و پادشاهی پارت‌ها را پی‌ریزی نمود. 
-پارت‌ها که سوارکاران زبردستی بودند، �� می‌توانستند مسافت‌های طولانی را طی کرده و با دریافت فرمان در دم یورش برند، از فرصت استفاده کرده و دولت سلوکی را برانداختند و امپراتوری تشکیل دادند که از اواخر سده سوم پیش از میلاد تا سده یکم پس از میلاد دوام کرد، و در دوران اوج خود، از دریای مازندران در شمال تا سوریه در غرب، خلیج‌فارس در جنوب و نیمه غربی افغانستان در شرق گسترده بود و پس از امپراتوری روم دومین امپراتوری بزرگ از نظر وسعت و قدرت اقتصادی در زمان خود بود. 
-
-اشکانیان به جای نبرد با سلوکیان، صلح با آنان را ترجیح دادند، و با آزاد ساختن آنتیوخوس سوم (Antiochus III)، فرمانروای سلوکی، وی را برای حمله به بلخ (Bactra) آماده ساختند. برای مدت سه سال (۲۰۶ – ۲۰۹ ق. م)، هزاران سرباز سلوکی و جنگجویان اشکانی به همراه صدها فیل جنگی، برای به پایین کشیدن اوتیدموس یکم (Euthydemus I؛ فرمانروایی: ۲۰۰ – ۲۳۰ ق. م)، فرمانروای یونانی باختر، شهر مستحکم شده بلخ را بدون هیچ پیروزی به محاصره کشیدند. این محاصره با امضای معاهده‌ای که استقلال دولت یونانی باختر را تضمین می‌کرد، به پایان رسید. 
-
-در حدود سال ۱۵۰ پیش از میلاد، مهرداد یکم (فرمانروایی: ۱۳۸ – ۱۷۱ ق. م)، فرزند ارشک (اشک یکم)، مناطق شرقی سرزمین بابل را گرفت، و بیشتر مناطق غربی و جنوبی افغانستان را بشمول هرات، مرکز بازرگانی جاده ابریشم را ضمیمه امپراتوری کرد. 
-با تصرف هرات، مهرداد یکم نه‌تنها ارتباط یونانیان باختر را با سرزمین یونان قطع کرد، بلکه بر کنترل جریان تجارت کالاها از مدیترانه و خاور میانه به چین و هند نیز تسلط یافت. چیزی که به فروپاشی دولت یونانی باختر مقتدر انجامید. 
-
-در طی اواسط تا اواخر سده دوم پیش از میلاد، سکاها (Scythians) زیر فشار تخاری‌ها (Tocharians) در شمال باختر و قوم یوئه‌ژی (Yuezhi)، به جنوب‌غربی به سرزمین‌های اشکانیان ریختند. 
-یوئه‌ژی‌ها نیز زیر فشار جنگجویان چینی، از سرزمین بومیشان در دشت تاریم (منتهی‌الیه غرب چین) به سمت جنوب ریخته بودند. فشار از سوی سکاها دردسر عمده برای اشکانیان بود. به‌طوری‌که دو پادشاه اشکانی، فرهاد دوم (فرمانروایی: ۱۲۸ – ۱۳۸ ق. م) و جانشینش اردوان دوم (فرمانروایی: ۱۲۴ – ۱۲۸ ق. م) در نبرد با سکاها به‌قتل رسیدند. 
-
-بان چائو، فرمانروایی چینی از قوم هان، برای محافظت از جاده ابریشم، در سال ۹۷ پیش از میلاد با اشکانیان اتحاد نظامی برقرار کرد، که در نتیجه آن دو امپراتوری سواره‌نظام ۷۰ ٫ ۰۰۰ نفری تشکیل دادند تا از کاروان‌ها حفاظت کرده و با سکاها، تخاری‌ها و یوئی‌ژی‌ها بجنگند. 
-فشار سکاها بر روی پارت با به قدرت رسیدن سیناتروک (Sanatruces؛ فرمانروایی: ۷۰ – ۷۷ ق. م)، پادشاه سکایی بر تخت سلطنت اشکانی به اوج خود رسید، و از آن پس اشکانیان و سکاها تعادل قدرت برقرار کرده، و در نهایت به تشکیل زیرفرمانروایی اشکانی انجامید، که در سرتاسر جنوب‌غربی افغانستان تا پاکستان امروزی و شمال هند گسترده بود. این زیرفرمانروایی نزد تاریخ‌دانان بنام دولت هندوپارتی معروف است. 
-
-حمله یوئه‌ژی‌ها
-یوئه‌ژی‌ها اتحادیه‌ای از اقوام کوچ‌نشین آریایی بودند که خاستگاه آن‌ها در دشت تاریم (در غرب چین) بود. آن‌ها که زیر فشار جنگجویان چینی از سرزمینشان بیرون رانده‌شده بودند، با دیگر اقوام کوچ‌نشین (تخاری‌ها و سکاها / Scythians) متحد شدند، و به‌سوی جنوب به فلات ایران ریختند، با پارت‌های اشکانی درگیر شدند (۱۲۴ ق. م)، و سپس به باختر یور�� آوردند، و یونانیان حاکم بر آن سرزمین را به جنوب به‌سوی دره کابل و شرق به‌سوی پاکستان و هند کنونی راندند. 
-
-۱۲۵ – ۱۲۰ پیش از میلاد: شهر یونانی‌باختری اوکراتیدیه (که امروزه آی‌خانم نامیده می‌شود) پس از حمله‌های پیاپی یوئه‌ژی‌ها متروکه می‌شود. 
-
-دولت هندوسکایی
-
- (ح. ۹۰ ق. م. - ۲۰ م. تنها در حوزه‌های کابل، جلال‌آباد، غزنی، قندهار و بست) 
-
-هندوسکاها زیردسته‌ای از مجموعه بسیار بزرگتر اقوام کوچ‌نشین ایرانی سکاها (Scythian) بودند. هندوسکاها بین اواسط سده دوم پیش از میلاد و سده چهارم میلادی از آسیای میانه از طریق آمودریا به باختر، رخج، گندهارا (در افغانستان امروزی)، و سپس بسوی پنجاب و کشمیر (در هند و پاکستان امروزی) و همچنین به گجرات و راجستان (در غرب و مرکز هند) تاختند. یورش هندوسکاها تنها یکی از رویدادها و پیامدهایی است که از یورش یوئه‌ژی‌ها موجب شد، یورشی که چشم‌انداز باختر، دره کابل و هند را برای همیشه تغییر داد و حتی دورترین نقاط چون روم نیز از پیامد از یورش‌ها مصون نماندند. (لشکرکشی هون‌ها به روم) 
-
-همین مهاجرت سکاها به منطقه سیستان (از جلگه رود هلمند تا جلگه هامون) و تشکیل دولت هندوسکایی در آنجا بود که از آن پس سرزمین زرنگ (آنطور که در سنگ‌نوشته‌های هخامنشی آمده) سکستان (در صدر اسلام: سجستان؛ و امروز سیستان) نامیده شد. 
-
-ماوئس (Maues). این پادشاه سکائی در طی فرمانروایی کوتاه‌مدتش (۶۰ – ۸۵ ق. م) به سرزمین‌های هندویونانیان در پاکستان امروزی حمله برده، و سیرکاپ (در نزدیکی تاکسیلا) را پایتخت خود برگزید و دولتی بنیان‌گذارد که بیشتر تمایل به آمیزش و سازش با فرهنگ یونانی داشت تا از بین بردن آن. برخی پژوهشگران برین باورند که ماوئس (که لقب پارسی شاهنشاه را برگزید) احتمالا جنرال سکائی بوده که توسط هند و یونانی‌ها بکار گمارده شده باشد. به هر روی، برخلاف یوئه‌ژی‌ها، ماوئس سیاست‌مدارا و سازش را با جوامع محلی یونانی و هندی برگزید، سیاستی که جانشینانش نیز آن را دنباله‌روی کردند. 
-
-آزس یکم و آزس دوم (Azes). آزس یکم (احتمال فرمانروایی: ۳۵ – ۵۷ ق. م) تازش بر هندویونانیان را آغاز کرد و آزس دوم (فرمانروایی در حدود ۱۲ – ۳۵ ق. م) کار را تمام کرده و دولت هندویونانیان را در شمال هند برانداخت. 
-با این وجود، فرمانروایی آزس نیز با به‌قدرت‌رسیدن کوشانیان سقوط کرد. کوشانیان یکی از پنج قبایل یوئه‌ژی بودند که پس از گرفتن باختر در یک قرن پیشتر، اکنون به‌سوی هند پیشروی می‌کردند. 
-اشکانیان (پارتیان) به مدت کوتاهی، از سوی غرب یورش آوردند. رهبر آنان گندفر (Gondophares) موقتا کوشانیان را جابجا کرد و دولت هندوپارتی را در سرتاسر شمال‌شرق افغانستان تا شمال هند بنیان‌گذارد. اما فرمانروایی وی کمتر از یک عمر بطول انجامید و دولت وی نیز در اواسط سده نخست میلادی برافتاد. 
-
-۱۰ پیش از میلاد تا حدود ۵۰ میلادی: سکاها (Scythians) در این دوره از طریق حمله به کاروان‌ها در جاده ابریشم ثروت هنگفتی را جمع‌آوری می‌کنند، که گنجینه طلاتپه بدست‌آمده از شش گور در شمال افغانستان از همین دوره سکاهاست و مشتمل بر ۲۰ ٫ ۰۰۰ آرایه‌های طلایی و غیره می‌شود. 
-
-ظرف طلاکاری شده بیماران: 
-در طی یکی از نخستین کاوش‌های غیرحرفه‌ای در افغانستان در سال‌های ۳۸ – ۱۸۳۳ میلادی، چارلز مسون (Charles Masson)، جهانگرد بریتانیایی در پایگاهی که بنام استوپه شماره ۲، در بیماران شناخته می‌شود، در نزدیکی جلال‌آباد در شرق افغانستان، یک ظرف زرین کوچک را کشف کرد که حاوی بقایای بودایی (مرواریدهای سوخته، مهره‌هایی که از سنگ‌های گرانبها و نیمه‌گرانبها) و سکه‌های ضرب‌شده توسط آزس دوم (Azes II)، پادشاه سکایی بود. 
-
-این ظرف کوچک زرین که سه سانتیمتر ارتفاع دارد، و بر روی جداره آن سنگ‌های قیمتی کار شده، و احتمالا هنر دوران هندویونانی است، به عنوان شاهکار هنر یونانی بودایی از گندهارا است. 
-
-اینکه پادشاهان هندویونانی هنرمندان و صنعتکاران هندویونانی را بکار می‌گرفتند چیز تعجب‌آوری نیست. نمایش بودای ایستاده بگونه هلنی (که به صورت رئالیستی و با ژست ملایم کنتروپستو (controposto) اجرا می‌شود)، که در پهلوی وی برهما و شکرا (Śakra) دو ایزد هندی (که هر دو جواهراتی پوشیده، و نشان‌دهنده آن است که آنان جلوه‌ای از بوداسف (Bodhisattva) هستند، دست‌هایشان در حالت انجالی-مودرا «ژست عبادت‌گونه» است) بر روی دیواره ظرف قاب گرفته‌شده و این اقتباسی است از معماری یونانی-رومی. 
-
-از سکه‌هایی که در داخل ظرف پیدا شده پیداست که پیشینه آن به تاریخی نه زودتر از دوران فرمانروایی آزس دوم (Azes II؛ ۲۱ – ۳۵ ق. م) برمی‌گردد. تحقیقات بیشتر نشان داده که این ظرف احتمالا بعدها باز شده و دوباره در آنجا قرار داد شده، و براساس سبک و هنر بکاررفته در این ظرف، این اتفاق احتمالا در زمانی در حدود سده دوم میلادی رخ داده‌است. در این اواخر که این ظرف کشف شد، در صندوقچه‌ای ساخته‌شده از استیتایت (steatite) قرار گرفته بود و بر روی آن نوشته‌ای نقش شده بود. 
-
-سقوط هندوسکاها در شرق به پارت‌ها این امکان را داد تا به رهبری گندفر (Gondophares) از غرب حمله کرده، و کوشانیان را موقتا به عقب رانند. فرمانروایی دولت تازه تأسیس‌یافته هندوپارتی تا اواسط سده نخست میلادی بطول انجامید، و پس از آن کوشانیان دوباره قدرت را به‌دست گرفته و برای دو قرن آینده بر منطقه فرمان راندند. 
-
-گنجینه طلای باختری در طلاتپه: 
-در سال‌های ۷۹ – ۱۹۷۸ میلادی، یک تیم از باستان‌شناسان شوروی سابق به سرپرستی ویکتور ساریانیدی شش گور سکائی را در طلاتپه در نزدیکی شهر شبرغان، در غرب بلخ، در آستانه حمله شوروی به افغانستان کشف کردند. 
-
-کمتر از نیم کیلومتر از شهر مستحکم شده باستانی یمشی‌تپه، این تیم شش گور دست‌نخورده را پیدا کردند که بقایای پنج زن و یک مرد را در خود جای داده بود، و پیشینه آن به سده نخست میلادی می‌رسید. در پنج تا از این گورها ۲۰ ٫ ۰۰۰ پارچه طلا و ابزار دیگر - جواهرات، کمربندها، سرپوش (کلاه)، اسلحه سنتی و هزاران اشیای شخصی دیگر جای گرفته‌بودند. این اشیاء که کاملا سالم و دست‌نخورده باقی‌مانده بودند و به ترتیب دقیقی که بازماندگان و فامیل این مردگان قرار داده بودند، و از پنج گور در طلاتپه بیرون کشیده شده بودند به باستان‌شناسان این امکان را داد تا پوشاک و جواهرات این رفتگان در جزئیات دقیق آن بازسازی کنند. (نگاره زیر را ببینید) 
-
-تاریخ‌گذاری این گورها با مطالعه سکه‌هایی که در دستان و جیب‌های این مردگان قرار داده‌شده بودند امکان‌پذیر بود. یک نمونه که اخیرا تاریخ‌گذاری شده سکه زرینی متعلق به تیبریوس (Tiberius) امپراتور رومی است که در شهر لوگدونوم (لیون امروزی) در گالیا (فرانسه امروزی) بین سال‌های ۱۶ و ۲۱ میلادی ضرب شده‌بود. با نظر داشت سالیانی که این سکه می‌بایستی از گال به شمال افغانستان در دوران باستان پیم��ده باشد، می‌نماید که پیشینه گورهای طلاتپه می‌بایستی متعلق به ربع دوم از سده نخست میلادی باشد. 
-
-پارتیان هند / پهلوها
- (ح. ۲۲۵ – ۲۰ م. در حوزه‌های قندهار، بست و سیستان؛ ۷۵ – ۲۰ م. در حوزه‌های کابل، جلال‌آباد و غزنی) 
-
-۲۰ – ۴۷ میلادی: گندفر (Gondophares)، که متعلق به پارت‌های اشکانی است، از امپراتوری اشکانی اعلان استقلال می‌کند و دولت پارتی هند را در مناطقی تأسیس می‌کند که از طریق نبرد با مهاجمان آسیای میانه (سکاها و شاهنشاهی کوشان که در عهد شاهنشاهی کوجوله کادفیزس در حال گستردن قلمرو خود بود) در جنوب افغانستان امروزی (رخج / Arachosia)، شرق افغانستان و و جنوب و غرب پاکستان (گندهارا) و شمال هند به مرکزیت تاکسیلا (Taxila) در جنوب پاکستان، به‌دست آمده بودند. 
-
-۴۷ – ۷۰ میلادی: بخش‌های دولت پارتی هند در عهد فرمانروایی گندفر (Gondophares) شکل می‌گیرد. 
-
-۷۰ – ۱۳۵ میلادی: لشکرکشی‌های کوشانیان در هند باعث رانده‌شدن پارتیان هند به جنوب افغانستان می‌شود؛ پایتخت آن‌ها به کابل انتقال داده می‌شود (۷۵ میلادی)؛ سه نسل بعد (۱۳۰ میلادی) دولت پارتی هند منقرض می‌شود. 
-
-شاهنشاهی کوشانیان
-
-یکی از پنج قبیله اتحادیه کوچ‌نشینان یوئه‌ژی، کوشانی‌ها بودند، که قبایل یوئه‌ژی را متحد ساختند و امپراتوری را تأسیس کردند که در اوج قدرت از ترکمنستان تا غرب چین تا مناطق مرکزی هند وسعت داشت. استراتژی یورش‌گری کوشانیان و مرکزیت فرمانرواییشان در امتداد جاده ابریشم، آن‌ها را قادر ساخت تا سومین ابرقدرت عصر باستان (بین چین و روم) شوند. بدین‌سان، آن‌ها که زمانی قومی کوچ‌نشین بودند، پس از یک‌جانشینی و شهرنشینی، تبدیل به یک دولت‌شهر (Cosmopolitan) ثروتمند شده‌بودند. 
-
-نخستین حکمران خودخوانده کوشانی هرایوس (Heraios؛ فرمانروایی: ۳۰ – ۱ م) بود که در یک قدمی ریاست قبیله کوشانی قرار داشت. اما بزودی قدرت به‌دست کوجوله کادفیز (Kujula Kadphises؛ فرمانروایی: ۸۰ – ۳۰ م) افتاد و او شاهنشاه واقعی کوشان شد و قبایل متفرق و ستیزه‌جوی یوئه‌ژی را زیر لوای کوشانیان در سده نخست میلادی متحد ساخت. 
-
-کوجوله کادفیز پس از گرفتن باختر از سکاها و هندوپارتیان قلمرو فرمانروایی کوشان را به سرزمین گندهارا (در شمال‌شرقی افغانستان و شمال پاکستان) گستراند و شهر تاکسیلا (در شمال‌غرب پاکستان) را پایتخت مهم خود، و شهر بگرام (که در دوران باستان زیر کاپیسا نامیده می‌شد، در نزدیکی پایگاه هوایی بگرام) را به‌عنوان پایتخت تابستانی خود برگزید که این شهر مرکز عمده بازرگانی نیز بود. 
-
-از این دو پایتخت، و چند مرکز مسکونی و بازرگانی دیگر در شمال، کوشانیان بزودی فعالترین بازرگانان شده، و الفبای یونانی را برگزیدند و سکه‌های طلائی خود را ضرب کردند که در آن چهره‌های شاهنشاهان کوشانی، شعارهای و نمادهای یونانی و تأثیرپذیرفته از مسکوکات رومی نقش می‌شد و از این سکه‌ها برای داد و ستد از کاروان‌های جاده ابریشم استفاده می‌شد. 
-
-در سال ۴۸ میلادی، کوجوله کادفیز از هندوکش عبور کرد و در دره کابل با هرمایوس (Hermaeus) واپسین پادشاه یونانی آن منطقه متحد شد تا سکاها (دولت هندوسکایی) را در شمال هند شکست داده و امپراتوری را بنیان‌گذارد که بازماندگان کوشانی پس از او آن را از رود گنگ در شرق تا صحرای گبی در شمال وسعت بخشیدند. 
-
-فرمانروایی کانیشکا، سومین امپراتور کوشان، که از اواخر سده اول تا اوایل / اواسط سده دوم میلادی ب��ول انجامید، از دو پایتخت اداره می‌شد: پوروشاپوره (شهر امروزی پیشاور)، و مجموعه پایتخت تابستانی در بگرام (کاپیسا)، که با قصرهای خوش‌گذرانی امپراتورهای روم و دودمان هان در چین رقابت می‌کرد. 
-
-کوشانیان در عهد فرمانروایی کانیشکا بر آسیای میانه فرمان می‌راندند و از طریق فعالیت‌های گسترده بازرگانی ثروتی بزرگ جمع‌آوری کردند و در این دوره شهرها رونق بسیار پیدا کرده و تندیس‌گری بودایی و بنای معابد شکوفا شد. یکجانشینی تحول بزرگی در زندگی این کوچ‌نشینان به‌وجود آورد. آن‌ها که تجربه‌ای در هنر و معماری نداشتند، هر هنری را که در مسیر راهشان می‌دیدند و با ویژگی‌های آن‌ها تناسب داشت اقتباس می‌کردند. این منجر به زایش یک هنر بومی درخشان شد که از هم‌آمیزی تفکرات غربی یونانی-باختری با تفکرات شرقی هندی و تعبیری از ویژگی مؤثر پرشور و پویای آسیای میانه تأثیر می‌پذیرفت. 
-
-منطقه گندهارا قلب شاهنشاهی کوشان و زادبوم یک جامعه چند قومی و مدارا با گوناگونی‌های مذهبی بود. موقعیت مطلوب استراتژیک (سوق‌الجیشی) گندهارا و دسترسی مستقیم آن به راه‌های تجاری زمینی جاده ابریشم و پیوند آن با بندرها در دریای عرب، این منطقه را در طول تاریخ طولانی آن آماج لشکرگشایی‌های متعدد چون هخامنشیان، اسکندر مقدونی (۳۲۵ / ۲۴ – ۳۲۷ / ۲۶ ق. م)، مائوریاهای هند، سلوکیان، شاهان یونانی باختری و بازماندگان هندویونانی آنان (سده‌های سوم تا دوم ق. م)، سکاها و اشکانیان (سده‌های دوم تا یکم ق. م) ساخت. 
-
-ادغام نژادها، باورها و مهارت‌هایی که در غرب و شرق رشد یافته بودند، فرهنگی دستچین و التقاطی پدیدآورد که به‌طور روشن در هنرهای تصویری دوره کوشانی دیده می‌شود. درون‌مایه‌های (تم‌ها) برگرفته از اساطیر یونانی و رومی با نمادها و ظرافت‌های بودایی درآمیخته و نخستین ترسیم بودا در شکل یک انسان و ابتدایی‌ترین نگاره‌های شخصیت‌های مهم بودایی چون بوداسف (Bodhisattva) را در عصر کوشانیان خلق کرد. 
-
-کوشانیان صرفا گردآورندگان هنر نبودند، بلکه حامیان و مشوقان اصلی هنر نیز بودند. کوشانیان در سفارش دادن آثار هنری، دستور می‌دادند تا چهره‌ها و پوشاک آنان در کنار بودا و همراهان وی قرار داده شوند. این خوداستواری جدید سبکی بی‌نظیر از هنر گندهارا را پدیدآورد که در آن هنر یونانی و رومی و دورنمایه‌های تأثیرپذیرفته از تفکرات هندی بدون کم‌وکاستی توسط هزاران هنرمند مشغول خدمت آیین در حال گسترش بودایی بکار برده می‌شد. 
-
-در نوشته‌های بودایی، از کانیشکا شاهنشاه کوشانی (حدود ۱۰۰ م)، او که هیچ‌کس دیگری چون او پشتیبانی نیک‌خواهش آیین بودایی را حمایت کرده، تجلیل شده‌است. 
-
-سرخ‌کوتل: وجود نمادهای ایرانی در فرهنگ کوشانی از همه بیشتر در ویرانه‌های بجای‌مانده از مجموعه نیایشگاه زرتشتی سرخ‌کوتل، با پلکان (راه‌زینه) پیشرفته، واقع در شمال هندوکش در نزدیکی شهر پل خمری، مرکز ولایت بغلان دیده می‌شود. کاوش‌های سرخ‌کوتل بین سال‌های ۱۹۵۲ و ۱۹۶۶ همزیستی آیین خالص بومی زرتشتی، بدون هیچ‌گونه تأثیرپذیری از بوداگرایی، را در این منطقه نشان می‌داد. به نظر می‌رسد کانیشکا از هر دو آیین بودایی و آیین ایرانی میتراییسم استقبال می‌کرده. قطعاتی از تندیس کانیشکا در سرخ‌کوتل پیدا شده که از آثار نفیس باستانی موزیم ملی افغانستان در کابل به‌شمار می‌روند. 
-
-گنجینه بگرام: در شصت کیلومتری شمال‌غرب کابل، در نزدیکی شهر امروزی چاریکار، در محل پیوندگاه غوربند و دره پنجشیر، پایتخت تابستانی شاهنشاهی کوشانیان بنا شد، در جایی بنام کاپیسا (که بعدها بگرام نام گرفت، و نباید با پایگاه هوایی بگرام امروزی اشتباه شود) 
-
-بگرام که در یک نقطه گذرگاه کلیدی در امتداد جاده ابریشم بین کابل و بامیان واقع بود، زمانی توسط کوروش بزرگ، شاهنشاه هخامنشی ویران شد، و بعد از مدت کوتاهی توسط جانشینش داریوش بزرگ ترمیم شد، و بعدها توسط اسکندر مقدونی از نو بنا شده و در آن دژی برپاشد و بنام اسکندریه قفقاز (Alexandria of the Caucasus) مسمی گردید و این شهر را به یک پایگاه دفاعی برای یونانیان باختر تبدیل کرد. 
-در اطراف جاده اصلی در بگرام، که توسط دیوار خشتی (آجری) بلند با برج و باروهایی در چهار گوشه آن مستحکم شده بود، و قصر تابستانی کوشانی واقع در این شهر کارگاه‌ها و دکان‌هایی واقع بودند. عاج‌های نفیس از هند، جعبه‌های لاکی (lacquer) از چین، ظروف شیشه‌ای و برنزی از مصر و روم، برجسته‌کاری‌های گچی تزئینی و دیگر اشیاء از جاده ابریشم نمایش و داد و ستد می‌شدند و احتمالا در صورت کالاها نگهداری می‌شدند تا از روی آن‌ها کپی‌برداری شود. 
-علیرغم افتادن کاپیسا (بگرام) به‌دست ساسانیان در حدود سال ۲۴۱ میلادی، دو انبارخانه مملو از کالاهای جاده ابریشم، که برای جلوگیری از شناسایی آن‌ها مهر و موم شده بودند، تا مدت قریب به هفده قرن در داخل قصر در امان مانده بودند تا اینکه در سال‌های دهه ۱۹۳۰ میلادی توسط باستان‌شناسان فرانسوی کشف شدند. 
-هر یک از این آثار نفیس «گنجینه بگرام» گواهی است بر رونق بازرگانی در عصر کوشانی و احتمال وجود بازارهای مشابه در امتداد جاده ابریشم در سرتاسر جهان متمدن آن دوران. این کشفیات شیفتگی ما را با دست‌ساخت‌های ماهرانه و شهروندی بسیار فرهیخته و بافرهنگ در عصر کوشانیان تجدید می‌کند. 
-
-مجموعه معابد بودایی در هده: هده که یک پایگاه (ساحه) باستان‌شناسی یونانی-بودایی واقع در سرزمین باستانی گندهارا، در شش مایلی (ده کیلومتری) جنوب شهر جلال‌آباد در شرق افغانستان است، یکی از بزرگترین معابد و مجموعه زیارتگاه‌های بودایی در جهان، طی سده‌های نخست تا سوم میلادی بوده‌است. هده با موقعیت کلیدیش در مسیر دو هزار مایلی سفر زائران و مبلغان بودایی از هند به چین، مرکزی فعال برای ترجمه و تکثیر (نسخه‌برداری) نوشته‌های بودایی و همچنین هنر تندیس‌گری شمرده می‌شد. بیش از ۲۳ ٫ ۰۰۰ پیکره‌های یونانی-بودایی ساخته‌شده از خاک رس و گچ، تزئینات معماری و سردیس‌ها و تندیس‌هایی که مردان، زنان، کودکان، دیوهای گوناگون، سالخوردگان، با حالات و پوشاک قابل تصور، از هر طبقه و مقامی، از هر گونه چهره‌ای از هر گوشه دنیا را نشان می‌داد - حتی چهره‌های بیشتر از آنچه که برای بازآفرینی تمام یک شهر بودایی ضرورت باشد - در سلسله کاوش‌های باستان‌شناسی در هده بین دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۷۰ کشف شد. پیکره‌های بدست‌آمده از هده، عناصری از فرهنگ بودایی و هلنی (یونانی) را در سبکی کامل و بی‌نظیر قابل شناسایی از هلنی تلفیق (باهم‌درآمیختن) می‌کنند. اگرچه به‌عقیده کارشناسان خود سبک متعلق به هلنی واپسین (متاخر) در سده‌های دوم و اول پیش از میلاد است، اما پیکره‌های بدست‌آمده از هده احتمالا متعلق به سده اول پس از میلاد و پس از آن هستند. با توجه به تاریخ کهن، کیفیت عالی، ظرافت کار، گو��اگونی و کیفیت حیرت‌انگیز پیکره‌ها، هده می‌بایست یک «شهر کارخانه‌ای» بوده باشد که در آن هنرمندان یونانی و کارآموزان آنها، آشنا با تمام جنبه‌های تندیس‌گری هلنی، زندگی و کار می‌کردند، به‌طوری‌که جان بردمن (John Boardman) دانشمند هده را «مهد تندیس‌گری آغازین بودایی به سبک هندویونانی» تعبیر کرده‌است. ترانسفرانس (انتقال) قهرمانان یونانی به بودایی (بطور مثال از هراکلس (Herakles) که در بوداسف (Boddhisatva) بودایی الهام گرفته شده‌است) به‌طور روشن در هده دیده می‌شود. افزون بر این، هده یکی از کهن‌ترین نسخه‌های بودایی بجای‌مانده در دنیا را ارائه می‌دهد، که احتمالا یکی از کهن‌ترین نسخه‌های هندی بجای‌مانده، مجموعه قوانین فرقه سروستیوادا (Sarvastivadin) که مدت‌ها گم بوده و زمانی در تمام سرزمین گندهارا رایج بوده و در نشر آیین بودایی از هند به چین کارساز بوده‌است. این نوشته‌های بودایی که احتمالا متعلق به حدود سده نخست میلادی است، و در طی سال‌های ۱۹۹۰ میلادی از هده غارت‌شده و به پاکستان قاچاق شده، بر پوست درخت توس (غان) به زبان گندهاری نوشته شده‌اند. این نوشته‌ها در درون ظرف سفالی (که بر روی آن نوشته‌ای به همان زبان برنوشته شده‌بود) کشف شدند و سرانجام سر از کتابخانه بریتانیا در لندن و دانشگاه واشینگتن در سیاتل، واشینگتن آوردند. صاحب قانونی این نوشته‌ها هنوز مورد بحث است. 
-
-بیش از ۱۰۰۰ مجموعه پیکره‌ها در هده در طی سال‌های دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۷۰ کشف شدند و به موزیم ملی افغانستان در کابل و موزیم گیمه در پاریس منتقل شدند. معابد و استوپه‌های بودایی هده به صورت موزیمی آزاد تبدیل شده‌اند که امروزه در معرض خطر جدی قرار دارند. در زمان جنگ شوروی در افغانستان، شمار زیادی از پیکره‌های هده به غارت رفت و به‌سرعت سر از بازارهای بین‌المللی آثار عتیقه درآوردند. بسیاری از این معابد هده در جریان نبردهای تانک بین سربازان شوروی و چزیک‌های افغان که به این منطقه کشیده شده‌بودند تخریب شدند. آنچه که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان بجای‌مانده بود در طی جنگ‌های داخلی افغانستان بین سال‌های ۲۰۰۱ – ۱۹۹۱ میلادی تا سرحد نابودی به غارت رفتند. این پایگاه افسانه‌ای، که زمانی تاج جواهرنشان عصر کوشانی بود، اینک به ویرانه‌ای تبدیل شده‌است. 
-
-۳۰ – ۸۰ میلادی: کوجوله کادفیز (Kujula Kadphises)، فرمانروای کوشانی، از طریق فرارود (ماوراءالنهر)، شمال آمودریا (یونانی: Oxus)، گندهارا را فتح کرده، بر هندوپارتیان یورش می‌آورد، و آن‌ها را از هند به‌سوی دره کابل رانده، و به انقراض آن‌ها سرعت می‌بخشد. 
-
-۸۰ – ۱۲۷ میلادی: ویما کادفیز (Vima Kadphises)، جانشین کوجوله، قلمرو کوشانیان را تا جنوب و مرکز افغانستان می‌گستراند. 
-
-۱۲۷ – ۱۴۷ میلادی: کانیشکا یکم (Kanishka I)، شاهنشاهی کوشان را با برگزیدن پایتخت در پیشاور و بگرام استحکام می‌بخشد، جامعه کاسموپولیتنی (Cosmopolitan؛ جهان‌شهری یا بین‌المللی) شکل می‌گیرد، این دوران به سبب بدست‌آوردن ثروت کلان از راه تجارت جاده ابریشم و تبادل فرهنگی بین شرق و غرب، دوران طلایی آسیای میانه به‌شمار می‌رود. 
-خلق آثار هنری بی‌نظیر و تبادل فرهنگی در عهد شاهنشاهی کانیشکا (ح. ۱۰۰ تا ۲۲۵ م) به اوج خود می‌رسد. تشویق کوشانیان به آیین‌های بوداگرایی (در شرق افغانستان در نیایشگاه‌ها و زیارتگاه‌هایی چون هده) و زرتشتی (در غرب، در بین آنانی که از تب��ر پارس‌ها هستند، در پایگاه‌هایی چون سرخ‌کوتل) و ارجحیت‌دادن آن‌ها به سبک نگارگری رئالیسم یونانی (Hellenistic) موجب ظهور دوره‌ای برجسته و بارور از بروز هنری می‌شود. به‌طور مثال، نخستین تندیس‌گری‌ها و ترسیم شناخته‌شده از بودا به صورت انسان در یک سکه کوشانی از سده اول میلادی ظهور می‌کند. 
-شواهد هنردوستی و تبادل فرهنگی کوشانیان در هده (در نزدیکی جلال‌آباد)، سرخ‌کوتل (در ولایت بغلان در شمال افغانستان) و بگرام (شمال کابل) و دیگر پایگاه‌های باستان‌شناسی در پاکستان و هند یافت شده‌است. 
-
-۱۴۰ – ۲۲۵ میلادی: پارچه پارچه شدن - در عهد فرمانروایی هوویشکا (Huvishka؛ ۱۸۳ – ۱۴۰ م)، حکومت کوشانیان رو به ضعف می‌نهد؛ ساسانیان در اواخر سلطنت واسودوا یکم (Vasudeva I؛ ۲۲۵ – ۱۹۱ م) سرزمین‌های کوشانیان در افغانستان را می‌گیرند. 
-
-۲۴۱ میلادی: تاریخ احتمالی دستیابی ساسانیان بر بگرام. امپراتوری کوشانی که زمانی ابرقدرتی توانگر بود از میان می‌رود و به دولت‌های خرد و چندتکه کوشانی‌ساسانیان و کوشان‌شاهان هندو تقسیم می‌شود. 
-
-شاهنشاهی ساسانیان
-
-کوشان‌شاهان (که به کوشانی‌ساسانیان یا ساسانیان هند هم معروف هستند)، شاخه‌ای از امپراتوری ساسانی بودند که در سده‌های سوم و چهارم میلادی، خلاء قدرت را که از سقوط کوشانیان به جای مانده بود، پر کردند. 
-کوشان‌شاهان قلمرو خود را بر بخشی از سرزمین گندهارای قدیم (شمال‌غرب هند در شرق تا دره کابل در غرب) گستراندند. 
-کوشان‌شاهان در حدود سال ۴۱۰ میلادی توسط هفتالیان رانده شده‌بودند، پس از شکست یفتلیان به‌دست ساسانیان در سال ۵۶۵ میلادی، دوباره حکومتشان را تأسیس کردند. اما فرمانروایی آن‌ها سرانجام با حمله تازیان (عرب‌ها) در اواسط سده هفتم میلادی سقوط کرد. 
-کالاهای تجاری از قبیل ظروف نقره‌ای و پارچه‌های بجامانده از این دوره، شاهنشاهان ساسانی را در حال شکار یا اجرای عدالت نشان می‌دهند، بنابراین پیداست که فرهنگ کوشانی‌ساسانیان پذیرای بوداگرایی و همچنین هنرهای سکولار دیگر بوده‌است. هنر کوشانییان ساسانی قرن‌ها در افغانستان و شمال‌غرب هند پرنفوذ بوده‌است. کتاب شهرستان‌های ایرانشهر که یکی از نادرترین منابع جغرافیای تاریخی ایران عصر شاهنشاهی ساسانی است، و اصل سه برگی آن به پهلوی از بین رفته و تنها ترجمه آن به‌وسیله دانشمند ارمنی عصر ساسانی یعنی موسس خورناتسی (زاده سال ۴۱۰ م) به‌دست آمده، ناحیه‌های تحت فرمان شاهنشاهی ساسانی را نشان می‌دهد. نواحی تحت فرمان شاهنشاهی کوشانی مطابق معمول آن دوران – در چهار جهت جغرافیائی – یا به چهار ناحیه شمال‌شرق، جنوب‌غرب، جنوب‌شرق و شمال‌غرب تقسیم کرده‌است و هر ناحیه را «کوست» می‌نامد. آنها هر کوست را به یک سپاهبد (جنرال) می‌سپاردند. این چهار کوست عبارتند از: کوست خراسان، ربع شمال‌شرق؛ کوست خاوران، ربع جنوب‌غرب؛ کوست نیمروز، ربع جنوب‌شرق؛ کوست آدوربادگان، ربع شمال‌غرب؛ که کوست خراسان و کوست نیمروز افغانستان امروزی را دربرمی‌گرفتند. 
-
-<span style= «color: green» >سمرکند
-<span style= «color: green» >سگد
-<span style= «color: green» >بخل
-<span style= «color: green» >نوازگ
-<span style= «color: green» >خوارزم
-<span style= «color: green» >مرورود
-<span style= «color: green» >مرو
-<span style= «color: green» >هری
-<span style= «color: green» >پوشنگ
-<span style= «color: green» >توس
-<span style= «color: green» >نیوشابهر
-<span style= «color: green» >کاین
-<span style= «color: green» >گرگان
-<span style= «color: green» >دهستان
-<span style= «color: green» >کومیس
-
-<span style= «color: blue» >تیسفون
-<span style= «color: blue» >نصیبین
-<span style= «color: blue» >اورهای
-<span style= «color: blue» >بابل
-<span style= «color: blue» >هیرت
-<span style= «color: blue» >همدان
-<span style= «color: blue» >ماه
-<span style= «color: blue» >نیهاوند
-<span style= «color: blue» >پدیشوارگر
-<span style= «color: blue» >موصل
-
-<span style= «color: black» >کابل
-<span style= «color: black» >رخوت
-<span style= «color: black» >بست
-<span style= «color: black» >فراه
-<span style= «color: black» >زاولستان
-<span style= «color: black» >زرنگ
-<span style= «color: black» >کرمان
-<span style= «color: black» >وه‌اردشیر
-<span style= «color: black» >استخر
-<span style= «color: black» >دارابگرد
-<span style= «color: black» >وه‌شابهر
-<span style= «color: black» >گوراردشیرخوره
-<span style= «color: black» >توزاگ
-<span style= «color: black» >اورمزداردشیران
-<span style= «color: black» >رام‌اورمزد
-<span style= «color: black» >شوس
-<span style= «color: black» >شوستر
-<span style= «color: black» >وندوی‌شابهر
-<span style= «color: black» >ایران‌کردشابهر
-<span style= «color: black» >نهرفیراگ
-<span style= «color: black» >سیمران
-<span style= «color: black» >ارهیست
-<span style= «color: black» >آسور
-<span style= «color: black» >وه‌اردشیر
-<span style= «color: black» >گی
-<span style= «color: black» >ایران‌آسان-
-
-کردکواد
-<span style= «color: black» >اشکر
-<span style= «color: black» >آدوربادگان
-<span style= «color: black» >ون
-
-<span style= «color: brown» >گنزگ
-<span style= «color: brown» >آموی
-<span style= «color: brown» >بغداد
-
-کوست آدوربادگان
-کوست خراسان
-کوست خاوران
-کوست نیمروز
-شهرستان‌های ایرانشهر (<small>برگرفته از کتاب شهرستان‌های ایرانشهر، برگردان تورج دریایی< / small>) 
-
-<span style= «color: green» >نیوشابهر: نام شهرستان (این نام‌ها به زبان پهلوی هستند.) 
-
-توجه: برای مشاهده موقعیت صحیح این پایگاه‌ها از تفکیک‌پذیری (resolution) ابعاد ۱۹۲۰ در ۱۰۸۰ و زوم ٪ ۱۰۰ در صفحه نمایشگر خود استفاده کنید. 
-
-حدود ۵۶۱ – ۲۲۴ میلادی: همچنان که شاهنشاهی کوشان به حکومت‌های خرد و کوچک تکه‌تکه می‌شود، ساسانیان در عهد شاهنشاهی شاپور یکم (فرمانروایی: ۲۷۲ – ۲۴۱ م) بیشتر منطقه را در سال ۳۰۰ میلادی ضمیمه شاهنشاهی ساسانی می‌کنند. بااینحال، ساسانیان همواره از سوی اقوام آسیای میانه مورد تهدید قرار می‌گیرند؛ قرن‌های متمادی ناامنی و جنگ پی می‌گیرد. 
-
-کیداریان
- (ح. ۴۶۵ – ۳۶۰ م. در بلخ، بدخشان، کابل و جلال‌آباد) 
-
-پایان فرمانروایی کوشانی‌ساسانیان خلاء قدرتی را در اواخر سده چهارم میلادی به وجود آورد که بزودی توسط نخستین قبیله هون‌ها پر شد. خاستگاه آن‌ها در آسیای میانه یا منطقه دریای سیاه بود و به کیداریان معروف بودند. 
-کیداری‌ها در طی دهه بیست از سده پنجم میلادی (سال‌های ۴۲۰) در شمال افغانستان و قبل از تازش به‌سوی شرق و فتح پیشاور به‌قدرت رسیدند. آن‌ها سپس به‌سوی شمال تاختند تا قسمت‌هایی از شمال‌غرب هند و (آنطرفتر در شمال) سغد را در طی سال‌های ۴۴۰ تسخیر کنند. 
-آنطور که از سکه‌های بجای‌مانده از دوران آن‌ها پیداست، حکومت‌های کوجک متعددی از کیداری‌ها در این دوره ظهور کردند. نوشته‌های موجود بر روی برخی از این سکه‌ها نشان می‌دهد که کیداری‌ها بازماندگان شاهنشاهی کوشان، که دو سده پیش از آمدن کیداری‌ها ناپدید شده‌بودند، هستند. به هر حال در مورد این قوم هنوز نمی‌توان به‌طور مشخص سخن گفت. 
-پیروز یکم و یزدگرد دوم دو شاه ساسانی بودند که با کیداریان جنگیدند. کیداریان از سال ۴۵۶ میلادی به بعد علیه ساسانیان جنگیدند. پریسکی پونی نوشته‌است که رومیان تعهد کردند که اگر دولت ساسانی علیه هونها و کیداریان محاربه نماید کمک پولی خواهند رسانید زیرا مقابله آن‌ها باعث می‌شد که این اقوام وارد سرزمین روم نشوند. 
-پیروز یکم (فرمانروایی: ۴۵۹ تا ۴۸۳ میلادی)، پادشاه ساسانی توانست به‌طور قطعی کیداری‌ها را مغلوب کند و آنان به هدایت شاه کیداره هجرت کردند و در قندهار ساکن شدند. اما قوم کوچ‌نشین دیگری موسوم به هفتالیان (هیاطله)، به نواحی تخارستان که تازه کیداری‌ها از آنجا رفته بودند، هجوم آوردند. پیروز با آن‌ها شروع به جنگ کرد. 
-فرمانروایی صدساله کیداری‌ها در دوران اوج اقتدار خود، از آمودریا تا دریاچه آرال گسترده بوده، و پایتخت آن‌ها در فرارود (ماوراءالنهر)، در منطقه‌ای که متون تاریخی آن را «جنوب هونوک 'سرخ'» (مکان نامعلوم) نامیده‌اند، واقع بوده و در سده پنجم میلادی به‌سوی غرب کیوه «سفید» (مکان نامعلوم) منتقل شده‌بود. در این منطقه کیداری‌ها در سال‌های ۴۵۰ میلادی، با یورش قوم کوچ‌نشین جدیدی بنام هفتالیان مواجه می‌شوند. 
-
-هفتالیان
- (ح. ۵۶۵ – ۴۷۵ م. در بلخ و بدخشان؛ ۵۳۵ – ۴۵۰ م. در حوزه‌های کابل، جلال‌آباد، غزنی و قندهار؛ و ۵۶۵ – ۴۸۵ م. در حوزه بادغیس) 
-
-هفتالیان (یونانی: Ephthalites، اعراب آنان را هیاطله و هندی‌ها آن‌ها را Huna می‌نامیدند، همچنین به «هون‌های سفید» یا خیون‌ها معروف هستند) کنفدراسیونی (اتحادیه) از اقوام کوچ‌نشین آسیای میانه بودند که خاستگاه دقیق آن‌ها نامعلوم است. 
-
-آن‌ها از خود شهر یا رسم‌الخطی نداشتند، در خیمه‌های نمدی زندگی می‌کردند و در بین آن‌ها دگردیسی جمجمه (برای نشان دادن رتبه و مقام در اجتماع) و چندشوهری (حالتی از چندهمسری است که در آن، زن به‌طور هم‌زمان بیش از یک شوهر داشته باشد) رواج داشت. 
-هفتالیان از سوی آسیای میانه به‌سوی جنوب تاختند و سغد را در ۴۲۵ میلادی گرفتند و به شاهنشاهی ساسانیان حمله بردند. طبق روایت بعضی از مآخذ، هفتالیان در شهر باستانی بیابانی گیاورقلعه، در نزدیکی دژ نظامی دوره سلوکی مرو) ساسانیان را مغلوب ساخته و شیرازه قدرت نظامی و نخبگان سیاسی ساسانیان را نابود ساخته و داخل مملکت آن‌ها شدند و چندین ایالت را با شهرهای مرو و هرات تصرف کردند و خراجی سالیانه بر ساسانیان تحمیل کردند. (حدود ۴۸۵ – ۴۸۳ میلادی) تا اینکه یک نسل بعد، هفتالیان در طی چند جنگ (حدود ۵۱۳ – ۵۰۳ میلادی) بیرون رانده شدند و سرانجام توسط خسرو یکم (انوشیروان)، شاهنشاه ساسانی، در ایران‌شهر شکست می‌خورند. 
-اگرچه هفتالیان، بعد از آمدنشان در حدود سال ۴۰۰ میلادی، برای مدت قریب به دوصد سال بر بخش‌های بزرگی از افغانستان فرمان راندند، اما از خود در افغانستان بجز چند بنا، آثاری زیادی به جای نمانده‌اند. دژهای سنگی و گلی و بالاحصار کابل و دیوارهای شهر بر روی تپه شیردروازه (متعلق به سده پنجم میلادی)، تومولی (کورگان‌ها و گورهای سنگی و گلی) در خارج از قندوز در فلات شاخ‌تپه متعلق به عصر هفتالیان هستند. 
-اگرچه منابع تاریخی از تخریب پایگاه‌های بودایی به‌دست هفتالیان خبر می‌دهند، اما به بامیان آسیبی زیادی نرسیده، در جاییکه دو تندیس بزرگ بودا به احتمال زیاد در اواخر حکومت هفتالیان بنا شده باشند. 
-
-نسخه‌های خطی که بین دهه‌های هشتاد تا اواخر نود میلادی از دوران هفتالیان و کوشان‌شاهان در افغانستان به‌دست آمده‌اند (که هم‌اکنون در کلکسیون دکتر دیوید خلیلی در لندن ��وجود هستند) نشان می‌دهند که هفتالیان زبان باختری (بلخی) را به خط یونانی (که از دوران کوشانیان به‌طور سنتی به عنوان خط اداری در این منطقه بکار می‌رفته) می‌نوشتند. در اسناد تازه‌کشف‌شده چندین لقب ترکی (از قبیل خاقان) آمده، که نشان می‌دهد که ترک‌های آسیای میانه احتمالا در مقام‌های حکومتی هفتالیان حضور داشتند. 
-از اسناد و سکه‌ها و شواهد بجای‌مانده از دوره هفتالیان، پیداست که آن‌ها در سال ۵۳۱ میلادی به‌دست ائتلافی از ترک‌های غربی و ساسانیان سقوط کرده‌اند. 
-اشاره‌های گرانبهایی به دوران پر هرج و مرج بعد از هفتالیان از هوان‌تسنگ (Xuán Zàng)، زائر چینی، که بین سال‌های ۶۳۰ تا ۶۴۴ به این منطقه سفر کرده‌بود، به جای مانده‌است. هوان‌تسنگ در سفر خود به کابل در زمستان سال ۶۴۴ میلادی این شهر را اینچنین توصیف کرده: 
-
-از این شواهد پیداست که آیین بودایی تا سده هفتم میلادی در بامیان، کابل، جلال‌آباد، و گندهارا رواج داشته و احتمالا بعد از اشاعه اسلام و حمله‌های نخست تازیان (اعراب) تا سده‌های هشتم و نهم دوام پیدا کرده‌است. 
-
-حدود ۵۵۰ – ۳۵۰ میلادی: هفتالیان (هون‌های سفید) از آسیای میانه به‌سوی جنوب می‌تازند، و شاهنشاهی ساسانیان و کوشانی‌ساسانیان را درهم می‌شکنند. 
-فرهنگ بودایی و هنر تندیس‌گری در بامیان، شترک و دیگر پایگاه‌ها علی‌رغم سقوط کوشانیان و نبردهای پیاپی دوام پیدا می‌کند. 
-ستیز بین هفتالیان، ساسانیان و کوشانی‌ساسانیان تا حدود ۵۵۰ میلادی ادامه می‌یابد؛ در این زمان، هفتالیان به‌دست گؤک‌ترکان آسیای میانه در شمال آمودریا (Oxus)، و ساسانیان در افغانستان که دوباره یورش آورده بودند، شکست می‌خورند؛ شورش‌های قبیله‌ای داخلی ادامه پیدا می‌کند. 
-
-بامیان: دو تندیس بزرگ از بودا در بامیان به بلندای ۵۵ متر و ۳۸ متر، تا قبل از آنکه توسط گروه بنیادگرای طالبان در سال ۲۰۰۱ تخریب شوند، بزرگ‌ترین تندیس‌های بودا و بلندترین مجسمه‌های سنگی در جهان به‌شمار می‌آمدند، و برای زمانی طولانی از جاذبه‌های اصلی گردشگری در افغانستان بودند. اطراف تندیس‌ها صدها مغاره وجود دارد که گفته می‌شود قبل از اسلام راهبان بودایی در آن‌ها مشغول عبادت و آموزش آموزه‌های بودایی بوده‌اند. شماری از این مغاره‌ها پر از نقاشی‌های مذهبی بوده و در بیشتر این نقاشی‌ها تصویر زنان و مردان نقاشی شده‌است. برخی از این نقاشی‌ها مربوط به لحظاتی از زندگی بودا می‌شود. گفتنی است بامیان در عهد باستان مرکز مهم بوداگرایی بوده، و با قرارگرفتن در قلب جاده ابریشم استراحت‌گاهی برای کاروان‌ها بوده و راهبان بودایی را از سرتاسر منطقه جذب می‌نموده‌است. معابد صخره‌ای متعددی در دره بامیان، در قلب رشته‌کوه‌های هندوکش، در مسیری صعب‌العبور واقع هستند، که سرزمین‌های باستانی کاپیسا و باختر را به یکدیگر متصل می‌کرده. در بامیان معابد بودایی وجود دارند که در آن پیکره‌های گلی رنگ‌آمیزی‌شده موجود بوده و احتمالا در سده سوم میلادی بنا شده و هنوز تا سده‌های هفتم و هشتم میلادی فعال بوده‌اند. این معابد از هنر ساسانیان ایران و بعدها از فرهنگ هندی گندهارا و پست-گوپتا تأثیر پذیرفته بودند. گمان می‌رود این نمادها توسط کیداری‌ها (بازماندگان کوشانیان) یا حتی هفتالیان ترویج داده‌شده باشند، و به‌گفته زائران چینی همچون هوان‌تسنگ، این‌ها بودائیانی زاهد و پارسا بودند. بر روی تپه‌ای مشرف به جنوب، دو فرورفتگی کنده‌کاری‌شده تندیس‌های بودا را دربرمی‌گیرند. داخل این فرورفتگی‌ها را نقش‌های مذهبی با هاله‌های نوری رنگین فراگرفته‌بود. در زیر تاق قوسی حافظ تندیس ۳۸ متری بودا، ایزد بزرگ خورشید، یا احتمالا همان میترا، جامه‌ای از خفتان و ردایی آویخته بر تن دارد، که در قسمت سقف آن دو ردیف از شاهان اهداکننده خیرات دیده می‌شود. در فرورفتگی‌های دیگر، پیکره‌های بوداسف (boddhisattva) با لنگ‌هایی (dhōtī) بر تن و شال‌هایی آویخته بر سر دیده می‌شوند. ساختار سقف تاق‌ها مشابه همتاهای آن در آسیای میانه است، درحالیکه قوس‌ها تقلیدی از معماری ایرانی است. تزئینات پایگاه‌های مجاور در ککراک و فولادی مشابه همتاهای خور در دوران واپسین بامیان هستند. 
-
-فندقستان: معبدی کوچک در مسیر بامیان است که تندیس‌های زیبای آن از گل نپخته رنگ‌آمیزی‌شده، با قدمت سده هشتم میلادی با ویژگی تأثیرپذیری از سبک‌های همزیست‌گونه متعدد ایرانی، هندی و آسیای میانه‌است. در این تندیس‌ها با سبکی ویژه از رئالیزم و خمشی فن‌ورانه، دوشیزه هندی دلربا دستش را بر دست یک شاهزاده محلی گذاشته که جامه‌ای ترک‌مانند بر تن دارد. نقاشی‌های بوداهای متین و بوداسف‌های سبک باروک با چهره و پوشاک عجیب که بیشتر برای پر کردن پانتئون (معبد رومی) مساعد بودند. معبد دیگر بودایی در غزنی در تپه‌سردار واقع است که قدمت آن به سده‌های سوم تا هشتم میلادی برمی‌گردد. یک هیئت ایتالیایی آثاری را کاوش کردند که نشان‌دهنده تأثیر سبک‌ها و فرهنگ‌های گوناگون ذکرشده بوده و بک مقایسه دقیق درونمایه‌ها کمک می‌کند. خشت‌های نپخته و گچی و تندیس‌های رنگ‌آمیزی‌شده و زراندودشده (طلایی‌رنگ) نمایانگر هنر تندیس‌نگاری هستند که به مطالعه تحول فرهنگ و گرایش‌های مذهبی طولانی‌مدت و گذر احیای بوداگرایی مهایانای اولیه و برهمن‌گرایی یاری می‌رساند. 
-
-کابل‌شاهان یا رتبیل‌شاهان
- (ترک‌شاهان-ح. ۸۵۰ – ۶۵۰ م. در حوزه‌های کابل، جلال‌آباد، غزنی و قندهار؛ ۸۰۰ – ۶۵۰ م. در حوزه بست) 
-
- (هندوشاهان-ح. ۱۰۰۰ – ۸۷۰ م. در جلال‌آباد؛ ۹۸۰ – ۸۷۰ م. در کابل؛ و ۹۶۰ – ۸۷۰ م. در حوزه غزنی) 
-
-دودمان‌های کابل‌شاهان، در بخش‌هایی از دره کابل (در شرق افغانستان) و ولایت قدیم گندهارا (شمال‌شرقی افغانستان، شمال پاکستان و شمال‌غربی هند) فرمانروایی می‌کردند. پایتخت آن‌ها در شهر کاپیسا و کابل بود. 
-کاربرد واژه شاهی لقب سلطنتی متداول در این منطقه بوده که در زمان‌های مختلف توسط هخامنشیان، باختریان، سکاها، کوشانیان و هون‌ها (هفتالیان)، و همچنین بین سده‌های ششم تا هشتم میلادی توسط شاهی‌های کابل و کاپیسا کاربرد می‌شده‌است. 
-تاریخ‌دانان دوره فرمانروایی شاهی‌های کابل و گندهارا را به دو دوره تقسیم می‌کنند: 
-ترک‌شاهان بودایی (پیش از سال ۸۷۰ میلادی)، 
-هندوشاهان (بعد از سال ۸۷۰ میلادی). 
-با اینکه منابع، شاهی‌ها را بازماندگان کوشانیان یا بازماندگان ترکان می‌خوانند، اما فرمانروایان شاهی کابل و کاپیسا به‌طور قطع از بازماندگان طبقه جنگجوی اشواکاها (Ashvaka) (بعقیده برخی از محققان، واژه افغان از این واژه برگرفته شده‌است) هستند. اشوکاها سالیان دراز تحت عنوان کمبوجه‌ها (Kamboja) در مناطق شمال و جنوب هندوکش می‌زیستند. 
-
-حدود ۶۵۰ – ۵۰۰ میلادی: در گردیز و کابل، کابل‌شاهان بر تکه‌هایی از جوامع بودایی، هندو و زرتشتی فرمانروایی می‌کنند. شاهی‌ها چند فرهنگی و پرمدارا با تمام عقیده‌ها گوناگون هستند، و تنها وقتی‌که از سوی تازیان (عرب‌ها) از سوی ایران (۶۴ – ۶۵۲ میلادی) و ترکان مسلمان از سوی آسیای میانه (سده هشتم میلادی) تهدید می‌شوند به نبرد و دفاع از خود می‌پردازند. زمانی‌که درهم‌شکسته می‌شوند، به‌سوی گندهارا و پنجاب عقب‌نشینی می‌کنند. 
-
-اعراب
- (۶۵۰ – ۸۰۰ م. در سیستان؛ و ۸۲۱ – ۶۵۰ م. در هرات) 
-
-حمله تازیان (اعراب) مسلمان به افغانستان بفاصله کوتاهی پس از رحلت محمد (۶۳۲ م)، در دوره خلافت خلفای راشدین (۶۶۱ – ۶۳۲ م) صورت گرفت. 
-سپاهیان عرب پس از شکست دادن ساسانیان در جنگ قادسیه (۶۳۶ م) و جنگ نهاوند (۶۴۲ م) بسوی شرق تاختند. 
-تازیان که شکست‌ناپذیر بنظر می‌رسیدند، سرسختانه بسوی سرزمین ناهموار و سنگلاخی افغانستان، که به اعراب بیابان‌گرد تازگی داشت، به پیش رفتند و با مقاومت قبایل سرسخت این سرزمین مواجه شدند. مقاومت مردمان سرسخت بومی این سرزمین مانع جدی برای اعراب بیابان‌گرد بود. بدین ترتیب، پیشرفت سریع و طوفان‌گونه اسلام، در این سرزمین که از طریق قندهار و غزنی به سوی قلب افغانستان پیش می‌رفت، به پیشرفتی کند و سخت تبدیل شد، به‌طوری‌که هر فرسخ پیشروی آنان به‌شدت با مقاومت مردمام بومی مواجه می‌شد، و نبرد پشت نبرد تازیان دفع می‌شد، و شهرهایی هم که فتح شده‌بودند دوباره علیه تجاوز و حمله تازیان بیابان‌گرد شورش می‌کردند. 
-کابل‌شاهان (رتبیل‌شاهان یا هندوشاهان) در کابل رهبری مقاومت را بر عهده داشتند. اهمیت شهر کابل در عهد فرمانروایی این دودمان از کاپیسا پیشی گرفته بود. رتبیل‌شاهان و مردم بومی کابل آنچنان قهرمانانه در مقابل حمله تازیان دفاع کردند که استثمار آنان جوهره داستان‌های قهرمانی در ادبیات اسلامی شد. در این میان، ایستادگی چندین شبانه روزه جوانی بنام رستمداد کابلی در برابر محاصره تازیان حائز اهمیت است. 
-سرانجام کابل پس از محاصره یک ساله، در سال ۶۶۴ میلادی توسط متجاوزین عرب فتح شد. نافرمانی سرسختانه کابلی‌ها، تازیان را به واکنش متقابل وامی‌داشت و بدین‌ترتیب در شهر چندین درگیری رخ داد. کابل تنها پس از محاصره‌شدن‌های طولانی، و بدبیاری‌هایی چون افتادن یک فیل زخمی در مابین دروازه شهر، که مانع بستن آن می‌شد، تسلیم شد. سرانجام، تازیان خشمگین، سپاهی را آماده نمودند که به دلیل تجهیزات باشکوهش، سپاه طاووس (جیش الطواویس) نامیده شد. رتبیل شاهان در گردنه‌ای بین کابل و غزنی با سپاهیان عرب به سختی جنگیدند و در نهایت شکست درین جنگ نصیب اعراب گردید. 
-ابوریحان بیرونی، تاریخ‌دان عهد غزنویان، در گزارشی از سفرش به هند در کتاب تحقیق ماللهند، از ایستادگی کابل‌شاهان با دیده حرمت نگریسته: 
-
-این شاهزادگان نجیب برای دوصد سال ایستادگی کردند. در این مدت مسلمانان سرزمین‌های مجاور، یعنی هرات، سمرقند، و کاشغر را در شمال، و سیستان را در جنوب‌غرب فتح کرده بودند و حکمرانان عرب در اواخر سده هشتم میلادی فرمان می‌راندند. کابل هم مناطق وسیعی از قلمروش را به هرات باخته بود، و در کابل یک مأمور عرب به باج‌های پرداخته‌شده به خلفای بغداد رسیدگی می‌کرد. بدین‌ترتیب شاهزادگان کابل با پرداخت باج که همیشه هم صورت نمی‌گرفت توانستند سرزمین خویش تا آمدن یعقوب لیث صفاری، از چنگال تازیان محافظت کنند. 
-
-۶۵۲ م��لادی: تازیان (اعراب) ابتدا هرات، پوشنگ و بادغیس را تصرف کرده، و سپس به سوی قلب هندوکش پیشروی می‌کنند، اما با مقاومت شدید قبایل مواجه می‌شوند. 
-
-جستارهای وابسته
-باستان‌شناسی افغانستان
-فرهنگ افغانستان
-موزیم ملی افغانستان
-جاده ابریشم
-خلاصه تاریخ افغانستان
-
-معادل‌های انگلیسی
-
-پانویس
-
-در الفبای آوانگاری بین‌المللی به ترتیب: Airyana Vaēǰah, Gava, Mōuru, Bāxδī, Nisāya, Harōiva, Vaēkərəta, Urvā, Xnənta, Haraxᵛaitī, Haētumant, Raγa, Čaxra, Hapta Həndu, Raŋhā
-در نوشته‌های بازمانده از سال‌های واپسین شاهنشاهی ساسانیان در بندهشن (۱۲ – ۲۹) به صورت ایران-ویز آمده و بندهشن آن را در غرب امپراتوری ایران آن زمان آورده‌است، در منطقه آدربایگان؛ ولی نظر به فرگرد یکم وندیداد اوستا روشن است که ایرینه‌وئجه می‌بایست در مشرق ایران باستان، در مجاورت سغد، مرو، بلخ و… بوده باشد که بلافاصله بعد از آن می‌آیند. 
-نام بیشتر پایتخت‌ها و ساتراپ‌ها به یونانی یا لاتین هستند و نام پارسی باستانی یا محلی آن‌ها معلوم نیست. 
-
-منابع
-مهدیزاده کابلی، درآمدی بر تاریخ افغانستان، قم: نشر صحافی احسانی، چاپ اول - زمستان ۱۳۷۶ خورشیدی. 
-مهدیزاده کابلی، افغانستان پیش از تاریخ، مشهد: انتشارات نوند، چاپ اول - زمستان ۱۳۸۲ خورشیدی. 
-افغانستان در مسیر تاریخ، نوشته میر غلام محمد غبار
-افغانستان در پنج قرن اخیر، نوشته میر محمد صدیق فرهنگ
-تاریخ افغانستان، نوشته احمدعلی کهزاد، استکهلم: ۱۳۸۱ خورشیدی
-دانشنامه ایرانیکا
-دانشنامه بریتانیکا (Afghanistan. " Encyclopædia Britannica. Encyclopaedia Britannica Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, ۲۰۱۰.) 
-گنجینه پنهان افغانستان از موزیم ملی، کابل (F. , Cambon, P. , ۲۰۰۸، AFGHANISTAN Hidden Treasures from the National Museum, Kabul, page ۵۶ , Washington, National Geographic,) 
-افغانستان: یک تاریخ هزاران ساله (عنوان اصلی به فرانسوی: Afghanistan, une histoire millénaire)، انتشارات موزیم گیمه، ۲۰۰۲، پاریس
-بناهای افغانستان: تاریخ، باستان‌شناسی و معماری (عنوان انگلیسی: The Monuments of Afghanistan: History. Archaeology and Architecture)، نوشته وارویک بال (Warwick Ball)، انتشارات I. B. TAURIS، نیویورک، ۲۰۰۸،. 
-افغانان (عنوان انگلیسی: the Afghans)، نوشته ویلم فوگل‌سنگ (Willem Vogelsang)، انتشارات WILLEY-BLACKWELL، سال ۲۰۰۸، هنگ‌کنگ، 
-کاتالوگ موزیم ملی افغانستان، ۱۹۸۵ – ۱۹۳۱ (Catalogue of the National Museum of Afghanistan, ۱۹۳۱ - ۱۹۸۵)، نوشته فرانسین تیسو (Francine Tissot)، انتشارات یونسکو، ۲۰۰۶
-الفنستون، بیان سلطنت کابل (افغانان)، ترجمه آصف فکرت، مشهد. 
-
-پیوند به بیرون
-افغانستان: یک تاریخ هزاران ساله (عنوان اصلی به فرانسوی: Afghanistan, une histoire millénaire)، انتشارات موزیم گیمه، ۲۰۰۲، پاریس
-دانشنامه آریانا
-دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، سرواژه «افغانستان» 
-
-تاریخ افغانستان
-تاریخ افغانستان پیش از اسلام
-تاریخ باستان افغانستان
-تاریخ پاکستان
-فرهنگ در افغانستان
-محوطه‌های باستان‌شناختی در افغانستان
-بوداگرایی در افغانستان
-آیین هندو در افغانستان
-بخارا پنجمین شهر بزرگ ازبکستان و مرکز ولایت بخارا است. شهر بخارا در جلگه واقع در مسیر پایینی رود زرافشان و کنار کانال شاهرود (شهر رود) واقع است. جمعیت این شهر براساس برآورد سال ۲۰۱۷ حدود ۲۷۲ ٬ ۰۰۰ نفر بوده‌است. 
-
-بخارا (همراه با سمرقند) یکی از دو شهر بزرگ تاجیک‎نشین و فارسی‌زبان ازبکستان است. مردم بخارا تا امروز نیز به زبان فارسی با گویش ویژه آسیای مرکزی که امروزه به زبان فارسی تاجیکی معروف شده ��خن می‌گویند که برخی منابع میزان فارسی‌زبانان این شهر را ۹۰ ٪ هم یاد کرده‌اند. ازبک‌ها و یهودیان بخارایی هم در بخارا زندگی می‌کنند. 
-
-بخارا از کهن‌ترین شهرهای فرارود است که خود شهر بیش از ۲ ٬ ۵۰۰ سال پیشینه دارد ولی پیشینه ماندن انسان‌ها در محلی که این شهر بر آن بنا شده به هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. بخارا در کنار جاده ابریشم قرار گرفته و کامل‌ترین نمونه یک شهر در سده‌های میانی در منطقه آسیای مرکزی به‌شمار می‌رود که نمای تاریخی باستانی آن تا اندازه زیادی دست‌نخورده مانده‌است. از مهم‌ترین بناهای تاریخی واقع در آن آرامگاه امیر اسماعیل سامانی که از شاهکارهای معماری مسلمانان در سده دهم میلادی به‌شمار می‌رود و شمار زیادی مدرسه متعلق به سده هفدهم میلادی است. هسته تاریخی مرکزی بخارا در فهرست میراث تاریخی جهانی بشر یونسکو به ثبت رسیده‌است. 
-
-پنبه و آلو از مهم‌ترین دستاوردهای کشاورزی بخارا به‌شمار می‌آیند، چنان‌که آلوبخارا در ایران به گونه کامل شناخته شده‌است. 
-
-نام‌شناسی
-درباره نام بخارا نظرها متفاوت است. بعضی برآنند که بخارا به معنای پرستشگاه است که در زبان سانسکریت به صورت «ویهارا» آمده‌است. جوینی بخارا را مجمع بزرگان هر دین نامیده و بخارا را مشتق از «بخار» دانسته‌است. در باور وی این واژه به واژه بت‌پرستان اویغور و ختای نزدیک است که معابد ایشان را بخار گویند و در زمان گذشته نام شهر بمجکث بوده‌است. به گفته فرای: شهری به نام بخار در ایالت بیهار هند وجود داشت که ریشه هر دو نام را ویهارا گفته‌اند که بر معابد بودایی گفته می‌شود. احتمال دیگر آن است که نام بخارا برگرفته از بخارک سغدی باشد. 
-
-چینیان از سده پنجم آن را «نومی» نوشته‌اند که با نام نومیجکت مشهور در دوره اسلامی همخوانی دارد. بخارا که نام چینی آن را «بوخو» نوشته‌اند نخستین‌بار به احتمال در نوشته هسیوآن تسانگ جهانگرد بودایی چینی که در ۶۲۹ م از بخارا دیدن کرده، آمده‌است. 
-
-مقدسی بنابر گفته‌ای ریشه نام بخارا را «کوه خوران» نوشته که گویا «ه» و «و» را برای تخفیف انداخته‌اند که «کخارا» شد. سپس «ک» را به «ب» بدل کردند تا ریشه‌اش از مردم پنهان ماند. 
-
-بر سکه‌های مسین بخارا این نام به گونه «پوخار» آمده‌است. «رویداد نامه مسیحی سغدی» عنوان پارسی «خواتو» را در مورد بخارا به کار برده که به معنای خدا و بزرگ است و حالت جمع آن در متون بودایی به گونه «گودائوته» (= قوقائوته) آمده‌است. عنوان فرمانروایان بخارا، بخار خدات (سغدی: بوکارکودات) بود، که بخار خدات را متأثر از زبان عربی، و اصل آن را بخار خدا دانسته‌است). عنوان سغدی «گو» (= قو) از کهن‌ترین عنوان‌های آسیای مرکزی است که پیش از سده چهارم بر سکه‌های ساخته‌شده در بخارا دیده شده‌است. بر سکه‌های مسین بخارا نخست واژه «پوخار» و در سمت چپ آن عنوان «گو» نوشته شده‌است واژه پوخار را می‌توان برآمده از واژه سغدی «فوخار» به معنای نیکبخت دانست. گرشویچ و هنینگ آن را گونه‌ای از واژه «فرخ» در پارسی میانه دانسته‌اند. در متن‌های سغدی مسیحی «فوخار» به معنای فرخ صورت دیگری از واژه یاد شده در پارسی میانه‌است. 
-
-بخارای شریف از لقب‌های بخارا است که به دلیل وجود مراکز فقهی و فرهنگی فراوان و حضور بزرگان دینی بسیار در آن این عنوان بدان گفته می‌شود. 
-
-تاریخچه
-
-یافته‌های باستان‌شناسی و وجود اشیایی از دوره مفرغ، نشانه‌ای بر وجود زیستگاه‌هایی در بخارا طی هزاره دوم پیش از میلاد است. در عهد باستان، ایرانیان در اطراف رود زرافشان جایگاه‌ها و شهرهایی داشتند. در واقع بخارا یکی از آبادی‌های بی‌شماری بوده که در دهانه رود زرافشان واقع‌شده بودند. مدرکی وجود ندارد که در آن دوران رود زرافشان به آمودریا رسیده باشد در نتیجه می‌توان تصور کرد که در هزاره نخست پیش از میلاد با استفاده از تکنیک‌های آبیاری آن زمان جمعیت در حال افزایشی در این منطقه سکونت داشته‌اند که از آب زرافشان برای گسترش زمین‌های قابل کشت این آبادی‌ها استفاده می‌کردند. نام واحه بخارا در کتیبه داریوش در بیستون، «تاریخ» هرودت و نیز در اوستا نیامده‌است. می‌توان چنین تصور کرد که بخارا در در روزگار هخامنشیان جزو ساتراپ‌نشین سغدیانا (سغد) بوده‌است. در سال ۳۳۰ ق. م. در تصرف اسکندر مقدونی درآمد. بعد جزء دولت یونانی باختری گردید. در اواخر سده ششم م. ترکان بیابانگرد آن را متصرف شدند و در سده هفتم چینی‌هادر سال ۷۰۵ م. همین‌طور سلسه‌های ساسانیان و اشکانیان نیز در دوره باستان بر بخارا حکومت کردند. اعراب آن را تصرف کردند و تا سده نهم در تصرف خلفای اموی و عباسی بود. 
-
-سکه‌هایی با نوشته‌های به زبان سغدی بخارایی (هم‌ریشه با زبان پارسی) و با الفبایی آرامی (خط عربی و فارسی نیز ریشه‌ای آرامی دارد) متعلق به سده چهارم و پنجم میلادی به در این منطقه کشف شده‌است. 
-
-دوران خلافت اسلامی
-همزمان با ظهور اسلام در فرارود، در بخارا زنی حکومت می‌کرده‌است که نام او در تاریخ‌نامه‌ها نمانده‌است. به نوشته تاریخ بخارا هنگامی‌که بخارا-خداه (فرمانروای بخارا) که بیدون نام داشت، درگذشت، «از وی پسری شیرخواره ماند نام او طغشاده». به‌همین دلیل، مادر طغشاده که زنی بسیار نیرومند بود، به جانشینی از فرزندش زمام امور بخارا را به دست گرفت. 
-
-در سال ۵۳ ه. ق. عبیدالله بن زیاد از سوی معاویه والی خراسان شد. ملکه بخارا در سال ۵۴ قمری یعنی در آن هنگام که عبیدالله بن زیاد برای گرفتن شهر بخارا آماده می‌شد از ترکان ساکن در پیرامون قلمرو خویش کمک خواست. وی در حالی‌که در انتظار نیروی کمکی ترکان به سر می‌برد، با شگردی مناسب، حمله عبیدالله بن زیاد را به مدت دو هفته به درنگ انداخت. خاتون بخارا و حامیان ترک او جنگ‌های بسیاری با مسلمانان به رهبری عبیدالله بن زیاد داشتند ولی سرانجام کاری از پیش نبردند و ملکه بخارا پس از پراکندگی سپاهیان به ارگ شهر بازگشت. در میان غنایم بسیاری که در این نبرد به دست مسلمانان افتاد جورابی زرین و مرصع به جواهر از آن ملکه بخارا بود که دویست هزار درهم ارزش داشت. 
-
-با آن‌که مسلمانان در نبرد با سپاهیان فرمانروای بخارا پیروزی‌های مهمی به دست آوردند، شهر بخارا همچنان در برابر سپاه عبیدالله بن زیاد ایستادگی می‌کرد. سرانجام، ملکه بخارا با فرستادن نمایندگان خویش به نزد عبیدالله بن زیاد، امان خواست و براساس مفاد پیمان دوستی میان طرفین مقرر گردید که خاتون بخارا سالیانه یک‌میلیون درهم (به عنوان هزینه آشتی) به عبیدالله بن زیاد بپردازد. 
-
-از امیران سامانی تا امیران منغیت
-
-بخارا تا اوایل قرون‌وسطی مقام و منزلت خویش را حفظ نمود ولی فتنه مغول بر سر آن نیز فرود آمد و به باد غارت رفت و با خاک یکسان گردید و مدتی بیش از یک قرن در حال خرابی و نکبت باقی ماند. در اوایل قرن هشتم که ابن بطوط�� از آن شهر دیدن کرد در حومه شهر که آن را فتح‌آباد می‌گفتند منزل داشت و در آن زمان قسمت عمده مدارس و مساجد و بازارها بر همان حال خرابی پس از هجوم مغول باقی بود. در پایان قرن هشتم چون امیر تیمور سمرقند را دارالملک خویش ساخت بخارا نیز که هم‌عنان سمرقند بود آبادی و اهمیت گذشته‌اش را به دست آورد. 
-
-بخارا از بزرگ‌ترین شهرهای فرارود و یکی از کانون‌های دانش و ادب ایران پس از اسلام است. از ۸۹۲ م. تا ۹۹۹ م. پایتخت سامانیان بود. در ۱۰۲۷ سلجوقیان آن را تصرف نمودند. در ۱۲۱۹ توسط چنگیز فتح و ویران شد و در ۱۳۸۳ در تصرف تیمور لنگ درآمد. بعد در ۱۵۰۵ در تصرف ازبکان که از نوادگان تیمور بودند (شیبانیان) و به عنوان پایتخت خانات بخارا درآمد، نادرشاه افشار در ۱۷۴۰ میلادی این منطقه را به تصرف خود درآورد ولی با مرگ او حکومت دوباره به ازبکان شیبانی رسید و در نیمه‌های سده نوزدهم میلادی روس‌ها با غلبه بر خان بخارا آن را پیوست امپراتوری خود کردند. پس از آن اگرچه خان بخارا حاکم تشریفاتی این شهر بود ولی در حقیقت جزئی از خاک روسیه به‌شمار می‌رفت. 
-
-نخستین روزنامه فارسی آسیای میانه با نام بخارای شریف در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در بخارا منتشر شد. دیگر روزنامه‌های نخستین بخارا که به فارسی تاجیکی بود، سمرقند، آیینه، صدای فرغانه و صدای ترکستان بودند. همچنین در ابتدای سده بیستم، در قلمرو بخارا به دنبال تلاش‌های معارف پروران، نهضت تجدد گرایان ظهور کرد که با نام‌های بخاراییان جوان و جدیدها مشهور شد. 
-
-حکومت شوروی‌ها
-
-با انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ در روسیه، سوسیالیست‌ها در آسیای میانه به قدرت رسیده و جمهوری شوروی خلق بخارا را تأسیس کردند که بیشتر بخش‌های ازبکستان و تاجیکستان کنونی را در قلمرو خود داشت. آکادمیسین محمد جان شکوری در کتاب فتنه انقلاب در بخارا با استناد به داده‌های تاریخی و دانسته‌های خود می‌گوید که آنچه روز ۲ سپتامبر ۱۹۲۰ در بخارا اتفاق افتاد، انقلاب نبود، بلکه تعرض روسیه همراه با بلوای بلشویکهای پان‌ترکیست بود که کمر فرهنگ ایرانی منطقه را شکست. در سال ۱۹۲۴ میلادی تقسیمات کشوری آسیای میانه تغییر گرد و بخارا جزئی از جمهوری شوروی ازبکستان اعلام شد، هرچند تاجیک‌ها به این تقسیم‌بندی معترض بوده و خواهان پیوستن بخارا و سمرقند به جمهوری تاجیکستان شده بودند. 
-
-پس از شوروی
-دولت ازبکستان با سیاست فارسی‌ستیزی خود همچنان محدودیت‌های آموزشی و رسانه‌ای سختی ضد زبان فارسی پیاده کرده‌است. 
-
-جغرافیا
-
-اقلیم
-بخارا زمستان‌های بسیار سرد و تابستان‌های بسیار گرمی دارد. میانگین بارش سالانه شهر بسیار پایین است. دمای هوا در مرداد ماه به اوج خود (نزدیک ۵۰ درجه سلسیوس) می‌رسد. 
-
-مردم‌شناسی
-ساکنان اصلی بخارا تاجیکان هستند. تا آغاز سده بیستم بخارا محل سکونت یهودیان بخارایی بود که از دوره‌های کهن ساکن این شهر بودند. بیشتر این یهودیان بین سال‌های ۱۹۲۵ تا ۲۰۰۰ میلادی به اسرائیل و ایالات‌متحده کوچ کردند. پس از کوچ اجباری اهالی مرو به امیرنشین بخارا در ۱۲۰۰ هجری توسط شاه مرادخان حاکم منغیت بخارا به ایشان اجازه ورود به شهر بخارا داده نشد. ایرانیان بیرون از دروازه‌های بخارا سکونت گزیدند و کوچه خاص ایرانی‌ها را بنیاد نهادند. با گذشت سال‌ها همین مردم وارد بخارا شدند. این مردم که در بخارا به ایرانیان مشهورند در عین حفظ ارتباطشان با تاجیکان فرهنگ خو�� را نیز حفظ کرده‌اند به گونه‌ای که در فیلارمونی بخارا گروه ویژه موسیقی خود (موسیقی مروگی) را دارند. 
-
-بخارا در اساطیر
-
-در بعضی نوشته‌های اساطیری کهن بخارا دیه و جایگاه پادشاهان بوده که گویا افراسیاب آن را بنا کرده‌است. پس از آن، به صورت شهر درآمد و پادشاهان در فصل زمستان بدین شهر می‌آمدند. مغان گفته‌اند که در بخارا آتشکده‌ای برپا بود و گویا گور افراسیاب به دروازه آتشکده بر در شهر بخارا بوده‌است. 
-اسطوره پیر شالیار نیز با بخارا پیوند دارد. گفته می‌شود دختر حاکم بخارا که بیمار شده و زبانش بند آمده بود، چون حکایت پیر شالیار را می‌شنود به سوی هورامان می‌رود و در نزدیکی آن جا از کرامات پیر شفا می‌یابد. در واقع مراسم پیر شالیار که امروزه در هورامان برگزار می‌شود سال روز عروسی دختر حاکم بخارا با پیر شالیار است. 
-
-جایگاه بخارا در فرهنگ فارسی‌زبانان
-سامانیان که می‌خواستند امپراتوری ساسانی را زنده کنند در اندیشه تبدیل بخارا به تیسفونی دیگر بودند. از این رو بود که به پیشگامی اسماعیل سامانی کوشیدند تا بخارا را پایگاه زبان، هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی سازند. بخارای سامانیان رفته‌رفته در فرهنگ با بغداد به رقابت پرداخت در این باره بیتی منسوب به رودکی است: 
-
-امروز به هر حالی، بغداد بخاراست / کجا میر خراسان است، پیروزی آنجاست. 
-
-مولانا: 
-
-ز دی بگذر سبک برپر که نی جان بهاری تو / بخارای جهان جان که معدنگاه علم آن است. 
-
-ابوسعید ابوالخیر: 
-
-باد که از سوی بخارا به من آید / با بوی گل و مشک و نسیم سمن آید
-
-حافظ: 
-
-اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را / به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را
-
-نقش بخارا در فرهنگ فارسی‌زبانان تنها به دوران کهن محدود نمی‌شود، در دوران معاصر نیز می‌توان این نقش پررنگ را مشاهده کرد. بخارا محل انتشار یکی از نخستین روزنامه‌های فارسی‌زبان با نام بخارای شریف است. اهمیت این روزنامه به اندازه‌ای است که صدرالدین عینی پس از بنیادگذاریش نوشته بود که تاجیکان در روز ۱۱ مارس صاحب زبان خود شده‌اند. صدرالدین عینی شاعر نوگرای اهل بخارا یکی از نخستین سرایندگان شعر نو فارسی است پنج سال پیش از آنکه نیما افسانه (که مبدأ شعر نو فارسی شناخته می‌شود) را بسراید عینی در همان وزن شعری سروده به نام مارش حریت. هم‌چنین از سال ۱۳۷۷ دو ماهنامه‌ای به نام بخارا به سرپرستی علی دهباشی در تهران منتشر می‌شود که به ادبیات و هنر ایران و جهان می‌پردازد. 
-
-آموزشگاه نگارگری بخارا
-
-با فروپاشی مکتب نگارگری هرات در بخارا شیبانیان روی کار آمدند. اینان با الگوبرداری از تیموریان به تشویق هنرمندان پرداختند و شماری از هنرمندان آموزشگاه هرات را به کار گرفتند، این هنرمندان به تصویرپردازی و نویسندگی کتاب‌های گوناگون پرداختند و کم‌کم آموزشگاه بخارا را بنیان گذاشتند. 
-
-بزرگان و مشاهیر بخارا
-
-در سده‌های دوم و سوم هجری (۸ و ۹ میلادی) بغداد بزرگ‌ترین حوزه علمی مسلمانان و تنها مرکز علوم عقلی در محدوده ممالک اسلامی به‌شمار می‌رفت. پس از بغداد حوزه‌های دیگری در جهان اسلام پدید آمدند که ماوراءالنهر یکی از آن‌ها بود و بخارا به گونه‌ای یکی از مراکز علمی ماوراءالنهر درآمد. در فهرست زیر، نام برخی از بزرگان و مشاهیر اسلامی که در بخارا زاده شده یا زیسته‌اند آمده‌است: 
-
-محمدجان شکوری بخارایی
-ابوعبدالله ابن ابی‌حفص، فقیه بزرگ بخارا
-��بن‌سینا
-ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی مؤلف کتاب‌های آیین، المسالک و الممالک و بسیاری کتب دیگر وزیر سامانیان در بخارا بود که ابن فضلان او را شیخ‌العمید نامیده، و در بخارا با او دیدار داشته‌است. 
-بلعمی مترجم تاریخ طبری از وزیران دولت سامانی
-رودکی از بزرگان پیشگام فرهنگ و ادب فارسی
-ابوشکور بلخی از بزرگان پیشگام ادب فارسی
-ابوالفتح بستی
-ابوبکر بن احمد بن حامد فقیه
-عبدالعزیز بن احمد بن صالح حلوانی امام حنفیه بخارا
-قاضی عبدالرزاق ترکی
-جوهری زرگر
-عمعق بخارایی
-سوزنی سمرقندی
-حسن بن علی قطان مروزی
-محمد بن جعفر نرشخی
-ابونصر احمد بن محمد نصر قباوی
-محمد بن محمد عوفی
-محمد بن احمد حسینی مورخ اخباری و از اکابر علم حدیث که کتاب القول الجلی فی ترجمه ابن تیمیه
-محمد بخاری از محدثان مشهور
-ابوالطیب محمد بن علی بخاری
-عبدالله بن محمد مسندی جعفی
-ابوزکریا عبدالرحیم ابن احمد تمیمی بخاری
-محمد بن احمد بن سلیمان الغنجار بخاری
-احمد بن علی بن عمرو سلیمانی بیکندی
-عبدالرحمان بن محمد بن حمدون
-عزیزالدین نسفی
-سیف‌الدین باخرزی و نواده‌اش ابوالمفاخر باخرزی که در بخارا مدفونند. 
-بهاءالدین محمد نقشبندی
-علاء منجم بخاری
-عبدالرحمان مشفقی ملک‌الشعرا
-محمدبن اسماعیل حافظ بخاری
-حمویه صاحب طواویس
-سیفی بخاری
-
-اماکن و ابنیه تاریخی
-
-بخارا شهر و سرزمین موزه‌ها و در واقع موزه‌ای است در فضای باز که آن را مرواریدی بر تارک آسیای مرکزی نامیده‌اند. در فهرست زیر، نام برخی از اماکن و ابنیه تاریخی بخارا آمده‌است: 
-
-ارگ بخارا
-بالاحوض (سده ۱۸ تا ۲۰) 
-آرامگاه سامانی (سده‌های ۹ تا ۱۰) 
-قبرستان چشمه ایوب (۱۳۸۰ یا ۱۳۸۴ – ۱۳۸۵) 
-مدرسه عبدالله‌خان (۱۵۹۶ / ۹۸) 
-مدرسه مادر خان (۱۵۵۶ / ۵۷) 
-مسجد بلند (سده ۱۶) 
-مجموعه گاوکشان (مسجد، مناره، مدرسه) (سده ۱۶) 
-خانقاه زین‌الدین‌خواجه (۱۵۵۵) 
-مجموعه پای‌کلان (سده‌های ۱۲ تا ۱۴) 
-مجموعه لب حوض (سده‌های ۱۶ تا ۱۷) 
-مدرسه کاکل‌داش (۱۵۶۸ / ۶۹) 
-خانقاه نادر دیوانبیگی (۱۶۲۰) 
-مدرسه الغ‌بیگ (۱۴۱۷) 
-مدرسه عبدالعزیزخان (۱۶۵۲) 
-مسجد بالاحوض (۱۷۱۲) 
-آرامگاه سیف‌الدین باخرزی (نیمه دوم سده ۱۳ - سده ۱۴) 
-آرامگاه بیانقلی‌خان (نیمه دوم سده ۱۴ – ۱۵ یا ۱۶) 
-مسجد نمازگاه (سده ۱۲ تا ۱۶) 
-خانقاه فیض‌آباد (۱۵۹۸ / ۹۹) 
-مدرسه چهارمنار (۱۸۰۷) 
-ستاره ماه‌خاصه، سرای امیر بخارا (پایان سده ۱۹، آغاز سده ۲۰) 
-چهاربکر (محل خاکسپاری خاندان شیخ جبیره) (۱۵۶۰ / ۶۳) 
-
-شهرهای خواهرخوانده
-
-جستارهای وابسته
-
-خانات بخارا
-سمرقند
-ازبکستان و زبان فارسی
-مکتب بخارا
-
-منابع
-تاریخ تحولات فرهنگی بخارا از زبان محمد جان شکوری
-دانشنامه ایران
-دانشنامه ایرانیکا
-تاریخ بخارا
-ناظم الاطباء
-قاموس الاعلام ترکی
-بخش اماکن تاریخی: ویکی‌پدیای ازبکی. 
-
-پیوند به بیرون
-سفرنامه ترکستان و ایران - قسمت پنجم: آخرین وقایع بخارا و حرکت از بخارا
-بازارهای بخارا
-سیمای بخارا در دوره سامانیان
-ساختار شهر بخارا در سده چهارم به روایت متون عربی و پارسی
-بخارا گهواره تمدن اسلامی: گزارش اختصاصی و مستند از شهر بخارا و مسجد و مدرسه معروف و تاریخی پوی کالیان
-ای بخارا دیر زی
-بخارای شریف
-بخارا (دانشنامه جهان اسلام) 
-
-
-ازبکستان
-برندگان جایزه آقا خان
-تاریخ ایران باستان
-جوامع تاریخی یهودیت
-شهرهای آسیای میانه
-شهرهای راه ابریشم
-شهرهای سغد
-شهرهای سغدی
-شهرهای فرارود
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در هزاره ۱ (پیش از میلاد) 
-مناطق مسکونی در ازبکستان
-مناطق مسکونی در ولایت بخارا
-میراث جهانی یونسکو در ازبکستان
-مکانیک یا سازوکارشناسی یکی از شاخه‌های فیزیک است که به مطالعه حرکات ماده و نیروهایی که باعث آن حرکات می‌شود اقدام می‌کند. دانش مکانیک که بر مبانی متعددی هم‌چون زمان، مکان، نیرو، انرژی و ماده بنا گردیده است، در مطالعه تمام شاخه‌ها و شعبه‌های فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و مهندسی به کار گرفت می‌شود'''
-
-مکانیک
-مقاله اصلی: مکانیک کلاسیک
-
-مکانیک (یا مکانیک نیوتنی) بیان ریاضی حرکت و نیرو در پدیده‌های ماکروسکپی طبیعت است. کارهای دانشمندانی مانند تیکو براهه و کپلر و گالیله و به‌ویژه نیوتن این دانش را برپایه‌های نظری قرارداد. بعدها نیز دانشمندانی مانند، دلامبر، لاگرانژ، همیلتون و ژاکوبی فرمولبندی‌های جدیدی از این مبحث ارائه دادند. 
-
-شاخه‌ها
-مکانیک کلاسیک به دو شاخه استاتیک و دینامیک تقسیم می‌شود که استاتیک بررسی نیروهای اجسام ایستاده است و دینامیک حرکت ذرات را بررسی می‌کند. در حالت کلی حرکت یک‌ذره از دو دیدگاه مختلف می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد به بیان دیگر می‌توان گفت، به طور کلی دینامیک که در آن حرکت اجسام مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد، شامل دو قسمت سینماتیک و سینتیک است. در بخش سینماتیک از علت حرکت بحثی به میان نمی‌آید و حرکت بدون توجه به عامل ایجادکننده آن بررسی می‌شود و حرکت بحث بیشتر جنبه هندسی دارد. در بخش سینتیک دلایل حرکت اجسام که همان نیروهای وارد بر جسم پویاست، بررسی می‌شود. 
-
-مکانیک کوانتومی
-مقاله اصلی: مکانیک کوانتومی
-
-با آن‌که مکانیک کلاسیک توصیف دقیقی از پدیده‌های ماکروسکپی در سرعت‌های بسیار کمتر از سرعت نور به‌دست می‌دهد و در پدیده‌های روزمره وسیله اصلی کار مهندسان و فیزیک‌دانان است، در توضیح پدیده‌های مربوط به سرعت‌های زیاد (نزدیک به سرعت نور) و پدیده‌های میکروسکپی به‌کار نمی‌آید. در قرن بیستم برای رفع این اشکالات رشته مکانیک کوانتومی به‌وجود آمد. پدیده سرعت‌های زیاد را اینشتین با نظریه نسبیت خود توجیه کرد ولی برای حل مشکلات پدیده‌های میکروسکوپی به قوانین و نظریه‌های کاملا جدیدی احتیاج داریم که در مجموع مکانیک کوانتومی را تشکیل می‌دهند. 
-
-جستارهای وابسته
-مکانیک نیوتنی
-مکانیک لاگرانژی
-مکانیک همیلتونی
-مهندسی مکانیک
-مکانیک کلاسیک
-مکانیک کوانتومی
-
-منابع
-مکانیک طراحی جامدات
-مکانیک سیالات کوروش رونما
-
-Ya. G. Panovko: Elements of the applied theory of elastic vibration. , Nauka, Moskau ۱۹۹۰
-Y. C. Fung, «A First Course in CONTINUUM MECHANICS» , ۲ nd edition, Prentice-Hall, Inc. ۱۹۷۷
-
-مکانیک
-مهندسی مکانیک
-فیزیک
-فنی
-استاتیک
-دینامیک
-مکانیک کلاسیک
-مکانیک کوانتم
-زبان فارسی در ازبکستان دیرینگی بسیار دارد. پس از اسلام خاور سرزمین بزرگی که تحت فرمانروایی ساسانیان بود، گهواره نخستین جنبش‌های ملی‌گرای ایران شد و همین موضوع به نحوی سمرقند را به زادگاه زبان و شعر فارسی نامور کرد. چنان‌که پدر شعر فارسی در همین سرزمین دیده به جهان گشود و بعدها حتی در دوره چیرگی حکومت‌ها و امارت‌های ترک، باز هم فارسی‌زبان رسمی بوده و سخن گفتن، شعر سرودن و انجام کارهای اداری به زبان فارسی رواج کامل داشته‌است. 
-
-دوره شوروی و پس از آن
-قسمت عمده‌ای از پارسی‌زبانان ازبکستان در دو شهر سمرقند و بخارا و ول��یت سرخان‌دریا سکونت دارند، در دوران شوروی سابق و به ویژه پس از فروپاشی شوروی، سیاست‌های ازبکستان تلاش در بیگانه‌سازی اهالی این شهرها از فرهنگ و زبان‌شان بوده‌است. در زمان حکومت شوروی و زمامداری شرف رشیدف عضو دفتر سیاسی حزب کمونیست و دبیر اول حزب کمونیست در ازبکستان هرگاه کسی در شهرهای سمرقند و بخارا در مراکز و اماکن و اداره‌های دولتی به زبان پارسی حرف می‌زد باید مبلغ پنج روبل شوروی را به خزانه دولت به عنوان جریمه پرداخت می‌کرد. در دوره رشیداف با تمام زبان‌ها می‌شد حرف زد به جز پارسی، برای همین پارسی‌زبانان سمرقند و بخارا زبان روسی را بر زبان ازبکی ترجیح می‌دادند. 
-
-بسیاری اهالی سمرقند و بخارا تاجیک‌اند ولی در اداره‌های دولتی بر حسب سیاست به نام ازبک ثبت گردیده‌اند، بچه‌ها باید مدرسه را به زبان ازبکی بخوانند در صورتی‌که زبان ازبکی برایشان بیگانه‌تر از زبان روسی است. مؤسسات آموزشی از جمله دانشگاه سمرقند که قدیمی‌ترین دانشگاه آسیای مرکزی است و به فرمان لنین نخستین رهبر حکومت شوروی پایه‌گذاری شد، به زبان پارسی بود که پس از فروپاشی شوروی و به قدرت رسیدن اسلام کریموف رئیس‌جمهوری پیشین ازبکستان، آموزش در این دانشگاه به زبان ازبکی شد. 
-
-جمعیت تاجیک‌های ازبکستان
-بر اساس آمار رسمی ازبکستان تاجیک‌ها ۵ ٪ جمعیت کل این کشور را شامل می‌شوند. اما آمارهای غیررسمی تعداد تاجیک‌های این کشور را بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون تخمین می‌زنند. ولایت‌های سمرقند، بخارا، سرخان‌دریا، قشقه‌دریا، نمنگان، فرغانه و سیردریا از مناطق تاجیک‌نشین این کشور هستند. برخلاف آمار رسمی پارسی‌زبانان ازبکستان (تاجیک‌ها) ۳۰ تا ۴۰ درصد برآورد شده‌اند. نمایه‌های رسمی سرشماری کشور ازبکستان شمار تاجیکان این کشور را پیرامون ۵ درصد کل جمعیت اعلام کرده‌اند و این نمایه‌ها به همین شکل بدون چون و چرا از سوی بیشتر غربی‌های دانشگاهی، روزنامه‌نگار و نویسندگان راهنماهای مسافرتی تکرار شده‌اند. در همین حال تاجیک‌ها در سراسر ازبکستان بر این پافشاری دارند که این نمایه بیشتر به ۲۵ تا ۳۰ درصد نزدیک است و بر اینکه تاجیک‌ها ۷۰ درصد باشندگان (جمعیت) سمرقند، پایتخت پیشین و دومین شهر بزرگ ازبکستان و بیش از ۹۰ درصد مردم بخارا را تشکیل می‌دهند تأکید می‌کنند. بیشتر مردم منطقه کوهستانی شمال‌شرقی تاشکند، آنسوی سد چورووک تاجیک‌اند؛ همچنین مردم بخش‌هایی از دره فرغانه، ولایت جیزخ، سرخان‌دریا و قشقه‌دریا. استادان دانشگاه دولتی سمرقند کل جمعیت تاجیک ازبکستان را ۶ تا ۷ میلیون نفر برآورد می‌کنند. این شمار هم‌اندازه جمعیت تاجیکان در جمهوری تاجیکستان است. 
-
-تأثیر زبان پارسی بر زبان ازبکی
-زبان ازبکی یکی از زبان‌های ترکی‌تبار است. ازبکی زبان رسمی کشور ازبکستان است و حدود ۲۷ میلیون نفر گویشور دارد. زبان‌های پارسی، عربی و روسی تأثیرات خارجی محسوسی بر زبان ازبکی داشته‌اند. واژگان، جمله‌سازی و تلفظ زبان ازبکی از راه ریشه‌های تاریخی به شدت تحت تأثیر زبان پارسی قرار گرفته‌است. 
-
-نقش پان‌ترکیسم
-پان ترکیسم از اواخر قرن نوزدهم یکی از عناصر اصلی در جعل جمهوری بخارا بود. در تمام نقاطی که ساکنانش پارسی‌زبان (تاجیک) بودند، مدارس به زبان ترکی جغتایی ایجاد شد و دانش‌آموزان تاجیک به اجبار به این مدارس می‌رفتند. 
-
-سمرقند و بخارا کریمه بالقوه
-با نگر�� به زبان مستقل مردمان سمرقند و بخارا از زبان رسمی کشور ازبکستان، جدایی‌خواهی و آشوب همچنان امری محتمل در شهرهای یادشده شمرده می‌شود. تا جاییکه دلسوزان پیوستگی سرزمینی ازبکستان درباره لزوم کم کردن خشم مردم از راه احترام به حقوق اقلیت‌ها، هشدار می‌دهند. کارشناسان انجمن آسیای میانه، یک سازمان غیردولتی که در سوئد نام‌نویسی شده، بر این باورند که پس از اوکراین از میان کشورهای سابق شوروی ازبکستان می‌تواند صحنه درگیری‌های بعدی شود. 
-
-جستارهای وابسته
-زبان پارسی در تاجیکستان
-پان‌ترکیسم
-ازبک‌سازی
-ترک‌سازی
-
-منابع
-
-ازبکستان
-پان‌ترکیسم
-تاجیکستان
-ازبکستان
-زبان‌های ازبکستان
-کشورها و سرزمین‌های فارسی‌زبان
-ازبکستان با نام رسمی جمهوری ازبکستان کشوری محصور در خشکی واقع در آسیای میانه است. زبان مردم ازبکستان، ازبکی است و زبان ازبکی از خانواده زبان‌های ترکی می‌باشد. اقلیتی نیز به زبان فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. 
-
-این کشور از شمال و باختر با قزاقستان، از خاور با تاجیکستان و قرقیزستان و از جنوب با افغانستان و ترکمنستان دارای مرز مشترک است. 
-
-مساحت این کشور ۴۴۸ ٬ ۹۷۸ کیلومتر مربع است و بر این اساس پنجاه و ششمین کشور از نظر وسعت در جهان می‌باشد و جمعیت آن نزدیک به ۳۳ ٫ ۴ میلیون تن برآورد می‌شود. 
-
-ازبکستان پرجمعیت‌ترین کشور در میان کشورهای آسیای میانه است. پایتخت و بزرگ‌ترین شهر این کشور تاشکند است. زبان رسمی این کشور ازبکی است و با خط لاتین و خط سیریلیک نوشته می‌شود. واحد پول این کشور سوم ازبکستان نام دارد. 
-
-مسلمانان ۸۰ درصد از جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دهند. ۵ درصد از جمعیت این کشور نیز پیرو کلیسای ارتدکس روسی می‌باشند. ۱۵ درصد نیز پیرو دیگر ادیان یا بی‌دین هستند. نظام حکومتی این کشور سکولار است. زبان روسی همچنان در این کشور پرکاربرد بوده و رایج‌ترین زبان آموزشی در مدارس این کشور است. در برخی مناطق جنوبی این کشور که اغلب اقوام تاجیک در آنجا زندگی می‌کنند نیز زبان فارسی رایج است. 
-
-ازبکستان در آسیای میانه و در کنار جاده ابریشم، شامل شهرهای باستانی و تاریخی بسیاری است و سمرقند، بخارا، خیوه، ترمذ و شهر سبز از مهم‌ترین و کهن‌ترین شهرهای این سرزمین هستند. 
-
-منطقه کنونی ازبکستان از مناطق باستانی ایرانی‌زبان بود که بعدها با کوچ فزاینده ترک‌تباران، زبان‌های ترکی در آن رایج شد. دو شهر بزرگ سمرقند و بخارا در این کشور همچنان پارسی‌گو هستند. آمارهای رسمی این کشور، درصد تاجیکان پارسی‌گوی ازبکستان را حدود ۵ درصد اعلام می‌کند. آماری که در محافل پژوهشی با شک و تردید روبه‌رو شده‌است. تاجیک‌های سراسر ازبکستان بر این پافشاری دارند که این نمایه بیشتر به ۲۵ تا ۳۰ درصد نزدیک است و بر این تأکید دارند که تاجیک‌ها ۷۰ درصد جمعیت سمرقند، پایتخت پیشین و دومین شهر بزرگ ازبکستان و بیش از ۹۰ درصد مردم بخارا را تشکیل می‌دهند. 
-
-جمعیت امروزی ازبک‌ها نشان‌دهنده درجات گوناگونی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم اقوام از طریق آسیای میانه می‌باشند چرا که جمعیت موجود در آسیای میانه توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی و همین‌طور چندین حمله شدید از ناحیه مغول‌ها و ترکها تحت تأثیر قرار گرفته‌است. بر اساس مطالعات اخیر ژن‌شناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبک‌ها ترکیبی از مردمان ایرانی و مغول‌ها است. 
-
-معدن طلای مورونتا در کویر قزل‌قوم ازبکستان، بزرگ‌ترین معدن طلای روباز جهان است و با تولید سالانه ۶۶ تن، در جایگاه دومین تولیدکننده طلای جهان قرار دارد. ازبکستان از تولیدکنندگان عمده پنبه در جهان است. 
-
-شوکت میرامانوویچ میرضیایف، رئیس‌جمهور دوم این کشور از زمان استقلال، دگرگونی‌های عمده‌ای را باعث شده و از جمله برده‌داری در کشتزارهای پنبه و کار کودکان را ممنوع کرده‌است. او همچنین اصلاحات مالیاتی انجام داده و چهار منطقه آزاد اقتصادی در کشور ایجاد کرده‌است. 
-
-بخشودن بسیاری از زندانیان سیاسی و بهبود روابط با کشورهای تاجیکستان، قرقیزستان و افغانستان از دیگر اقدامات اوست. به ویژه روابط سرد چندین ساله دوشنبه و تاشکند پس از مرگ اسلام کریموف، رئیس‌جمهور سابق ازبکستان رو به بهبود است. 
-
-انرژی‌های تجدیدپذیر بیش از ۲۳ درصد از بخش‌های انرژی ازبکستان را تشکیل می‌دهند. از این میزان ۲۱ ٫ ۴ درصد آن مربوط به نیروی برق‌آبی و دو درصد دیگر مربوط به انرژی خورشیدی است. 
-
-تاریخ ازبکستان
-
-واژه ازبکستان از دو بخش ازبک و ستان تشکیل‌شده که به معنای «سرزمین ازبک‌ها» است. مردمان ایرانی‌تبار، ساکنان اولیه منطقه ازبکستان را تشکیل می‌دادند. زبان‌های قدیمی رایج در این منطقه زبان‌های ایرانی سغدی، خوارزمی و پارسی میانه بود. 
-
-نخستین مردمانی که در آسیای میانه مسکن گزیدند سکاهای ایرانی‌تبار بودند که در هزاره نخست پیش از میلاد از دشت‌های شمالی منطقه کنونی ازبکستان و دیگر مناطق اطراف وارد شده بودند. این کوچ‌نشینان پس از یک‌جانشینی در این مناطق سامانه آبیاری گسترده‌ای را پیرامون رودهای آسیای مرکزی بنا کردند. در این زمان شهرهایی چون بخارا و سمرقند به عنوان مراکز حکومتی و فرهنگی ایجاد شدند. در سده پنجم پیش از میلاد، مملکت‌هایی از اقوام ایرانی‌تبار باختری و سغدی و همچنین قوم هندواروپایی تخاری بر کلیه این مناطق تسلط داشتند. 
-
-پس از آنکه چین آغاز به گسترش راه ابریشم به سمت غرب نمود، شهرهای ایرانی نیز از این فرصت بازرگانی سود جسته تبدیل به مراکز تجاری شدند. به ویژه بازرگانان سغدی با استفاده از شبکه شهرها و سکونتگاه‌های ماوراءالنهر و مناطق تخاری‌نشین (ترکستان امروزی چین، سین‌کیانگ) به سود فراوانی دست یافتند. بازرگانان سغدی رفته‌رفته تبدیل به متمول‌ترین بازرگانان ایرانی شدند و در نتیجه آن شهرهای بخارا و سمرقند نیز تبدیل به شهرهای بسیار ثروتمند شده و بدین طریق فرارود، یکی از نیرومندترین و پرنفوذترین ایالت‌های ایران در دوران باستان شد. 
-
-در سال ۳۲۷ پیش از میلاد اسکندر مقدونی شاهنشاهی ایران را تصرف کرد. ایالت‌های سغد و باختر ازبکستان امروزی نیز جزئی از آن‌ها بود که به تصرف اسکندر درآمد. به گزارش تاریخدانان، ایستادگی مردم این نواحی در برابر لشکر اسکندر بسیار شدید بود و باعث شد که نیروی او در این مناطق همواره درگیر و گرفتار بماند. در دوران پیش و پس از آن، منطقه ازبکستان همواره برای سده‌های پیاپی بخشی از شاهنشاهی ایران یعنی در قلمرو پارتیان، ساسانیان و غیره بود. هپتالی‌ها و گوک‌ترک‌ها نیز در دوره‌هایی به بخشی از این مناطق دست یافتند. 
-
-اتسویوکی اکابه، پژوهشگر آسیای میانه می‌نویسد: «در دوران باستان مردم آبادی‌نشین آسیای میانه، ایرانی بودند. از سده ششم میلادی به بعد چند موج از گروه‌های ترک‌تبار به‌آبادی‌های منطقه کوچ کردند و از جمله در وادی فرغانه سکنی گزیدند که در پی آن، برخی از ایرانیان ویژگی‌های ترکی کسب کردند. ترک‌تباران در روستاها و شهرها ماندگار شدند. علی‌رغم روند تاریخی ترک‌سازی منطقه شمار زیادی از مردم در محل‌های مختلف ایرانی باقی‌ماندند و تا به سده بیستم میلادی رسیدند. 
-
-در سده هشتم میلادی عرب‌ها به ماوراءالنهر وارد شدند و به مرور اسلام را در آسیای مرکزی رواج دادند. با گذشت زمان و آموزش زبان عربی در این منطقه، زبان فارسی ماوراءالنهر نیز با خط عربی نگاشته شد و میزان سواد در این منطقه بالاتر رفته، دانشمندان معتبری چون ابن‌سینا و فارابی از این نواحی سر برآوردند که کتاب‌های خود را به زبان‌های عربی و فارسی می‌نوشتند
-
-در سده دهم میلادی، منطقه کنونی ازبکستان جزئی از قلمرو سامانیان بود. در زمان سامانیان نخستین شاعران پارسی‌زبان، ادب فارسی را در شهرهایی چون سمرقند و بخارا پایه‌گذاری کردند. یکی دیگر از نقاط عطف فرارود شکل‌گیری و گسترش طریقه‌های گوناگون تصوف در آن زمان است. منطقه کنونی ازبکستان بعدها به ترتیب جزئی از حکومت‌های غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، تیموریان و ازبک شد. 
-
-تا میانه قرن نوزدهم، سه خانات فرغانه، بخارا (جنوب ازبکستان) و خیوه (غرب و شمال ازبکستان) به‌طور مستقل دارای حکمرانی‌های مستقل بودند. پس از حمله امپراتوری روسیه به آسیای مرکزی در ۱۸۶۶ این خانات به زیر حکومت استعماری روسیه کشیده شدند. پس از انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، بلشویکهای به قدرت رسیده قرار بر تقسیم آسیای مرکزی را بر بنیاد هویت‌های قومی-زبانی نهادند. اما در این تقسیم‌بندی، گاه مصلحت‌های سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی هم در نظر گرفته می‌شد؛ بنابراین در سال ۱۹۲۴، دولت بلشوویک برای جلوگیری از بروز کشمکش‌های دیرپای تاریخی هر سه این خانات را در جمهوری سوسیالیستی ازبکستان جمع کرد. 
-
-در آغاز حکومت‌داری اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی، نشانه‌های فراوان از کشمکش تباری و ولایتی بین بخش‌های شرق و غرب و مرکز ازبکستان می‌توان یافت. هر قومی و هر ولایتی سهم بیشتری از قدرت می‌طلبید. در فرایند استحکام پایه‌های حکومت‌داری شوروی اما هر چند توان قدرت‌جویی اقوام و ولایات به هم ریخت اما این قدرت جویی قومی-ولایتی در شکل‌های گوناگون تا پایان حکومت شوروی همچنان ادامه یافت. 
-
-پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ ازبکستان به استقلال دست یافت. در این دوران اسلام کریموف، با استفاده از این کشمکش‌های قومی و ایجاد تنش میان ولایات به تضعیف جایگاه آن‌ها دست زد. در این میان به دلیل عقب ماندن وادی فرغانه، گرایش زیادی در میان مردم این منطقه به بنیادگرایی اسلامی ایجاد شده‌است. 
-
-جغرافیا
-
-ازبکستان با افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ترکمنستان و قزاقستان همسایه است. 
-
-ازبکستان ۴۴۸ ٬ ۹۷۸ کیلومترمربع مساحت و ۳۳ ٬ ۴۱۲ ٬ ۰۰۰ تن جمعیت داردکه از این لحاظ ۵۶ امین کشور بزرگ جهان و ۴۲ امین کشور پرجمعیت جهان به حساب می‌آید. در میان کشورهای مستقل همسود از نظر پهناوری پنجمین و از لحاظ جمعیت سوم است. پایتخت آن تاشکند و از شهرهای مهم آن سمرقند و بخارا و ترمذ است. این کشور ۱ ٬ ۴۲۵ کیلومتر از شرق به غرب و ۹۳۰ کیلومتر از شمال به جنوب کشیده شده‌است. در این کشور هم یک جمهوری خودمختار به نام قره‌قالپاقستان قرار دارد. 
-
-ازبکستان کش��ری خشک و محصور در خشکی است. 
-از آنجایی که دریاچه آرال دریایی درون‌بوم است و به اقیانوس‌ها راه ندارد، ازبکستان یکی از دو کشور محصور دوگانه در خشکی در جهان است، یعنی همه همسایگان آن هم به دریاهای آزاد راه ندارند؛ تنها کشور دیگری که چنین وضعیتی دارد لیختن‌اشتاین است. هیچ‌یک از رودخانه‌های ازبکستان نیز به دریا نمی‌ریزند. 
-
-ازبکستان کشوری خشک است و تنها کمتر از ۱۰ درصد پهنه آن را کشتزارهای آبیاری شده تشکیل می‌دهند که در دره رودخانه‌ها و وادی‌ها قرار گرفته‌اند. بقیه کشور از بیابانی موسوم به قزل‌قوم (شن سرخ) و کوهستان تشکیل شده‌است. بلندترین نقطه ازبکستان حضرت سلطان نام دارد که قله‌ای است با ۴۶۴۳ متر ارتفاع. این قله در بخش جنوبی کوهستان حصار در استان سرخان‌دریا در مرز با تاجیکستان و در محلی در شمال غربی شهر دوشنبه واقع شده‌است. 
-
-آب و هوای ازبکستان قاره‌ای و میانگین بارش سالانه آن بین ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر است. میانگین دمای تابستان نیز حدود ۴۰ درجه سانتیگراد است در حالیکه میانگین دما در زمستان منفی ۲۳ درجه سانتی‌گراد می‌باشد. 
-
-ازبکستان در اصل محیط‌زیست طبیعی غنی و گوناگونی دارند اما چندین دهه سیاست زیان‌بار شوروی برای تولید هر چه بیشتر پنبه از این منطقه سناریوهای فاجعه‌باری را برای محیط‌زیست این کشور رقم زده و آلودگی و نابودی منابع آبی و خاکی و وخامت کیفیت هوای این کشور را به دنبال داشته‌است. دریاچه آرال که با خشکی روبرو شده پیش از این چهارمین دریاچه داخل خشکی روی زمین بود و اهمیت بسزایی برای معتدل کردن رطوبت هوا و کیفیت خاک اطراف داشت. 
-
-زمین‌های هموار بیابانی تقریبا ۸۰ درصد پهنه ازبکستان را پوشانده‌اند. در بخش جنوب شرقی کشور تپه‌ماهورهای کوهستان تیان‌شان قرار دارد که در کشورهای همسایه یعنی قرقیزستان و تاجیکستان ارتفاع می‌گیرد و مرزی طبیعی را بین آسیای مرکزی و چین به وجود می‌آورد. 
-
-بیابان وسیع قزل‌قوم که بخش بزرگی از آن نیز در قزاقستان قرار دارد زمین‌های پست شمال ازبکستان را دربر گرفته‌است. حاصلخیزترین بخش ازبکستان دره فرغانه است، یعنی مساحتی در حدود ۲۱ هزار و ۴۴۰ کیلومتر مربع، که درست در شرق قزل‌قوم واقع‌شده و از سوی شمال، جنوب، و شرق کوه‌ها آن را محصور کرده‌اند. انتهای غربی دره فرغانه به رود سیردریا محدود می‌شود. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-کشور ازبکستان دارای ۱۲ استان (ولایت)، شهر تاشکند و یک جمهوری خودمختار است که عبارت اند از: 
-شهر تاشکند
-ولایت اندیجان
-ولایت بخارا
-ولایت فرغانه
-ولایت جیزک
-ولایت نمنگان
-ولایت نوایی
-ولایت کشک‌دریا
-ولایت سمرقند
-ولایت سیردریا
-ولایت سرخان‌دریا
-ولایت تاشکند
-ولایت خوارزم
-جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان
-
-سیاست
-
-رئیس حکومت در این کشور رئیس‌جمهور است. در ازبکستان، رئیس دولت نخست‌وزیر است که رئیس‌جمهور او را انتخاب می‌کند. بر اساس قانون اساسی ازبکستان رئیس‌جمهور باید با رای مردم برای دوره‌ای هفت ساله (قابل تمدید برای دور دوم) انتخاب شود. 
-شورای عالی قانون‌گذاری در این کشور ۱۰۰ کرسی دارد که ۸۴ نماینده آن با رای مردم و ۱۶ نماینده به انتخاب رئیس‌جمهور برای دوره‌ای پنج ساله انتخاب می‌شوند. مجلس ملی این کشور ۱۲۰ کرسی دارد که نمایندگانش با رای مردم برای دوره‌ای پنج ساله تعیین می‌شوند. 
-
-اسلام کریموف، رئیس‌جمهور پیشین ازبکستان که در تاری�� ۲ سپتامبر ۲۰۱۶ فوت کرد، بیش از ۲۶ سال مقام ریاست جمهوری کشور را در دست داشت. 
-
-اسلام کریم‌اف در سال ۱۹۹۰ با رای شورای جماهیر انتخاب شد. او از ژوئن ۱۹۸۹ یعنی دو سال قبل از فروپاشی شوروی زمانی که به‌عنوان دبیر اول حزب کمونیست انتخاب شد، زمام امور ازبکستان را در دست گرفته بود. اما او توانست در دسامبر ۱۹۹۱ به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهوری ازبکستان پس از استقلال نام خود را در تاریخ این کشور ثبت کند. با آنکه قرار بود پنج سال پس از آن برای بار دوم در انتخابات شرکت کند، تحت شرایطی ویژه تصمیم گرفت با برگزاری همه‌پرسی در مارس ۱۹۹۵ مدت ریاست‌جمهوری خود را تا سال ۲۰۰۰ تمدید کند. 
-
-کریم‌اف در ژانویه ۲۰۰۰ برای دومین بار در انتخابات پیروز شد اما این‌بار هم تنها پس از دو سال با اصلاح قانون اساسی در سال ۲۰۰۲ دوره ریاست‌جمهوری را از ۵ سال به هفت سال افزایش داد. او در انتخابات ۲۰۰۷ نیز بار دیگر توانست رهبری ازبک‌ها را در دست بگیرد. 
-
-پس از مرگ کریم‌اف، از میان تاتیانا کریموا همسر اسلام کریموف، رستم اینویاتوف رئیس سازمان اطلاعات ازبکستان، رستم عظیم اف از منطقه تاشکند و معاون نخست‌وزیر و شوکت میرضیایف نخست‌وزیر ازبکستان از منطقه سمرقند تا زمان برگزاری انتخابات با حفظ سمت، کفیل ریاست جمهوری بود شوکت میرضیایف پس از انتخاباتی که در دسامبر ۲۰۱۶ برگزار شد با حفظ سمت نخست‌وزیری به ریاست‌جمهوری ازبکستان رسید. 
-
-گلناره کریموا که یکی از دو دختر رئیس‌جمهور ازبکستان است تا مدت‌ها به عنوان جانشین احتمالی پدرش شناخته می‌شد. او مدتی سفیر ازبکستان در سازمان ملل متحد و مدتی نیز سفیر این کشور در اسپانیا بود. اما از اواخر سال ۲۰۱۳ به سبب قانون‌شکنی‌های نامحتاطانه او و اطرافیانش در کارهای بین‌المللی بازرگانی مانند چندین رسوایی مالی، از طرف پدرش دستور حبس خانگی او صادر شد که بر این اساس دیگر احتمالی برای جانشینی وی نیست. 
-
-بر اساس توافقی، که ماه سپتامبر سال ۲۰۱۶ بعد از درگذشت اسلام کریم‌اف نخستین رئیس‌جمهوری ازبکستان در عرصه سیاسی تاشکند حاصل شد، قدرت در این کشور، بین سه نفر شامل شوکت میرضیایف نخست‌وزیر که به مقام رئیس‌جمهوری رسید، «رستم عظیم‌اف» معاون نخست‌وزیر و ژنرال «رستم عنایت‌اف» رئیس سازمان امنیت ملی تقسیم‌شده بود. 
-
-در حالی که میرضیایف و عظیم‌اف به اصلاحات اقتصادی، از جمله بالا رفتن ارزش پول ملی (سوم) و بهبود روابط با کشورهای همسایه اصرار می‌ورزید، ژنرال عنایت‌اف مخالف چنین اصلاحات و همچنین مخالف ازسرگیری پرواز هواپیماها بین ازبکستان و تاجیکستان بود. 
-
-پس از مدتی، شوکت میرضیایف، در موضوع تقسیم قدرت، رستم عظیم‌اف، معاون نخست‌وزیر، را که یکی از رقیبانش محسوب می‌شود از صحنه کنار زد و در قله قدرت در تاشکند تنها میرضیایف و رستم عنایت‌اف رئیس امنیت ملی این کشور باقی ماندند. 
-
-ازبکستان که همسایه افغانستان است از اهمیتی ژئوپولتیکی در منطقه برخوردار است. 
-از زمان روی کار آمدن شوکت میرضیایف، دولت ازبکستان گام‌هایی جدی برای بهبود روابط با همسایگان، از جمله تاجیکستان، برداشته‌است. از جمله پرواز هواپیماها میان تاشکند و دوشنبه بعد از ۲۵ سال وقفه از سر گرفته‌شده و حجم تبادلات میان دو کشور نسبت به دو سال پیش از آن تا ۱۰ برابر افزایش یافته‌است. 
-
-روز ۴ دسامبر سال ۲۰۱۶ میلادی که «شوکت میرضیایف» به عنوان رئیس‌جمهور ازبکستان انتخاب شد در این کشور تغییراتی پدید آمد. رئیس‌جمهور جدید که طی ۱۳ سال پیش از آن به عنوان نخست‌وزیر فعالیت می‌کرد مشغول حل و فصل مسائلی مانند مشکلات مرزی و آبی با کشورهای همسایه، تبدیل ارز ملی، برقراری همکاری‌ها با رسانه‌های غربی و سازمان‌های غیردولتی شد. ممنوعیت کار اجباری در مزارع پنبه برای آموزگاران و کارمندان بهداشت را می‌توان از جمله تغییرات مهم داخلی در ازبکستان عنوان کرد. رئیس‌جمهور ازبکستان فروش اجباری ۲۵ درصد از درآمد صادرکنندگان ازبک به ارز خارجی را لغو کرد و مردم این کشور امروز می‌توانند ارز خارجی را در بانک‌ها تبدیل کنند. تاشکند حتی موافقت کرد در ساخت نیروگاه برق آبی بر روی رودخانه «نارین» در قرقیزستان کمک کند. در ماه آوریل سال ۲۰۱۷ میلادی در پایان گفتگوهای میرضیایف و ولادیمیر پوتین در روسیه، کرملین متعهد شد در ازبکستان ۱۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند و قراردادهای تجاری به ارزش ۳ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار امضا کرد. 
-
-تجزیه‌طلبی
-
-مطابق اصل ۷۴ قانون اساسی ازبکستان، منطقه خودمختار قره‌قالپاقستان حق جدایی از ازبکستان به‌واسطه همه‌پرسی را داراست. با توجه به تلاش رئیس‌جمهور ازبکستان برای حذف این اصل، در سال ۲۰۲۲ میلادی (۱۴۰۱ ه‍. ش) شورشی صورت گرفت که چند ده کشته و هزاران مجروح بر جا گذاشت. پولاد آهونوف، یکی از رهبران جامعه قره‌قالپاقستان که در تبعید و در سوئد زندگی می‌کند، هشدار داد که با توجه به بافت متنوع قومی در این منطقه احتمال بروز درگیری میان جامعه قره‌قالپاق که خواهان حفظ حق تجزیه و خودمختاری منطقه است، با ازبک‌های حامی دولت ازبکستان وجود دارد. 
-
-حقوق بشر
-ازبکستان کشوری ۳۳ میلیونی با اکثریت جمعیت مسلمان می‌باشد. کشورهای غربی و گروه‌های حقوق بشری برای مدت‌ها سابقه تاشکند را درباره دموکراسی و حقوق بشر سرزنش کرده‌اند. 
-
-در سپتامبر ۲۰۱۷ ازبکستان اسامی ۱۶۰۰۰ نفر را از لیست سیاه امنیتی که حاوی ۱۷۰۰۰ اسامی امنیتی از افراد بالقوه مسلمان مذهبی افراطی بود، حذف کرد، این اقدام بخشی از تلاش‌ها برای پیگیری سیاست‌های لیبرال‌تر در این کشور که یکی از جمهوری‌های سابق شوروی بوده، می‌باشد. 
-
-شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان در تلویزیون دولتی گفت: «بیش از ۱۷۰۰۰ تن با تمایلات مذهبی افراطی در این فهرست قرار داشتند، پس از اینکه ما دیگربار با آن‌ها گفتگو کردیم اسامی ۱۶۰۰۰ تن را از فهرست افراد مذهبی افراطی حذف کردیم.» 
-در سال ۱۹۲۶ هم ۷۰ درصد اهالی شهرهای تاریخی تاجیکان یعنی سمرقند و بخارا و چند ناحیه دیگر تاجیک‌نشین را در اسناد، ازبک نوشتند. ازبک نوشتن تاجیک‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه داشت و در حال حاضر حدود ۹۰ درصد مردم سمرقند، بخارا و دیگر نواحی تاجیک‌نشین در اسناد و شناسنامه‌ها ازبک ثبت شده‌اند. طی صد سال اخیر بیشتر مدارس تاجیکی در ازبکستان تعطیل شدند و تنها در سرخان دریا کمی وضع زبان فارسی بهتر است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، زبان ازبکی به عنوان زبان رسمی اعلام شد و این اتفاق سبب هر چه بیشتر شدن تعطیلی مدارس تاجیکی و ازبک‌سازی تاجیک‌ها (ترکی‌سازی تاجیک‌ها) در ازبکستان شده‌است. وزارت دادگستری ازبکستان استفاده از زبان ازبکی را برای شهروندان در همه دستگاه‌های دولتی این کشور اجباری و برای متخلفین از این قانون جریمه تعیین کرد. دولت ازبکستان برای آن دسته از شهروندانی که در دستگاه‌های دولتی از زبان روسی استفاده و از تکلم به زبان ازبکی پرهیز می‌کنند دست به جریمه شده‌است. 
-
-اقتصاد
-
-ازبکستان دارای چهارمین ذخیره بزرگ طلا در جهان است. این کشور سالانه ۸۰ تن طلا از معادن استخراج می‌کند که در دنیا هفتم است. ذخایر مس ازبکستان در جهان دهم و ذخایر اورانیوم آن دوازدهم است. تولید اورانیوم این کشور در دنیا هفتم است. ازبک‌نفته‌گاز، شرکت ملی گاز ازبکستان با تولید سالانه  گاز طبیعی در دنیا یازدهم است. این کشور دارای ذخایر قابل‌توجه استخراج‌نشده نفت و گاز است: ۱۹۴ ذخیره هیدروکربوری از جمله ۹۸ ذخیره گاز طبیعی و میعانات گازی در ازبکستان وجود دارد. 
-
-ازبکستان دارای برابری قدرت خرید معادل $ ۳ ٬ ۸۰۰ است. تولید اقتصادی بر کالاها متمرکز است. در سال ۲۰۱۱ ازبکستان هفتمین تولیدکننده بزرگ و پنجمین صادرکننده بزرگ پنبه و هفتمین تولیدکننده بزرگ طلا در جهان بود. 
-
-کشاورزی ازبکستان ۲۶ ٪ از نیروی کار را استخدام کرده و ۱۸ ٪ از تولید ناخالص ملی را به خود اختصاص می‌دهد. 
-
-فراورده‌های صادراتی این کشور شامل پنبه، طلا، انرژی، کودهای معدنی، فلزات آهنی و غیرآهنی، منسوجات، محصولات غذایی، ماشین‌آلات و خودرو است که به کشورهای روسیه (۲۳ ٫ ۸ ٪)، لهستان (۱۱ ٫ ۷ ٪)، چین (۱۰ ٫ ۴ ٪)، ترکیه (۷ ٫ ۷ ٪)، قزاقستان (۵ ٫ ۹ ٪)، اوکراین (۴ ٫ ۷ ٪) و بنگلادش (۴ ٫ ۳ ٪) صادر می‌شود. 
-
-چین و ازبکستان چند قرارداد به ارزش ۱۰ میلیارد دلار در حوزه جاده ابریشم امضا کرده‌اند. دو کشور پیش‌تر نیز در اجرای طرح‌های زیربنایی با یکدیگر همکاری داشته‌اند که از جمله این طرح‌ها می‌توان به ساخت تونلی به طول ۴۷ کیلومتر در ازبکستان اشاره کرد. 
-این تونل که چینی‌ها در مدت ۹۰۰ روز آن را ساخته و به پایان رساندند، در زمره بزرگ‌ترین تونل‌های آسیای مرکزی محسوب می‌شود. 
-
-واحد پول این کشور سوم ازبکستان است. هر سوم ازبکستان معادل ۰ ٫ ۰۰۰۰۸۸ دلار آمریکا و هر دلار معادل ۱۱ ٬ ۳۲۷ سوم است. (آوریل ۲۰۲۲). 
-
-کشاورزی و دامپروری
-بر اساس گزارش فائو، این کشور دارای ۲۵ ٫ ۶ میلیون هکتار زمین‌های کشت‌پذیر می‌باشد. 
-
-مهم‌ترین محصولات کشاورزی و باغی این کشور در سال ۲۰۱۹ به این شرح بوده‌است: 
-
-سیب (۱ ٬ ۱۲۴ ٬ ۰۰۰ تن) - زردآلو (۵۳۶ ٬ ۰۰۰ تن) - گیلاس (۱۷۵ ٬ ۰۰۰ تن) - خیار (۸۵۵ ٬ ۰۰۰ تن) - سیر (۲۱۶ ٬ ۰۰۰ تن) - انگور (۱ ٬ ۶۰۳ ٬ ۰۰۰ تن) - ذرت (۴۲۱ ٬ ۰۰۰ تن) - پیاز (۱ ٬ ۲۴۲ ٬ ۰۰۰ تن) - هلو (۱۸۸ ٬ ۰۰۰ تن) - گلابی (۱۰۱ ٬ ۰۰۰ تن) - خرمالو (۹۴ ٬ ۰۰۰ تن) - سیب‌زمینی (۳ ٬ ۰۸۹ ٬ ۰۰۰ تن) - برنج (۳۱۴ ٬ ۰۰۰ تن) - پنبه‌دانه (۲ ٬ ۶۹۴ ٬ ۰۰۰ تن) - گوجه‌فرنگی (۲ ٬ ۱۲۰ ٬ ۰۰۰ تن) - گردو (۵۰ ٬ ۰۰۰ تن) - گندم (۶ میلیون تن) - هندوانه (۱ ٬ ۲۳۲ ٬ ۰۰۰ تن) 
-
-همچنین ازبکستان در زمینه دامپروری دارای ۱۲ ٫ ۹ میلیون راس گاو - ۳ ٫ ۷ میلیون راس بز - ۱۸ ٫ ۲ میلیون راس گوسفند بوده‌است. 
-
-مردم
-
-جمعیت جمهوری ازبکستان حدود ۳۳ میلیون نفر است. تراکم جمعیت تقریبا ۷۰ نفر در یک کیلومتر مربع است. 
-
-ترکیب جمعیتی ازبکستان شامل ۸۰ ٪ ترک ازبک، ۵ ٫ ۵ ٪ روس، ۵ تا ۵ ٫ ۵ ٪ تاجیک (طبق آمارهای دولت ازبکستان)، ۳ ٪ قزاق، ۲ ٫ ۵ ٪ قره قالپاق، ۱ ٫ ۵ ٪ تاتار و ۲ ٫ ۵ ٪ نیز از سایر اقوام تشکیل می‌دهند. 
-برخلاف آمار رسمی فارسی زبانان ازبکستان (تاجیک‌ها) ۳۰ تا ۴۰ درصد برآورد شده‌اند. نمایه‌های رسمی سرشماری کشور ازبکستان شمار تاجیکان این کشور را پیرامون ۵ درصد کل جمعیت اعلام کرده‌اند و این نمایه‌ها به همین شکل بدون چون و چرا از سوی بیشتر غربیان دانشگاهی، روزنامه‌نگار و نویسندگان راهنماهای مسافرتی تکرار شده‌اند. در همین حال تاجیک‌ها در سراسر ازبکستان بر این پافشاری دارند که این نمایه بیشتر به ۲۵ تا ۳۰ درصد نزدیک است و بر اینکه تاجیکها ۷۰ درصد باشندگان (جمعیت) سمرقند، پایتخت پیشین و دومین شهر بزرگ ازبکستان و بیش از ۹۰ درصد مردم بخارا را تشکیل می‌دهند تأکید می‌کنند. بیشتر مردم منطقه کوهستانی شمال خاوری تاشکند، آنسوی سد چورووک تاجیکند، همچنین مردم بخش‌هایی از دره فرغانه، استان جیزخ، سرخان دریا و کشکه‌دریا. استادان دانشگاه دولتی سمرقند کل جمعیت تاجیک ازبکستان را ۶ تا ۷ میلیون نفر برآورد می‌کنند. این شمار دو برابر یا بیش از دو برابر جمعیت تاجیکان در جمهوری تاجیکستان است. پان ترکیسم از اواخر قرن نوزدهم یکی از عناصر اصلی در جعل جمهوری بخارا بود. در تمام نقاطی که ساکنانش پارسی‌گو (تاجیک) بودند مدارس به زبان ترکی جغتایی ایجاد شد و دانش‌آموزان تاجیک به اجبار به این مدارس می‌رفتند. 
-
-سرچشمه ژنتیکی
-جمعیت امروزی ازبک‌ها نشان‌دهنده درجات مختلفی از تنوع ناشی از ترافیک بالای مسیرهای هجوم از طریق آسیای مرکزی می‌باشند. هنگامی‌که جمعیت موجود در آسیای مرکزی توسط قبایل ایرانی و سایر مردم هندواروپایی و همین‌طور چندین حمله شدید از ناحیه مغول‌ها تحت تأثیر قرار گرفت. بر اساس مطالعات اخیر ژن‌شناسی دانشگاه آکسفورد، ژن ازبک‌ها ترکیبی از مردمان ایرانی و مغول‌ها است. 
-
-تاجیک‌های ازبک‌شده
-
-برخی از اقوامی که امروز ترک نامیده می‌شوند در اصل ترک نیستند بلکه ترک‌زبان شده‌اند برای نمونه می‌توان کشورهای عرب‌زبان مانند مصر و الجزایر را نام برد یعنی عربیزه شده‌اند نه این‌که از نظر تباری عرب باشند. اویغورها و ازبکها از نظر نژادی، اقوامی به صورت کامل ترک نیستند و به نظر می‌رسد حدود ۷۰ درصد از ازبکها، تاجیکهای ازبک شده‌ای هستند که در صد سال اخیر ترکیزه و ترک‌زبان شده‌اند. در این خصوص خیلی از بزرگان مانند هرمان وامبری نوشته‌اند. روند ترک‌سازی تاجیک‌ها از قرن ۱۶ میلادی شروع شد و همچنان ادامه دارد. در سال ۱۹۲۴ با تلاش پان‌ترکها و سیاست تاجیک‌ستیزی توسط امپراتوری روسیه مرزبندی‌ای صورت گرفت و نواحی زیادی از شهرهای تاجیک‌ها به ازبک‌ها واگذار شد. در سال ۱۹۲۶ هم ۷۰ درصد اهالی شهرهای تاریخی تاجیکان یعنی سمرقند و بخارا و چند ناحیه دیگر تاجیک‌نشین را در اسناد ازبک نوشتند. ازبک نوشتن تاجیک‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه داشت و در حال حاضر حدود ۹۰ درصد مردم سمرقند، بخارا و دیگر نواحی تاجیک‌نشین در اسناد و شناسنامه‌ها ازبک ثبت شده‌اند. طی صد سال اخیر بیشتر مدارس تاجیکی در ازبکستان تعطیل شدند و تنها در سرخان دریا کمی وضع زبان فارسی بهتر است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱، زبان ازبکی به عنوان زبان رسمی اعلام شد و این اتفاق سبب هر چه بیشتر شدن تعطیلی مدارس تاجیکی و ازبک‌سازی تاجیک‌ها (ترکی‌سازی تاجیک‌ها) در ازبکستان شده‌است. وزارت دادگستری ازبکستان استفاده از زبان ازبکی را برای شهروندان در همه دستگاه‌های دولتی این کشور اجباری و برای متخلفین از این قانون جریمه تعیین کرد. دولت ازبکستان برای آن دسته از شهروندانی که در دستگاه‌ه��ی دولتی از زبان روسی استفاده و از تکلم به زبان ازبکی پرهیز می‌کنند دست به جریمه شده‌است. 
-
-فرهنگ
-غذای ملی ازبکستان آش‌پلو نام دارد. 
-
-برطبق قانون ازدواج ازبکستان، سن ازدواج برای پسران ۱۸ سال و برای دختران ۱۷ سال تعیین شده‌است. در ازبکستان در بیشتر موارد عروس را مادر و پدر داماد و در موارد کمتر خود پسر انتخاب می‌کند. 
-
-سپس مراسم «نصف کردن یک نان محلی» صورت می‌گیرد که برطبق این مراسم، ۵ – ۳ نفر از نزدیکان داماد با نان، نان فطیر، حلوا و دیگر شیرینی‌جات به خانه عروس می‌روند. در این مراسم با حضور نمایندگان ۲ طرف نان‌های روی‌هم قرار گرفته از وسط نصف می‌شود و به هر ۲ طرف به‌طور برابر حلوا و شیرینی داده می‌شود. پس از این مرحله، مراسم «اعزام فاتحه کوچک و بزرگ» برپا می‌شود که در این آئین ۵ – ۳ نفر از نزدیکان داماد به خانه عروس می‌روند. عقد عروس و داماد توسط «داملا» (روحانی) خوانده می‌شود. حین و پس از ازدواج، در ازبکستان انجام آیین‌های مختلفی رسم است بدین ترتیب: مراسم «پای‌انداز»، مراسم «اعزام عروسی به طرف عروس»، مراسم «ضیافت دختر»، مراسم «کویا و نوکر» (داماد و دوستانش)، آئین «نهار آشی»، و «نگاه کردن به آیینه در چیمیلدیق». «چیمیلدیق» گوشه‌ای مختص برای عروس و داماد در اتاق است که با پارچه‌ای دیوار کشیده شده‌است. در پایان نیز مراسم «عروس سلام»، و مراسم «چارلار» (دعوت کردن) یا «آشنایی خانوادگی» برگزار می‌شود. 
-
-آموزش
-انواع مؤسسات آموزش پیش‌دبستانی و ابتدایی در ازبکستان بدین شرح است: «یسلی» (کودکستان برای سنین ۱ – ۳ سال)، «باغچه» (برای سنین ۳ – ۷ سال) و آموزش ابتدایی (در سنین ۶ – ۷ سال) که در مراکز دولتی یا غیردولتی نام‌نویسی صورت می‌گیرد. 
-
-در مدارس راهنمایی ازبکستان آموزش به هفت زبان از جمله به زبان‌های «ازبکی»، «قره‌قالپاقی»، «روسی»، «فارسی تاجیکی»، «ترکمنی»، «قزاقی» و «قرقیزی» تدریس می‌شود. 
-
-آموزش عالی در ازبکستان پس از استقلال رونق پیدا کرد در حالی که قبل از استقلال فقط ۴۲ مؤسسه آموزش عالی وجود داشته که از این تعداد ۳ دانشگاه («تاشکند»، «سمرقند» و جمهوری خودمختار قره‌قالپاقستان)، ۱۴ مؤسسه زبان‌های خارجی، ۹ دانشکده مهندسی، ۳ مؤسسه کشاورزی، ۷ دانشکده پزشکی و داروسازی، ۳ مؤسسه فرهنگ و هنر و موسیقی، یک دانشکده اقتصاد ملی، یک مؤسسه تعاونی و یک مؤسسه ورزش بوده‌است. 
-
-در سال ۱۹۹۱ توسط دانشگاه تاشکند (اکنون دانشگاه ملی ازبکستان) و دانشگاه فناوری تاشکند طرح نوسازی روش آموزشی دانشگاه تدوین شد و در ماه فوریه سال ۱۹۹۲ مجموعه برنامه‌های آموزشی نوین تهیه شد که در آن آموزش در سطح کارشناسی (چهار سال تحصیل در مؤسسات و دانشگاه‌ها) گام مهمی محسوب می‌شد. افزایش مهارت حرفه‌ای کارکنان و بازآموزی آن‌ها در ۲۳ مؤسسه، ۲۲ دانشکده و ۱۵ مرکز وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها انجام می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-کشتار اندیجان
-سازمان همکاری شانگهای
-جمهوری خلق شوروی بخارا
-قانون اساسی ازبکستان
-اعتراضات قره‌قالپاقستان (۲۰۲۲) 
-میدان مین مرز ازبکستان-تاجیکستان
-فهرست شهرهای ازبکستان
-
-منابع
-
-۱. D. Carlson, «Uzbekistan: Ethnic Composition and Discriminations» , Harvard University, اوت ۲۰۰۳
-The Tajiks of Uzbekistan, Central Asian Survey (۱۹۹۶) , ۱۵ (۲) , ۲۱۳ - ۲۱۶ ٫ ۲. 
-
-پیوند به بیرون
-
-ازبکستان دات کام
-
-ازبکستان
-ایالات و نواحی بنیان‌گذاری‌شده در سال ۱۹۹۱ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در آسیا
-تاریخ خوارزم
-جمهوری‌ها
-دولت‌های مدرن ترک
-کشورها در آسیا
-کشورها و سرزمین‌های ایرانی‌زبان
-کشورها و سرزمین‌های فارسی‌زبان
-کشورهای آسیای مرکزی
-کشورهای اسلامی
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی
-کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای
-کشورهای محصور در خشکی
-کیومرث صابری فومنی (۷ شهریور ۱۳۲۰ – ۱۱ اردیبهشت ۱۳۸۳) نامور به گل‌آقا، پایه‌گذار مؤسسه گل‌آقا، نویسنده، طنزنویس و معلم ایرانی بود. 
-
-او با کار خود، میزان تحمل مسئولان حکومتی ایران پس از انقلاب را تا حدی بالا برد، به‌گونه‌ای که اگر طنز او فقط گزنده بود تا این اندازه تأثیرگذار نمی‌بود. 
-
-تولد
-وی در صومعه‌سرا که در آن زمان از توابع شهرستان فومنات به‌شمار می‌رفت در شمال ایران به دنیا آمد. تولد وی هم‌زمان با هجوم نیروهای اتحاد جماهیر شوروی به ایران در خلال جنگ جهانی دوم بود. پدرش اهل رشت و کارمند وزارت دارایی بود در سال ۱۳۲۱ از اداره دارایی صومعه‌سرا به اداره دارایی فومن منتقل شد و چند ماه بعد در همان شهر درگذشت. 
-
-فعالیت‌های پیش از انقلاب ایران
-او از دانشگاه تهران فوق‌لیسانس ادبیات تطبیقی داشت و به معلمی زبان و ادبیات فارسی در دبیرستان‌های تهران از جمله دبیرستان صفوی و دبیرستان دکتر هشترودی مشغول بود. هم‌زمان در مجله توفیق فعالیت می‌کرد و معاونت سردبیری این مجله را بر عهده داشت که با توقیف شدن توفیق فعالیت وی نیز در آن نشریه به پایان رسید. 
-
-صابری، پس از انقلاب
-صابری پس از انقلاب در دولت موقت مهندس مهدی بازرگان به عنوان مدیر کل بازرگانی وزارت آموزش و پرورش مشغول به کار شد و با تشکیل اولین دولت، به عنوان مشاور فرهنگی نخست‌وزیر محمد علی رجایی به کار مشغول شد. 
-
-هفته‌نامه گل‌آقا
-پس از گذشت شش سال از نوشتن یادداشت‌های دو کلمه حرف حساب، صابری تصمیم گرفت که اولین هفته‌نامه طنز پس از انقلاب را منتشر سازد. وی با هدف تیراژ صد هزار نسخه، در ۱ آبان سال ۱۳۶۹ اولین نسخه هفته‌نامه گل‌آقا را به قیمت ۱۵ تومان منتشر کرد که با نایاب شدن نسخه‌های اولیه مجبور به تجدید چاپ شد. 
-
-از همکاران او می‌توان از محمد حاجی حسینی، مرتضی فرجیان، مرتضی ناطقیان (معتضدی)، سید ابراهیم نبوی، محمدرفیع ضیایی، احمد عربانی، ناصر پاک‌شیر، نیک‌آهنگ کوثر، منوچهر احترامی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، رضا رفیع و بزرگمهر حسین‌پور نام برد. 
-
-هفته‌نامه «گل‌آقا» به مدیریت کیومرث صابری فومنی طی دهه‌های ۷۰ و ۸۰ با زبان طنز و کاریکاتور به نقد فضای سیاسی و اجتماعی کشور می‌پرداخت. این نشریه با این شعار منتشر می‌شد: 
-
-هفته‌نامه گل‌آقا، مدیران دولت‌های هاشمی رفسنجانی [و در اواخر دوره فعالیت خود، دولت خاتمی] را به عنوان سوژه‌هایی همیشگی در طنزهای تصویری روی جلدش مد نظر داشت. طنزهایی که با زبانی ساده، نقدهایی جدی را به سیاست‌های داخلی و خارجی دولت مطرح می‌کرد. 
-
-فعالیت‌های گل‌آقا منحصر به هفته‌نامه باقی نماند. ماهنامه گل‌آقا، سالنامه گل‌آقا، هفته‌نامه «بچه‌ها… گل‌آقا»، انتشارات گل‌آقا برای انتشار کتب طنز و کاریکاتور از دیگر فعالیت‌های کیومرث صابری بود. 
-
-پایان کار هفته‌نامه
-در ۲ آبان سال ۱۳۸۱، و در دوازدهمین سالگرد انتشار هفته‌نامه گل‌آقا، هم‌زمان با چاپ ۵۴۸ مین شماره، گل‌آقا تصمیم به تعطیلی هفته‌نامه به دلایلی نامعلوم گرفت و با چاپ سرمقاله شماره ۵۴۸ که این بار در آن نه شاغلام و غضنفری بود و نه گل‌آقایی، با نام صابری از تصمیم خود برای پایان کار هفته‌نامه خبر داد. 
-
-مؤسسه گل‌آقا
-
-از موسسات بنیانگذاری شده توسط صابری است که با نشر هفته نامه بچه‌ها گل‌آقا ماهنامه و سالنامه گل‌آقا و نشر کتبی درباره طنز به کار خود ادامه می‌داد. در تاریخ ۳ دی ۱۳۸۷ دختر وی، پوپک صابری فومنی، مدیر مسئول هفته‌نامه گل‌آقا اعلام کرد که این هفته‌نامه تا اطلاع ثانوی دیگر منتشر نخواهد شد و مؤسسه نیمه‌تعطیل است. فعالیت‌های مؤسسه گل‌آقا محدود به تولید انیمیشن و همچنین به‌روزرسانی وبگاه گل‌آقا می‌باشد. 
-
-مرگ
-کیومرث صابری فومنی پس از دوره‌ای از تحمل بیماری سرطان خون، ۱۱ اردیبهشت سال ۱۳۸۳ در بیمارستان مهر تهران درگذشت. 
-
-میراث ادبی
-سید ابراهیم نبوی درباره صابری فومنی می‌نویسد: «نوشته‌های صابری جز اینکه بر افکار عمومی اثر می‌گذاشت، مستقیما بر مسئولان کشور اثر می‌کرد و برخی رفتارهای نادرست را اصلاح می‌کرد. در آن دوران صابری توانست مستقیما با افکار عمومی و به‌خصوص طبقه متوسط ارتباط برقرار کند.» همچنین به نوشته روزنامه همشهری: «اولین دو کلمه حرف حساب گل‌آقا، بیست و سوم دی‌ماه ۱۳۶۳ در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید. طنز سیاسی که تقریبا از سال ۱۳۵۹ به این‌سو تعطیل‌شده بود، با شکل‌گیری این ستون طنز، دوباره به بار نشست و جان تازه‌ای گرفت.» 
-
-فیلم مستند
-عاطفه تلقانی با تولید مستند «راز گل‌آقا» طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ به واکاوی زندگی حرفه‌ای کیومرث صابری فومنی پرداخت. در این فیلم مستند https: / / www. aparat. com / v / ApfNL کاریکاتوریست‌های مجله گل‌آقا از جمله احمد عربانی خالق کاراکتر معروف «شاغلام» همچنین جلال رفیع برادر ارشد رضا رفیع و احمد مسجد جامعی (وزیر دولت اصلاحات) به بیان خاطرات خود پرداخته‌اند. در این مستند یکی از اشعار رضا رفیع آخرین سردبیر مجله گل‌آقا که در سوگ وی سروده بود، به ترانه درآمده‌است. 
-مستند «راز گل‌آقا» شنبه ۳۱ فروردین ۱۳۹۲ در تالار وحدت اکران شد. 
-خانواده صابری و نیز مؤسسه گل‌آقا به ساخت این مستند https: / / telewebion. com / episode / ۰ x ۲۸۷ beaf اعتراض کردند. پوپک فرزند صابری این مستند را «جناحی» دانست و گفت: «این مستند معرف گل‌آقا که نیست هیچ، راز گل‌آقا که قطعا نیست. آقای صابری طنزنویس سیاسی بود و نمی‌توان این دو را از هم تفکیک کرد که بگوییم طنزنویس بود و سیاسی نبود. این دو مسئله در تمام سال‌های انتشار گل‌آقا با هم گره خورده بود و اکنون نمی‌توان این‌ها را از هم جدا کرد یا تکه‌ای از آن را که مدنظرمان است جدا و نمایان کنیم. نمی‌توانیم پیشینه آقای صابری را برش بزنیم و آن بخشی را که نیاز داریم بگذاریم و بقیه‌اش را رها کنیم.» اواخر سال ۱۳۹۲ عاطفه تلقانی به سفارش شبکه هفت سیما (شبکه آموزش صدا و سیما) مستندی با نام «پرونده‌سازی گل‌آقا» برای پخش در شب سال نو تهیه و تولید کرد. در این مستند اشخصاصی از جمله محمدعلی نجفی، بیژن زنگنه و چند تن دیگر از وزرای وقت (دولت‌های سازندگی و اصلاحات) که روزگاری شخصیت‌های کاریکاتورهای مجله گل‌آقا بودند، نقطه نظرات خود را درباره مجله گل‌آقا و شخصیت کیومرث صابری بازگو کرده‌اند. 
-مستند «تا گل‌آقا شدن» سومین اثر عاطفه تلقانی درباره بنیانگذار طنز مطبوعاتی پس از انقلاب، یازدهم اردی��هشت ۱۴۰۲ از شبکه تلویزیونی خبر https: / / telewebion. com / episode / ۰ x ۶۴۵۳ fcb پخش شد. در مستند «تا گل‌آقا شدن» از مهندس میرسلیم به عنوان شخصی که باعث شد، کیومرث صابری از نهاد ریاست جمهوری منفک شود، یاد شده‌است. 
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی مؤسسه گل‌آقا
-وبگاه رسمی کیومرث صابری
-Media: Iran’s Revolution Finally Learns to Laugh at Itself: * Tehran’s biggest-selling magazine takes jabs at Parliament members and even mullahs. BY KIM MURPHY. APRIL ۲۸ , ۱۹۹۲. Los Angeles Times
-
-آموزگاران اهل ایران
-اهالی استان گیلان
-اهالی فومن
-خاک‌سپاری‌ها در قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا
-دانش‌آموختگان دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
-درگذشتگان ۱۳۸۳
-درگذشتگان ۲۰۰۴ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت سرطان در ایران
-روزنامه‌نگاران طنز اهل ایران
-زادگان ۱۳۲۰
-زادگان ۱۹۴۱ (میلادی) 
-ستون‌نویسان اهل ایران
-شاعران سده ۲۰ (میلادی) اهل ایران
-شاعران مرد اهل ایران
-شوخی‌پردازان اهل ایران
-طنزپردازان اهل ایران
-ناشران اهل ایران
-نویسندگان مرد اهل ایران
-علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، نام قدیم «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» است که به مطالعه و بررسی شیوه‌های گوناگون تولید دانش، گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب، مجله، لوح فشرده، بانک‌های اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب)، سازماندهی، بازیابی و اشاعه این منابع و محمل‌های اطلاعاتی می‌پردازد و در این راستا تلاش می‌نماید که در وقت خواننده یا کاربر صرفه‌جویی نماید. این دانش در واقع آمیزه‌ای است از دانش‌های؛ داده، اطلاعات، دانش، مدیریت، فناوری، ارتباطات، اسناد، سیبرنتیک، کتابداری و فلسفه است. 
-
-تاریخچه
-واژه کتابداری به عنوان برابر واژه انگلیسی «Librarianship» انتخاب شده‌است. دانشمند بزرگ، شیالی رانگاناتان زمانی که در دهه ۱۹۳۰ از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد راه‌اندازی این دانش نوین در هند برآمد، جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در نتیجه ایشان واژه جدید «Library Science» یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود. امروزه در آمریکا این واژه بیشتر بکار گرفته می‌شود. 
-
-در دهه ۱۹۹۰ با اختراع ریزرایانه‌ها و در سال ۱۹۹۰ با اختراع وب و ورود این فناوری‌های نوین اطلاعاتی به پهنه کتابخانه‌های جهان این دانش نیز دستخوش دگرگونی‌های گسترده‌ای شد. در نتیجه پژوهشگران و استادان این رشته درصدد تغییر نام آن برآمدند و واژه «Information» و «Information Science» یعنی «اطلاعات» یا «اطلاع‌رسانی» نیز به نام این دانش اضافه شد و امروز از آن به عنوان «Library & Information Sciences» یعنی: علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی یاد می‌شود. امروزه در انگلستان و برخی کشورهای دیگر عناوین و زیرشاخه‌های دیگری از جمله «Information Studies» و «Information Management» نیز مطرح‌شده‌اند که هر یک محتوای خاص خود را دارد.. 
-کتابداری افرادی را تربیت می‌کند تا در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی به کار اشتغال یابند. فارغ‌التحصیلان این رشته دارای دانش و مهارت‌هایی است که از طریق آنها می‌توانند کتابها وسایر منابع و اطلاعات را به شکل چاپی و الکترونیکی ثبت و ضبط و گردآوری و سازماندهی کرده و اشاعه دهند. در واقع محل فعالیت فارغ التحصیلان این رشته کتابخانه‌ها، آرشیوها و مراکز اطلاع‌رسانی است. در ایران از سال ۱۳۴۵ هجری خورشیدی این رشته با مقطع فوق‌لیسانس در دانشگاه تهران آغاز و هم‌اکنون (در سال ۱۴۰۲) حدود ۷۵ گروه آموزشی در این رشته در دانشگاه‌های ایران فعالیت دارند که از این میان پنج دانشگاه شهید چمران اهواز، فردوسی مشهد، علامه طباطبایی و دانشگاه تهران و واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد تهران واحد شمال در مقطع دکترا فعالیت دارند. با ظهور منابع الکترونیکی و ورود کامپیوتر به کتابخانه‌ها ماهیت این رشته هم دگرگون‌شده و فارغ التحصیلان متناسب با تحولاتی که در این رشته رخ داده‌است با مهارت‌های مختلف رایانه‌ای و اینترنتی آشنایی پیدا می‌کنند. در سال ۱۳۹۶ با توجه به تحولاتی که در این رشته رخ‌داده عنوان کتابداری به علم اطلاعات و دانش‌شناسی تغییر یافته‌است. 
-امروزه این دانش در ایران نیز گسترش‌یافته و زیرشاخه‌های تازه‌ای از جمله اطلاع‌شناسی و وب‌شناسی و علم سنجی و آرشیو را هم در بر می‌گیرد. 
-
-در اصل یک کتابدار در زمینه‌های سازماندهی، بازیابی و اشاعه اطلاعات در قالب‌های گوناگونی اعم از کتاب، مجله، پایگاه‌های اطلاعاتی و اینترنت تخصص دارد. 
-
-همان‌طور که همه می‌دانید، اگر جامعه‌ای بخواهد پیشرفت کند و توسعه یابد، باید مردم آن جامعه از نظر سواد رشد بالایی داشته باشند و اطلاعات خود را به‌روز سازند. 
-
-کتابخانه‌ها برای این امر در تمام جوامع بشری به وجود آمده‌است. اگر کتابخانه بخواهد افراد بشری را به‌روز سازد، خود باید پویا باشد. 
-
-امروزه کتابخانه‌ها به صورت الکترونیکی درآمده‌اند، تا هر کس نیاز اطلاعاتی خود را در آن بر طرف سازد. 
-
-کارکنان کتابخانه‌ها که به کتابدار شهرت دارند، مسئول خدمات‌رسانی و اطلاع‌رسانی به تمام افراد مراجعه‌کننده هستند. 
-
-کتابدار باید از کار خود لذت ببرد و با مراجعه‌کننده با تبسم و خشنودی برخورد نماید، به‌طوری‌که افراد جذب کتابخانه‌ها شوند. کتابدار باید از خود مایه بگذارد و نگذارد که مراجعه‌کننده بدون اینکه نیازش بر طرف شود از کتابخانه بیرون آید. 
-
-امروزه اینترنت که دنیای اطلاعات است، در دسترس همگان قرار دارد و هر کس می‌تواند خود جویای مطالب باشد؛ ولی کتابدار به عنوان واسطه باید به این افراد کمک کند. زیرا بعضی مطالب از صحت و اعتبار کافی برخوردار نیستند و تنها کتابدار می‌تواند این مشکل را برطرف سازد. 
-
-کتابداری چیست؟ کتابداری یعنی اطلاع‌رسانی، برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی، به‌روز ساختن اطلاعات افراد و کسی که این‌ها را ارائه دهد کتابدار است. 
-
-در ضمن برای اینکه یک کتابدار شویم باید در مراکز عالی و دانشگاه‌ها درس خواند و مهارت لازم برای این رشته را کسب نماییم. 
-می‌توان گفت از جمله عوامل پیشرفت مسلمانان در سال‌های اول در زمینه‌های علمی و فرهنگی، به توجه آنان به کتاب و کتابخانه ارتباط داشته‌است. چرا که همواره جمع‌آوری کتاب‌های سودمند و مفید و به عبارت دیگر کتابخانه‌های عظیم، نشانه پیشرفت یک ملت و جلوه واقعی توجه آن‌ها به علم و دانش است. امروزه با وجود آن‌که ما در عصر ارتباطات و خانواده جهانی به سر می‌بریم، توجه لازم به کتابخانه‌ها که مرکز اصلی اطلاع‌رسانی هستند، نمی‌شود و نقش مهم و با ارزش کتابخانه را در حد مخزن کتاب و کتابدار را در حد امانت‌دهنده کتاب پایین آورده‌ایم. هدف رشته کتابداری این است که کتابخانه‌ها جایگاه واقعی خود را به دست آورده و باعث رشد فرهنگی جامعه شوند. 
-
-گفتنی است که رشته کتابداری در مقطع کارشناسی دارای سه گرایش «علوم انسانی»، «علوم پایه» و «علوم پزشکی» است که دانشجویان ��رایش علوم انسانی درس‌هایی در زمینه مبانی علم حقوق، جغرافیای شهری، اقتصاد، تاریخ دین‌ها و مدیریت مطالعه می‌کنند و دانشجویان گرایش علوم پایه در زمینه ریاضیات، فیزیک، شیمی، آمار، زمین‌شناسی و فیزیولوژی اطلاعات پایه را به دست می‌آورند و دانشجویان گرایش علوم پزشکی در زمینه زیست‌شناسی آناتومی، بیوشیمی، روانشناسی، داروشناسی و کلیه علوم اطلاعات پایه را کسب می‌نمایند. 
-
-قوانین پنجگانه رانگاناتان
-شیالی رانگاناتان (Shiyali Ramamrita Ranganathan) پدر علم کتابداری هند است؛ که قوانین پنجگانه او سرلوحه کار کتابداران است. این پنج قانون از قوانین معروف در علم کتابداری و اطلاع‌رسانی می‌باشد: 
-
-کتاب برای استفاده است. 
-هر خواننده‌ای کتابش. 
-هر کتابی خواننده‌اش. 
-وقت خواننده را به هدر ندهید. 
-کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است. 
-
-رشته دانشگاهی مرتبط در ایران
-
-رشته دانشگاهی مرتبط در ایران با عنوان علم اطلاعات و دانش‌شناسی است که در جلسه شورای عالی برنامه‌ریزی، توسط اعضای کمیته برنامه‌ریزی، در تاریخ ۱۹ شهریور ۱۳۹۱ از عنوان علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی به این عنوان تغییر یافت. 
-
-ابزارهای کتابدار
-همانند هر فن حرفه‌ای، انجام یک مصاحبه مؤثر به مهارت‌های ویژه‌ای نیاز دارد. مهارت‌های بالنسبه ملموس هستندو می‌توان آن‌ها را آموزش داد، فرا گرفت و به کار برد. به هر حال مصاحبه‌گر متبحر عوامل ناملموسی را به کار خواهد گرفت تا این گفت و شنود کنترل شده را قرین موفقیت سازد. قبل از توجه به مهارت‌های ویژه، کتابدار باید نظری کلی از مصاحبه به دست آورد و از تعدادی عوامل ناملموس آگاهی یابد. عوامل ناملموس شامل سبک، جداسازی مصاحبه و موفقیت است. عوامل ملموس شامل مهارت‌های غیرکلامی و مهارت‌های کلامی است. 
-
-مهارت‌های کلامی
-این مهارت‌ها عبارتند از: 
-یاد آوردن (remembering) 
-اجتناب از تشخیص قبل از موعد (avoiding premature diagnoses) 
-انعکاس کلامی احساسات (reflecting feelings verbally) 
-بازگویی یا نقل محتوی (restating or paraphrasing content) 
-استفاده از مشوق‌ها (using encouragers) 
-ختم مقبول مذاکره (closure) 
-اظهار نظر و پیشنهاد (giving opinions and suggestion) 
-پرسش‌های باز (open questions) 
-
-مهارت‌های غیر کلامی
-این مهارت‌ها عبارتند از: 
-برخورد چشم‌ها (eye contact) 
-اشارات و حرکات (gestures) 
-حالت راحت و جسمانی (relaxed posture) 
-حالت چهره و لحن صدا (facial expression and tone of voice) 
-حرکات: حرکات، به تار و پود زندگی روزمره ما تنیده شده‌اند. اشاره و استفاده از دست هنگام صحبت کردن یا بیان کردن با حرکات، اغلب بدون تفکر انجام می‌گیرد. 
-
-با این حال، مفهوم حرکات و اشارات می‌تواند در سراسر فرهنگ‌ها و مناطق متفاوت باشد، بنابراین، مهم است که هنگام صحبت کردن برای جلوگیری از سوء تعبیر، مراقب حرکات و رفتارهای خود باشید. 
-لمس کردن
-
-یکی از جنبه‌های بزرگ ارتباط لمس کردن است. لمس کردن می‌تواند بیانگر هریک از ابعاد زیر باشد: 
-
-دست دادن، در آغوش گرفتن، نوازش کردن، تکیه کردن به کسی و…
-
-فضا
-
-آیا تا به حال شده که شما در ارتباط با فرد دیگر فضای فیزیکی لازم را برای ارتباط نداشته باشید و بیش از اندازه به هم نزدیک باشید؟ 
-
-هر چند که این نوع نیازبسته به نوع فرهنگ، شرایط و نزدیکی رابطه متفاوت است، شما می‌توانید از فضای فیزیکی برای برقراری ارتباط با بسیاری از پیام‌های غیرشفاهی مختلف از جمله: سیگنال‌هایی مملو از صمیمیت، پرخاشگری، تسلط یا محبت استفاده کنید. 
-صدا
-
-صدا
-
-هنگامی‌که ما صحبت می‌کنیم، افراد دیگر علاوه بر گوش دادن به حرف ما، صدای ما را نیز مورد توجه قرار می‌دهند. 
-
-چیزهایی که بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد شامل: توجه به زمان و سرعت صحبت کردن، نوع بلندی و تن صدا، لحن و انعطاف‌پذیری و صداهایی که انتقال‌دهنده تفاهم می‌باشد مانند: «آهان» و «اوهو.» 
-
-لحن صدا می‌تواند به عنوان مثال بیانگر یکی از این حالات باشد: طعنه، خشم، محبت یا اعتماد به نفس. 
-
-زیرشاخه‌ها
-کتابداری تطبیقی
-کتاب، مجله، روزنامه و گاهنامه
-فهرست‌نویسی و رده‌بندی
-رده‌بندی دهدهی دیویی
-رده‌بندی مردمی
-نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی
-مرجع‌شناسی و خدمات‌مرجع
-کتاب‌سنجی، علم‌سنجی، اطلاع‌سنجی، وب‌سنجی
-آموزش علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی
-داده، اطلاعات، دانش و علم
-دانش‌شناسی
-داده‌کاوی
-داده‌پردازی
-دادگان، پایگاه اطلاعاتی، بانک‌های اطلاعاتی
-رایانه، لوح فشرده، اینترنت، فناوری اطلاعات
-بازیابی اطلاعات، رفتار اطلاع‌یابی
-وب، موتور جستجو، وب پنهان، روش‌های جستجوی اطلاعات
-کتاب‌های کودکان و نوجوانان و رمان
-اسناد دولتی
-پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران
-شواهد دیجیتالی
-نظام اطلاع‌رسانی
-عکس و نوار ویدئویی
-انجمن‌های کتابداری
-انواع کتابخانه‌ها
-پایگاه خبری کتابداری و اطلاع‌رسانی (لیزنا) 
-علم اطلاعات و دانش‌شناسی
-اسباب‌بازی‌خانه
-
-جستارهای وابسته
-کتابداری در ایران
-تاریخچه صنعت نشر ایران
-فهرست کتاب‌ها
-
-بزرگان کتابداری
-محسن صبا
-پوری سلطانی
-عباس حری
-هوشنگ ابرامی
-ثریا قزل‌ایاغ
-
-منابع
-
-دکتر عباس علوی شاد، کتاب و کتاب‌خوانی (۱۳۹۶) مجله تحقیقات بنیادی، ص ۱۲
-
-پیوند به بیرون
-انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران
-
-علم اطلاعات
-کتابدارها
-علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی
-حسن بن محمد میکالی شناخته‌شده به حسنک وزیر، آخرین وزیر سلطان محمود غزنوی بود که به دستور مسعود غزنوی و به فتوای خلیفه بغداد، تحت عنوان قرمطی یا اسماعیلی، در روز ۲۴ بهمن سال ۴۱۰ خورشیدی، به دار آویخته شد. 
-
-امیر حسنک، از آل میکال از خاندان دیواشتیج شاهزاده سغدی بود. سلطان محمود او را به خاطر دانش و تجربه‌اش به وزارت حکومت خویش منصوب کرد. حسنک در زمان حیات محمود به حج رفت و در هنگام بازگشت به دلیل ناامنی راه‌ها از مسیر مصر به غزنی برگشت. در مصر خلعت خلیفه فاطمی مصر را که شیعه اسماعیلی بود قبول کرده و در غزنی تسلیم سلطان محمود کرد. خلیفه عباسی، حسنک را در واقع بخاطر قبول خلعت فاطمیان و به خدمت نرسیدن وی ولی در ظاهر و با بهانه کردن قرمطی‌گری ساختگی او از محمود خواست وی را تسلیم کند. سلطان محمود که به وزیرش اعتماد داشت و مطمئن بود که وی قرمطی نیست به خواست خلیفه جواب رد داد. ابوالفضل بیهقی می‌گوید که سلطان محمود نسبت به پافشاری خلیفه بر اعدام حسنک وزیر به خشم آمد و گفت: 
- «به این خلیفه خرف شده بباید نبشت که من از بهر عباسیان انگشت در کرده‌ام در همه جهان و قرمطی می‌جویم و آنچه یافته آید و درست گردد بردار می‌کشند، و اگر مرا درست شدی که حسنک قرمطی است خبر به امیرالمؤمنین رسیدی که در باب وی چه رفتی. وی را من پرورده‌ام و با فرزندان و برادران من برابر است. اگر وی قرمطی است من هم قرمطی باشم!» 
-
-پس از مرگ محمود غزنوی، حسنک وزیر از جمله کسانی بود که در به سلطنت رساندن محمد پسر محمود و برادر مسعود تلاش فراوان کرد. ��مانی که محمد شکست خورد و مسعود غزنوی زمام امور را در دست گرفت، قرمطی‌گری وزیر پدرش را بهانه گرفته و به درخواست خلیفه بغداد و با پافشاری بوسهل زوزنی، او را به دار آویخت. 
- «ذکر بر دار کردن حسنک وزیر» که در تاریخ بیهقی آمده‌است بی‌شک یکی از شاهکارهای نثر فارسی قرن پنجم است. در تاریخ بیهقی آمده‌است: 
-
-و حسنک را سوی دار بردند و بجایگاه رسانیدند. بر مرکبی که هرگزننشسته بود نشانیدند و جلادش استوار ببست و رسنها فرود آورد و آواز دادند که سنگ زنید. هیچ‌کس دست بسنگ نمی‌کرد و همه زار می‌گریستند، خاصه نشاپوریان. پس مشتی رند را زر دادند که سنگ زنند و مرد خود مرده بود، که جلادش رسن بگلو افکنده بود و خبه کرده. اینست حسنک و روزگارش و گفتارش، رحمه‌الله علیه، این بود که خود بزندگی گاه گفتی که: «مرا دعای نشاپوریان بسازد» و نساخت و اگر زمین و آب مسلمانان بغصب بستدند، نه زمین ماند بدو و نه آب و چندان غلام و ضیاع و اسباب و زر و سیم و نعمت، هیچ سودش نداشت. او رفت و آن قوم که این مکر ساخته بودند، نیز برفتند. … احمق مردی که دل درین جهان بندد، که نعمتی بدهد و زشت بازستاند… چون ازین فارغ شدند بوسهل و قوم از پای دار بازگشتند و حسنک تنها ماند، چنان‌که تنها آمده بود، از شکم مادر …
-حسنک قریب هفت سال بر دار بماند، چنان‌که پایهایش همه فرو تراشیده و خشک شد، چنان‌که اثری نماند تا بدستوری فرود گرفتند و دفن کردند، چنان‌که کس ندانست که سرش کجاست و تن کجاست و مادرحسنک زنی بود سخت جگرآور. چنان شنیدم که دو سه ماه ازو این حدیث پنهان داشتند و چون بشنید جزعی نکرد، چنان‌که زنان کنند، بلکه بگریست بدرد، چنان‌که حاضران از درد وی خون گریستند. پس گفت: بزرگا، مردا، که این پسرم بود، که پادشاهی چون محمود این جهان بدو داد و پادشاهی چون مسعود آن جهان و ماتم پسر سخت نیکو بداشت. 
-
-شش قصیده در مدح وی از فرخی سیستانی در دیوان فرخی موجود است. 
-
-منابع
-
-تاریخ بیهقی، تهران، ۱۳۲۴. 
-دیوان فرخی سیستانی، به تصحیح محمد دبیر سیاقی
-http: / / www. encyclopaediaislamica. com / madkhal ۲. php ? sid= ۶۱۸۵
-
-پیوند به بیرون
-تحقیقی پیرامون شخصیت و دلایل اعدام حسنک وزیر
-
-آل میکال
-اهالی نیشابور
-اعدام‌شدگان اهل ایران
-اعدام‌شدگان با طناب دار
-اعدام‌شدگان بدست شاهنشاهی غزنوی
-اعدام‌شدگان سده ۱۱ (میلادی) 
-اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-اهالی ایران در سده ۱۱ (میلادی) 
-اعدام‌شدگان با طناب دار اهل ایران
-خاندان میکالی
-درگذشتگان ۱۰۳۲ (میلادی) 
-زادگان دهه ۹۹۰ (میلادی) 
-سیاستمداران نیشابور
-وزیران غزنویان
-طاهریان نخستین حکومت ایرانی‌تبار پس از حمله اعراب به ایران بودند. آنان از تبار دهقانان خراسان به حساب می‌آمدند. در اوایل سده سوم ه‍. ق، طاهر بن حسین، یکی از سرداران مأمون خلیفه عباسی، از طرف او امیر خراسان شد و به دلیل آن‌که عدم اطاعت خود را از مأمون اعلام کرد، نخستین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام در ایران تشکیل و حکومت او به طاهریان معروف شد. در زمان طاهریان سه شهر مرو، نیشابور و بلخ به عنوان مرکز امارت طاهری برگزیده شدند. 
-
-طاهریان در جنگ با خوارج در شرق ایران به پیروزی دست یافتند و سرزمین‌های دیگری مانند سیستان و قسمتی از فرارود را به تصرف خودشان درآوردند. آن‌ها توانستند نظم و امنیت را در مرزها بر قرار کنند. گفته می‌شود که در زمان حکومت طاهری، به جهت اهمیت دادن آن‌ها به کشاورزی و عمران و آبادی، کشاورزان به آسودگی زندگی می‌کردند. 
-
-خلفای عباسی همچنین مناصب و حکومت بعضی از نواحی را نیز به اعضای خاندان طاهری واگذار کردند. از جمله این اقدامات آن‌که اداره حرمین شریفین یا امارت شهر مکه را بر مناصب محمد بن‌عبدالله در بغداد افزود و امارت مرو، سرخس و خوارزم را به منصور بن طلحه، امارت هرات را به حسین بن عبدالله، امارت طبرستان را به سلیمان بن عبدالله و امارت جوزجان و طالقان را به پسر عمه‌اش واگذار کرد. 
-
-در زمان طاهریان قیام‌های بابک خرمدین و مازیار که به ترتیب در آذربایجان و طبرستان (مازندران) رخ داد، باعث شد که آن‌ها را از توجه به شرق ایران بازدارد. به همین دلیل خوارج دست به شورش زدند. آخرین امیر طاهری، محمد بن طاهر نیز فردی مقتدر نبود. در نتیجه حکومت طاهریان رو به ضعف نهاد و سرانجام در میانه‌های سده سوم هجری به دست یعقوب لیث سرنگون شد. 
-
-تاریخ
-
- «طاهریان نخستین سلسله ایرانی است که از اطاعت خلفای بغداد سر پیچید و به تشکیل دولتی محلی و نیمه مستقل در خراسان توفیق یافت. طاهریان از خاندان امیران و سرداران ناحیه‌ای در نزدیکی هرات به نام پوشنگ یا فوشنج بودند و در مبارزات ابومسلم خراسانی برای روی کار آوردن بنی‌عباس شرکت داشتند. در اختلاف بین پسران هارون‌الرشید، امین و مأمون، طاهر بن حسین جانب مأمون را گرفت و در جنگی که علی بن عیسی بن ماهان، سردار امین، در ری برضد مأمون کرد، طاهر او را شکست داد و کشت. 
-هنگامی‌که مأمون به خلافت رسید به پاس این خدمات طاهر را، برای پاسداری از امنیت شهر، شرطه بغداد کرد و چند سال بعد حکومت خراسان را به او داد. نوشته‌اند که طاهر پس از فتح بغداد، هنگامی‌که می‌خواست با علی بن موسی‌الرضا ولیعهد مأمون بیعت کند، با دست چپ با او بیعت کرد و گفت: 
-
-چون مأمون این گفته را شنید گفت: 
-
-
-از این جهت به طاهر لقب «ذوالیمینین» داد یعنی کسی که دارای دو دست راست است. همچنین گفته‌شده که طاهر با هر دو دست شمشیر می‌زد و لقب ذوالیمینین به این مناسبت بدو داده شده‌است. درسال ۲۰۷ ه‍. ق (۸۲۲ م)، هنگامی‌که طاهر حکومت خراسان را داشت، روزی در مسجد جامع مرو نام خلیفه را از خطبه انداخت. اگرچه فردای آن روز او را مرده یافتند و گمان می‌رود که به وسیله جاسوسان خلیفه مسموم شده باشد، اما این تاریخ را آغاز تلاش برای تشکیل حکومت‌های ملی ایرانی شمرده‌اند. 
-
-پس از طاهر ذوالیمینین جانشینان او ۵۰ سال حکومت خراسان را داشتند و در بغداد نیز با نفوذ بسیار چندی در مقام شرطه بودند. معروف‌ترین امیر طاهریان، پس از طاهر ذوالیمینین، عبدالله بن طاهر است که مردی دانا و دادگر بود و با آن‌که نام خلیفه را در خطبه نماز جمعه می‌آورد و هر ساله بخشی از خراج خراسان را به دربار خلافت می‌فرستاد، اما به خلیفه اجازه دخالت درامور داخلی خراسان را نمی‌داد. این امیر دانشمند در آبادانی نیشابور بسیار کوشید. به کشاورزی توجهی خاص داشت و از همین رو به فرمان او کتابی درباره راه نگه‌داری از قنات‌ها نوشته شد. دربار او محل رفت‌وآمد دانشمندان و شاعران و نویسندگان پارسی‌زبان بود. آخرین امیر طاهریان، محمد بن طاهر، به دست یعقوب لیث زندانی شد. وی پس از مرگ یعقوب آزاد گردید و دوباره به مقام ریاست شهربانی بغداد رسید. اما دیگر نتوانست حکومت خراسان را به دست آورد.» 
-
-تشکیل سلسله به‌وسیله طاهر بن حسین
-پس از مرگ هارون‌الرشید و نمودار شدن اختلاف و درگیری میان مأمون و امین بر سر خلافت، طاهر عهده‌دار وظایف سنگین‌تری از سمت مأمون گشت و به کنشگری فعال و عنصری مهم در روند تصاحب قدرت توسط مأمون تبدیل گشت. به روایتی علی بن عیسی در همدان از طاهر شکست یافت. طاهر، پس از این پیروزی در نبرد ری، به مقابله با لشکرهایی که به صورت پیاپی از سمت امین گسیل می‌گشتند، پرداخت. طاهر و هرثمه به وسیله لشکریانی که در اختیار داشتند، در سال ۱۹۷ هجری / ۸۱۲ میلادی، به محاصره اطراف بغداد مشغول گشتند و با شدت بخشیدن به این محاصره، فشار را بر لشکریان امین افزون کردند. محاصره بغداد تا سال ۱۹۸ هجری / ۸۱۳ میلادی، به صورت فرسایشی به درازا کشید تا در محرم همین سال، طاهر بر شدت حملات خود افزود و محلات را یکی پس از دیگری فتح کرد و به لشکر دستور داد که برای فتح نهایی بغداد، حمله را آغاز نمایند و سرانجام بغداد، در همین زمان فتح گردید. سرانجام به علت تمایل مأمون برای واگذاری خراسان به طاهر و همچنین تلاش بی‌وقفه طاهر و اطرافیانش، به خصوص وزیر مأمون، احمد بن ابی‌خالد احول، حکومت خراسان بزرگ و ایالات شرقی در سال ۲۰۵ هجری / ۸۲۱ میلادی به طاهر واگذار شد. طاهر که مترصد فرصتی مناسب برای اعلام استقلال بود، تنش موجود را دستاویزی قرار داد و یک سال و شش ماه پس از حکومت خود بر خراسان، در سال ۲۰۷ هجری / ۸۲۲ میلادی با حذف نام خلیفه از خطبه نماز جمعه، استقلال حکومت خود را اعلام کرد. طاهر در همان شبی که نام مأمون را از خطبه حذف کرد یا مدت کوتاهی پس از آن در سال ۲۰۷ هجری / ۸۲۲ میلادی، درگذشت. 
-
-هارون‌الرشید آغازی بر سلسله طاهریان
-هارون‌الرشید در دوران حکومت خویش و به منظور تحکیم قدرت خلافت و پیشگیری از هرگونه مشکلات احتمالی در روند انتقال قدرت، سلسله تمهیداتی را در نظر گرفته و بر اساس آن سیستم جانشینی پیچیده‌ای طراحی کرد. بدین ترتیب، امین به عنوان جانشین هارون، پس از وی به خلافت می‌رسید و مأمون نیز به عنوان جانشین امین منصوب گشت و قاسم، فرزند دیگر هارون، جانشین مأمون شد. تمام این تصمیمات تبدیل به عهدنامه‌ای گشت که بر کعبه آویخته شد و به ایالات فرستاده شد، اما پس از مرگ هارون، امین با سلسله اقداماتی مأمون را تحت فشار قرار داد و مدتی پس از عزل قاسم، مأمون را از جانشینی عزل کرد و فرزند خود موسی را با لقب الناطق بالحق به عنوان جانشین خویش اعلام کرد که نامش را در خطبه، جایگزین نام مأمون ساختند. مأمون نیز در اقدامی متقابل هرگونه ارتباط با بغداد را قطع کرد و از فرمان‌های امین سرپیچی کرد و به ستیزی آشکار با وی پرداخت که نتیجه آن، درگیری نظامی میان دو برادر بود. پس از مرگ هارون‌الرشید و پدیدار شدن اختلاف و درگیری میان مأمون و امین بر سر خلافت، طاهر عهده‌دار وظایف سنگین‌تری از سمت مأمون گشت و به کنشگری فعال و عنصری مهم در روند تصاحب قدرت توسط مأمون تبدیل گشت. 
-
-جنگ طاهر و ابن ماهان
-امین در سال ۱۹۵ هجری علی بن عیسی را در راس سپاهی به جنگ با مأمون و دستگیری او گسیل کرد. مأمون نیز پس از مشورت با فضل بن سهل، وزیر خود، طاهر را به فرماندهی لشکر خود منصوب کرد و او را به جنگ با علی بن عیسی فرستاد. 
-
-پس از گفتارها و اعمال معمول پیش از جنگ، نبرد میان دو لشکر آغاز شد و به زودی شدت گرفت. طاهر در اثنای نبرد نیز به تهییج سپاهیان خویش می‌پرداخت و آنان را در جهت شکست دشمن راهنمایی می‌کرد. روایت است جنگ ادامه داشت تا زمانی که علی بن عیسی در جریان جنگ، بر اثر تیر یا ضربت داوود سیاه از اسب سرنگون گشته و کشته شد و با مرگ او، سپاهیان امین همگی راه فرار در پیش گرفتند. البته به روایتی علی بن عیسی در همدان از طاهر شکست یافت. عده زیادی از لشکریان امین تسلیم طاهر گشتند و غنایم و ثروت بسیاری از جمله هفتصد کیسه هزار درهمی به چنگ طاهر افتاد. 
-
-پیروزی‌های طاهر بن حسین و سقوط امین
-طاهر، پس از این پیروزی در نبرد ری، به مقابله با لشکرهایی که به صورت پیاپی از سمت امین گسیل می‌گشتند، پرداخت. و به پیشروی به سمت عراق ادامه داد. وی در همدان با یکی از سرداران امین، به نام عبدالرحمن بن جبله ابناوی، روبرو گشت و پس از جنگی سخت با آنان و محاصره چند ماهه همدان، وی را از پای درآورد و لشکرش را وادار به هزیمت کرد. پس از این واقعه، طاهر شهرها را یکی پس از دیگری با جنگ‌های پراکنده یا روش‌های دیگر فتح کرد. 
-
-طاهر و هرثمه به وسیله لشکریانی که در اختیار داشتند، در سال ۱۹۷ هجری / ۸۱۲ میلادی، به محاصره اطراف بغداد مشغول گشتند و با شدت بخشیدن به این محاصره، فشار را بر لشکریان امین افزون کردند. محاصره بغداد تا سال ۱۹۸ هجری / ۸۱۳ میلادی، به صورت فرسایشی به درازا کشید تا در محرم همین سال، طاهر بر شدت حملات خود افزود و محلات را یکی پس از دیگری فتح کرد و به لشکر دستور داد که برای فتح نهایی بغداد، حمله را آغاز نمایند و سرانجام بغداد، در همین زمان فتح گردید. امین پس از ناامیدی از جانب طاهر، به هرثمه بن اعین روی آورد. در نظر امین، هرثمه بهترین شخص برای تسلیم گشتن بود. او هرثمه را از موالی و خدمتگزاران خود و پدرش می‌دانست و به وفاداری‌اش نیز اطمینان داشت و در اثر شرایط پیش‌آمده، شناخت و اعتمادش نسبت به او فزونی یافته بود؛ بنابراین در نامه‌ای از هرثمه درخواست کمک و امان کرد. پنج شب مانده از محرم سال ۱۹۸ هجری / ۸۱۳ میلادی، امین با وجود اخطار هرثمه به او درباره تأمین امنیتش و توصیه به تسلیم گشتنش در روز بعد برای محافظت از جانش، به علت جایز ندانستن هرگونه تعلل و تأخیر، از کاخ خود بیرون آمده و به اخطار هرثمه بی‌توجهی کرد. امین بر قایقی که برای او در کنار دجله آماده کرده‌بودند و هرثمه خود با آن به استقبال امین آمده بود، سوار شد. هرثمه در مواجهه با امین، اظهار اطاعت و بندگی کرد. مسیری طی نشده بود که سپاهیان طاهر از کمینگاه خویش خارج گشته و به سوی قایق، سنگ و تیر پرتاب کردند. در ادامه افرادی به زیر قایق رفته و آن را واژگون ساختند. یکی از یاران هرثمه او را نجات داد و امین نیز با شنا، خود را به کنار آب رساند. روایت است که پیش از اسارت امین، یکی از یارانش که احمد بن سلام نام داشت را اسیر کردند که پس از پرسش از او درباره امین، وی اظهار بی‌اطلاعی کرد. سرانجام امین اسیر گشت و توسط محمد بن حمید طاهری شناسایی گشته و این خبر به اطلاع طاهر رسید، که او نیز بلافاصله دستور قتل امین را به قریش دندانی، حاجب خویش، ابلاغ کرد. بدین ترتیب امین در اسارت کشته شد. بدن امین در باغ مونسه دفن گردیده و سرش به همراه فتحنامه‌ای توسط قاصدی به نزد مأمون در مرو، فرستاده شد. 
-
-تأسیس حکومت طاهریان
-سرانجام به علت تمایل مأمون برای واگذاری خراسان به طاهر و همچنین تلاش بی‌وقفه طاهر و اطرافیانش، به خصوص وزیر مأمون، احمد بن ابی‌خالد احول، حکومت خراسان بزرگ و ایالات شرقی در سال ۲۰۵ هجری / ۸۲۱ میلادی به طاهر واگذار شد. 
-
-مسئله خوارج و عدم کامیابی کامل طاهر در کنترل و سرکوب تحرکات آنان یا امری دیگر، موجب ایجاد تنش میان او و مأمون گردید. منقول است که مأمون، طبق نگرانی خاطری که از زمان بخشیدن حکومت خراسان، نسبت به طاهر داشت و همچنین در اثر سعایت دشمنان طاهر در نزد وی، پس از بروز مجدد تنش در روابطش با او، اقدام به بخشیدن کنیزکی به وی به قصد مسموم کردنش کرد، اما با اطلاع طاهر از این موضوع و ارسال پیامی حاوی ابراز وفاداری و عدم پیمان‌شکنی به مأمون، خاطر وی از جانب طاهر آسوده گشت. طاهر که مترصد فرصتی مناسب برای اعلام استقلال بود، تنش موجود را دستاویزی قرار داد و یک سال و شش ماه پس از حکومت خود بر خراسان، در سال ۲۰۷ هجری / ۸۲۲ میلادی با حذف نام خلیفه از خطبه نماز جمعه، استقلال حکومت خود را اعلام کرد. از دیگر علائم اعلام استقلال نیز، حذف نام خلیفه از سکه‌هایی که ذوالیمینین نیز بر روی آنان ضرب گشته بود (۲۰۶ هجری / ۸۲۱ میلادی)، در دوره طاهر می‌دانند. 
-
-علت ابقای خاندان طاهری در حکومت خراسان
-اقدامات سیاسی طاهر در اواخر دوره حیاتش و نتایج این اقدامات پس از مرگ او منجر به ایجاد تحولی عظیم و بدیع در شرق خلافت اسلامی گردید که حاصل آن همچون یادگاری از طاهر بن حسین برجای ماند و در قالب حکومت نیمه مستقل طاهریان، در خراسان و قلمرو شرقی خلافت، سر برآورد اما پس از طاهر تمامی فرزندان و نوادگانش به علت عدم دارا بودن تمام توانایی و ظرفیت‌های او در حکومت و سیاست، نسبت به خلیفه مطیع و وفادار ماندند و بر طبق سیاست‌های بغداد حرکت کردند و فقط می‌توان گفت به سبب موروثی ماندن حکومت خراسان در بینشان و آزادی عمل قابل‌توجه در امور حکومت خراسان، نیمه‌مستقل نامیده شدند که آن نیز به سبب همکاری آنان با خلفا و مدارای بغداد و حتی روابط صمیمی و دوستانه به علل متفاوت با آنان بود. نمود آن نیز نفوذ خاندان طاهری در مناصب مهم در مرکز خلافت، یعنی بغداد و تداوم آن حتی تا مدت‌ها پس از سقوط حکومتشان در خراسان مشهود بود. خلفای بغداد در طی نیم سده تسلط طاهریان بر خراسان، آنان را تأیید و ابقا کردند که دلایل آن بدین شرح است: قدرت بعضی از طاهریان همچون عبدالله بن طاهر که فرماندهی لشکری قدرتمند در غرب را بر عهده داشت و مشغول سرکوب شورشی در آن ناحیه بود، هم به علت واهمه از عکس‌العمل او در برابر اقدامی علیه طاهریان و هم به سبب خدمتی که بدان مشغول بود، مورد تأیید بود. در قدم بعدی، خلفای مستقر در بغداد بر این امر واقف بودند که امکان مدیریت و تسلط کامل بر سرزمین‌های وسیع شرقی از طریق نظارت مرکز ممکن نیست و ارسال پیاپی لشکر بدانجا نیز، علاوه بر بی‌فایده بودن، موجب فشاری بر خلافت می‌گردید که به همین علت حکومت طاهریان را بر نواحی شرقی تأیید می‌کردند؛ زیرا آنان از نفوذ و محبوبیت محلی برخوردار بودند و توانایی اعاده قدرت و امنیت بر آن نواحی را داشتند و علاوه بر آن بیش از دیگران مورد وثوق و اعتماد بودند و وفاداری خود را به دفعات و در طی شورش‌ها و حوادث متعدد ثابت کرده بودند. علی‌الخصوص، شورش سپاهیان و همچنین برادر طاهر، حسن، پس از وفات طاهر موجب گشت که مأمون با وجود عصیان شخص طاهر، حکومت فرزند وی را تأیید کند و حتی احمد بن ابی خالد را برای کمک به او و ایجاد ثبات در آن ناحیه گسیل دارد که مأمون به علت نفوذ خاندان طاهری و واهمه از وقوع ناآرامی‌های بعدی، حسن را عفو کرد و پس از آن نیز همواره میان آنان و خلفا ر��ابط دوستانه برقرار باشد. علاوه بر آن، در همان زمان و در شرق خلافت مانند آذربایجان، کسانی همچون بابک فعالیت داشتند و آن نواحی وضعیت خوبی نداشت و حمزه نیز همچنان به تاخت و تاز در نواحی شرقی می‌پرداخت که این امر خلیفه را قانع می‌ساخت که با ستیز با طاهریان آرامش پایداری که آنان در حوزه حکومتشان برقرار ساخته بودند را دچار دگرگونی و اختلال ننماید. به‌طور کلی، می‌توان گفت که استقلال به صورت کامل فقط در پایان عمر طاهر دارای معنا بود و آن هم به علت شخصیت او و پشتوانه‌هایش بود و پس از آن میان نوادگان او و خلفا روابطی متأثر از احساس محبت، احترام، ترس و نیاز برقرار بود که در قالب خادم و مخدوم می‌توان آن را بیان کرد و در چارچوب نیازهای هریک از دوطرف به یکدیگر در گذر زمان به شرح و تفسیرش پرداخت. 
-
-حکومت به طلحه بن طاهر
-به هر صورت، پس از مرگ طاهر، مأمون با وجود طغیان او، حکومت نواحی شرقی را به پسران وی واگذار کرد، زیرا قصد داشت تا شورش سپاهیان طاهر، که بر اثر مرگ وی شکل‌گرفته بود را آرام نماید و همچنین به نفوذ خاندان ایشان در آن نواحی واقف بود و به تجربه دریافته بود که فقط ایرانیان توانایی اداره ایالات مختلف و حل مسائل داخلی ایران را دارند و به سبب اطلاع از شایستگی افراد این خاندان در اداره امور آن نواحی، حکومتشان را بر مناطق شرقی تأیید کرد و این واقعه آغازگر، حکومت ۵۰ ساله طاهریان، به عنوان نخستین حکومت نیمه مستقل ایرانی گشت. 
-
-مرگ طاهر به هر شکلی انجام پذیرفته بود، راهی مناسب‌تر از واگذاری قدرت به طلحه، در برابر مأمون قرار نداشت. طلحه نیز پس از اقدام کلثوم بن ثابت، صاحب برید خراسان، در گزارش طغیان طاهر به فرمان خود او و سپس مرگ زودهنگام طاهر از وی خواست که مرگ طاهر را در کنار پرداختن طلحه به امور سپاه، برای مأمون گزارش کند و به او پانصد هزار درهم یا پنج هزار دینار به همراه دویست جامه اهدا کرد که دو گزارش با فاصله اندکی از یکدیگر به بغداد رسیدند. پیرامون انتخاب عبدالله یا طلحه به حکومت خراسان دو گروه گزارش از منابع برجای مانده‌است. بر اساس نخستین گروه از گزارش‌ها و بنابر نقل ابن اثیر، مأمون تمامی کارها و مسئولیت‌های طاهر را بر عهده عبدالله، فرزندش، قرار داد که او طلحه را به جانشینی خود در خراسان منصوب کرد اما «طلحه به نام خود با مأمون مکاتبه می‌کرد و نام عبدالله را نمی‌برد» اما طبق گروه دوم از گزارش‌ها، طلحه برای جانشینی طاهر برگزیده شد؛ زیرا مأمون در راستای سرکوب شورش نصر بن شبث و آرام کردن بحران‌های غرب به شخصیت عبدالله بن طاهر نیاز داشت و علاوه بر آن، با توجه به مشکلات و پیشامدهای خراسان و لزوم اتخاذ تصمیمی سریع برای امارت آن ناحیه، حضور سریع عبدالله در خراسان میسر نبود. در نتیجه مأمون در جواب گزارشی که فرماندهی سپاه توسط طلحه را پس از مرگ طاهر بیان می‌کرد، پس از مشورت با احمد بن ابی خالد در این زمینه، شخصی را شایسته‌تر از طلحه برای تسلط بر اوضاع منطقه در آن برهه ندید و در نتیجه طلحه بن طاهر در سال ۲۰۷ هجری / ۸۲۲ میلادی، به حکومت خراسان منصوب شد. بررسی سراسر دوران حکومت طلحه بر خراسان، نمایانگر نبردهای پیاپی او با خوارج و رهبر آنان، حمزه بن آذرک، است. طلحه در ایام امارت خود بر خراسان در صدد جلوگیری از حملات خوارج و همچنین دفع آنان در سیستان بود و سعی داشت تا از این طریق از هجوم و تاخت و تاز آنان در خراسان، جلوگیری به عمل آورد. وی به سبب تجربیاتی که در زمان پدرش، طاهر بن حسین، در ستیز با خوارج به دست آورده بود، مهم‌ترین فعالیت دوران حکمرانی خود را به این نبردها اختصاص داد و گزارش ابن طیفور از زخمی شدن وی در نبرد با خوارج بیانگر تلاش وافر و جدی او در جهت سرکوب این فرقه بود و روایات گردیزی در باب جنگ‌های بسیار میان طلحه و حمزه نیز نشان از تعقیب و جنگ مداوم او با خوارج دارد. طلحه مدتی پس از مرگ حمزه آذرک، سه روز مانده از ربیع‌الاول سال ۲۱۳ هجری / مه ۸۲۸ میلادی، به‌طور ناگهانی در بلخ وفات یافت و در همان شهر نیز به خاک سپرده شد. روایتی نیز وفات او را اندکی پیش از مرگ حمزه آذرک بیان می‌دارد. 
-
-حکومت عبدالله بن طاهر
-عبدالله بن طاهر در سال ۱۸۲ هجری قمری / ۷۹۸ میلادی متولد گشت. عبدالله در نخستین مأموریت مهم خویش، به دستور مأمون، مامور به دفع شورش نصر بن شبث در رقه شد. بنابر نقلی دیگر، طاهر، عبدالله را مأمور به این کار کرد. عبدالله پس از مدتی، با کسب مأموریتی از جانب مأمون مبنی بر سرکوب شورش ابن سری و آرام کردن اوضاع مصر، در سال ۲۱۰ ه‍. ق یا ۲۱۱ ه‍. ق، عازم آن ناحیه شد. عبدالله پس از بهبود اوضاع مصر و نصب عیسی بن یزید جلودی به عنوان نایب خویش در آنجا، پس از یک سال و پنج ماه اقامت در مصر، راه عراق را در پیش گرفت و در اواسط سال ۲۱۲ ه‍. ق / ۸۲۷ م داخل بغداد شد. به اعتقاد ثعالبی، فرمان حکومت عبدالله بر جبال و آذربایجان همزمان با برگزیدن معتصم به حکومت مصر بوده‌است که پذیرش آن غیرممکن می‌نماید، چرا که کشته شدن محمد بن حمید طوسی، فرمانده سپاهیان خلیفه در نبرد با بابک خرمدین، چاره‌ای برای مأمون جز گسیل عبدالله به دینور برای مقابله با بابک باقی نماند و این امر در سال ۲۱۴ ه‍. ق / ۸۲۹ م صورت پذیرفت. محمد بن حمید طوسی و پیروزی‌های بابک، مأمون مجاب به گسیل عبدالله به دینور شد. مدتی کوتاهی پس از اقامت عبدالله در آن ناحیه، اسحاق بن ابراهیم و یحیی بن اکثم از سوی مأمون به نزد عبدالله آمدند و پیغام مأمون مبنی بر اختیار عبدالله در برگزیدن حکومت خراسان و آذربایجان یا جنگ با بابک را به وی اعلام داشتند و عبدالله نیز در پاسخ حکومت خراسان را پذیرفت. اگرچه عبدالله با حرکت به سمت دینور و برگزیدن علی بن طاهر به جای خویشتن برای حکومت خراسان، عدم تمایل خود به حکومت خراسان را به نمایش گذاشته بود اما شرایط به گونه‌ای ضرورت حضور او در خراسان و عدم اختیار عبدالله در برگزیدن یکی از پیشنهادها مأمون را به تصویر می‌کشید، چرا که بر اساس گزارش ابن اثیر، علی بن طاهر در نبرد با خوارج کشته شد و محمد بن حمید طاهری در مقابل آنان کاری از پیش نبرد و شابشتی نیز حمله خوارج به روستای حمرا و قتل بسیاری از زنان و کودکان را ذکر می‌کند که این اتفاقات موجب آشفتگی مأمون شد و اسحاق بن ابراهیم و یحیی بن اکثم را به نزد عبدالله روانه کرد تا وی را برای حکومت خراسان قسم دهند، چرا که این ناحیه پس از دارالخلافه، مهم‌ترین بخش خلافت بوده‌است. ورود عبدالله بن طاهر به خراسان مقارن با تاخت‌وتاز خوارج در آن ناحیه بود، چنان‌که در سراسر این سرزمین پراکنده بودند و در نیشابور و پیرامون آن حضور داشتند. عبدالله پس از انتقال مرکز حکومت خویش از مرو به نیشابور و همجواری با این گروه، نبردهای پیاپی را علیه آنان در پیش گرفت و با قتل بسیاری از آنان، نظم و آرامش را بر خراسان حاکم گرداند. یکی از اقداما�� مهم عبدالله در خراسان به منظور برقراری آرامش در آن ناحیه، خاموش کردن طغیان یکی از نوادگان حسین بن علی به نام محمد بن قاسم بن علی بود. مدتی بعد مازیار با اطمینان خاطر از پشتیبانی افشین، در سال ۲۲۴ ه‍. ق / ۸۳۸ م علیه طاهریان و خلیفه، آشکارا طغیان نمود. معتصم، عبدالله بن طاهر را مأمور سرکوب مازیار کرد، زیرا طغیان او را تنها معطوف به عبدالله بن طاهر نمی‌دانست، بلکه خود و اسلام را نیز هدف این جنبش به‌شمار می‌آورد. سرانجام مازیار به واسطه خیانت و نقشه کوهیار، برادرش که در جریان ارتباط با طاهریان موفق به اخذ نوشته‌ای از عبدالله بن طاهر مبنی بر حکومت بخشی از طبرستان شده بود، به اسارت سپاهیان عبدالله بن طاهر درآمد. سرانجام عبدالله بن طاهر در روز چهارشنبه که مصادف با ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۳۰ ه‍. ق و ۲۶ دسامبر ۸۴۴ م بود، پس از چهل و هشت سال زندگانی به علت بیماری وفات یافت و در مقبره خانوادگی خویش که در نیشابور قرار داشت، دفن شد. بنابر نقلی دیگر او در ۱۱ ربیع‌الاول سال ۲۳۰ ه‍. ق وفات یافت. 
-
-رسیدن پسر عبدالله به قدرت
-پس از عبدالله پسر او طاهر بن عبدالله با میانجیگری قاضی‌القضات دواد به جای پدر نشست در زمان طاهر اتفاقات و بلایای طبیعی به شدت در ایران اوج گرفت مانند باد سردی که از سمت ترکستان می‌وزید و باعث کشته شدن تعداد زیادی از مردم به وسیله بیماری زکام شد بعد از زلزله‌ای بسیار مهیب رخ داد و حدود شصت هزار نفر زیر آوارها جان خود را از دست دادند و در این دوران به شدت بر مردم ایران سخت گذشت. 
-
-ریشه و تبارنامه
-مجموعه روایاتی پیرامون نسب طاهر بن حسین، پدربزرگ طاهر بیان شده‌است که به کمک آن می‌توانیم از پیشینه و نسب طاهر نیز اطلاع یابیم. بر اساس این روایات، نسب طاهر به یکی از دو شکل ذیل است: طاهر بن حسین بن مصعب بن رزیق بن ماهان یا طاهر بن حسین بن مصعب بن زریق بن اسعد بن زادان. 
-
-طاهریان دارای‌تبار ایرانی بودند و لقب خزاعی را به سبب این‌که از موالی قبیله خزاعه بودند به دست آورده‌اند. البته به همین سبب، نسب خود را به قبیله خزاعه که در دوران دعوت پیامبر از قبایل بزرگ مکه بودند، می‌رساندند. عده‌ای از راویان و مورخان از یک‌سو و طاهریان نیز از سمتی دیگر خاندان طاهری را منسوب به رستم، پهلوان ایرانی و منوچهر، پادشاه ایرانی می‌دانستند. مورخان بر این عقیده‌اند که علت این نسب سازی‌ها، اهمیت نسب و ریشه هر خاندان در آن دوره بوده‌است که طاهریان و به‌طور ویژه طاهر با تلاش‌های هوادارانشان، توانستند از این راه حمایت و دوستی خاندان‌های محلی را جلب کرده و از این طریق نفوذ و قدرت خویش را افزایش دهند. 
-
-نخستین طاهریان
-بر اساس روایاتی که مطرح شده‌است، رزیق، جد طاهر، از موالی طلحة بن عبدالله خزاعی معروف به طلحه الطلحات بوده که این شخص امارت سیستان را در اواخر سده اول هجری / هفتم میلادی یا اوایل خلافت عباسی، بر عهده داشته‌است. مصعب، نیای طاهر، نیز در آغاز جنبش سیاه‌جامگان به آنان پیوست و به عنوان دبیر در خدمت یکی از داعیان عباسی به نام سلیمان بن کثیر خزاعی درآمده‌است. پس از پیروزی عباسیان، مصعب به پاداش خدمات خود و خاندانش از سوی عباسیان، امارت هرات و پوشنگ را عهده‌دار گردید. در سال ۱۶۰ هجری / ۷۷۶ میلادی که مصادف با خلافت مهدی عباسی بود، در نواحی تحت حکومت مصعب، شورشی به رهبری یوسف بن ابراهیم ثقفی صورت گرفت که به سبب آن مصعب از قلمرو خود رانده شد. اما در دوره هارون‌الرشید و به فرمان او، حکومت پوشنگ به حسین، پدر طاهر، واگذار گردید. پس از پدر نیز، طاهر عهده‌دار این سمت گشت. 
-
-تبارنامه
-
-جنگ‌ها و قیام‌ها
-
-جنگ عبدالله با خرم دینان
-خرم دینان در واقع فرقه‌ای بودند که پس از قتل ابومسلم خراسانی ضد عباسیان برخاستند خرمیه در واقع نهضتی در جهت اصلاح آیین مزدک بود که عبدالله بن طاهر با آن‌ها جنگید ولی نتیجه‌ای حاصل نشد. 
-
-قیام علویان
-در زمان طاهریان قیام‌هایی علیه آن‌ها صورت گرفت از جمله قیام محمد بن قاسم علوی ضد طاهریان و عباسیان بود قاسم که از نوادگان امام چهارم شیعیان بود در نواحی خراسان قیام کرد و به دلیل اخلاق نیکویی که داشت در بین مردم بسیار مورد اعتماد بود و به راحتی مردم را قانع می‌کرد زمانی که در مسجد پیامبر ملازم بود تعدادی از مردم خراسان با او بیعت کردند ولی در جنگ با عبدالله شکست خورد و سپس عبدالله او را به بغداد فرستاد اما توسط یارانش از زندان فرار کرد و دیگر هیچ‌کسی نتوانست او را پیدا کند. 
-
-قیام مازیار
-اما قیام دوم قیام مازیار بود که حوادث خاصی داشت مازیار در کل با طاهریان روابط خوبی نداشت و خراج را مستقیما به بغداد می‌داد همین کینه‌توزی‌های بین مازیار و عبدالله با دخالت افشین که یکی از سرداران معتصم بود شدت گرفت و سر انجام با کمک روستاییان و شهرنشینان در منطقه طبرستان شورش کردند ابتدا مازیار توانست بر قسمت‌هایی از ساری و آمل مسلط شود اما با فرستادن نیروهای بسیار زیادی از ری و بغداد از سوی معتصم مازیار محاصره شد و سرانجام دستگیر و به بغداد فرستاده شد و معتصم که از حیله‌گری افشین آگاه شده بود او را با افشین در بغداد روبرو کرد و پس از اقرار مازیار بر کمک افشین به او مازیار به ۵۰۰ ضربه شلاق محکوم شد که پس از تحمل ۴۵۰ شلاق مرد اما به همین صورت افشین به زندان محکوم شد و در همان زندان چند سال بعد مرد. 
-عبدالله بن طاهر پس از گذشت ۱۵ سال و حکومت بر مناطق مهم ایران سر انجام در نیشابور در گذشت. 
-
-سراشیبی سلسله طاهریان
-بعد از طاهر حکومت به دست محمد بن طاهر افتاد و این فرد با خود سری‌ها و اقدامات ساده خود باعث کوچک شدن سلسله طاهریان شد در زمان او علوان بر طبرستان، آمل، ساری و ری مسلط شدند اما پس از چند سال با فشارهای خارجی محمد بن طاهر با نیروهای بی‌شماری بر بسیاری از مناطق طبرستان مسلط شدند در همین زمان بود که یعقوب لیث صفار به هرات لشکر کشید و در جنگی سخت موفق به شکست آن‌ها شد بعد از آن بود که یعقوب بر مناطق کرمان، فارس و بلخ چیره شد و دودمان طاهریان را از این ولایات برچید. 
-
-فرهنگ و هنر
-طاهریان امیرانی بخشنده بودند و خواسته‌های مردم را شخصا رسیدگی می‌کردند با افرادشان بسیار مهربان بودند در یکی از این موارد فضل بن محمد مسئول رابط بین مردم و امیر در هنگام انجام وظیفه خود اندکی تأخیر می‌کند عبدالله از او می‌پرسد چرا دیر کردی؟ گفت کاری شخصی داشتم مانده بودم کارم را انجام دهم یا به پیش شما بیایم و کار مردم را رسیدگی کنم در همین زمان بود که عبدالله به او دستور می‌دهد تو برو و من نیز کار دارم الان وقت انجام دادن این کار را ندارم بعد از این‌که فضل ناراحت از این‌که نه کار خودش را انجام داده و نه کار مردم را بیرون می‌آید مردم به سمت او می‌روند و با عجله نامه‌های خود را بیرون می‌آورند و همه نامه‌ها را امضا شده می‌بینند یا در مو��د دیگر عبدالله بن طاهر که به علت فتوحات و جنگ‌های زیادی که انجام می‌داد معمولا کمتر در خراسان بود به همین دلیل یک نایبی در خراسان منصوب می‌کند اما این حاکم ظالم با مالیات‌های مردم کاخی مجلل برای خود می‌سازد و مزارع مردم را تصرف می‌کند تا این‌که روزی عبدالله به خراسان می‌آید و از مردم درباره حاکم سؤال می‌کند اما مردم سکوت می‌کنند در همین زمان بود که عبدالله می‌فهمد و دستور می‌دهد کاخ او را خراب و او را از مقامش برکنار و زمین‌های مردم را به همراه خسارت‌هایشان به آن‌ها بازمی‌گرداند. 
-
-ورزش‌های مورد علاقه طاهریان
-در زمان طاهریان شکار، شطرنج و چوگان ورزش مورد علاقه آن‌ها بود و آن‌ها برای گذراندن اوقات بیکاری خود معمولا چوگان‌بازی می‌کردند. 
-
-طاهریان مبلغان آیین‌های ایرانی
-اما در زمان طاهریان دستگاه‌های اداری و لشکری به دست کارداران و دبیران ایرانی اداره می‌گردد از این راه شیوه‌های کشور داری و آیین‌های کهن ایرانی هم مانند میراث ساسانیان به آن‌ها منتقل شد. و زبان عربی زبان سیاست و علم بود اما زبان فارسی هم چنان در بین مردم جای داشت. 
-
-پایتخت
-پایتخت طاهریان در ابتدا شهر مرو بود که امروزه به نام ترکمنستان است اما عبدالله بن طاهر آن را به نیشابور برد. 
-
-دیوان‌سالاری
-در زمان طاهریان امور اداری توسط سازمان‌هایی به نام دیوان اداره می‌شد اما یکی از کارهای شگفت‌انگیز که توسط طاهر اتفاق افتاد گماشتن افرادی بود که در آن دیوان تجربه‌ای نداشتند اما همین افراد توانستند در دیوان‌هایی مانند خراج (وزارت دارایی)، دیوان خاتم (دبیر خانه شاهی) و دیوان‌های دیگر تسلط کامل پیدا کنند طاهر چند سال بعد در این باره می‌گویید من این افراد را برگزیدم تا مردان سیاست فکر نکنند افراد دیگر حق دخالت در امور مملکتی را ندارند. 
-تعلیم و تعلم در زمان طاهریان بسیار اهمیت داشت و طاهر در عهدنامه خویش به فرزندش سفارش کرد که فقیهان و حاملان دین و عاملان به کتاب خدا را برگزینید و در کارها با آن‌ها مشورت کنید. 
-طاهریان به آداب و حکمت‌های ایرانی توجه و گرایش خاصی داشتند و همواره چه در بغداد و چه در خراسان آیین‌های کهن ایرانی را به دیگر افراد می‌آموختند البته این نکته نیز قابل‌ذکر است که بخش مهمی از کتاب‌های ایران در پایتخت ایران یعنی مرو نگهداری می‌شده‌است. 
-اما در مورد مذهب باید گفت طاهریان روابط بسیار نزدیکی با شیعیان داشتند چنان‌که محمد بن ابی العاس برادر زن طاهر فردی شیعی مذهب بود و بر سر شیعه با برخی عالمان و ادبیان دربار مأمون بحث می‌کند و آن‌ها را در این مباحثه محکوم می‌کند که باعث ناراحتی و عصبانیت مأمون می‌شود که طاهر میانجیگری می‌کند. 
-در زمان طاهریان نهادهای اصلی کشور دبیری، شرطه، برید، قضا و سپاه نام داشت که هرکدام کار مخصوص به خود را انجام می‌دانند. 
-در زمان طاهریان به قیام‌های علویان، طبرستان، عراق قاطعانه ایستادند و به این وسیله حمایت خود را از عباسیان اعلام کردند در ضمن در آن زمان با خوارج که مردمانی شورش‌گر و مفسد شده بودند به شدت برخورد کرد و آن‌ها را نابود کرد
-زوال طاهریان نیز به دست یعقوب لیث صفار اتفاق افتاد که در متن به آن کاملا اشاره شد. 
-
-علل انهدام طاهریان
-ساختار حکومت طاهری به نوعی بود که از آغاز حکمرانی این دودمان همواره مشکلاتی همراه آن‌ها بود. شورش‌های داخلی و گستردگی قلمرو طاهری از همان ابتدا باعث شده بود مشکلاتی در اداره قلمرو به وجود آید. طبرستان به خاطر موقعیت اقلیمی که داشت باعث شده بود تسلط اعراب بر آن با مشکل مواجه شود و همچنان حکمرانان محلی قدرت و نفوذ اصلی را در دست داشته باشند. قیام طرفداران حسین بن زید و مازیار، طاهریان را برای مدت مدیدی در این منطقه مشغول ساخته بود. سیستان از زمان حمزه خارجی یکی از محل‌های اصلی آشوب بود. سیاست‌ها و فعالیت‌های طاهریان هم در برقراری صلح در این منطقه تأثیرگذار نبود؛ تا اینکه حکومت طاهریان توسط یعقوب برچیده شد. طاهریان در انتخاب افراد لایق برای حکومت شهرها دقت کافی نداشتند و می‌توان گفت مهم‌ترین ضعف آن‌ها همین مورد بوده‌است؛ انتخاب افراد نالایق از زمان طاهر بن حسین تا زمان محمد بن طاهر؛ مثلا در دوران عبدالله بن طاهر مردم هنگامی‌که وی وارد نیشابور شد، برای شکایت از حاکم طاهری کرمان و نیشابور نزد او رفتند اما خود عبدالله بن طاهر هم افراد ماهر و توانایی برای اداره حکومت انتخاب نکرده بود. در دوران حکمرانی طاهر بن عبدالله و فرزند وی محمد بن طاهر ستم حکمرانان طاهری افزایش یافت و این موضوع باعث خشم و نفرت مردم شد. محمد بن اوس بلخی، حاکم طبرستان بود و رفتار بد و ناشایستی که او در طبرستان داشت، باعث شورش در این منطقه شد. همکاری و همراهی حکمرانان طاهری سیستان با خوارج نیز باعث تقویت قدرت یعقوب شد. اگر این عوامل را در نظر داشته باشیم، علت نامه‌هایی که بزرگان خراسان به یعقوب نوشتند و خواستار حضور او در نیشابور شدند را متوجه خواهیم شد؛ البته، آن‌ها منافع خود را نیز در نظر می‌گرفتند. رفتار محمد بن طاهر این فروپاشی را سرعت بخشید. «شرب شبانگاه، خواب صباح و تفویض منصب‌های عالی به افراد نالایق» همه در سرعت بخشیدن برکناری آن‌ها از قدرت تأثیر داشت و به همین خاطر محمد بن طاهر را عامل اصلی سقوط طاهریان می‌دانند. خلفای بغداد هم حمایت و توجه خاصی به طاهریان نداشتند. پس از معتصم، نفوذ ترکان در حکومت بسیار زیاد شد؛ تا حدی که زندگی خلیفه به آن‌ها بستگی داشت. 
-
-ضعف دستگاه خلافت باعث شد آن‌ها توان لشکرکشی برای دفاع از طاهریان را نداشته باشند و طرفداری لفظی آن‌ها هم دیگر سودی نداشت. صفاریان و سامانیان قدرت‌های جدید بودند که اجازه بروز و ظهور دوباره به طاهریان را ندادند؛ هرچند، تعدای از سرداران در مرو پیرو حسین بن طاهر بودند و قصد داشتند طاهریان را بازگردانند اما آن‌ها هم بیشتر به فکر خود، موقعیت و منافعشان بودند؛ پس نتیجه‌ای در برنداشت. حسین بن طاهر برای به دست آوردن غنیمت و قلمرو به سمت بخارا لشکرکشی کرد و موفق شد شهر را تصرف کند اما مدت زیادی طول نکشید که امیر اسماعیل او را شکست داد و مجبور شد از بخارا فرار کند. طاهریان برای مدت طولانی از طریق همان ثروت اندوخته شده در بغداد زندگی خود را گذراندند. آن‌ها در غرب دجله کاخ‌های زیبایی داشتند که به «حریم طاهری» معروف بود. پایان امیران طاهری به این صورت است: 
-
-فرمانروایان
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-تاریخ ایران اسلامی- سایت تاریخ اسلام
-
-
-امارت‌های سابق
-انحلال‌های دهه ۸۷۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۸۲۱ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در سده ۹ (میلادی) 
-تاریخ ازبکستان
-تاریخ تاجیکستان
-دودمان‌های افغانستان
-دودمان‌های مسلمان
-کشورهای پیشین در آسیا
-ویکی‌سازی رباتیک
-تیمور گورکانی (۷۱۵ – ۷۸۳ ه‍. خ / ۷۳۶ – ۸۰۷ ه‍. ق / ۱۳۳۶ – ۱۴۰۵ م) فاتح ترکی-مغولی، نخستین امیر گورکانی (تیموری) و پایه‌گذار این دودمان است، که در بیش‌تر سرزمین‌های آسیای مرکزی و غربی فرمان راند. امپراتوری تیموری یا امپراتوری گورکانی دودمانی ترک‌تبار با فرهنگ ترکی-ایرانی بود. تیمور در زبان جغتایی به معنای «آهن» است و از او با القاب «امیر تیمور»، «تیمور لنگ»، «تیمور گورکانی»، «تیمور جهانگشا» 
-و «صاحبقران» یاد شده‌است. عمدتا از وی به‌خاطر فتوحات بی‌رحمانه از هند و روسیه تا دریای مدیترانه و برای دستاوردهای فرهنگی امپراتوری گورکانی یاد می‌شود. 
-
-تیمور پسر تراغای، از ملاکین شهر کش ماوراءالنهر بود. او در ۲۵ شعبان ۷۳۶ ه‍. ق (۷۱۴ ه‍. خ) در شهر کش به دنیا آمد. طایفه‌اش از شاخه «برلاس» فرارود بود، تیمور ادعا می‌کرد، که نسب‌اش به چنگیز خان می‌رسد. 
-
-به گفته ابن عربشاه تاریخ‌نگار آن زمان، تیمور در زمان جنگ زخم برداشت و لنگ شد. بنا بر روایات دیگر او در سال ۷۶۴ ه‍. ق (۷۵۱ ه‍. خ) بنا به استمداد «امیر سیستان» به کمک او شتافت و در جنگ با مخالفانش زخمی شد، ولی پایش بعد از بهبود زخم، همچنان می‌لنگید. 
-
-شهرت تیمور از فتح خوارزم در سال ۷۸۱ ه‍. ق (۷۵۸ ه‍. خ) آغاز شد. تیمور در سال ۷۸۱ ه‍. ق خراسان را تسخیر کرد و در سال ۷۸۴ ه‍. ق (۷۶۱ ه‍. خ) گرگان، مازندران، سیستان و هرات را گشود و آل کرت را به تصرف درآورد. ارتش تیمور شامل چند قومیت بود و وحشت زیادی از او در سراسر آسیا، آفریقا و اروپا پدید آمده بود. پژوهشگران برآورد می‌کنند که لشکرکشی‌های او باعث مرگ ۱۷ میلیون نفر، یعنی حدود ۵ ٫ ۲۳ درصد از جمعیت جهان در آن زمان شده‌است. در میان تمامی مناطق فتح‌شده توسط او، خوارزم بیشترین آسیب را دید. 
-
-در سال ۸۰۰ تیمور سرزمین پارس، بخشی از عراق و آذربایجان را گرفت و سلسله جلایریان را نیز منقرض کرد. آن‌گاه رو به خزر نهاد و اهالی برخی از شهرهای آن را به قتل رساند. در سال ۷۹۵ ه‍. ق بعد از انقراض مظفریان متوجه آسیای کوچک شد. در سال ۸۰۰ (۷۷۶ ه‍. خ) هند را فتح کرد و دهلی را به تصرف درآورد. با عثمانیان نیز جنگ‌ها کرد و در سال ۸۰۴ (۷۸۰ ه‍. خ) بایزید عثمانی را به اسارت گرفت. تیمور در سال ۸۰۷ (۷۸۳ ه‍. خ) به سمرقند پایتخت خویش برگشت، عزم تسخیر چین را نمود ولی اجل مهلتش نداد و در سال ۸۰۷ (۷۸۳ ه‍. خ) در ۶۹ سالگی در شهر اترار (واقع در قزاقستان امروزی) درگذشت. پس از مرگ تیمور فرزندان او به وصیتی که کرده بود مبنی بر این‌که پیرمحمد جهانگیر جانشین‌اش شود، عمل نکردند و بین فرزندان و نوادگان اختلاف افتاد. این اختلافات باعث این شد روز به‌روز قدرت تیموریان کمتر شود و زمینه انحطاط آنان را فراهم آورد. در نهایت حکومت تیموریان توسط شیبانیان از میان رفت. تیمور، پدربزرگ سلطان، اخترشناس و ریاضی‌دان تیموری، الغ‌بیگ است که از سال ۱۴۱۱ تا ۱۴۴۹ م. بر آسیای مرکزی حکومت می‌کرد. او همچنین از نیاکان بابر، بنیان‌گذار امپراتوری گورکانی است که در دوره خود، تقریبا بر تمام شبه‌قاره هند فرمانروایی می‌کرد. 
-
-سال‌های اولیه
-تیمور در ابتدای جوانی هیچ نقش جدی و مهمی در تاریخ تحولات منطقه خود نداشت. بسیاری رخدادها در منطقه پدید آمد اما او هیچ واکنشی نشان نداد. به‌ویژه شواهد بسیار زیادی وجود دارد که به‌دقت به تحولات داخلی ایران می‌نگریست و مواظب اختلافات موجود میان شاهان و سردستگا�� ایرانی و مغول بود. او منتظر فرصتی مناسب بود و به‌دقت برنامه‌هایش را تنظیم می‌کرد. تنها در حدود پنجاه سالگی است که ناگاه بخش بزرگی از آسیای مرکزی و غربی را فتح می‌کند و به خاک و خون می‌کشد. 
-
-تیمور در خانواده‌ای از قبایل برلاس، یک قبیله ترک‌زبان با اصالت مغول، در ماوراءالنهر و در شهر «کش» — از توابع سمرقند در ترکستان (آسیای مرکزی و ازبکستان فعلی) — در ۷۳۶ ه‍. ق / ۱۳۳۵ م. متولد گردید و خیلی زود در سوارکاری و تیراندازی مهارت یافت. پدرش تراغای از ملاکین متوسط شهر کش بود. در ۷۶۱ ه‍. ق / ۱۳۶۰ م. فردی به نام تغلق تیمور، از نوادگان جغتای، از ترکستان به ماوراءالنهر لشکر کشید. حاجی برلاس که دفاع از شهر کش — بعدها «شهر سبز» خوانده شد — را در مقابل این مهاجم دشوار یافت، دفاع از ولایت را به پسر تراغای — تیمور گورکان — سپرد. تیمور که در چنین آشوبی قدم به صحنه حوادث گذاشت در آن هنگام ۲۵ سال داشت. او از همان آغاز کار توانست با زیرکی و سیاست و با اظهار اطاعت نسبت به مهاجمان، شهر کش را از قتل و غارت نجات دهد. سپس با امیر حسین — نواده قزغن در کابل — بنای دوستی گذاشت و بالاخره خواهر او — اولجای ترکان — را به عقد ازدواج خود درآورد. 
-
-تیمور به سبب همین خویشاوندی در خانواده امیر حسین به «گورکان» (به معنای داماد) مشهور شد. با این حال دوستی تیمور با امیر حسین دیری نپایید و با مرگ اولجای ترکان، جنگ بین این دو امیر اجتناب‌ناپذیر شد. در آخرین نبرد، قلعه هندوان نزدیک بلخ، به محاصره سپاه تیمور درآمد و امیر حسین مغلوب و به قتل رسید. با این پیروزی، تیمور در بلخ به فرمانروایی مستقل رسید (رمضان ۷۷۱ ه‍. ق / آوریل ۱۳۷۰ م) و خود را صاحبقران خواند. چهار تن از زنان امیر حسین را نیز به ازدواج خود درآورد و باقی را به سرداران بخشید. پس از آن به ماوراءالنهر رفت و سمرقند را پایتخت خویش ساخت. 
-
-پس از قدرت یافتن یا شاید در زمان جانشینانش نسب او را به چنگیز خان مغول می‌رساندند. این بدان جهت بود که می‌خواستند خود را جانشینان چنگیز قلمداد کنند. 
-
-شهرت یافتن به تیمور لنگ
-به گفته خود تیمور در کتاب منم تیمور جهانگشا پایش در اثر اصابت تبرزین در جنگ تاشکند لنگ شد. 
-
-تیمور و گروه کوچکی از پیروانش در کودکی برای دزدیدن کالاها، به‌ویژه حیواناتی مانند گوسفند، اسب و گاو یورش می‌بردند. گمان می‌رود که در حدود سال ۱۳۶۳ م. تیمور سعی کرد گوسفندی را از یک چوپان بدزدد اما دو تیر به او اصابت کرد. یکی در پای راست و دیگری در دست راست او که در نتیجه دو انگشت‌اش را از دست داد. برخی باور دارند که این جراحات، حین خدمت به‌عنوان مزدور خان سیستان در منطقه دشت مارگوی در جنوب غربی افغانستان امروزی رخ داده‌است. 
-
-ابن‌عربشاه نیز لنگ شدن تیمور را در اثر ضربه‌ای می‌داند که چوپانی در سیستان بر ران تیمور وارد کرد، در حالی‌که گوسفندی را از آن چوپان ربوده بود. کلاویخو فرستاده مخصوص آنری سوم پادشاه اسپانیا در دربار تیمور، لنگ شدن تیمور را در اثر حمله اهالی سیستان به او و یارانش می‌داند. به گفته او مهاجمان، تیمور را از اسب انداختند و پای راست او را زخمی کردند. 
-
-لشکرکشی‌های تیمور
-
-تیمور که فرد هوشیار و فرصت‌طلبی بود، توانست به‌زودی با شکست امیر حسین از نوادگان قزغن در کابل که مدعی منصب اجدادی خود بود، بلخ را تسخیر کند و به این ترتیب حکومت مستقلی تشکیل دهد (رمضان ۷۷۱ ه‍. ق / آوریل ۱۳۷۰ م). او سپس خود را «حافظ قرآن» خواند. پس از آن تیمور طی پنج سال از ۷۷۲ تا ۷۷۷ ه‍. ق / ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ م، سه بار به خوارزم و پنج بار به قلمرو خانان جثه در آن سوی سیحون لشکر کشید. با این حال فتح خوارزم ده سال پس از آغاز سلطنت‌اش ممکن شد و عاقبت آن‌جا را ویران کرد. 
-
-تیمور دشت قبچاق و مغولستان را فتح کرد و در سال ۷۸۳ ه‍. ق فرزند ده‌ساله خود، میران شاه را با سپاهی مأمور تسخیر خراسان کرد و خود نیز به آن‌ها پیوست. تیمور نیشابور و هرات را تصرف کرد و در هرات از سرهای مردم مناره‌ها ساخت. سپس مازندران را که تا سال ۷۵۰ ه‍. ق در تصرف باوندیان بود و این زمان مرعشیان بر آن حکومت می‌کردند، تسخیر کرد. 
-
-حمله سه‌ساله
-در یورشی سه‌ساله که از ۷۸۸ تا ۷۹۰ ه‍. ق طول کشید آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و شروان را نیز تصرف کرد و در سال ۷۹۳ ه‍. ق مردم خوارزم را قتل‌عام کرد. 
-
-حمله پنج‌ساله
-
-حمله پنج‌ساله او میان سال‌های ۷۹۴ تا ۷۹۸ ه‍. ق صورت گرفت و پس از آن حکومت هر شهر را به یکی از فرزندان یا خویشاوندان خود سپرد. سپس مسکو را گشود و عازم هندوستان شد. در سال ۸۰۱ ه‍. ق آن‌جا را تصرف کرد و صدهزار نفر را به قتل رساند. پس از تقسیم شهرها و نواحی تصرف‌شده، به سمرقند بازگشت. 
-
-حمله هفت‌ساله
-تیمور در پاییز سال ۱۳۹۹ میلادی آخرین و طولانی‌ترین سفر جنگی خویش، با نام «یورش هفت‌ساله»، را به نواحی غربی آغاز کرد. حملات تیمور منجر به شکست سلطان مملوک مصر و سلطان عثمانی بایزید یکم شد. وی هنگام رهسپار شدن به این سفر جنگی، اداره سمرقند را به محمد سلطان، پسر بزرگ جهانگیر و اندیجان را نیز به اسکندر، پسر عمر شیخ واگذاشت. 
-
-لشکرکشی تیمور به ایروان از سال ۸۰۲ تا ۸۰۷ هجری قمری (۱۳۹۹ تا ۱۴۰۴ میلادی) طول کشید. تیمور در طول این لشکرکشی‌ها، شهرهای حلب، دمشق و بغداد را نیز تصرف کرد. تیمور در اواخر سال ۸۰۲ ه‍. ق (۱۴۰۰ میلادی) پیش از حمله به سیواس، همسران و تعدادی از شاهزادگان را تحت سرپرستی عمر بهادر، پسر میران‌شاه، به سمرقند فرستاد. 
-
-تیمور در ۲۰ ژوئیه ۱۴۰۲ میلادی در نبرد آنکارا، سلطان معروف عثمانی مشهور به ایلدروم بایزید (به معنای صاعقه) را مغلوب و اسیر کرد. تیمور پس از لشکرکشی به آناتولی در ژوئن ۱۴۰۳ م. / ۸۰۶ ه‍. ق به پادشاهی متحد گرجستان حمله کرد و زمانی به فتوحات در آن سرزمین مشغول بود. پس از آن قصد فتح چین کرد و رهسپار آن‌جا شد. او با سپاهیانش تا کنار رود سیردریا نیز رفت، ولی در اترار شهری در کناره شرقی این رود، بیمار شد و در رمضان سال ۸۰۷ ه‍. ق / فوریه ۱۴۰۵ میلادی، در ۶۹ سالگی درگذشت. 
-
-قتل‌عام مردم اصفهان
-
-در ۷۹۰ ه‍. ق / ۲۷ اوت ۱۳۸۷ میلادی تیمور گورکان اصفهان را فتح کرد ولی به سبب آن‌که عده‌ای از مردم اصفهان به رهبری علی کچه‌پا بر او شوریدند و مأموران وصول باج را کشتند، به قتل‌عام مردم فرمان داد. مورخان نوشته‌اند که هفتاد هزار نفر از مردم کشته شدند و از سرهای آن‌ها مناره‌های زیادی ساخت. تیمور تا نوامبر ۱۳۸۷ میلادی (آذرماه) به مدت سه ماه در اصفهان باقی ماند و سپس در دسامبر ۱۳۸۷ م. به سمت شیراز رهسپار شد تا سلسله آل مظفر را از میان بردارد. 
-
-شهر اصفهان از نظر آبادی و صنعت و هنر در مرکز فلات ایران برای کلیه کسانی که به ایران هجوم می‌آوردند، مورد توجه بود. تیمور زمانی که در خراسان بود دچار نوعی بیماری شد که پزشکان تشخیص دادند که این بیماری ناشی از گرمی مزاج است و تنها آبل��موی شیراز است که رفع این بیماری می‌کند. تیمور از این جهت نامه‌ای به شاه منصور از آل مظفر فرستاد و از او خواست، که چندین ظرف بزرگ آبلیموی شیراز به‌سرعت به خراسان بفرستد. شاه منصور در جواب تیمور نوشت: «من دکان عطاری ندارم که تو مرا تحقیر می‌کنی و خیال می‌کنی که از نسل چنگیز هستی و من برای تو آب‌لیمو بفرستم. این کار خیال باطلی است. اگر هم آبلیمو فروش بودم برای تو نمی‌فرستادم.» در آن زمان آل مظفر بر کرمان، شیراز، اصفهان و خوزستان فرمانروا بودند و مرکز حکومت آنان شیراز بود. حاکم اصفهان عموی سلطان زین‌العابدین پادشاه مظفر بود و نظر داشت که اگر تیمور به اصفهان حمله کند ما باید دروازه‌های شهر را روی او باز کنیم ولی شاه منصور مظفری اعتقاد داشت که باید در مقابل تیمور ایستادگی کرد. 
-
-در آن موقع اصفهان دارای دیوار و برج و باروی محکمی بود که قطر آن، آن‌قدر پهن بود که یک گاری می‌توانست روی دیوار شهر حرکت کند. تیمور لنگ از راه همدان و گلپایگان خود را به سده اصفهان (خمینی‌شهر کنونی، شهری نزدیک اصفهان) رسانید و در آن‌جا پس از کسب اطلاعات وسیعی از وضعیت اصفهان، شهر را از بهار سال ۷۸۹ ه‍. ق محاصره کرد. علمای شهر به اتفاق حاکم شهر توافق کردند که از تیمور امان بخواهند و در عوض به او باج و خراج بدهند تا شهر دچار قتل و کشتار نشود. در این موقع امیرمنصور مظفری برای جمع‌آوری سپاه از طریق شیراز به خوزستان به‌ویژه دزفول رفت. 
-
-تیمور حمله خود را آغاز کرد و حدود هفتاد هزار نفر را کشت و بچه‌های یتیم زیادی در شهر به جا ماندند. تیمور ابتدا مردم باقی‌مانده را وادار کرد که کشته‌شدگان تاتار را دفن کنند. در نزدیک مسجد جامع اصفهان در یک منطقه مرتفع، تمام بچه‌های کشته‌شدگان توسط یکی از بزرگان شهر جمع‌آوری شدند. تیمور وقتی‌که به سمت کودکان نظر کرد، پرسید که این نگون‌بختان خاک‌نشین کیستند؟ آن مرد بزرگ گفت: کودکان بینوا هستند که پدر و مادرشان به تیغ سربازان تو هلاک شده‌اند. تیمور چیزی نگفت و به آن سویی راند و چنان نمود که ایشان را ندیده‌است. 
-
-پس از این قتل‌عام، تیمور با سپاهیان خود به سمت شیراز حرکت کرد. اهالی شهر دروازه‌ها را گشودند در حالی که ملک منصور از آل مظفر در دزفول بود. او هر کس از آل مظفر را که در شیراز اسیر نموده بود کشت، اما به مردم صدمه‌ای وارد نکرد. وی سپس شاعر بزرگ شیراز یعنی حافظ را خواست و به او گفت که من قسمت بزرگی از جهان را به ضرب شمشیر گشودم و هزاران شهر را ویران کردم تا پایتخت‌های خود را آباد و زیبا کنم و تو آن را که سمرقند باشد به خال هندویی می‌بخشی. خواجه فی‌البداهه جواب داد، ای سلطان این بخشش‌های بی‌جا بود که مرا به این روزگار فلاکت‌بار انداخت. تیمور از این جواب حافظ خوشش آمد و او را بخشید و انعامی به او داد. بعضی از پژوهشگران همچون قاسم غنی و بیژن صمدی معتقدند که این دیدار غیرممکن است زیرا سال مرگ حافظ و سال دیدار با تیمور ضد و نقیض است. 
-
-فتح لرستان
-همزمان با یورش تیمور به ایران، اتابکان لر کوچک با حکمرانی اتابک عزالدین بر لرستان حکومت می‌کرد. تیمور طی حملات متعدد که به یورش‌های سه‌ساله، پنج‌ساله و هفت‌ساله شهرت دارند، دو بار لرستان را آماج تاخت و تاز خود ساخت. 
-
-تیمور در یورش سه‌ساله (۷۹۰ – ۷۸۸ ه‍. ق) پس از آن‌که بیشتر نواحی شرقی ایران را ویران کرد رو به‌سوی غرب ایران و لرستان نهاد. به نوشته صاحب روضةا��صفا، پیش از این یورش، به تیمور خبر رسیده بود که عزالدین، حاکم لر کوچک، اموال قافله حجاز را که از لرستان عبور می‌کرده‌اند، برده و در خاطر تیمور رسوخ یافته بود که به وقت فرصت، انتقام حجاج را از او بگیرد. 
-
-تیمور لنگ در سال ۷۸۸ ه‍. ق به لرستان یورش آورد و ملک عزالدین را در قلعه‌ای نزدیک بروجرد موسوم به قلعه رومیان دستگیر کرد. به ادعای ابن‌عربشاه، تیمور گرداگرد آن قلعه را گرفت و نائبش را به حصار افکند، صاحب قلعه را مرد و اسباب نبرد مهیا نبود و کمک افزاری نداشت، چون مرد متوکل نشسته و بلا از جایی که گمان نداشت، فرا رسیده راه تدبیرش بسته بود ناگزیر سر به اطاعت فرو آورد و امان خواست و تسلیم شد. 
-
-تیمور پس از گشودن فیروزکوه و بیهق به‌سوی ری رفت و آن شهر را به‌شدت ویران کرد، پس از آن به‌سوی قم حرکت کرد و دژ گیو را تسخیر نمود، سپس به‌سوی بروجرد حرکت کرد و در ربیع‌الثانی سال ۷۸۸ ه‍. ق به پشت دروازه‌های بروجرد رسید. عزالدین که با فرمانروایان عراق هم‌پیمان و نیرویی داشت راضی نشد که فرمانبردار امیر ترک شود، عزالدین را با همه قوا از داخل لرستان بیرون کشیده و در بروجرد مستقر شد. در نزدیکی شهر نزاع سختی درگرفت که نهایتا شکست بر لران افتاد و عزالدین با جنگ و گریز به سوی خرم‌آباد عقب‌نشینی کرد، تیمور هم بر شدت حمله افزود و راه او را به خرم‌آباد بست، وی از روی ناچاری از جنوب رود سیلاخور خود را به قلعه رومیان رسانید، تیمور هم قلعه را محاصره کرد. سرانجام با دادن امان، عزالدین را با فرزندش سیدی احمد از قلعه بیرون کشید، عزالدین را به سمرقند و سیدی احمد را به اندکان تحت نظر روانه نمود، آن‌گاه به شهر بروجرد سرازیر شد، اما مردم تسلیم نشدند و پس از مدتی مقاومت، شهر گشوده شد و تیمور دستور قتل‌عام صادر کرد، پس از فتح و قتل‌عام شهر، تیمور مردی به نام سیف‌الدین قلدانش را حاکم کرد و خود به‌سوی خرم‌آباد حرکت کرد. 
-تیمور پس از رسیدن به خرم‌آباد، حکم کرد تا آتش نهب و غارت در آن حوالی زدند و قلعه خرم‌آباد (فلک‌الافلاک) را تسخیر و ویران گردانیدند و اکثر لران را به‌دست آورده و از پا درآوردند. تیمور در این یورش خرم‌آباد را غمکده گردانید. 
-تیمور در یورش دوم خود، موسوم به یورش پنج‌ساله (۷۹۴ ه‍. ق) مجددا برای خواباندن طغیان‌هایی که در ایران برخاسته بود به این سرزمین رهسپار شد. وی چون شنیده بود که عزالدین دوباره عاصی شده سر به اطاعت فرو نمی‌آورد. مجددا به لرستان لشکرکشی کرد. تیمور پس از آن‌که بروجرد را تسخیر کرد، به‌طرف خرم‌آباد، مرکز حکمرانی عزالدین روانه شد. عزالدین چون توان مقابله با لشکریان تیمور را در خود نمی‌دید، ناچار رو به گریز نهاد. تیمور شب را نزدیک خرم‌آباد اردو زد و فردای آن روز گروهی از سپاه خود را برای تصرف خرم‌آباد تعیین کرد، دسته‌هایی نیز برای سرکوب یاغیان به اطراف و جوانب گسیل داشت و پسرش «میرانشاه» را به تعقیب عزالدین فرستاد و خود به سوی شوشتر عزیمت کرد و در طول راه، کشتار و خرابی بسیار کرد. میرانشاه نیز که به دنبال عزالدین رفته بود، چون شنیده بود عزالدین به قلعه «منگره» یکی از قلعه‌های صعب‌العبور بالاگریوه پناه جسته، بدان سو روانه شد، ولی در آن‌جا اثری از وی مشاهده نکرد، پس به ناچار به‌سوی تیمور بازگشت و در نزدیکی رودخانه «زال» به او پیوست. 
-
-پس از گذشت این طوفان سهمناک و تصرف پارس، بغداد و آذربایجان به‌دست ��یمور، به‌نظر می‌آید عزالدین که دیگر دریافته بود تمامی سرزمین ایران به تصرف تیمور درآمده و متحدانش را نیز از دست داده‌است، ناگزیر سر به انقیاد تیمور فرود آورد و پذیرفت که سالیانه مالیات قلمرو خود را به‌طور کامل بپردازد. 
-
-عزالدین حتی در لشکرکشی تیمور بر ضد بایزید عثمانی شرکت کرد، ولی پسرش سیدی احمد تحت هیچ شرایطی حاضر به تمکین و فرمانبرداری از تیمور و عمال و کارگزارانش نبود و یاغی در کوه‌ها به سر برد و مانع از رسیدن مالیات لرستان به دیوان تیمور می‌شد. 
-
-این عمل، خشم محصل مالیاتی تیمور (باسقاق) را که عزالدین همچون حاکمی پوشالی، بی‌اختیار در دست وی قرار داشت، برانگیخت و نسبت به عزالدین به سبب رفتارهای پسرش بی‌حرمتی‌های زیادی روا داشت. سرانجام خشم محصل مالیاتی تیمور به اوج رسید تا آن‌جا که دستور داد پوست عزالدین را کنده و پر از کاه سازند و به نزد تیمور که در سلطانیه اقامت داشت بفرستند. به دستور تیمور پوست پر از کاه عزالدین را برای درس عبرت دیگران به مدت یک هفته در بازار شهر سلطانیه به دار آویختند. 
-
-تلاش برای حمله به چین
-
-در سال ۱۳۶۸ میلادی نیروهای چینی هان، توانستند که مغول‌ها را از چین بیرون برانند. نخستین امپراتور از دودمان جدید مینگ، امپراتور هونگ‌وو و پسرش، امپراتور یونگ‌لو، ایالت‌های بسیاری را از آسیای مرکزی برای دریافت خراج ایجاد کردند. رابطه سلطنتی و رعیتی بین امپراتوری مینگ و تیموری برای مدتی طولانی وجود داشت. در سال ۱۳۹۴، فرستادگانی از سوی هونگوو، نامه‌ای را به تیمور ارائه کردند که او را موضوع خطاب قرار داده بود. او اما فرستادگان امپراتور چین را بازداشت و اسیر کرد. تیمور سرانجام تصمیم به حمله به چین گرفت. برای این منظور، تیمور با قبایل مغول باقی‌مانده مستقر در مغولستان ائتلاف کرد و تدارکات جنگ را آماده کرد. تیمور ترجیح داد که نبردهای اصلی خود را در بهار انجام دهد. با این‌حال، او در مسیر چین، طی یک کارزار زمستانی نامشخص جان خود را از دست داد. 
-
-درگذشت
-
-در دسامبر ۱۴۰۴، تیمور لشکرکشی را علیه چین مینگ آغاز کرد. او در حالی‌که در کرانه رود سیردریا اردو زده بود بیمار شد و در ۱۷ فوریه ۱۴۰۵، پیش از رسیدن به مرز چین در فاراب درگذشت. پس از مرگ او، فرستادگان مینگ مانند فو آن و دیگر همراهان او توسط نوه‌اش خلیل سلطان آزاد شدند. جغرافی‌دان کلمنتس مارکم در مقدمه خود بر روایت سفارت کلاویخو بیان می‌کند که: 
-
- «پس از مرگ تیمور، جسد او را با مشک و گلاب مومیایی کردند، در کتانی پیچیده، در تابوتی از آبنوس گذاشتند و به سمرقند فرستادند و او را در آن‌جا دفن کردند». تیمور در مقبره‌ای در سمرقند در سال ۱۴۰۵ میلادی دفن شد که خودش قبلا دستور داده بود به‌صورت بنایی مجلل بسازند و مادر او بی‌بی خانم نیز در آن دفن شده بود. پس از تیمور عده دیگری از خاندان تیموری نیز در آن محل به خاک سپرده شدند. آرامگاه او، گور امیر، همچنان در سمرقند پابرجاست و در سال‌های اخیر به‌شدت مرمت شده‌است. 
-
-جانشینی
-
-از پسران تیمور، عمر شیخ و جهانگیر که پسران اول بودند در زمان حیات تیمور درگذشتند و میران‌شاه و شاهرخ نیز چون مورد توجه پدر نبودند برای جانشینی انتخاب نشدند و تیمور، پیرمحمد جهانگیر را که در آن زمان والی کابل بود، به جانشینی خود برگزید. سیاست تیمور در اداره شهرهای تسخیرشده، واگذاری حکومت هر ولایت به یکی از اعضای خاندانش یا حکام محلی مورد اعتماد و قرار گرفتن خودش در رأس همه امور بود. با اعلام خبر مرگ تیمور، این امیرزادگان و مدعیان سلطنت، بر سر جانشینی او به کشمکش پرداختند و به این ترتیب اندکی بعد از مرگش، منازعات طولانی خانوادگی و درونی بین بازماندگان او آغاز شد. در آغاز، همراهان تیمور، مرگ «صاحبقران» (لقبی برای پادشاهی با سی سال سلطنت) را پنهان داشتند و به‌علاوه طرح حمله به چین را بدون آن‌که لغو نمایند، متوقف کردند. همچنین چون نوه تیمور که بنا به وصیت‌اش جانشین او می‌شد یعنی پیرمحمد فرزند میرزا جهانگیر در آن هنگام دور از پایتخت و در حدود غزنین بود، موقتا، شخص دیگری را به نیابت از او جانشین تیمور نمودند. 
-
-این شخص خلیل سلطان، پسر دیگر تیمور بود و در آن هنگام با لشکر تیمور همراه و حاضر شده بود. البته این اقدام هم فایده‌ای نداشت و به‌زودی با مخالفت بازماندگان مواجه شد. به‌تدریج این اختلافات طولانی شد و دامنه پیدا کرد. چنان‌که در اندک مدتی، این توطئه‌ها و تحریکات، میراث عظیم تیمور را به حکومت‌های مستقل و متخاصم تبدیل کرد. 
-
-برخلاف چنگیز خان که پسرانش بلافاصله بعد از او، با ولیعهدی شخصی که او برگزیده بود کنار آمدند و با حفظ اتحاد، از فروپاشی امپراتوری جلوگیری کردند، بازماندگان تیمور به درگیری با هم پرداختند. بازماندگان تیمور که بیشتر نوادگان او بودند، پس از مرگش به مخالفت با یکدیگر پرداختند و قلمرو وسیعی را که او با وجود آن همه جنگ و سنگدلی به هم پیوند داده بود، تجزیه نمودند. 
-
-میراث
-
-تیمور به‌مدت ۲۹ سال، جهانی را با تهاجمات و یورش‌های مکرر و با خشونتی وصف‌ناپذیر، در هم کوبید و بنیان امپراتوری تیموری را گذاشت که بلافاصله پس از مرگش، انحطاط و زوال و تجزیه آن آغاز شد. بدین ترتیب فتوحات تیمور که به قیمت خونریزی‌ها و ویرانی‌های بسیار به‌دست آمد، دیری نپایید. قلمرو تیمور با ظهور دو طایفه ترکمان - قره‌قویونلو و آق‌قویونلو - تجزیه و بعدها توسط دودمان صفویان یک‌پارچه و متمرکز شد. هر چند به واسطه ظهیرالدین محمد بابر، از نوادگان تیمور، دودمان شاهی گورکانیان هند یا «امپراتوری مغول هند» در سرزمین هندوستان بنا گذاشته شد که سرنوشت گورکانیان در هند بسیار متفاوت بود. 
-
-تیمور فاتح بزرگی بود و هیچ‌گاه شکست نخورد و سرزمین‌های زیادی را فتح کرد. حتی سرزمین‌های دوردستی مثل هند و بخش‌هایی از سوریه و مناطق شرقی ترکیه کنونی و مسکو پایتخت روسیه کنونی از هجوم تیمور در امان نماندند. فتوحات پی‌درپی تیمور خود نشانگر آگاهی عمیق او از امور رزمی و دقت زیاد او به امور تدارکاتی جنگ هستند. 
-
-شیوه تیمور در سرکوب حاکمان مناطق بر تسلیم و ابقا استوار بود. حاکمی که تسلیم می‌شد به‌عنوان حاکم دست‌نشانده در منصب خویش ابقا می‌گردید و اگر سرکشی می‌کرد به‌شدت سرکوب و تنبیه می‌شد؛ مثلا هنگامی‌که امیر ولی (که بر حکومت گرگان و استرآباد ابقا شده بود) سرکشی کرد تیمور به آن نواحی لشکر کشید و او را سرکوب کرد. 
-
-پس از مرگ تیمور تمام سرزمین‌هایی که او فتح کرده بود (به استثنای خراسان بزرگ که شامل ماوراءالنهر و بخش بزرگی از افغانستان کنونی و تمامی خراسان کنونی و بخشی از سیستان می‌شد) به‌سرعت از تصرف جانشینان تیمور خارج شد. 
-
-تیمور هنوز تصویری مثبت را در میان مسلمانان آسیای مرکزی حفظ کرده‌است اما بسیاری در عربستان، عراق، ایران و هند که برخی از بزرگ‌تری�� جنایات او انجام شد، او را مورد تحقیر قرار می‌دهند. با این‌حال، ابن خلدون تیمور را به‌علت متحد کردن بخش اعظم جهان اسلام در حالی‌که دیگر فاتحان آن زمان موفق به انجام این کار نشدند، تمجید می‌کند. فاتح بزرگ بعدی خاورمیانه، نادرشاه، بسیار تحت تأثیر تیمور قرار گرفت و تقریبا فتوحات و استراتژی‌های نبرد تیمور را در لشکرکشی‌های خود دوباره اجرا کرد. نادرشاه نیز مانند تیمور، اکثر قفقاز، ایران و آسیای مرکزی را تسخیر کرد و دهلی را نیز غارت کرد. 
-
-امپراتوری کوتاه‌مدت تیمور همچنین فرهنگ ترکی-ایرانی را در ماوراءالنهر در هم آمیخت و در بیشتر مناطقی که وی در قلمرو خود گنجانده بود، زبان فارسی بدون توجه به قومیت، زبان اصلی اداره و فرهنگ ادبی (دیوان) شد. علاوه بر این، در طول پادشاهی او، برخی از نوشته‌ها به ادبیات ترکی نوشته شد که در نتیجه، نفوذ فرهنگی ترک‌ها گسترش و شکوفا شد. شکل ادبی ترکی جغتایی در کنار فارسی به‌عنوان زبان فرهنگی و رسمی، مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-تیمور به‌عنوان یک فرمانده شکست‌ناپذیر، به‌طور گسترده به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین رهبران نظامی و تاکتیک‌پردازان تاریخ شناخته می‌شود. وی همچنین از حامیان بزرگ هنر و معماری به‌شمار می‌رود و با روشنفکرانی مانند ابن خلدون و حافظ ابرو تعامل داشت و پادشاهی او دوره رنسانس تیموری را معرفی کرد. 
-
-نبش قبر و نفرین ادعاشده
-
-جسد تیمور در ۱۹ ژوئن ۱۹۴۱ از مقبره او بیرون آورده شد و بقایای او توسط انسان‌شناسان شوروی، بررسی شد. میخائیل گراسیموف با بازسازی جمجمه تیمور، دریافت که ویژگی‌های صورت او «ویژگی‌های معمول مغولی» را نشان می‌دهد. انسان‌شناسی جمجمه تیمور نشان می‌دهد که او عمدتا به نژاد مغول جنوب سیبری تعلق داشته‌است. تیمور با بلندای قد، در مقایسه با دیگران در دوران خود، قد بلندی داشت. معاینات نشان داد که تیمور، لنگ بوده و بازوی راستش دارای جراحت و آسیب‌دیده بوده‌است. استخوان ران راست و کاسه زانوی او به هم گره خورده بود و پیکربندی مفصل زانو نشان می‌دهد که او پای خود را همیشه خم نگه داشته و بنابراین لنگی مشخصی داشته‌است. به‌نظر می‌رسد که او سینه‌ای پهن داشته و موها و ریش‌های او قرمز بوده‌است. گویا بر مزار تیمور نوشته‌شده بود: «وقتی از میان مردگان برخیزم، دنیا به لرزه درخواهد آمد». همچنین گفته می‌شود که وقتی گراسیموف جسد را نبش قبر کرد، کتیبه دیگری در داخل تابوت پیدا شد که روی آن نوشته‌ای با این مضمون بود: «هر کسی که مقبره من را باز می‌کند، مهاجمی وحشتناک‌تر از من را آزاد می‌کند». سه روز پس از آغاز نبش قبر، آدولف هیتلر به اتحاد جماهیر شوروی حمله کرد. تیمور در نوامبر ۱۹۴۲، درست پیش از پیروزی شوروی در نبرد استالینگراد دوباره با تشریفات اسلامی کامل دفن شد. البته ایراداتی بر این افسانه نفرین وجود دارد، به عنوان مثال بسیار قبل‌تر از اینکه حتی تیمور نبش قبر شده یا حتی قبل از اعلام حمله آلمان نازی به لهستان، هیتلر در کتاب خود با عنوان نبرد من از سیاست‌های خود برای گسترش قلمرو به سمت شرق به طمع زمین‌های زراعی اکراین و گسترش فضا برای زندگی ژرمن‌ها اشاره کرده بود
-
-روابط تیمور با پادشاهان اروپا
-
-تیمور با کشورهای مختلف اروپایی، به‌ویژه اسپانیا و فرانسه، مبادلات نامه‌ای متعددی داشت. روابط بین دربار هنری سوم کستیا و تیمور، نقش مهمی در دیپلماسی قرون‌وسط��یی کاستیل ایفا کرد. در سال ۱۴۰۲، هنگام نبرد آنکارا، دو سفیر اسپانیایی همراه تیمور بودند. بعدها تیمور سفیری به‌نام حاجی محمد القاضی را با نامه‌ها و هدایایی به دربار پادشاهی لئون و کاستیل فرستاد. در مقابل، هنری سوم، سفیران معروفی را در فاصله سال‌های ۱۴۰۳ – ۱۴۰۶ به رهبری روی گونزالس د کلاویخو به همراه دو سفیر دیگر، آلفونسو پائز و گومز د سالازار به دربار تیمور در سمرقند فرستاد. در بازگشت آن‌ها، تیمور تأیید کرد که پادشاه کاستیل را «به‌عنوان پسر خود» می‌داند. اکنون چند نامه از تیمور، در آرشیو اسناد تاریخی فرانسه موجود است. یکی از آن‌ها نامه‌ای به تاریخ ۳۰ ژوئیه ۱۴۰۲ از تیمور به شارل ششم فرانسه است که به او پیشنهاد می‌کند تا بازرگانانی را به آسیا بفرستد. این نامه به زبان فارسی نوشته شده‌است. 
-
-نامه‌ای دیگر، از قدیمی‌ترین نامه‌های مهردار فرمانروایان ایران است که در آسیای صغیر و ۱۲ روز پس از شکست تاریخی عثمانی‌ها و اسارت سلطان بایزید ایلدرم نگاشته شده‌است. این نامه، لحنی دوستانه دارد ولی پر از غلط‌های نوشتاری است (نامه توسط اسقف سلطانیه نگارش شده‌است) و اصل آن به شماره ۹۳۷ در خزانه اسناد رسمی در پاریس بایگانی و مورخ به تاریخ سه‌شنبه ۱۸ مرداد ۷۸۱ ه‍. خ / محرم ۸۰۵ هجری برابر ماه اوت ۱۴۰۲ م. است. نامه تیمور توسط «فری جوآن مارحسیا مطران» معروف به «جان دوم» کشیش بزرگ منطقه‌ای که سلطانیه در مرکز آن قرار داشت و اصالتا از مردم ایتالیا و فرقه فرانسیسکن بود فرستاده شد. وی در ژوئن ۱۴۰۳ به پاریس رسید. نسخه‌ای از پاسخ شارل ششم به تیمور به تاریخ ۱۵ ژوئن ۱۴۰۳ نیز اکنون موجود است. 
-
-علاوه بر این‌ها، ژان هفتم امپراتور بیزانس که در زمان غیبت عموی خود در غرب، نایب‌السلطنه بود، در اوت ۱۴۰۱ یک راهب دومینیکن را نزد تیمور فرستاد تا به تیمور ادای احترام کرده و پیشنهاد پرداخت خراج به‌جای ترکان را به او بدهد. 
-
-ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی
-
-موارد بسیار زیادی از قتل‌عام‌ها و خشونت‌های تیمور را در منابع تاریخی آورده‌اند. اما تیمور علاوه بر آن، بسیاری از هنرمندان و دانشمندان شهرهای فتح‌شده را به پایتخت خود یعنی سمرقند می‌آورد. تیمور بسیاری از نقاشان برجسته و استادان معماری، فقیهان و نظایر آن‌ها را به سمرقند آورد، که ایشان نقش بزرگی در تحولات بزرگ هنری و فرهنگی در عصر پس از تیمور داشتند. تیمور مردی دوست‌دار دانش و هنر بود و به عالمان و هنرمندان احترام بسیار می‌گذاشت و حتی هنگام قتل‌عام یک شهر، دستور می‌داد، که از کشتن دانشمندان و فقیهان و هنرمندان خودداری کنند. وی با حافظ و خواجه علی سیاهپوش صفوی ملاقات دوستانه‌ای داشته‌است و به درخواست خواجه علی، قبایل ترک بسیاری را که از آسیای کوچک اسیر کرده بود، آزاد کرد که این قبایل بعدا قزلباشان را تشکیل دادند. او طی سه حمله، سرتاسر ایران را تسخیر کرد. 
-
-ادوارد براون در «تاریخ ادبیات» خود وقتی از دوره تیموریان صحبت می‌کند از اعمال خشن او چند فقره را ذکر می‌کند که از آن جمله است: «در دهلی هزار اسیر هندی را سر برید (۸۰۱ ه / دسامبر ۱۳۹۸)؛ همچنین برپا کردن بیست کله‌مناره در همان سال در نزدیکی دمشق؛ و همین‌طور قتل‌عام مردم اصفهان در ۷۸۹ ه‍. ق / اوت ۱۳۸۷ م؛ و مانند این‌ها که اندکی از بسیار حوادث خونینی است که در آن بی‌اعتنایی تیمور به جان آدمیان را می‌توان دید.» تمام تاریخ‌دانان و سفرنامه‌نویسان، هارولد لمب و کلاویخو و دیگران در این نکته هم‌رأی هستند که تیمور همه‌جا را فتح می‌کرد تا بتواند سمرقند را چون شهری رؤیایی بسازد. گفته می‌شود ثروت امیر تیمور از طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی و جواهرات، آن‌قدر زیاد بود که می‌توانستند سطح زمین را با سکه طلا فرش کنند و هر روز هزار مثقال طلا خرج آشپزخانه و شربت‌خانه خصوصی او بود. بی‌رحم‌تر از این مرد در جهان یافت نمی‌شد و اگر مقابل چشم او صدهزار مرد و زن و کودک را سر می‌بریدند کوچک‌ترین تأثیری در او نمی‌کرد. او خیلی به دینداری اهمیت می‌داد و در جامعه اسلامی مورد توجه مردم و علما قرار گرفت. تیمور به رسم ایلیاتی، درون چادر یا اگر هم در قصر سلطنتی بود روی زمین غذا می‌خورد. چون از نسل صحراگردان آسیای مرکزی بود غذای او اغلب کباب گوشت کره‌اسب بود. پیرو یکی از مذاهب اهل تسنن بود و به گفته خودش از چهل‌سالگی حتی یک‌وقت از پنج وقت نمازش قضا نمی‌شد مگر در هنگام جنگ. او برای ساختن سمرقند و قصرها و مساجد آن از تمام شهرهای ایران هنرمندان و صنعتگران را به آن جا برد. وقتی می‌خواست شهر زادگاه خویش کش را تجدید بنا کند، دو تن از معماران به او قول داده بودند، که در موقع معینی ساختمانی را تمام خواهند کرد، اما موفق نشدند، تیمور آن دو را گردن زد. در اداره کشور و انتصاب فرماندهان، ویژگی‌هایی داشت که به خوبی جدیت او را نمایان می‌ساخت. کسی را به فرماندهی سپاه انتخاب می‌کرد، که از نظر منش و شخصیت سنگدل‌تر، دیندارتر و بی‌رحم‌تر باشد. 
-
-تیمور در سمرقند و سفرهای متعدد خود با راهنمایی دانشمندان برجسته توانست زبان‌های فارسی، مغولی و ترکی را بیاموزد. به گفته شهاب‌الدین بن عربشاه، تیمور نمی‌توانست عربی صحبت کند. به گفته جان جوزف ساندرز، تیمور «محصول یک جامعه اسلامی‌شده و ایرانی‌شده» بود و نه یک کوچ‌نشین دشتی. 
-
-از مورخان دوره تیموری شرف‌الدین علی یزدی می‌گوید: «مقصود او بلندی نام و فتح کشور بود و به جهت تحصیل اسباب این دو مطلب پروا نداشت که ملکی با خاک یکسان شود یا خلقی با تیغ بی‌جان شود. حیات و عافیت جمیع افراد بشر را در مقابل ترقی و استیفای خواهش خود فدا می‌کرد.» 
-
-وقتی‌که لرستان را در ۱۳۸۵ م. / ۷۸۷ ه‍. ق فتح کرد جنگجویانی را که در خرم‌آباد در برابر او پایداری کرده بودند، زنده از پرتگاه‌های بلند به درون دره‌ها پرتاب کرد. 
-
-باورهای مذهبی
-تیمور یک مسلمان سنی و احتمالا از مکتب نقشبندیه بود که در آن دوره در ماوراءالنهر اثرگذار بود. مشاور و مشاور رسمی مذهبی او، عالم حنفی، عبدالجبار خوارزمی بود. او در ترمذ تحت تأثیر مرشد روحانی خود سید برکه از رهبران بلخ قرار گرفته بود که در کنار تیمور در گور امیر به خاک سپرده شده‌است. تیمور به احترام و تکریم علی بن ابی‌طالب و اهل‌بیت وی معروف بود و موضع «طرفدار شیعه» او مورد توجه قرار گرفته‌است. او با این‌حال، شیعیان را نیز به‌دلیل هتک حرمت به صحابه مجازات کرده‌است. تیمور، سلطان احمد سنجر سلجوقی را برای حمله به اسماعیلیان در الموت بسیار احترام می‌گذاشت. حمله خود تیمور به اسماعیلیان در انجدان نیز به همان اندازه وحشیانه بود. تیمور به‌عنوان یک شخصیت فرصت‌طلب شناخته می‌شد و با بهره‌گیری از میراث ترکی-مغولی خود، مکررا از دین اسلام یا شریعت، فقه و سنت‌های امپراتوری مغول برای دستیابی به اهداف نظامی یا اهداف سیاسی داخلی خود استفاده می‌کرد. 
-
-بازماندگان
-تیمور پس از ۳۶ سال پادشاهی و بر جا گذاشتن قلمرویی گسترده از خود، ۳۱ پسر، نوه، نبیره و نتیجه باقی گذاشت. 
-
-همسران تیمور
-تیمور، چهل و سه زن رسمی و صیغه‌ای داشت که همه این زنان، همسر او نیز بودند. تیمور با تسخیر سرزمین پدران یا شوهران سابق، ده‌ها زن را همسر و کنیز خود کرد. 
-تورمیش آغا، مادر جهانگیر میرزا، جهانشاه میرزا و آقا بیگی. 
-الجای خاتون آغا (۱۳۵۷ / ۵۸ م)، دختر امیر مشله و نوه امیر قزاقان. 
-سارای ملک خانم (۱۳۶۷ م)، بیوه امیرحسین و دختر قازان خان. 
-اسلام آغا (۱۳۶۷ م) بیوه امیرحسین و دختر امیر بیان سالدوز. 
-اولوس آغا (۱۳۶۷ م)، بیوه امیرحسین و دختر امیر خضر یاسوری. 
-دلشاد آغا (۱۳۷۴ م) دختر شمس‌الدین و همسرش بوجان آغا. 
-تومان آغا (۱۳۷۷ م)، دختر امیر موسی و همسرش آرزو ملک آقا، دختر امیر بایزید جلایر. 
-چولپان ملک آغا، دختر حاجی‌بیگ جتا. 
-توکل خانم (۱۳۹۷ م)، دختر مغول‌خان خضر خواجه
-تولون آغا، صیغه و مادر عمر شیخ میرزای یکم. 
-منگلی آغا، مادر میران‌شاه. 
-طوقای تورخان، بیوه امیرحسین و مادر شاهرخ. 
-توغدی‌بیگ، دختر آق‌صوفی قونگیرات. 
-سلطان آرای آغا
-ملکان‌شاه آغا بانوی
-خند ملک آغا، مادر ابراهیم میرزا. 
-سلطان آغا مادر پسری که در کودکی درگذشت. 
-
-پسران تیمور
-غیاث‌الدین جهانگیر (زاده ۱۳۵۶ م) – از الجای خاتون آغا
-عمرشیخ میرزای یکم (زاده ۱۳۵۶ م) – از تولون آغا
-جلال‌الدین میران‌شاه (زاده ۱۳۶۶ م) – از منگلی آغا
-معین‌الدین شاهرخ (زاده ۱۳۷۷ م) – از طوغای تورخان آغا
-
-دختران تیمور
-آغا بیگی، ازدواج با محمد بیگ، پسر امیر موسی – از الجای خاتون آغا
-نامعلوم، ازدواج با سلیمان میرزا –مادر نامعلوم
-نامعلوم، ازدواج با کومالزا میرزا – مادر نامعلوم
-سلطان بخت بیگم، ازدواج نخست با محمد میرکه، ازدواج دوم، ۱۳۸۹ / ۹۰، با سلیمان شاه – از الجای ترکان آغا
-
-پسران جهانگیر
-محمد سلطان
-پیرمحمد جهانگیر
-
-پسران عمرشیخ میرزای یکم
-پیرمحمد بن عمرشیخ یکم
-اسکندر بن عمرشیخ یکم
-رستم بن عمرشیخ یکم
-بایقرا بن عمرشیخ یکم
-منصور بن بایقرا
-حسین بن منصور
-بدیع‌الزمان
-محمد معین
-مظفر حسین
-ابراهیم حسین
-
-پسران میران‌شاه
-خلیل سلطان
-ابوبکر میرزا
-عمر میرزا
-محمد میرزا
-ابوسعید میرزا
-عمرشیخ میرزای دوم
-ظهیرالدین محمد بابر
-گورکانیان هند
-جهانگیر میرزای دوم
-
-پسران شاهرخ میرزا
-میرزا محمد تراغای – شناخته‌شده با نام الغ‌بیگ
-عبداللطیف میرزا
-غیاث‌الدین بایسنقر
-علاءالدوله میرزا
-ابراهیم میرزا
-سلطان محمد
-یادگار محمد
-میرزا ابوالقاسم بابر
-سلطان ابراهیم میرزا
-عبدالله میرزا
-میرزا سویورقاتمیش خان
-میرزا محمد جوکی
-
-جستارهای وابسته
-امیر تراغای
-مراد میرزا
-حافظ و تیمور
-منم تیمور جهانگشا
-تیموریان
-گورکانیان (هند) 
-ظفرنامه تیموری
-
-پانویس
-
-منابع
-طبقات پادشاهان اسلام لین‌پول ترجمه عباس بخت
-دانشنامه رشد، تیمور لنگ
-دانشنامه رشد، جانشینان تیمور
-لغت‌نامه دهخدا
-فرهنگ فارسی معین
-غفاریان، سیروس، تیمور لنگ و قتل‌عام مردم اصفهان، مناره‌ای از جمجمه‌ها
-براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، به تصحیح علی‌اصغر حکمت، از سعدی تا جامی، چاپخانه بانک ملی ایران، تهران، ۱۳۲۷
-تاج‌السلمانی، شمس‌الحسن، ج ۸، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه لالا اسماعیل افندی، ش ۳۰۴، با ترجمه آلمانی از هانس روبرت رومر، ویسبادن ۱۹۵۵
-یزدی، ش��ف‌الدین علی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران ۱۳۳۶
-اسماعیلی، امیر، جهان‌گشایی تاریخ، تیمور فاتح، انتشارات شقایق، تهران ۱۳۶۹
-صفی‌زاده، تاریخ پنج هزارساله ایران، جلد دوم، انتشارات آرون، تهران ۱۳۸۲
-لمب، هارولد، تیمور لنگ، ترجمه علی جواهرکلام، امیرکبیر، تهران ۱۳۳۴
-رجب‌نیا، مسعود، سفرنامه کلاویخو، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران ۱۳۳۷
-بریون، مارسل، منم تیمور جهان‌گشا، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، کتابخانه مستوفی، تهران ۱۳۷۴
-غیاث‌الدین بن همام‌الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، چاپ خیام، جلد ۳ و ۴
-عجائب المقدور فی تاریخ تیمور، چاپ بنگاه ترجمه و نشر کتاب
-تیمور گورکان، تزوکات تیموری، تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی، آکسفورد ۱۷۷۳، چاپ افست تهران ۱۳۴۲
-گلی‌پور، مهدی، مقاله نبرد آنقره (رویارویی تیمور و بایزید اول عثمانی)، گروه تاریخ دانشگاه آزاد نجف‌آباد، ۱۳۹۰
-
-پیوند به بیرون
-
-تیموریان
-روزنامه شرق، دوشنبه ۲۰ شهریور ۱۳۸۵
-
-بنیان‌گذاران شهر
-پادشاهان مسلمان
-پادشاهان و نجیب‌زادگان معلول
-تیمور لنگ
-تیموریان
-حکمرانان بنیانگذاری
-درگذشتگان ۱۴۰۵ (میلادی) 
-زادگان ۱۳۳۶ (میلادی) 
-سمرقند
-سوریه در قرون وسطی
-عاملان نسل‌کشی
-مصر در قرون وسطی
-نظریه کوئیر مجموعه‌ای از عقاید بر پایه این امر است که هویت‌ها ثابت نیستند و نمی‌توانند مشخص‌کننده خصوصیات یک انسان باشند. طبق این نظریه، به‌طور کلی صحبت کردن در مورد گروهی تحت عنوان «زنان»، «همجنسگرایان» و غیره، بی‌مفهوم است، چرا که هر هویتی متشکل از تعداد زیادی عناصر مختلف است و پیشفرض این‌که بتوان انسان‌ها را بر پایه یک هویت مشترک طبقه‌بندی کرد بسیار اشتباه است. این نظریه پیشنهاد می‌کند که انسان‌ها مفاهیم مربوط به هویت‌های ثابت را به گونه‌های مختلف و مبتکرانه زیر سؤال ببرند. 
-
-نظریه کوئیر تا حدودی بر پایه اثر جودیت باتلر تحت عنوان «آشفتگی جنسیتی و آثار میشل فوکو است. 
-
-باید توجه داشت که نظریه کوئیر نام دیگری برای نظریات دگرباشی نیست، بلکه با کمک نظریه کوئیر می‌توان پیش‌فرض‌های مربوط به جنسیت، جنس گونگی و همجنسگرایی را مورد سؤال قرار داد. 
-
-کوئیر
-واژه کوئیر به افرادی اطلاق می‌شود که از نظر گرایش جنسی متفاوت هستند؛ از قبیل همجنس‌گرایان زن و مرد، دوجنسگرایان و دگرجنس شدگان. 
-
-کلمه Queer در اصل در زبان انگلیسی به معنای غیرعادی و عجیب بود که در عین حال لفظی تحقیرآمیز به‌شمار می‌آمد. این واژه در اواخر قرن ۱۹ میلادی در مورد همجنس‌گرایان مرد به کار برده می‌شد. اما در دهه ۸۰ میلادی، در جریان مبارزات همجنس‌گرایان در آمریکا، بعضی مبارزان و گروه‌های همجنس‌گرا، به خصوص گروه کوئیر نیشن شروع به استفاده از این واژه به جای واژه‌های رایج «گی» و «لزبین» برای بیان هویت خود کردند. این گذار نشانگر تغییر و تحول هویت و موقعیت اجتماعی سیاسی فرهنگی همجنس‌گرایان در آمریکا و بعضی کشورهای غربی بود. از نظر آن‌ها «گی» و «لزبین» بیانگر هویت‌هایی محدود و ناقص بودند. به‌علاوه لفظ فراهنجار نشانگر خواست عصیان‌گرانه این افراد به متفاوت بودن و عدم نیاز آن‌ها به پذیرفته‌شدن از طرف باقی افراد جامعه بود. 
-
-پانویس
-به انگلیسی: Queer theory
-به انگلیسی: Judith Butler
-به انگلیسی: Gender Trouble
-QueerNation
-
-منابع
-
-Jagose , Annamarie. Queer Theory. Australian humanities review -
-
-وبگاه خانه دوست (از وب برداشته شدهاست) 
-
-پیوند به بیرون
-کتاب «آشفتگی جنسیتی» اثر جودیت باتلر
-Queer Theory
-LGBT Philosophy Site Index
-Queer Theory Explained
-
-
-تاریخ ال‌جی‌بی‌تی
-مطالعات جنسیت
-نظریه انتقادی
-نظریه فمینیسم
-فلسفه () و مطالعه پرسش‌های عمومی و اساسی است، مانند پرسش‌های مربوط به عقل، وجودیت، دانش، ارزش‌ها، ذهن و زبان. چنین سوالاتی اغلب به عنوان مشکلاتی مطرح می‌شوند که باید مورد مطالعه قرار گیرند یا حل شوند. این اصطلاح احتمالا توسط فیثاغورس (حدود ۵۷۰ – ۴۹۵ قبل از میلاد) ابداع شده‌است. روش‌های فلسفی شامل پرسش، بحث انتقادی، استدلال عقلی و ارائه منظم است. 
-
-این کلمه در زبان عربی مصدر است از کلمه یونانی φιλοσοφία (فیلوسوفیا). فیلو به معنی «دوستداری» و «سوفیا» به‌معنی دانش است. پس کلمه فلسفه در لغت به معنی دوستداری دانش بوده است. 
-
-موضوع علم فلسفه اولی (متافیزیک یا الهیات) در اصل (وجود) صرف و عوارض و حالات مختلف آن است و به جهان از منظر وجودی واحد و پیوسته می‌نگرد. فلسفه اولی از این جهت که عام‌ترین و کامل‌ترین موضوع را دارد از علوم دیگر جامع‌تر است و به دلیل بهره‌گیری از روش استدلال و برهان از علوم دیگر یقینی‌تر می‌باشد. در علم فلسفه به پرسش‌های کلی مربوط به عقل، مبدا پیدایش دنیا، نظام خلقت، ماهیت‌ها، وجودیت، دانش، ارزش‌ها، ذهن و زبان پاسخ داده می‌شود. چنین سوالاتی اغلب به عنوان مشکلاتی مطرح می‌شوند که باید مورد مطالعه قرار گیرند یا حل شوند. 
-
-هرچند قبل از سقراط متفکرانی دیگر وجود داشته‌اند اما کلمه فلسفه اولین بار توسط سقراط مورد استفاده قرار گرفت. در زمان او عده‌ای که خود را سوفیست (به معنای دانشمند) می‌نامیدند ادراک انسان را ملاک حقیقت و واقعیت می‌دانستند و مغالطه به کار می‌بردند. سقراط برای امتناع از همردیف شدن با سوفیست‌ها نام (فیلوسوفوس) به معنای فیلسوف امروزی را برای خود برگزید که بعد‌ها کم‌کم فلسفه به معنای علم به کار رفت و سفسطه (مصدر به معنای سوفیست‌گری) بر مغالطه کاری گفته شد. 
-
-از نظر تاریخی، فلسفه همه دانش را در بر می‌گرفت و یک پزشک به‌عنوان یک فیلسوف شناخته می‌شد. از زمان فیلسوف یونان باستان ارسطو تا قرن نوزدهم، «فلسفه طبیعی» نجوم، پزشکی و فیزیک را هم دربر گرفت. به عنوان مثال، اصول ریاضیات فلسفه طبیعی نیوتن در سال ۱۶۸۷ که بعدا به عنوان یک کتاب فیزیک طبقه‌بندی شد. 
-
-در قرن نوزدهم، رشد دانشگاه‌های تحقیقاتی مدرن، فلسفه دانشگاهی و سایر رشته‌ها را به سمت حرفه‌ای‌سازی و تخصص در فلسفه معاصر سوق داد. از آن زمان، حوزه‌های مختلف تحقیق که به‌طور سنتی بخشی از فلسفه بودند، مانند روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، زبان‌شناسی و اقتصاد، به رشته‌های دانشگاهی جداگانه‌ای تبدیل می‌شوند. 
-
-امروزه، زیرشاخه‌های اصلی فلسفه دانشگاهی شامل متافیزیک است که مربوط به ماهیت اساسی هستی و واقعیت است. معرفت‌شناسی، که ماهیت دانش و باور را بررسی می‌کند؛ فلسفه اخلاق، که مربوط به ارزش اخلاقی است؛ و منطق، که قواعد استنتاج را مطالعه می‌کند که به فرد اجازه می‌دهد از مقدمات واقعی نتیجه‌گیری کند. زیرشاخه‌های برجسته دیگر شامل فلسفه علم، فلسفه سیاسی، زیبایی‌شناسی، فلسفه زبان و فلسفه ذهن هستند. 
-
-منشأ و تکامل
-در ابتدا این اصطلاح به هر مجموعه دانش گفته می‌شد. از این نظر، فلسفه با دین، ریاضیات، علوم طبیعی، آموزش و سیاست ارتباط نزدیک داشت. اگرچه آن زمان به عنوان کتاب فیزیک طبقه‌بندی شده‌است، اما اصول ریاضیات نیوتن (۱۶۸۷) از اصطلاح فلسفه طبیعی همان‌طور که در آن زمان فهمیده می‌شد، استفاده می‌کند، شامل رشته‌هایی مانند نجوم، پزشکی و فیزیک است که بعدا با علم مرتبط شدند. 
-
-در بخش سیزده از زندگی و نظرات فلاسفه برجسته، قدیمی‌ترین تاریخ فلسفه برجای‌مانده متعلق به سده ۳ میلادی، دیوژن لائرتی تقسیم‌بندی سه بخشی از تحقیق فلسفی یونان باستان را ارائه می‌دهد: 
-فلسفه طبیعی (از) که مطالعه قانون اساسی و فرایندهای تحول در جهان فیزیکی بود. 
-فلسفه اخلاق (از) که مطالعه خوبی، درست و غلط، عدالت و فضیلت بود. 
-فلسفه متافیزیکی (از) که مطالعه وجود، علیت، خدا، منطق، اشکال و سایر اشیاء انتزاعی بود. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه فلسفه شکل عربی‌شده واژه یونانی فیلوسوفیا به معنای «دانش‌دوستی» است. که سپس به عربی و فارسی راه یافته‌است. نخستین بار فیثاغورس این واژه را به کار برده‌است. 
-
-تعریف فیلسوفان
-
-تعریف‌های گوناگونی از فیلسوفان برای فلسفه وجود دارد از جمله آن‌ها می‌توان به: 
-افلاطون: فلسفه، لذتی گرامی است. خاستگاه فلسفه، شگفتی در برابر جهان است. 
-ارسطو: فلسفه، علم به موجودات است از آن رو که وجود دارند. 
-ویتگنشتاین: فلسفه، نبردی است علیه ذهن افسون زده‌شده، توسط زبان. 
-کانت: فلسفه، شناسایی عقلانی است که از راه مفاهیم حاصل‌شده باشد. 
-فیشته: فلسفه، علم علم یا علم معرفت است. 
-یوهان فریدریش هربارت: فلسفه، تحلیل معانی عقلی است. 
-ابن‌سینا: فلسفه، آگاهی بر حقایق تمام اشیا است؛ به‌قدری که برای انسان ممکن است بر آن‌ها آگاهی یابد. 
-سیسرون: فلسفه، عبارت است از علم پیدا کردن، به شریف‌ترین امور و توانایی استفاده از آن به هر وسیله‌ای که ممکن شود. 
-ملاصدرا: فلسفه، استکمال نفس انسان، از طریق معرفت یافتن به حقایق موجودات است؛ همان‌گونه که در خارج هستند و نیز، حکم حقیقی به وجود آن‌ها با برهان و نه با ظن و گمان و تقلید، به قدر توانایی انسانی است. 
-هگل: فلسفه، بحث در امر مطلق است. 
-توماس هابز: فلسفه، علم به روابط علت و معلولی میان اشیاء است. 
-وونت: کار اساسی فلسفه متحد ساختن تمام معرفت‌هایی است که از راه علوم مختلف به‌دست می‌آیند تا به این ترتیب مجموعه‌ای واحد و پیوسته ایجاد شود. 
-کریستیان وولف: فلسفه، علم به موجودات ممکن است؛ یعنی بر هر چه ممکن است، بالفعل حالت تحقق پیدا کند. 
-
-تاریخ فلسفه
-
-فلسفه به ۵ دوره جزئی و ۳ دوره کلی تقسیم می‌شود. ۳ دوره اصلی شامل: 
-
-۱ - فلسفه باستان
-اشکال ابتدایی تفکر فلسفی باستان، بیشتر براساس کیهان‌شناسی اساطیری شمرده می‌شود. 
-
-مصر و بابل
-
-به‌طور کلی فلسفه به‌وجود آمده شرایط و اتفاقات و حوادث زمانه است. 
-
-ایران باستان
-
-فلسفه در ایران باستان هم‌پای فلسفه یونان و روم پیش رفته و با آن‌ها برهم‌کنش بسیار داشته‌است. اکثر کتاب‌های ایران توسط اعراب مسلمان (اهالی سنت) سوزانده شده و امروزه مطالب زیادی از حکمت آن دوران به جای نمانده است. 
-
-چین
-
-یونان و روم
-
-هندوستان
-
-۲ - فلسفه قرون وسطی (قرن ۵ تا ۱۶ میلادی) 
-
-اروپا
-
-قرون وسطی
-
-رنسانس
-
-شرق آسیا
-
-هند
-
-خاورمیانه
-
-۳ - فلسفه قرون جدید (قرن ۱۷ تا ۲۰ میلادی) 
-
-فلسفه مدرن اولیه
-
-فلسفه قرن ۱۹
-
-فلسفه قرن ۲۰
-
-دسته‌بندی‌ها
-فلسفه در سطوح جهانی به ۶ قسمت تقسیم می‌شود: هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، منطق، فلسفه سیاست (سیاسی)، زیبایی‌شناسی و فلسفه اخلاق؛ اما در چند دهه اخیر در ایران معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی با عنوان شاخه‌های اصلی فلسفه و منطق به‌عنوان کمک‌کننده و همه شاخه‌های دیگر که ترکیبی از فلسفه و علم دیگری هستند مضاف گفته می‌شود. 
-
-مابعدالطبیعه
-
-مابعدالطبیعه (متافیزیک)، مطالعه ویژگی‌های عمومی واقعیت همانند وجود، زمان، رابطه بین ذهن و بدن، اشیاء و خواص آن‌ها، کل و اجزای آن، وقایع، فرایندها و علت و معلول است. 
-
-معرفت‌شناسی
-
-معرفت‌شناسی در پیوند با چیستی، اعتبار و دامنه دانش است، همانند روابط بین حقیقت، باور و نظریه‌های توجیه. معرفت‌شناسی، به بررسی روش‌های کسب دانش، بررسی نظریه‌های کسب دانش در طول تاریخ و سنجش اعتبار هر کدام از طرق کسب دانش می‌پردازد. 
-
-منطق
-
-منطق مطالعه اصول استدلال درست است. در گذشته منطق صرفا شاخه‌ای از فلسفه شمرده می‌شد ولی از میانه سده سیزدهم در ریاضیات و در دهه‌های واپسین در علوم رایانه و از دهه ۱۳۶۰ در علوم شناختی نیز به آن می‌پردازند. منطق از نطق و به معنای گویش و گفتار است که شخص برای تفهیم مخاطب خود وی را با ادله گفتاری تحت تأثیر قرار می‌دهد و نیز خود شخص که حاضر به شنیدن گفته‌های مخاطب خود باشد او یک شخص (منطقی) می‌باشد. 
-
-فلسفه‌های مضاف (خاص) 
-فلسفه‌های خاص یا فلسفه‌های مضاف به شاخه‌هایی از فلسفه گفته می‌شود که یک حوزه یا پدیده خاص را به‌طور تخصصی از دیدگاه فلسفی مورد مطالعه قرار می‌دهند. از جمله فلسفه‌های خاص می‌توان به فلسفه کنش، زیست‌شناسی، شیمی، آموزش، اقتصاد، مهندسی، زیست‌بوم، فیلم، جغرافیا، اطلاعات، بهداشت، تاریخ، طبیعت انسان، شادی، زبان، حقوق، ادبیات، ریاضیات، پزشکی، ذهن، موسیقی، وجود، فرهنگ، فلسفه، فیزیک، سیاست، روان‌شناسی، دین، علم، جامعه‌شناسی، فناوری، جنگ و جنسیت اشاره کرد. 
-
-سه فلسفه مضاف اخلاق، سیاست و زیبایی‌شناسی نیز، مهم‌ترین فلسفه‌های مضاف هستند. 
-
-فلسفه اخلاق
-
-مسائل بنیادی فلسفه اخلاق شامل: درستی و نادرستی امور، شناخت امور خیر و شر و بازشناسی فضایل است. 
-
-زیبایی‌شناسی
-
-زیبایی‌شناسی به زیبایی، هنر، لذت، ارزش‌های حسی، عاطفی، ادراک و مسائل مربوط به ذوق و احساسات می‌پردازد. 
-
-فلسفه سیاسی
-
-فلسفه سیاسی به مطالعه دولت و رابطه افراد (یا خانواده و قبیله) با جوامع و از جمله دولت می‌پردازد. فلسفه سیاسی به موضوعات و پرسش‌های مهمی همچون عدالت، آزادی، دموکراسی، شهروندی، قانون، حاکمیت، برابری و … می‌پردازد. 
-
-نظر سید جواد طباطبایی در باب فلسفه‌های خاص
-سید جواد طباطبایی درباره اصطلاح «فلسفه مضاف» می‌گوید: «در ده بیست سال گذشته رایج شده که فلسفه‌هایی را جزو فلسفه‌های مضاف می‌دانند؛ همچنین در سال‌های اخیر واژگان و ترکیب‌های زشت و نابه‌هنجار بسیاری کشف و جعل کردند و به کار می‌برند که این هم یکی از آن‌هاست. فلسفه‌های مضاف در هیچ جای دنیا معنا ندارد، جز در میان بخشی از جماعت ظاهرا فلسفی ایران. معلوم نیست که فلسفه مضاف یعنی چه؟ این را از آب مضاف قیاس گرفتند. اگر کتابی به این اسم دیدید حتما نخرید و اگر هم این اصطلاح را تا حالا به کار می‌بردید دیگر به‌کار نبرید. فلسفه مضاف نداریم، بلکه یک فلسفه داریم، وقتی به یونان برمی‌گردیم، در سال‌های سقراطی و افلاطونی یک فلسفه بیشتر وجود ندارد و آن‌ها این تقسیم‌بندی این‌گونه‌ای را انجام ندادند.» 
-
-فلسفه‌های مضاف دیگر
-فلسفه زبان: به بررسی ماهیت، ریشه و شیوه‌های استفاده از زبان می‌پردازد. 
-فلسفه حقوق: به پرسش‌هایی از قبیل «چرا قواعد و قوانین وجود دارند؟ اهداف آن‌ها چیست؟ تفاوت قواعد حقوقی، اخلاقی و مذهبی چیست؟ فرق بین خوب و بد چیست؟ می‌پردازد. 
-فلسفه ذهن: از شاخه‌های روش فلسفه تحلیلی است که ماهیت ذهن، رویدادهای ذهنی، کارکردهای ذهنی و خودآگاهی را بررسی فلسفی می‌کند. سرشت رابطه این امور با بدن فیزیکی؛ که به مسئله ذهن و بدن (نفس و بدن) معروف است نیز از مهم‌ترین مسائل فلسفه ذهن است. 
-فلسفه دین: شاخه‌ای از فلسفه مشتمل بر همه مباحث فلسفی است که بن‌مایه آن‌ها پرسش‌هایی است که از دین سرچشمه می‌گیرد. فلسفه دین، ارزیابی مفاهیم و باورهای بنیادین سنت‌های دینی ویژه جوامع مختلف است. 
-فلسفه علم: گرایشی از فلسفه است که به تغییر در مفاهیم و مسائل (مانند روش‌شناسی، ارزش گزاره‌ها و کارایی آن‌ها و گونه‌های پیکره‌بندی‌ها و…) علوم گوناگون می‌پردازد. در واقع، فلسفه علم، علم «مطالعه علوم» است. فلسفه علم، از لحاظ علم مورد بررسی، به زیرگرایش‌های گوناگونی از جمله فلسفه ریاضیات، فلسفه فیزیک، فلسفه علوم کامپیوتر و…
-فلسفه هنر: هنر چیست؟ چه آثاری را باید هنر به حساب آورد؟ آیا هنر وجود واقعی دارد یا فقط در ذهن هنرمند است؟ این سؤالات و بسیاری دیگر، سؤالاتی هستند که در فلسفه هنر به آن‌ها پرداخته می‌شود. 
-ابرفلسفه: فرافلسفه یا فلسفه فلسفه، مطالعه ماهیت (سرشت)، اهداف، و روش‌های فلسفه است. 
-
-مکتب‌ها و سنت‌های معروف فلسفی
-
-ایدئالیسم آلمانی
-
-ایدئالیسم آلمانی، نام جنبشی در فلسفه آلمان است که در دهه هشتاد قرن هجدهم میلادی آغاز و در دهه چهل قرن نوزدهم پایان یافت. مشهورترین نمایندگان این جنبش: کانت، فیشته، فریدریش ویلهلم یوزف شلینگ و هگل هستند. 
-
-پراگماتیسم
-
-عمل‌گرایی یا پراگماتیسم، به معنی فلسفه اصالت عمل است ولی در سیاست بیشتر واقع‌گرایی و مصلحت‌گرایی معنی می‌دهد. 
-
-پدیدارشناسی
-
-پدیدارشناسی یا پدیده‌شناسی یا نمودشناسی فلسفه؛ مطالعه ساختار تجربه یا آگاهی است. این جنبش فلسفی در ابتدای سده بیستم میلادی توسط ادموند هوسرل پایه‌گذاری شد و سپس توسط حلقه‌ای از متأثرینش در دانشگاه گوتینگن و دانشگاه لودویگ ماکسیمیلیان مونیخ در آلمان گسترش یافت. 
-
-اگزیستانسیالیسم
-
-اگزیستانسیالیسم، یا هستی‌گرایی، یا اصالت وجود، برتر بودن وجود از ماهیت مبدأ شناخت این فلسفه انسان خودآگاه است. براین‌اساس انسان خودآگاه شالوده اگزیستانسیالیسم است. 
-
-ساختارگرایی و پساساختارگرایی
-
-ساختارگرایی که به وسیله زبان‌شناس سوئیسی فردینان دوسوسور بنیان‌گذاری شده، در پی روشن کردن نظام‌های نشانه‌ای از طریق تحلیل کردن گفتمان‌ها می‌باشد
-و پساساختارگرایی به مجموعه‌ای از افکار روشنفکرانه فیلسوفان اروپای غربی و جامعه‌شناسانی گفته می‌شود که با گرایش فرانسوی، مطلب نوشته‌اند. 
-
-سنت تحلیلی
-
-به‌عنوان یک مکتب فلسفی که تأکید بر وضوح و دقت در استدلال، استفاده متداول از منطق صوری، تجزیه مفهومی و همچنین توجه به ریاضیات و علوم طبیعی از ویژگی‌های آن هستند. 
-
-مکتب‌ها و سنت‌های فلسفی
-
-مکتب‌های فلسفی
-
-تفاوت با دیگر معرفت‌ها
-
-جدایی فلسفه و دانش‌های آزمودنی
-فلسفه گروه نتیج��‌هایی نیست که درباره آن‌ها سازشی در میان باشد. 
-
-شش قرن پیش از میلاد مسیح که فلسفه در یونان باستان آغاز گشت، به همه بررسی‌های اندیشه‌محور فلسفه می‌گفتند و فیلسوفان نخستین در زمینه‌هایی کاوش می‌کردند که اکنون باید آن‌ها را زمینه‌های دانش به‌شمار آورد؛ ولی دانش‌های گوناگون که به نتایجی رسیدند که درباره‌شان همرائی پدید آمد، از فلسفه جدا شدند و به رشته‌ای جداگانه تبدیل گردیدند. نشدنی نیست که دانش‌های دیگری نیز از فلسفه جدا شوند؛ برای نمونه منطق در راهی گام برمی‌دارد که به شاخه‌ای جدا از فلسفه تبدیل گردد. 
-
-از همین رو، فلسفه را «مادر دانش‌ها» نامیده‌اند. گفتگوی فلسفی بیشتر رویکرد به اندیشه ناب است. انگیزه این گفتگو در ریشه آن است که نادرستی‌ها نابود گردد و دشواری‌ها و پیچیدگی‌ها از میان برداشته شود. آن‌گاه که از این خودکاوی نتیجه‌ای به‌دست آید، آن‌چه برای فلسفه به جا می‌ماند، نتیجه نیست؛ بلکه از میان رفتن چیزهایی است که پیش از آن دشوار و پرسش شمرده می‌شد. 
-
-فلسفه، بررسی حقیقت است، ولی نه آن جهت از حقیقت که دانش‌های گوناگون بدان پرداخته‌اند. برای نمونه، دانش گیتی‌شناسی (فیزیک) درباره پیکره‌های مادی از آن جهت که جنبش و ایستایی دارند و دانش زیست‌شناسی درباره هستارها از آن رو که زندگی دارند، به پژوهش و بررسی می‌پردازد؛ ولی در فلسفه فراگیرترین چیزی که بتوان با آن سر و کار داشت، یا همان هستی؛ زمینه اندیشه جای می‌گیرد؛ به گفتار دیگر، در فلسفه، بن هستی به‌گونه بیکران و دور از هر گونه بند و پیشوند و پسوندی به‌میان می‌آید. از همین رو ارسطو در شناسه فلسفه می‌گوید: «فلسفه آگاهی به موجودات است، از آن رو که موجودیت دارند». 
-
-به‌گونه چکیده فلسفه گروه نتایج نیست، که بیشتر راه و روش اندیشیدن است؛ از همین رو، فلاسفه آزمون‌گرا، کارکردهای فلسفه را در سه زمینه منطقی، زبان‌شناختی و کاربردی (فلسفه دانش، منش، کشورداری و…) دانسته‌اند. 
-
-تاریخ فلسفه از جهتی خود بستر فلسفه است
-
-تاریخ فلسفه به‌سان تاریخ دانش‌ها، افزونه شاخه‌ای زمینه بنیادی نیست؛ که خود هم زمینه است. مانند این‌که دانستن تاریخ زیست‌شناسی، پایه دانستن زیست‌شناسی نوین نیست. زیست‌شناسی شاخه‌ای از دانش است، تاریخ زیست‌شناسی روشن‌گری چگونگی دست یافتن به این دانش است، و این دو زمینه‌هایی جداگانه‌اند. 
-
-ولی بررسی فلسفه بیشتر بررسی روند داد و ستد اندیشه‌ها درباره پرسش‌های فلسفی است؛ و همین داد و ستد اندیشه‌هاست که تاریخ فلسفه را ساخته‌است. 
-
-فرایند فلسفه‌ورزی خود بخشی از زمینه فلسفه است
-
-فلسفه خواهان جهت‌دار بودن و جهت‌دهی است
-
-دانشمند از دانشش بازده‌های منشی و فرجام‌گرایانه نمی‌گیرد، داوری نمی‌کند که کار جهان درست است یا تباه. با آن‌که یکی از کارهای آیینی فلسفه که در آن دودلی نکرده‌اند؛ رهنمود دادن است. رهنمود در این باره که چگونه باید زیست، و این خودکاوی زمینه دانش نیست. 
-
-به دشواری می‌توان انگاشت که رشته دیگری بتواند آن دگرگونی ژرفی را که فلسفه در دیدگاه دانش‌پژوه پدیدار می‌کند پدید آورد. 
-
-فیزیک‌دانی بزرگ شما را می‌خواند تا انگاره‌هایی را که درباره روش پیدایش کهکشانها دارید دگرگون کنید؛ ولی فیلسوفی بزرگ به‌راستی شما را فرا می‌خواند تا زندگیتان را دگرگون سازید. 
-
-پشتوانه دانش‌ها وابسته به فرمانرو فلسفه است
-
-دانش پیش‌انگاشته‌هایی دارد که پیشتر در فلسفه بررسی شده‌اند. گزاره‌هایی مانند این‌که: طبیعت مادی راستین است؛ جهان دارای قانون‌های پایدار علت و معلولی (انگیزه و انگیخته) است؛ جهان دریافتنی و از سرچشمه‌های شناخت مردم است؛ دانشی نیستند، که پیش‌زمینه پرداخت به دانش می‌باشند. 
-
-درست است که برای نمونه دانشمندان علوم لزوما از دلالت‌های فلسفه علم بر کارشان آگاهی ندارند و فلسفه قادر بر تحت‌تأثیر قرار دادن نحوه کارشان نیست، اما بی‌تردید فلسفه علاوه بر آن‌که می‌تواند تفکر دانشمندان را نسبت به آنچه انجام می‌دهند تغییر دهد؛ بلکه پیش‌فرض هرگونه علم‌ورزی است. 
-
-تفاوت فلسفه و دین
-در دین، معرفت متکی بر وحی است و حقایق نهایی در پرتوی وحی فهمیده می‌شوند؛ اما در فلسفه، وحی نیز باید به محک منطق و استدلال آزموده شود. 
-البته در منابع شیعی دو حجت برای انسان مطرح‌شده یکی وحی و دیگری عقل. 
-
-نقش زنان
-گرچه معمولا حضور مردان در بحث‌های فلسفی غالب است اما زنان هم در طول تاریخ فلسفه حضور داشته‌اند. از فیلسوفان زن دوران باستان می‌توان به هیپارچیا (در حدود ۳۲۵ سال قبل از میلاد) و آرت سیرن (قرن ۵ و ۴ قبل از میلاد) اشاره کرد. زنان در طول دوره‌های باستانی، قرون وسطی و مدرن حضور داشته و پذیرفته شده‌اند، اما هیچ فیلسوف زنی تا قرن بیست و یکم به کانون غرب راه نیافته‌است، هرچند برخی منابع به این‌که سوزان لانگر، هانا آرنت و سیمون دو بوار وارد کانون شده‌اند؛ اشاره دارند. 
-
-در اوایل دهه ۱۸۰۰، برخی از کالج‌ها و دانشگاه‌های انگلیس و ایالات‌متحده آمریکا زنان را پذیرفتند و تعداد زنان دانشگاهی افزایش یافت؛ با این وجود، وزارت آموزش و پرورش ایالات‌متحده از دهه ۱۹۹۰ گزارش داده که تعداد کمی از زنان تحصیلات خود را در فلسفه به پایان رسانده‌اند و فلسفه یکی از مؤلفه‌های متناسب با جنسیت در علوم انسانی است. در سال ۲۰۱۴؛ اینساید هایر ادیوکیشن (Inside Higher Education)، فلسفه را تاریخچه طولانی از زاد و ولد و آزار و اذیت جنسی نسبت به دانش آموزان و استادان زن فلسفه توصیف کرد. جنیفر ساول استاد فلسفه دانشگاه شفیلد هم در سال ۲۰۱۵ اظهار داشت زنان پس از آزار و اذیت، حمله یا مقابله فلسفه را ترک می‌کنند. 
-
-در اوایل دهه ۹۰؛ انجمن فلسفی کانادایی، عدم تعادل جنسیتی و تعصب جنسیتی را در زمینه علم فلسفه ذکر کرد و در ژوئن ۲۰۱۳، یک استاد جامعه‌شناسی ایالات‌متحده اظهار داشت که از تمامی نویسندگان نشریات فلسفه فقط ۳ / ۶ درصد را زنان تشکیل می‌دهند. همه این‌ها در حالی است که سایر حوزه‌های انسانی تا حدودی جنسیتی هستند؛ ولی فلسفه عمدتا مردانه است و حتی گفته می‌شود فلسفه از ریاضیات هم مردانه‌تر است. 
-
-دشمنان و نقد
-گرچه فلسفه نسبت بسیار نزدیکی با نقد دارد، اما هرگز خود کاملا مصون از نقد نبوده‌است. دیکتاتورها معمولا یکی از بزرگ‌ترین دشمنان فلسفه و فیلسوفان بوده‌اند. به گواه تاریخ برخی از دین‌باوران نیز به‌طور کلی با فلسفه پیوند خوبی نداشته‌اند. به‌طور مثال در حدود قرن سوم تا نهم میلادی در اروپا به‌طور کل عقل امری شیطانی دانسته می‌شد؛ و ایمان قوی ایستادگی در برابر آن تلقی می‌شد. گروهی دیگر گرچه از فلسفه به عنوان یک علم پشتیبانی می‌کنند اما نسبت به آسیب‌های آن هشدار می‌دهند. رنه دکارت بر این باور است که هر چقدر یک فیلسوف بزرگ‌تر باشد، امکان خطای او بیشتر است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-فیلسوف
-فیلسوفان یونان باستان
-فهرست فیلسوفان مسلمان
-فهرست فیلسوفان غربی
-فهرست فیلسوفان ایرانی
-فلسفه مشاء
-فلسفه اشراق
-متون فلسفی جهان
-
-پانویس
-
-منابع
-تاریخ فلسفه، فردریک کاپلستون
-تاریخ فلسفه غرب، رجینالد هالینگ دیل
-مبانی فلسفه، نایجل واربرتون. 
-فرهنگ فلسفی، هگل. 
-فرهنگ فلسفی، ولتر. 
-کلیات فلسفه، ریچارد پاپکین. 
-تاریخ فلسفه، ا. ی. خلیاپیچ. 
-تاریخ فلسفه اسلامی، سید حسین نصر. 
-تاریخ فلسفه غرب، هالینگ دیل. 
-مبانی فلسفه، نایجل واربرتون. 
-مسائل فلسفه، برتراند راسل. 
-درآمدی بر تحلیل فلسفی، جان هاسپرز. 
-آپولوژی، افلاطون. 
-رساله منطقی- فلسفی، ویتگنشتاین. 
-متافیزیک، ارسطو. 
-پایان فلسفه و نتیجه تفکر، مارتین هایدگر. 
-فلسفه از منظر قرآن و اسلام. 
-
-برای مطالعه بیشتر
-
-انگلیسی
-مقدماتی
-
-Appiah, Kwame Anthony. Thinking it Through – An Introduction to Contemporary Philosophy, ۲۰۰۳ ,
-Blumenau, Ralph. Philosophy and Living. 
-Craig, Edward. Philosophy: A Very Short Introduction. 
-Curley, Edwin, A Spinoza Reader, Princeton, ۱۹۹۴ ,
-Durant, Will, Story of Philosophy: The Lives and Opinions of the World's Greatest Philosophers, Pocket, ۱۹۹۱ , ,
-Harrison-Barbet, Anthony, Mastering Philosophy. 
-Higgins, Kathleen M. and Solomon, Robert C. A Short History of Philosophy. 
-Philosophy Now magazine
-Russell, Bertrand. The Problems of Philosophy. 
-Sinclair, Alistair J. What is Philosophy ? An Introduction, ۲۰۰۸ ,
-Sober, E. (۲۰۰۱). Core Questions in Philosophy: A Text with Readings. Upper Saddle River, Prentice Hall. 
-Solomon, Robert C. Big Questions: A Short Introduction to Philosophy. 
-Warburton, Nigel. Philosophy: The Basics. 
-Think: philosophy for everyone Lively and accessible articles written by philosophers pre-eminent in their fields, for a broad audience. Free articles are available online. 
-
-مقدماتی بر حسب موضوع
-
-Copleston, Frederick. Philosophy in Russia: From Herzen to Lenin and Berdyaev. 
-Critchley, Simon. Continental Philosophy: A Very Short Introduction. 
-Hamilton, Sue. Indian Philosophy: a Very Short Introduction. 
-Harwood, Sterling, ed. , Business as Ethical and Business as Usual (Belmont, CA: Wadsworth Publishing Co. , ۲۰۰۰) ; www. sterlingharwood. com
-Imbo, Samuel Oluoch. ' ۳ 'An Introduction to African Philosophy. 
-Knight, Kelvin. Aristotelian Philosophy: Ethics and Politics from Aristotle to MacIntyre. 
-Kupperman, Joel J. Classic Asian Philosophy: A Guide to the Essential Texts. 
-Leaman, Oliver. A Brief Introduction to Islamic Philosophy. 
-Lee, Joe and Powell, Jim. Eastern Philosophy For Beginners. 
-Nagel, Thomas. What Does It All Mean ? A Very Short Introduction to Philosophy. 
-Scruton, Roger. A Short History of Modern Philosophy. 
-Smart, Ninian. World Philosophies. 
-Tarnas, Richard. The Passion of the Western Mind: Understanding the Ideas That Have Shaped Our World View. 
-
-کتب گزیده از قطعات فلسفی
-
-Classics of Philosophy (Vols. ۱ & ۲، ۲ nd edition) by Louis P. Pojman
-Classics of Philosophy: The ۲۰ th Century (Vol. ۳) by Louis P. Pojman
-The English Philosophers from Bacon to Mill by Edwin Arthur
-European Philosophers from Descartes to Nietzsche by Monroe Beardsley
-Contemporary Analytic Philosophy: Core Readings by James Baillie
-Existentialism: Basic Writings (Second Edition) by Charles Guignon, Derk Pereboom
-The Phenomenology Reader by Dermot Moran, Timothy Mooney
-Medieval Islamic Philosophical Writings edited by Muhammad Ali Khalidi
-A Source Book in Indian Philosophy by Sarvepalli Radhakrishnan, Charles A. Moore
-A Source Book in Chinese Philosophy by Wing-tsit Chan
-Kim, J. and Ernest Sosa, Ed. (۱۹۹۹). Metaphysics: An Anthology. Blackwell Philosophy Anthologies. Oxford, Blackwell Publishers Ltd. 
-The Oxford Handbook of Free Will (۲۰۰۴) edited by Robert Kane
-Husserl, Edmund and Welton, Donn, The Essential Husserl: Basic Writings in Transcendental Phenomenology, Indiana University Press, ۱۹۹۹ ,
-
-کتب مرجع
-
-The Oxford Companion to Philosophy edited by Ted Honderich
-The Cambridge Dictionary of Philosophy by Robert Audi
-The Routledge Encyclopedia of Philosophy (۱۰ vols.) edited by Edward Craig, لوچانو فلوریدی (available online by subscription) ; or
-The Concise Routledge Encyclopedia of Philosophy edited by Edward Craig (an abridgement) 
-Encyclopedia of Philosophy (۸ vols.) edited by Paul Edwards; in ۱۹۹۶ , a ninth supplemental volume appeared which updated the classic ۱۹۶۷ encyclopedia. 
-International Directory of Philosophy and Philosophers. Charlottesville, Philosophy Documentation Center. 
-Directory of American Philosophers. Charlottesville, Philosophy Documentation Center. 
-Routledge History of Philosophy (۱۰ vols.) edited by John Marenbon
-History of Philosophy (۹ vols.) by فردریک کاپلستون
-A History of Western Philosophy (۵ vols.) by W. T. Jones
-Encyclopaedia of Indian Philosophies (۸ vols.) , edited by Karl H. Potter et al. (first ۶ volumes out of print) 
-Indian Philosophy (۲ vols.) by Sarvepalli Radhakrishnan
-A History of Indian Philosophy (۵ vols.) by Surendranath Dasgupta
-History of Chinese Philosophy (۲ vols.) by Fung Yu-lan, Derk Bodde
-Encyclopedia of Chinese Philosophy edited by Antonio S. Cua
-Encyclopedia of Eastern Philosophy and Religion by Ingrid Fischer-Schreiber, Franz-Karl Ehrhard, Kurt Friedrichs
-Companion Encyclopedia of Asian Philosophy by Brian Carr, Indira Mahalingam
-A Concise Dictionary of Indian Philosophy: Sanskrit Terms Defined in English by John A. Grimes
-History of Islamic Philosophy edited by Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman
-History of Jewish Philosophy edited by Daniel H. Frank, Oliver Leaman
-A History of Russian Philosophy: From the Tenth to the Twentieth Centuries by Valerii Aleksandrovich Kuvakin
-Ayer, A. J. et al. , Ed. (۱۹۹۴) A Dictionary of Philosophical Quotations. Blackwell Reference Oxford. Oxford, Basil Blackwell Ltd. 
-Blackburn, S. , Ed. (۱۹۹۶) The Oxford Dictionary of Philosophy. Oxford, Oxford University Press. 
-Mauter, T. , Ed. The Penguin Dictionary of Philosophy. London, Penguin Books. 
-Runes, D. , Ed. (۱۹۴۲). The Dictionary of Philosophy. New York, The Philosophical Library, Inc. 
-Angeles, P. A. , Ed. (۱۹۹۲). The Harper Collins Dictionary of Philosophy. New York, Harper Perennial. 
-Bunnin, N. et al. , Ed. (۱۹۹۶) The Blackwell Companion to Philosophy. Blackwell Companions to Philosophy. Oxford, Blackwell Publishers Ltd. 
-Hoffman, Eric, Ed. (۱۹۹۷) Guidebook for Publishing Philosophy. Charlottesville, Philosophy Documentation Center. 
-Popkin, R. H. (۱۹۹۹). The Columbia History of Western Philosophy''. New York, Columbia University Press. 
-
-فارسی
-
-پیوند به بیرون
-
-نگاهی به تاریخ فلسفه
-فلسفه برای کودکان و نوجوانان
-گالری عکس: آلمان و فیلسوفان بزرگ معاصرش
-
-Stanford Encyclopedia of Philosophy
-The Internet Encyclopedia of Philosophy
-Philosophy Timeline
-Philosophy Forums
-Philosophy Magazines and Journals
-
-Philosophy (review) 
-Philosophy OpenCourseWare from the دانشگاه نوتردام
-Philosophy Discussion Group
-Philosophy Documentation Center
-Popular Philosophy
-
-باورها
-علوم انسانی
-
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-فلسفه
-علوم انسانی
-سیستم‌عامل گنو در سال ۱۹۸۳ با هدف ایجاد یک سیستم‌عامل کامل و آزاد شبه-یونیکس به‌وسیله ریچارد استالمن پایه‌گذاری شد. GNU مخفف بازگشتی «GNU's Not Unix» است. 
-
-پروژه گنو در سال ۱۹۸۴ با هدف پشتیبانی و تولید نرم‌افزار آزاد برای سیستم‌عامل گنو تأسیس شد. 
-
-بنیاد نرم‌افزار آزاد در سال ۱۹۸۵ با هدف حمایت از جنبش نرم‌افزار آزاد و به ویژه پروژه گنو شروع به کار کرد. 
-
-سیستم‌عامل گنو در حال حاضر از هسته لینوکس استفاده می‌کند و حاصل همکاری سیستم‌عامل گنو و هسته لینوکس، گنو / لینوکس است که به اشتباه به آن لینوکس می‌گویند که بحث نام‌گذاری گنو / لینوکس را تشکیل داده است. 
-
-کرنل اصلی سیستم‌عامل گنو، گنو هرد است که هنوز در حال توسعه تا رسیدن به سطح پایدار است و کاربر و کاربرد زیادی ندارد. 
-
-تاریخچه
-در دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰، برنامه‌نویسان رایانه تمامی کدهایی را که می‌نوشتند با دیگران به اشتراک می‌گذاشتند. هر شخصی متن برنامه خود را در اختیار دیگر برنامه‌نویسان می‌گذاشت و به اشتراک‌گذاری نرم‌افزار امری عادی بود. 
-
-اما در اوایل دهه ۱۹۸۰ همه چیز به آرامی دگرگون شد. شرکت‌های نرم‌افزاری دیگر متن برنامه‌های خود را در اختیار دیگران قرار نمی‌دادند. برنامه‌نویسان نمی‌توانستند برنامه‌های دیگران را تغییر داده و آن را بهبود بخشند. از این پس به اشتراک گذاری نرم‌افزار جرم محسوب می‌شد. 
-
-در همین سال‌ها ریچارد استالمن در آزمایشگاه هوش مصنوعی مؤسسه تکنولوژی ماساچوست (ام‌آی‌تی) مشغول به کار بو��. او معتقد بود که نرم‌افزار باید همواره آزاد بوده و همگان اجازه ویرایش آن را داشته باشند. به عبارت دیگر نرم‌افزار باید آزاد باشد. 
-
-نخستین گام برای داشتن یک رایانه آزاد، وجود یک سیستم‌عامل آزاد و نرم‌افزارهای آزاد بر روی آن بود؛ بنابراین ریچارد استالمن پروژه گنو را آغاز کرد. در طی سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۵ او کامپایلر جی‌سی‌سی و ویرایشگر متن ایمکس را نوشت و منتشر کرد. به این ترتیب ابزارهای نخستین مورد نیاز برای طراحی و ساخت یک سیستم‌عامل فراهم شد. در سال ۱۹۸۵ بنیاد نرم‌افزارهای آزاد پایه‌گذاری شد، مفهوم کپی‌لفت به وجود آمد و اجازه‌نامه جامع و عمومی گنو (جی‌پی‌ال) برای حمایت نرم‌افزارهای آزاد و تضمین آزادی کابران نوشته شد. 
-
-از آن زمان تاکنون افراد بسیاری به صورت داوطلبانه برای توسعه بخش‌های مختلف این سیستم‌عامل همکاری کرده و بخش‌های مختلف آن را توسعه دادند. 
-
-تا سال ۱۹۹۰ تمامی اجزای یک سیستم‌عامل به غیر از هسته آن آماده بود. در سال ۱۹۹۱ لینوس توروالدز هسته‌ای با نام لینوکس را پدیدآورد. ترکیب نرم‌افزارهای گنو با لینوکس یک سیستم‌عامل کامل شد. 
-
-هر چند لینوکس کاملا آزاد است، اما می‌توان اجزای غیر آزاد را نیز بر روی آن اجرا کرد. به این ترتیب توزیع‌های لینوکسی پدیدآمده‌اند که کاملا آزاد نیستند. البته بنیاد نرم‌افزارهای آزاد فهرستی از توزیع‌های کاملا آزاد لینوکس تهیه کرده‌است. 
-
-سیستم‌عامل گنو
-هدف اصلی در پروژه گنو ایجاد مجموعه‌ای از نرم‌افزارها شامل کرنل، ابزارهای مدیریتی، ابزارهای توسعه نرم‌افزارها (همانند مجموعه همگردان‌های جی‌سی‌سی) و … است که به کاربران آزادی کامل را برای اجرا، مطالعه، ویرایش و به اشتراک‌گذاری نرم‌افزارها اعطا کند. در حقیقت، هدف اصلی پروژه تنها تأمین یک سیستم‌عامل پایدار و ایمن نیست، بلکه تأمین آزادی کاربران و دفاع از آن است. 
-
-نام و نشان گنو
-گنو یک مخفف بازگشتی است و از نخستین حرف کلمات GNU's Not Unix به معنای گنو یونیکس نیست گرفته شده‌است. ریچارد استالمن این نام را روشی خلاقانه برای ادای دین به سیستم‌عامل یونیکس می‌داند، زیرا استفاده از نام یونیکس به دلیل علامت تجاری بودن در یک محصول دیگر بدون اجازه ممکن نیست. همچنین گنو نام گونه‌ای گاو وحشی است که در آفریقا زندگی می‌کند. 
-
-نشان گنو، با طرحی از سر گاو وحشی، توسط Etienne Suvasa طراحی شده‌است و در وب‌سایت گنو یا مقاله‌های بنیاد نرم‌افزارهای آزاد به کار می‌رود. 
-
-کپی‌رایت، مجوز گنو، و نظارت
-پروژه گنو توصیه می‌کند که مشارکت کنندگان کپی‌رایت بسته‌های گنو را به بنیاد نرم‌افزار آزاد اختصاص دهند، هر چند بنیاد نرم‌افزار آزاد انتشار تغییرات کوچک در یک پروژه موجود را به حوزه عمومی قابل‌قبول می‌بیند. با این حال، نگهداری کنندگان بسته ممکن است کپی‌رایت را به بسته‌های گنو که حفظ می‌کنند حفظ کنند، هر چند از آنجا که تنها دارنده کپی‌رایت ممکن است مجوز مورد استفاده (مانند GNU GPL) را اجرا کند، دارنده کپی‌رایت در این مورد آن را به جای بنیاد نرم‌افزار آزاد اجرا می‌کند. 
-
-برای توسعه نرم افزارهای مورد نیاز، استالمن مجوزی به نام پروانه عمومی همگانی گنو (که برای اولین بار مجوز عمومی Emacs نامیده شد) نوشت، با این هدف که آزادی کاربران را برای به اشتراک گذاشتن و تغییر نرم‌افزار آزاد تضمین کند. استالمن این مجوز را پس از تجربه‌��ش با جیمز گوسلینگ و برنامه‌ای به نام UniPress، بر سر جنجال پیرامون استفاده از کد نرم‌افزار در برنامه GNU Emacs نوشت. برای بسیاری از ۸۰ s، هر بسته گنو دارای مجوز خاص خود بود: مجوز عمومی عمومی Emacs، مجوز عمومی GCC، و غیره. در سال ۱۹۸۹ FSF مجوز واحدی را منتشر کرد که می‌توانستند برای تمام نرم افزارهای خود از آن استفاده کنند، و می‌توانستند توسط پروژه‌های غیر گنو مورد استفاده قرار گیرند: مجوز عمومی عمومی گنو (GPL). 
-
-این مجوز هم‌اکنون توسط اکثر نرم افزارهای گنو و همچنین تعداد زیادی از برنامه‌های نرم‌افزار آزاد که بخشی از پروژه گنو نیستند مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ این کار در حال حاضر تبدیل به یک حالت تاریخی شده است که معمولا در مجوز نرم‌افزار رایگان استفاده می‌شود (هر چند به تازگی توسط مجوز MIT به چالش کشیده). این به همه گیرندگان یک برنامه حق اجرا، کپی، تغییر و توزیع آن را می‌دهد، در حالی که آنها را از اعمال محدودیت‌های بیشتر بر روی هر نسخه‌ای که توزیع می‌کنند، ممنوع می‌کند. این ایده اغلب به عنوان copyleft شناخته می‌شود. 
-
-در سال ۱۹۹۱ مجوز عمومی عمومی کمتر گنو (LGPL) که در آن زمان با نام مجوز عمومی عمومی کتابخانه شناخته می‌شد، برای کتابخانه گنو سی نوشته شد تا اجازه دهد با نرم افزارهای اختصاصی مرتبط شود. ۱۹۹۱ نیز شاهد انتشار نسخه ۲ از GNU GPL. مجوز اسناد آزاد گنو (FDL)، برای مستندات، در سال ۲۰ دنبال شد. GPL و LGPL در سال ۲۰۰۷ به نسخه ۳ تجدید نظر شدند و بندها را برای محافظت از کاربران در برابر محدودیت‌های سخت افزاری اضافه کردند که مانع از اجرای نرم افزارهای اصلاح‌شده کاربران بر روی دستگاه‌های خود می‌شود. 
-
-در کنار بسته‌های گنو، مجوزهای پروژه گنو توسط بسیاری از پروژه‌های نامربوط مانند هسته لینوکس که اغلب با نرم‌افزار گنو استفاده می‌شود، استفاده می‌شود. اقلیتی از نرم‌افزار مورد استفاده بیشتر توزیع‌های لینوکس مانند سیستم پنجره ایکس تحت مجوزهای مجاز نرم‌افزار آزاد مجوز می‌گیرند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-جنبش نرم‌افزار آزاد
-فهرست بسته‌های گنو
-تاریخچه نرم‌افزار آزاد و متن‌باز
-مقایسه سیستم‌عامل‌های متن‌باز
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه رسمی گنو
-وبگاه رسمی بنیاد نرم‌افزارهای آزاد
-
-پروژه گنو
-سیستم‌عامل‌های آزاد
-سیستم‌عامل‌های مبتنی بر ریزهسته
-گونه‌های یونیکس
-ماک (هسته) 
-نرم‌افزارهای پروژه گنو
-سرواژه‌ها
-اقیانوس منجمد شمالی یا اقیانوس شمالگان یا اقیانوس یخ‌بسته شمالی کوچک‌ترین اقیانوس جهان است که مساحت آن ۱۴ ٬ ۰۵۶ ٬ ۰۰۰ کیلومترمربع می‌باشد. ژرفای میانگین این اقیانوس ۱ ٬ ۰۳۸ متر برآورد شده‌است. 
-
-این اقیانوس در پیرامون قطب شمال و در ناحیه شمالگان واقع‌شده و در ضمن کوچک‌ترین و کم‌عمق‌ترین اقیانوس جهان به‌شمار می‌رود. سازمان بین‌المللی آب‌نگاری آن را به عنوان یک اقیانوس به رسمیت می‌شناسد، ولی برخی از اقیانوس‌نگاران آن را دریای منجمد شمالی نام نهاده‌اند. 
-از نگاهی دیگر، این اقیانوس را می‌توان شمالی‌ترین بخش اقیانوس جهانی دانست. 
-
-دریاهای پیرامون یا مربوط به آن عبارت‌اند از: 
-بارنتس با مساحت ۱ ٬ ۴۲۴ کیلومترمربع و عمق ۶۰۰ متر. 
-دریای سفید با مساحت ۹۰ ٬ ۰۰۰ کیلومترمربع، چون این دریاچه همیشه یخ بسته‌است تعیین عمق آن دشوار است. 
-دریای سیبری شرقی که مساحتش ۹۱۳ ٬ ۰۰۰ کیلومترمربع و عمق متوسط آن ۵۴ متر �� عمیق‌ترین نقطه آن ۹۱۵ متر می‌باشد. 
-دریای کارا با مساحت نزدیک به ۸۸۳ ٬ ۰۰۰ کیلومترمربع و عمق ۳۰ تا ۱۰۰ متر. 
-دریای لاپتف با مساحت ۶۶۲ ٬ ۰۰۰ کیلومترمربع و عمق متوسط ۵۰ متر. 
-دریای چوکچی با مساحت ۵۹۵ ٬ ۰۰۰ کیلومترمربع و با عمق میانگین کمتر از ۵۰ متر. 
-
-آینده
-دانشمندان دریافته‌اند که باد و جریان‌های دریایی دست به دست هم داده و کوه‌های یخی دریایی را از تمامی مناطق شمالگان به سوی کرانه‌های شمالی گرینلند و مجمع‌الجزایر شمالگانی کانادا هدایت می‌کنند. بنا بر این داده‌ها، دانشمندان معتقدند که با گذر زمان و ادامه گرمایش زمین منطقه یادشده، تنها بخش از اقیانوس منجمد شمالی خواهد بود که همچنان در آن دریای یخ‌بسته دیده خواهد شد. این منطقه نسبتا آرام دریایی چشم‌اندازهای زیبا و بیش از ۳۶ هزار جزیره دارد که شامل جزیره الزمیر و جزیره بافین هستند. برخی از یخ‌پهنه‌های آنجا قدمتی چند دهه‌ای دارند و ضخامت‌شان بیش از ۲۴ متر است. 
-
-جستارهای وابسته
-شمالگان
-
-منابع
-
-اقیانوس منجمد شمالی
-اقیانوس‌ها
-جزیره‌های اقیانوس منجمد شمالی
-جغرافیای آمریکای شمالی
-جغرافیای اروپای شرقی
-جغرافیای اروپای شمالی
-جغرافیای شمال شرق آسیا
-زمین‌چهرهای اقیانوس منجمد شمالی
-نقطه‌های‌ترین در کره زمین
-پزشکی یک دانش کاربردی است که هدف آن، حفظ و ارتقای سلامت، پیشگیری و درمان بیماری‌ها و بازتوانی آسیب‌دیدگان است؛ این کار با شناخت بیماری‌ها، تشخیص، درمان و جلوگیری از بروز آن‌ها انجام می‌شود. دانش پزشکی بر روی طیف گسترده‌ای از رشته‌ها از فیزیک و زیست‌شناسی تا علوم اجتماعی، مهندسی و علوم انسانی بنا شده‌است. امروزه هدف دانش پزشکی، استفاده از فناوری‌های دانش مبنا و استدلال قیاسی برای رسیدن به راه‌حل مشکلات بالینی است. اکتشافات در باب ماهیت ژن‌ها و سلول‌ها دریچه‌ای برای تعریف فیزیولوژی بر مبنای سیستم‌های مولکولی، فراهم کرده‌است. این بینش فیزیولوژیکی، راه را برای فهم بهتر فرایندهای پیچیده بیماری‌ها و رویکردهای نو درمانی، فراهم کرده‌است. 
-
-تلاش بشر برای درمان بیماری‌ها و آسیب‌ها از دوران پیش از باستان و در دوران باستان در کنار دین و گاه به عنوان بخشی از آن، وجود داشته‌است. در یونان باستان، پزشکانی مانند بقراط، پزشکی را به عنوان دانش و فنی مجزا مطرح کردند و بنیان‌گذاران راهی بودند که بعدها توسط پزشکانی همچون ابن‌سینا و رازی، طی شد. در رنسانس با بهره‌گیری از روش علمی پزشکی، پیشرفت‌های قابل توجهی کرد. از قرن ۱۹ آنچه به عنوان پزشکی مدرن، شناخته می‌شود بنیان گذاشته شد. در اواخر قرن بیستم و دوران معاصر دانش ژنتیک رویکرد به درمان و بیماری‌ها را دچار تحول مهمی کرد به‌طوری‌که ژنتیک پزشکی را دارای نقشی متحول‌کننده برای پزشکی از درمان محور بودن به حفظ سلامتی دانسته‌اند. اهمیت سلامتی در بهره‌وری اجتماع و کیفیت زندگی، منجر به تأسیس مؤسسات و قوانین شده‌است تا مسایلی همچون تحصیل و مجوز دهی به پزشکان تا شیوه استفاده از بودجه‌های درمانی در کشورها قانونمند و تنظیم شوند؛ به همین دلیل، سازمان‌های پزشکی در کشورهای مختلف برای سازمان‌دهی و قانونمندسازی فعالیت‌های پزشکی تأسیس شده‌اند. 
-
-در حرفه پزشکی، پزشکان با استفاده از قضاوت بالینی، بیمار را برای تشخیص درمان و پیشگیری از بیماری ارزیابی می‌کنند. در عملکرد بالینی معمولا مراحل شرح‌حال، معاینه فیزیکی، تهیه فهرست مشکلات، مشخص کردن تشخیص‌های افتراقی، بررسی‌ها (شامل آزمایش و تصویربرداری…)، رسیدن به تشخیص و در آخر، درمان انجام می‌شود. امروزه پیشرفت‌های روزمره علم و گسترش قابل‌توجه دامنه دانش پزشکی و شناخت بشر از بیماری‌ها منجر به تخصصی شدن پزشکی و تقسیم آن به رشته‌های گوناگونی شده‌است؛ با این حال، ارائه خدمات پزشکی در بیشتر جوامع از سطح مراقبت‌های اولیه بهداشتی، با تمرکز روی عملکرد پزشکان عمومی و پزشکان خانواده شروع می‌شود و بسته به نیاز در سیستم ارجاع بیماران به سطوح دوم و سوم-که خدمات پزشکی تخصصی‌تر را ارائه می‌دهند-ارجاع می‌شوند. 
-
-پزشکی مدرن با انتقاداتی هم مواجه است؛ از جمله، عدم دسترسی مناطق محروم و طبقه کم‌درآمد بعضی جوامع به خدمات گران‌قیمت پزشکی که در این راه، سازمان‌هایی همچون سازمان جهانی بهداشت با تعیین سیاست‌های جهانی و ایجاد مسئولیت در کشورها و سیاست‌مداران نسبت به سلامت سعی در رفع این نقیصه دارند. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه فارسی «پزشک» از پارسی میانه bizešk (bcšk) است. در اوستایی به صورت baēṣ̌aza () آمده‌است که با سانسکریت bhiṣaj () هم‌ریشه است که همگی به معنی «پزشک» هستند. این واژه در فارسی به صورت «بجشک»، «بچشک» و «بزشک» هم آمده‌است. 
-
-تاریخچه دانش پزشکی
-
-پیدایش پزشکی را به دوران قبل از تاریخ نسبت می‌دهند؛ دورانی پیش از اختراع خط، و از آنجا که زمان اختراع خط در فرهنگهای مختلف متفاوت است، پزشکی ماقبل تاریخ، دوره‌های زمانی گسترده‌ای را می‌تواند دربر گیرد. 
-
-پزشکی در دوران باستان
-پزشکی در مصر باستان وجود داشت؛ اطلاعات پزشکی در پاپیروس «ادوین اسمیت» یافت شده که متعلق به ۳۰۰۰ پیش از میلاد است. نخستین جراحی، احتمالا در ۲۷۵۰ پیش از میلاد در مصر انجام شده‌است. در پاپیروس ژاینکولوژی کاهون اطلاعاتی درباره درمان بیماری‌های زنان و باروری وجود دارد. اولین پزشک شناخته‌شده هم احتمالا هسی-رع رئیس پزشکان و دندان‌پزشکان پادشاه جوزر در قرن ۲۷ پیش از میلاد است. 
-
-در کنار مصری‌ها بابلی‌ها هم به تشخیص، معاینه و درمان بیماری‌ها می‌پرداختند. کتاب راهنمای تشخیصی آن‌ها، روش‌های درمان و سبب‌شناسی (اتیولوژی) را معرفی کرد. 
-در تمدن‌هایی همچون: شهر سوخته، ایلام، تپه سیلک و داده‌هایی باستانی از مغان زرتشتی نشان می‌دهد که سیستم‌های پزشکی متفاوتی با سیستم‌های دیگر و نیز بسیار پیشرفته وجود داشته‌است. 
-
-بسیاری از منابع بقراط را پدر پزشکی می‌دانند، او پایه‌های رویکرد منطقی به پزشکی را بنا نهاد. بقراط ایجادکننده سوگندنامه بقراط برای پزشکان است که هنوز مورد استفاده است. او نخستین کسی بود که بیماری‌ها را به حاد و مزمن، اندمیک و اپیدمیک، تقسیم‌بندی کرد و کلماتی همچون: راجعه، بهبود، بحران، پاروکسیسم، اوج و تشنج را در پزشکی به کار برد. در مطالعه فیزیولوژی و کالبدشناسی، دو پزشک اسکندریه‌ای به نام‌های هروفیلوس از کالسدون و اراسیستراتوس از سئوس نقش داشتند. پزشک یونانی گالن نیز یکی از بزرگ‌ترین جراحان دوران باستان بود و جراحی‌های بی‌پروایانه‌ای شامل مغز و چشم انجام می‌داد. کتاب‌های او بعدها در قرون وسطی، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. 
-
-موضوع
-در دوران رکود علم و پزشکی در جهان غرب در قرون وسطی، مسلمانان و به‌ویژه ایرانیان شروع به ترجمه آثار پزشکی یونان باستان، از جمله، آثار بقراط و گالن به عربی کردند. از طرفی با بهره‌گیری از میراث علمی پزشکی ایرانیان در دانشگاه جندی‌شاپور، پزشکی در جهان اسلام شکوفا شد. ابن‌سینا از مشاهیر برجسته پزشکی این دوران بود که توسط برخی منابع در کنار بقراط به عنوان پدر علم پزشکی شناخته می‌شود. او کتاب قانون در پزشکی را نگاشت که از مشهورترین کتاب‌های تاریخ پزشکی محسوب می‌شود از سایر مشاهیر می‌توان از زهراوی، ابن زهر، ابن نفیس، و ابن رشد نام برد. 
-
-محمد زکریای رازی یکی از نخستین دانشمندانی بود که نظریه یونانی اخلاط چهارگانه را مورد تردید قرار داد، به‌طوری‌که در الحاوی که بزرگ‌ترین دائرةالمعارف طبی اسلامی (ایرانی) خوانده می‌شود هیچ نامی از اخلاط و طبایع و مزاج‌ها نبرده‌است. با این حال، تا مدت‌ها این نظریه در پزشکی غربی قرون وسطی و پزشکی مسلمانان، مورد توجه بود. بیمارستان‌ها در جوامع اسلامی-که از بیمارستان جندی‌شاپور ایران الگو گرفته بودند-از اولین نمونه‌های بیمارستان‌های عمومی در جهان بودند. 
-
-دانش پزشکی در در اروپا در اواخر قرون وسطی، دوباره رونق گرفت. اندرو واسالیوس یکی از اثرگذارترین کتاب‌ها در زمینه کالبدشناسی را نوشت. باکتری و میکروارگانیسم‌ها اولین بار توسط میکروسکوپ آنتونی وان لوونهوک در ۱۶۷۳ مشاهده شد. مایکل سروانتس به‌طور مستقل از ابن نفیس، جریان خون ریوی را دوباره کشف کرد؛ ولی این کشف، انتشار نیافت؛ این کشف، بعدها توسط رنالدوس کولومبوس و آندره سزالپینو توصیف شد. بر مبنای کارهای کولومبوس، بعدها ویلیام هاروی پزشک انگلیسی، دستگاه گردش خون را توصیف کرد. 
-
-قرن نوزدهم و پزشکی مدرن
-حرفه پزشکی در قرن نوزدهم در پی پیشرفت‌های سریع علم و رویکردهای نوین پزشکان دستخوش تغییر شد. پزشکان بیمارستان‌ها شروع به آنالیز سیستماتیک‌تر علایم بیماری‌ها در تشخیص کردند. از جدیدترین تکنیک‌ها استفاده از بیهوشی و به‌کارگیری تکنیک آسپتیک در اتاق عمل بود. 
-
-در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم آماردانان انگلیسی به رهبری فرانسیس گالتون، کارل پیرسون و رونالد فیشر، ابزارهای آماری برای مرتبط سازی و آزمودن فرضیه‌ها ابداع کردند که امکان آنالیزهای پیچیده‌تر اطلاعات را فراهم می‌کرد. در قرن بیستم جنگ‌های بزرگ، با حضور پزشکان و بیمارستان‌های سیار، همراه بودند. در طی جنگ جهانی، اولین تکنیک اشعه ایکس در تشخیص گسترش یافت و استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده برای پیشگیری از قانقاریای زخم‌ها فراگیر شد. پاندمی آنفلوانزای ۱۹۱۸ در سطح جهان ۵۰ میلیون نفر تلفات داد و منشأ تحقیقات اپیدمیولوژیک شد. در جنگ جهانی دوم مراقبت از بیماران و زخمی‌ها با به‌کارگیری تکنیک‌های جدیدی همچون واکسیناسیون فعال علیه کزاز، داروهای سولفونامید و پنی‌سیلین متحول شد. از زمان جنگ جهانی دوم استفاده از ددت در مقابله با پشه حامل مالاریا-که در بیشتر مناطق حاره شایع بود-شروع شد. 
-در همین دوره درمانهای آلوپاتیک (مبتنی بر مداخلات خارجی شامل دارو و جراحی) از درمان‌های مبتنی بر فیزیولوژی (فیزیوتراپی = Physiological Theraputics) از یکدیگر جدا شد که قشر جدا شده، بعد از سال ۱۹۴۵ میلادی در آمریکا فیزیوتراپست نامیده شد. 
-در عملکرد بالینی پزشکان با استفاده از قضاوت بالینی، بیمار را جهت تشخیص، درمان و پیشگیری از بیماری ارزیابی می‌کنند. در عملکرد بالینی، ترتیب خاصی از فعالیت‌ها و��ود دارد که معمولا رعایت می‌شود؛ همچون: شرح‌حال، معاینه فیزیکی، تهیه فهرست مشکلات، مشخص کردن تشخیص‌های افتراقی، بررسی‌ها (شامل آزمایش‌ها و تصویربرداری…)، رسیدن به تشخیص و در آخر، درمان. 
-
-رابطه پزشک و بیمار با بررسی سابقه و شرح‌حال پزشکی بیمار شروع‌شده و به دنبال آن مصاحبه پزشکی و معاینه پزشکی بیمار صورت می‌گیرد. ابزارهای اولیه تشخیص (همچون: گوشی پزشکی و آبسلانگ) معمولا استفاده می‌شوند. بعد از معاینه برای علائم و مصاحبه برای نشانه‌های بیماری، پزشک ممکن است که آزمایش‌های پزشکی (تست، مثلا آزمایش خون) درخواست دهد، نمونه‌گیری (بیوپسی) کند یا دارو و روش‌های درمانی دیگر را تجویز کند. در این راه، تنظیم فهرستی از تشخیص‌های افتراقی کمک می‌کند که بیماری‌های مشابه بر اساس اطلاعات به دست آمده رد شوند. در هنگام ویزیت، آگاه‌سازی مناسب بیمار از همه حقایق بیماری‌ش، بخش مهمی از رابطه پزشک و بیمار است و به اعتمادسازی کمک می‌کند. ویزیت پزشکی سپس در سابقه پزشکی، مستندسازی می‌شود که این یک سند قانونی در بسیاری از منابع قضایی محسوب می‌شود. ممکن است ویزیت‌های بعدی کوتاه‌تر باشند؛ اما همین رویه کلی، صورت می‌گیرد. 
-
-اجزاء اصلی مصاحبه پزشکی
-
-مصاحبه و ویزیت پزشکی، دربردارنده این اجزا است: 
-شکایت اصلی (CC): علت این ویزیت پزشکی، شامل نشانه‌ها که با همان کلماتی که بیمار بیان کرده، به همراه مدت بروزشان ثبت می‌شود. 
-شرح‌حال بیماری / شکایت فعلی: ترتیب زمانی وقایع و نشانه‌های بیماری و نیز توضیح بیشتر هر یک از آن‌ها. 
-فعالیت فعلی: شغل و نیز تفریحات و کاری که بیمار انجام می‌دهد. 
-داروها (Rx): داروهایی که بیمار مصرف می‌کند، شامل داروهای بدون نسخه، داروهای خانگی و نیز داروهای گیاهی و طب جایگزین. آلرژی‌ها هم در اینجا ثبت می‌شوند. 
-سابقه پزشکی قبلی (PMH / PMHx): شامل بیماری‌های پزشکی دیگر همزمان، سابقه بستری‌ها، مصدومیت‌ها، بیماری‌های عفونی قبلی و / یا واکسیناسیون‌ها و سابقه آلرژی‌های شناخته‌شده. 
-سابقه اجتماعی (SH): محل تولد، اقامت، وضعیت تأهل، وضعیت اجتماعی و اقتصادی، عادت‌ها (شامل رژیم غذایی، داروهای مصرف‌شده یا در حال مصرف، سیگار و الکل). 
-سابقه خانوادگی (FH): فهرست بیماری‌ها در فامیل که ممکن است بیمار را مورد تأثیر قرار دهد. گاه یک شجره‌نامه به کار می‌رود. 
-بازبینی سیستم‌ها (ROS): مجموعه‌ای از سوالات که ممکن است در شرح‌حال بیماری پرسیده نشده باشد، یک بررسی کلی (برای نمونه: «آیا اخیرا متوجه هر نوع کاهش وزن، تغییر در خواب، توده یا برآمدگی شده‌اید؟» و غیره) و سپس پرسش‌هایی از تمامی دستگاه‌های اصلی بدن (قلب، ریه، دستگاه گوارش، دستگاه ادراری …). 
-معاینه فیزیکی، معاینه بیمار به دنبال یافتن علایم بیماری است که در آن نشانه‌ها را بیمار بیان می‌کند و علایم توسط پزشک پیدا می‌شوند. پزشک از حواس بینایی، شنوایی، لامسه و گاه بویایی (برای نمونه در عفونت‌ها، اورمی، کتواسیدوز دیابتی) استفاده می‌کند. استفاده از حس چشایی با وجود روش‌های تشخیص مدرن به کار نمی‌رود ولی قدیم در نبود آزمایش قند خون در تشخیص دیابت شیرین به کار می‌رفت. 
-
-در معاینه چهار عمل به عنوان بخش‌های اصلی معاینه شناخته می‌شوند: مشاهده، لمس، دق و سمع. این ترتیب ممکن است بسته به موضع معاینه تغییر کند؛ برای نمونه یک مفصل را با مشاهده، لمس و حرکت معاینه می‌کنند. وجود این ترتیب تنظیم‌شده یک ابراز آموزشی هم هست که پزشکان را به برخورد سیستماتیک با بیمار و پرهیز از استفاده از ابزارهای پزشکی همچون گوشی پزشکی قبل از استفاده از این روش‌ها تشویق می‌شوند. 
-
-معاینه بالینی شامل بررسی این موارد نیز است: 
-علایم حیاتی، شامل قد، وزن و حرارت، فشار خون، ضربان قلب، میزان تنفس، درجه اشباع اکسیژن. 
-وضعیت ظاهری عمومی بیمار و مشخصه‌های خاص بیماری (وضعیت تغذیه، وجود زردی، رنگ‌پریدگی و چماقی شدن ناخن‌ها) 
-دست‌ها و پوست
-سر (شامل غدد لنفاوی)، دهان، چشم، گوش، بینی و گلو (شامل تیروئید) 
-تنفس (ریه‌ها و مجاری تنفسی بزرگ) 
-پستان
-وضعیتی حرکتی و دستگاه عضلانی و اسکلتی
-شکم و رکتوم
-اعضاء جنسی (در صورت وجود حاملگی) 
-اعصاب (هوشیاری، آگاهی، مغز، بینایی، اعصاب کرانیال، نخاع و اعصاب محیطی
-روان (گرایش یا اورینتیشن، معاینه وضعیت روانی، شواهدی از درک و افکار غیرطبیعی) معمولا معاینه بر اساس شرح‌حال بیماری روی قسمت‌های خاصی متمرکز می‌شود و شامل همه موارد بالا نمی‌شود. 
-در صورت لزوم ممکن است از نتیجه آزمایش‌های پزشکی (تست) و تصویربرداری پزشکی هم استفاده شود. 
-
-تصمیم‌گیری پزشکی و درمان
-
-روند تصمیم‌گیری پزشکی شامل آنالیز و ایجاد داده‌های فوق برای رسیدن به یک فهرست از تشخیص‌های افتراقی است، در طی این روند پزشک با فکر کردن به آنچه لازم است تا یک تشخیص قطعی به دست آید مسیر درست را انتخاب می‌کند. معمولا پزشک برای رسیدن به تشخیص این مراحل را در استدلال بالینی در ذهن خود طی می‌کند: 
-پیدا کردن یافته‌های غیرطبیعی
-مشخص کردن محل آناتومیک آنها
-تفسیر یافته‌ها بر مبنای روند محتمل
-ایجاد فرضیه‌ای در مورد ماهیت مشکل بیمار
-آزمون فرضیه برای رسیدن به یک تشخیص عملی
-مشخص کردن یک نقشه درمانی قابل‌قبول برای بیمار
-
-در نهایت، نقشه درمانی ممکن است شامل درخواست آزمایش‌ها و بررسی‌های آزمایشگاهی بیشتر، شروع درمان، ارجاع به متخصص یا مشاهده هوشیارانه روند بیماری باشد. ویزیت‌های بعدی ممکن است که لازم باشد. در پزشکی برای انتخاب بهترین آزمایش یا روش تصویربرداری معیارهایی وجود دارد؛ این اصول کلی، شامل قابل‌اعتماد بودن، اعتبار، حساسیت، خصوصیت و ارزش پیشگویی آن تست می‌شود. 
-
-این روند، معمولا توسط ارائه‌کنندگان اصلی خدمات درمانی و نیز متخصصان به کار می‌رود. ممکن است که در صورت ساده و مشخص بودن مشکل، تنها چند دقیقه طول بکشد، یا برعکس، ممکن است که هفته‌ها در بیماری-که با نشانه‌های غیرمعمول و چندسیستمی درگیر است-طول بکشد و چند متخصص، درگیر این روند شوند. در ویزیت‌های بعدی، مشابه این روند در فرم خلاصه‌شده‌اش تکرار می‌شود تا شرح‌حال، نشانه‌ها، یافته‌های معاینه و نتیجه آزمایش‌ها و تصویربرداری‌ها یا نتیجه مشاوره با متخصص به دست آید. 
-
-کاربرد فناوری اطلاعات در پزشکی
-رشد روزافزون صنایع ارتباطی، مخابراتی و انفورماتیکی، هر روز دنیا را با انقلابی جدید مواجه می‌کند. انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات در کلیه بخش‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی کشورها تأثیراتی قابل‌توجه بر جای گذاشته‌است. با توسعه این فناوری در بخش پزشکی، به دنبال تحول عظیمی در نظام ارائه خدمات بهداشتی و درمانی می‌باشیم و یکی از مهم‌ترین حوزه‌های کاربرد فناوری اطلاعات، حوزه بهداشت و درمانی می‌باشد. فناوری اطلاعات از روش‌های متعددی می‌تواند به این حوزه کمک نماید. سیستم‌های ذخیره اطلاعات بیمار، سیستم‌های اطلاعات دارویی، سیستم‌های درمانی و جراحی، سیستم‌های پیگیری درمان، سیستم‌های درمان از راه دور، سیستم‌های راهبری پرستار، ربات‌های جراح و سیستم‌های پذیرش بیمار و بسیاری دیگر که در پس پرده طراحی تمام این‌ها یک هدف مشترک وجود دارد و آن، تسهیل در کار درمان است. با استفاده از این سیستم‌ها بیمار در کمترین زمان، بهترین خدمات را دریافت می‌کند؛ پزشک در هر جا و در هر زمان که بخواهد، به بیمارانش و نیز اطلاعات مربوط به بیماری‌هایشان به‌طور کامل دسترسی دارد. دسترسی همگانی به اطلاعات پزشکی در بستر شبکه‌های الکترونیکی، یک رؤیا نیست؛ بلکه آن را به وضوح می‌توان در سازمان‌های درمانی-که به این سیستم‌ها نزدیک شده‌اند-مشاهده کرد. سامانه‌هایی مانند ذخیره الکترونیکی اطلاعات سلامت (HER) که می‌تواند اطلاعات بهداشتی، درمانی و سلامتی فرد را پیش از تولد-یعنی زمانی که فرد دوران جنینی را طی می‌کند-تا پس از مرگ، به صورت جامع در فایل الکترونیکی ذخیره کرده و آن را در یک شبکه اختصاصی در دسترسی افراد مشخصی قرار دهد، نمونه بارزی از کارکردهای فناوری اطلاعات در امر سلامت به‌شمار می‌رود. 
-
-مؤسسات
-
-پزشکی معاصر به‌طور کلی در یک سامانه مراقبت‌های بهداشتی عمل می‌شود. چارچوب‌های حقوقی، صدور گواهی‌نامه و بودجه‌دهی را دولت‌ها و گاهی در کنارشان سازمان‌های بین‌المللی همچون خیریه‌ها و مؤسسات مذهبی برقرار می‌کنند. خصوصیات هر سیستم درمانی تأثیر قابل توجهی در چگونه ارائه خدمات پزشکی دارد. 
-
-از دوران قدیم، ادیان در ارائه خدمات عام‌المنفعه نقش داشته‌اند و این منجر به ایجاد ساختارهای پرستاری و بیمارستانی شد. کشورهای پیشرفته صنعتی (به جز ایالات‌متحده آمریکا) در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، خدمات درمانی را از راه سامانه‌های سراسری بهداشتی ارائه می‌دهند که هدف آن‌ها ارائه این خدمات از طریق پرداخت یک‌باره دولتی یا بیمه‌های خصوصی و مشارکتی اجباری است که این، منجر به دسترسی همه جمعیت کشور به خدمات درمانی بر مبنای نیاز (و نه توان) پرداخت می‌شود. ارائه خدمات، ممکن است که توسط ارائه‌کنندگان خصوصی یا بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های دولتی یا مؤسسات خیریه یا ترکیبی از این سه، صورت گیرد. بیشتر جوامع قبیله‌ای و ایالات‌متحده آمریکا هیچ تضمینی برای ارائه خدمات به کل جمعیت ندارند. در این جوامع، خدمات درمانی، تنها برای کسانی که توان مالی کافی دارند یا خوشان را بیمه کرده‌اند یا توسط کمک مالی مستقیم دولت یا قبیله ارائه می‌شود. 
-
-شفافیت اطلاعات معیار دیگری است که ارائه خدمات درمانی را تعریف می‌کند. دسترسی به اطلاعات در مورد بیماری‌ها، درمان‌ها و کیفیت و قیمت‌گذاری این خدمات تأثیر زیادی روی انتخاب بیماران، مصرف‌کنندگان و در نتیجه، متخصصان پزشکی می‌شود؛ در حالی که در سیستم درمانی آمریکا به دلیل نبودن چنین شفافیتی انتقادات زیادی وجود دارد. قوانین جدید، شفافیت بیشتری را تشویق می‌کند؛ از طرف دیگر، میان میزان شفافیت و نگرانی‌هایی همچون محرمانه بودن اطلاعات بیماران و امکان بهره‌برداری تجاری از این اطلاعات وجود دارد. 
-
-ارائه خدمات
-ارائه خدمات پزشکی به سه رده اولیه، ثانویه و ثالثیه تقسیم می‌شود. خدمات بهداشتی اولیه به عنوان اولین مرحله روند درمانی طبقه‌بندی می‌شوند. طبق نظر سازمان بهداشت جهانی در کنفرانس آلما-آتا در ۱۹۷۸ میلادی، مراقبت‌های بهداشتی اولیه، عبارتند از: مراقبت‌های ضروری در زمینه سلامت که برای همه افراد و خانواده‌ها قابل‌دسترسی باشد. 
-بر طبق نظر سازمان جهانی بهداشت، خدمات بهداشتی اولیه، لازم است که برای همه مردم، پوشش همگانی داشته باشد، مردم محور باشد و به نیازهای مردم تحت پوشش بپردازد، به فاکتورهای خارج از بحث‌های بیولوژیکی که بر سلامت مؤثرند توجه کند و شامل مشارکت همه اجزاء جامعه باشد. در بسیاری کشورها رکن اصلی ارائه این خدمات پزشکان خانواده هستند که در بیشتر کشورها پزشکان با طی دوره‌های آموزشی خاص مخصوص پزشکی خانواده برای این منظور آماده می‌شوند. 
-این خدمات در خانه‌های بهداشت، مطب پزشکان، درمانگاه‌ها، آسایشگاه‌ها، مدارس، ویزیت‌های خانگی و سایر محل‌های نزدیک به بیمار ارائه می‌شوند. خدمات اولیه درمانی خود در سه سطح متفاوت مطرح می‌شود. سطح اول به دنبال پیشگیری و کاهش احتمال بروز بیماری یا کاهش سلامتی است، سطح دوم شامل خدمات غربالگری جهت شناسایی زودهنگام افراد بیمار است و در سطح سوم، درمان و کنترل عوارض بیماری‌ها مطرح است. 
-
-در صورت وجود سیستم ارجاع در کشور، خدمات مراقبتی ثانویه (یا سطح دو در سیستم ارجاع) توسط متخصصان پزشکی در مطب یا درمانگاه یا در بیمارستان‌های محلی برای بیماران ارجاع‌شده از خدمت‌دهنده اولیه صورت می‌گیرد. ارجاع در صورت نیاز به تخصص یا فرایندی تخصصی به متخصص صورت می‌گیرد؛ این شامل خدمات سرپایی و بستری، بخش اورژانس، مراقبت‌های ویژه، جراحی‌ها، فیزیوتراپی، زایمان، واحد آندوسکوپی، آزمایشگاه تشخیص پزشکی و خدمات تصویربرداری پزشکی، مراکز هاسپایس و غیره است. بعضی از ارائه دهندگان خدمات اولیه درمانی، ممکن است به درمان در بیمارستان‌ها و زایمان نوزادان در یک سیستم درمانی ثانویه نیز مشغول باشند. 
-
-خدمات پزشکی ثالثیه (سطح سوم در سیستم ارجاع) نوعی از خدمات مشاوره‌ای تخصصی است که توسط متخصصان بیمارستانی و مراکز ناحیه‌ای مجهز به امکانات تشخیصی و درمانی-که در بیمارستان‌های محلی معمولا در دسترس نیست-ارائه می‌شود. این خدمات شامل مراکز مصدومیت‌ها، مراکز سوختگی، بخش‌های پیشرفته نوزادان، پیوند اعضاء، زایمان با ریسک بالا، پرتودرمانی، بخش‌های سرطان، جراحی اعصاب و سایر مداخلات پیچیده جراحی و پزشکی می‌شود. 
-
-گاه از خدمات سطح چهار هم نام‌برده می‌شود که در واقع اشاره به خدمات تخصصی‌تر منشعب از مراکز سطح سه است که معمولا دسترسی محدودتری دارند؛ این خدمات، شامل روش‌های آزمایشی، تحقیقاتی و بعضی روش‌های غیر شایع جراحی و تشخیصی هستند. خدمات پزشکی مدرن، وابسته به اطلاعاتی است که هنوز در بسیاری از مراکز بر مبنای کاغذ ارائه می‌شود که البته هر روز، بیشتر از گذشته، به صورت الکترونیکی انجام می‌شود. 
-
-سازمان بهداشت جهانی
-
-سازمان بهداشت جهانی (WHO) یکی از آژانس‌های تخصصی سازمان ملل متحد است که در تابستان ۱۹۴۸ در ژنو (واقع در سوییس) آغاز به کار کرد. اولویت‌های اولیه این سازمان، مالاریا، سل، بیماری‌های جنسی، سلامت مادر و کودک، مهندسی بهداشتی و تغذیه بود. سازمان جهانی بهداشت، جهت‌دهی و هماهنگ‌سازی مراجع سلامت در ساختار سازمان ملل متحد را عهده‌دار است. این سازمان، هدایت امور مربوط به سلامت در سطح جهان، شکل‌دادن به برنامه‌های تحقیقاتی، تعیین استانداردها، تبیین سیاست‌گذاری شاهد مبنا، ارائه حمایت فنی به کشورها و نظارت و ارزیابی رویکردهای سلامتی را عهده‌دار است. این سازمان به دنبال تغییرات جهانی در زمینه سلامت و بحران‌هایی که در اواخر قرن بیستم با آن‌ها روبه‌رو بود، امروزه به دنبال بازیابی موقعیت در معرض خطر خود به عنوان هماهنگ‌کننده و رهبری سلامت در جهان، با درپیش‌گرفتن رویکرد سلامت جهانی به جای سلامت بین‌المللی است. 
-
-مؤسسات و سازمان‌های پزشکی در ایران
-
-در ایران تدوین و ارائه سیاست‌ها، تعیین خط مشی‌ها و برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های مربوط به تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی، پژوهشی، خدمات بهداشتی-درمانی، دارویی، بهزیستی و تأمین اجتماعی بر عهده وزارت بهداشت است. این وزارتخانه، ایجاد نظام هماهنگ بهداشتی و درمانی، آموزش پزشکی و گسترش شبکه تلفیقی بهداشت و درمان را بر عهده دارد. تعیین رشته‌ها و مقاطع تحصیلی مورد نیاز ایران و اجرای برنامه‌های تربیت نیروی انسانی گروه پزشکی، از وظایف قانونی دیگر این وزارتخانه است. 
-
-شاخه‌ها
-در ایران افراد برای تحصیل در رشته پزشکی یا یکی از تخصص‌های پزشکی، لازم است که پس از گرفتن مدرک دیپلم یا پیش‌دانشگاهی، در ابتدا دوره هفت ساله دکتری حرفه‌ای را بگذرانند که شامل سه دوره علوم پایه، کارآموزی و کارورزی است که در نهایت به عنوان پزشک عمومی شناخته می‌شوند. هر پزشک عمومی پس از چند سال تحصیل در یکی از رشته‌های تخصصی پزشکی به عنوان متخصص آن رشته شناخته می‌شود؛ هر متخصص یکی از رشته‌های تخصصی پزشکی پس از گذراندن دو تا سه سال دیگر به عنوان فوق‌تخصص یک‌رشته زیرگروه آن رشته تخصصی شناخته می‌شود. سایر دوره‌های آموزشی برای پزشکان متخصص-که طول دوره آن‌ها کمتر از دو سال است-دوره‌های فلوشیپی یا تکمیل تخصص گفته می‌شوند که البته این دوره‌ها منجر به اخذ مدرک نشده و به عنوان فوق تخصص تلقی نمی‌گردد. درمان بیماران، فرایندی تیمی و گروهی و (به عبارتی) چندتخصصی است که در حوزه تقسیم‌بندی، کادر درمانی بهداشت روان با توجه به حساسیت و نیاز به تخصص دقیق برای مداخله و درمان علمی بیماران، جایگاه خاصی دارد. 
-
-علوم پایه
-
-تخصص‌ها
-در ایران اکثر تخصص‌های پزشکی جهانی وجود دارد و تدریس می‌شود: 
-
-تخصص‌های تشخیصی
-
-آسیب‌شناسی دستیاری (تخصص) 
-رادیولوژی دستیاری (تخصص) 
-پزشکی هسته‌ای دستیاری (تخصص) 
-
-تخصص‌های طب داخلی
-
-طب داخلی، یک تخصص جداگانه پزشکی است که به ویژه با تشخیص، کنترل و درمان غیر جراحی بیماری‌های غیرمعمول یا وخیم سروکار دارد؛ چه مربوط به یک دستگاه بدن باشد یا چند دستگاه به‌طور کلی. تأکید خاص این زمینه پزشکی روی ارگان‌های داخلی بدن است. 
-از آنجا که معمولا بیماران این متخصصان، وضعیت وخیمی دارند، کار این متخصصان، بیشتر در بیمارستان‌ها است؛ این تخصص قبلا زیرشاخه (فوق تخصص) نداشت؛ به همین دلیل، این متخصصان عمومی، همه نوع بیمار را ویزیت می‌کردند؛ اما امروزه این شیوه، کمتر به کار می‌رود و بیشتر متخصصان داخلی در زمینه خاصی فوق‌تخصص، فعالیت می‌کنند؛ برای مثال، متخصصان گوارش، فقط به بیماری‌های دستگاه گوارش می‌پردازند یا متخصصان کلیه فقط درمان بیماری‌های کلیوی را عهده‌دار می‌شوند. 
-
-دوره‌های فوق‌تخصصی بسیاری در علم پزشکی داخلی وجود دارد: 
-بیماری‌های قلب و عروق دستیاری (تخصص) 
-بیماری‌های قلب و عروق فوق تخصص
-بیماری‌های قلب اطفال فوق تخصص
-اینترونشنال کاردیولوژی فلوشیپ
-طب اورژانس
-غده درون‌ریز و متابولیسم فوق تخصص
-غدد اطفال فوق تخصص
-گوارش داخلی فوق تخصص
-گوارش اطفال فوق تخصص
-بیماری‌های اعصاب دستیاری (تخصص) 
-اعصاب اطفال، فوق تخصص
-بیماری‌های عفونی گرمسیری دستیاری (تخصص) 
-عفونی اطفال، فوق تخصص
-روماتولوژی فوق تخصص
-نفرولوژی فوق تخصص
-کلیه اطفال، فوق تخصص
-بیماری‌های ریه فوق تخصص
-خون وسرطان وبالغین فوق تخصص
-
-تخصص‌های جراحی
-
-درماتولوژی دستیاری (تخصص) 
-ارتوپدی دستیاری (تخصص) 
-جراحی عمومی دستیاری (تخصص) 
-جراحی کلیه ومجاری ادراری -تناسلی دستیاری (تخصص) 
-جراحی مغز و اعصاب دستیاری (تخصص) 
-چشم‌پزشکی دستیاری (تخصص) 
-جراحی زنان و زایمان دستیاری (تخصص) 
-گوش و حلق و بینی دستیاری (تخصص) 
-اروانکولوژی فلوشیب
-ارولوژی اطفال فلوشیب
-استرابیسم فلوشیب
-پیوند کلیه فلوشیب
-جراحی سر و گردن فلوشیب
-جراحی عروق فلوشیب
-قرنیه فلوشیب
-گلوکوم فلوشیب
-جراحی اطفال فوق تخصص
-توراکس فوق تخصص
-جراحی قلب و عروق فوق تخصص
-جراحی پلاستیک فوق تخصص
-
-سایر تخصص‌های اصلی
-پزشکی کودکان دستیاری (تخصص) 
-نوزادان فوق تخصص
-ایمونولوژی وآلرژی اطفال فوق تخصص
-ویتره ورتین فلوشیب
-بیهوشی دستیاری (تخصص) 
-پرتودرمانی دستیاری (تخصص) 
-پزشکی اجتماعی دستیاری (تخصص) 
-پزشکی هسته‌ای دستیاری (تخصص) 
-پزشکی قانونی دستیاری (تخصص) 
-روان‌پزشکی دستیاری (تخصص) 
-طب اورژانس دستیاری (تخصص) 
-طب کار دستیاری (تخصص) 
-آنکولوژی فلوشیب
-اتولوژی و نورواتولوژی فلوشیب
-پریناتولوژی فلوشیب
-مراقبت‌های ویژه پزشکی فلوشیب
-نازائی فلوشیب
-درماتوپاتولوژی فلوشیب
-جراحی سرطان فلوشیب
-رینولوژی فلوشیب
-روان‌پزشکی اطفال فوق تخصص
-مولکولار پاتولوژی فلوشیپ
-
-زمینه‌های میان‌رشته‌ای
-برخی از زیرتخصص‌های میان‌رشته‌ای پزشکی عبارتند از: 
-نانوفناوری پزشکی که با کاربردهای فناوری نانو در علوم پزشکی ارتباط دارد. 
-اخلاق پزشکی که با اصول اخلاقی و سیرتی مؤثر در قضاوت و عملکرد پزشکی ارتباط دارد. 
-طب اعتیاد که مربوط به درمان اعتیاد است. 
-مهندسی پزشکی زمینه‌ای است که با کاربرد مهندسی در عملکرد پزشکی سروکار دارد. 
-داروشناسی بالینی در مورد تأثیر سیستم‌های درمانی بر بیماران است. 
-تراپوتیک زمینه‌ای است که با درمان‌های مختلف مورد استفاده در بیماری‌ها و بهبود سلامتی سروکار دارد. 
-پزشکی مولکولی که هدف آن، بررسی اساس مولکولی بیماری‌ها در پزشکی است و با هدف کمک به تشخیص و درمان هدفمند بیماری‌ها خصوصا سرطان تعریف شده‌است. 
-
-آموزش
-در برنامه‌های آموزشی پزشکی هنوز هم شیوه خاصی از آموزش مرکزیت دارد که به مکتب «اوسلری» معروف است. ویلیام آسلر-که پزشک و آموزگار برجسته‌ای بود-نوشته‌است: «این یک قانون ایمن است که هیچ آموزش کتابی بدون بیمار انجام نشود؛ زیرا همیشه بهترین آموزش، آن است که توسط خود مریض صورت گیرد.» این مکتب به دلیل اینکه در عمل، مؤثر بوده همچنان ادامه یافته و از پایه‌های اصلی برنامه‌های آموزشی پزشکی محسوب می‌شود. 
-تمامی شکل‌های آموزش پزشکی به دنبال آماده کردن دانشجویان برای طبابت مسئولانه هستند؛ پس لازم است که این دانشجویان، بخش قابل توجهی از تئوری و دانش را فراگیرند و در نهایت، آنچه که توانایی‌شان را محک می‌زند، دانش آن‌ها نیست؛ بلکه عملکردشان است. هدف از آموزش پزشکی، انتقال دانش، انتقال مهارت‌ها و ارزش‌های این حرفه به‌گونه مناسب و هماهنگ است. 
-
-ساختار کلی آموزش پزشکی در جهان، با وجود تفاوت‌هایی، اساسا همسان است. 
-
-در ایران
-برنامه دوره دکتری عمومی پزشکی در ایران شامل چندین مرحله است که در تمامی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور به یک‌شکل اجرا می‌شود. بخش اول (آموزش نظری و عملی) که در مرحله اول آن، دروس عمومی و علوم پایه تدریس می‌شود؛ در پایان این مرحله، امتحان جامع علوم پایه برگزار می‌شود و قبولی در این امتحان، شرط ورود به مرحله بعدی است. در مرحله دوم، نشانه‌شناسی و فیزیوپاتولوژی تدریس می‌شود. 
-
-دانشجویان پزشکی پس از این دوره می‌توانند وارد بخش دوم (آموزش بالینی) شوند که شامل دو مرحله یعنی کارآموزی بالینی و کارورزی بالینی (اینترنی) است که زیر نظارت مستقیم پزشکان باتجربه می‌توانند به تشخیص و درمان بیماران بپردازند. دو دوره «آموزش نظری-عملی» و نیز «آموزش بالینی»، هر یک، جداگانه، سه سال و نیم طول می‌کشد. طبق قوانین ایران، حداقل سنوات تحصیلی مجاز برای تحصیل در دوره دکتری عمومی پزشکی، ۷ سال و حداکثر ۱۰ سال است. 
-
-اخلاق پزشکی
-
- «اخلاق پزشکی» شاخه‌ای از اخلاق است که آموزه‌هایش در راه پیشرفت حرفه پزشکی به کار می‌رود. پزشکان، اخلاق را به عنوان چارچوبی فراتر از قانون و به اراده خود به کار گرفته و به آن عمل می‌کنند. اخلاق پزشکی، بخشی در حوزه «اخلاق هنجاری کاربردی» است و هدف آن، حل مشکلات خاصی است که در عمل به وظیفه پزشکی و تحقیقات زیستی به وجود می‌آید. اخلاق پزشکی به عنوان بخشی جداگانه از اخلاق، اولین بار در ۱۹۷۰ میلادی مطرح شد. مرکز اخلاق و حیات (مرکز هاستینگز)، مؤسسه کندی، مرکز اخلاق زیستی دانشگاه جرج تاون و مجلاتی همچون: فلسفه و پزشکی و پزشکی نظری و اخلاق پزشکی، از طلایه‌داران آن بودند. اخلاق پزشکی به موضوعاتی همچون: شیوه رفتار پزشک با بیمار و همراهانش، تعاملات پزشک با پزشکان دیگر، روابط تیم پزشکی و پرسنل بیمارستانی با یکدیگر می‌پردازد. در اخلاق پزشکی، بحث‌هایی همچون: خودمختاری بیمار، رضایت بیمار، منفعت بیمار، عدالت در حق بیماران و موضوعات پرچالشی همچون: اتانازی، ژنتیک و کلونینگ انسان، لقاح مصنوعی، باروری آزمایشگاهی مطرح است. 
-
-کنترل قانونی
-همیشه این بحث در میان پزشکان وجود داشته که تنها یک شخص از درون این حرفه با همان میزان تجربه و آموزش می‌تواند در مورد دیگری قضاوت کند. اما پزشکان خود بخشی از مجموعه بزرگتری سیستم مراقبت‌های سلامتی در جامعه هستند. هر سیستم درمانی محیط قانون‌گذاری مخصوص خود را دارد که خود وابسته به سیستم‌های گسترده‌تر اجتماعی و سیاسی است؛ بنابراین برای اینکه کنترل قانونی پزشکی مؤثر باشد لازم است بر مبنا و تکمیل‌کننده ارکان قانونی موجود در سیستم سلامت و آموزش باشد. 
-
-مراجع قانونی در پزشکی معمولا سه عملکرد اصلی را تحت پوشش قرار می‌دهند. تعیین استاندارها که در زمینه آموزش، رفتار اخلاقی، صلاحیت، کارایی و رفتار قراردادی صورت می‌گیرد. دوم نظارت بر عمل به این استانداردها و در آخر مداخله برای اطمینان از برقرار بودن یا نبودن آن‌ها صورت می‌گیرد. 
-
-کنترل قانونی در ایران
-در ایران صدور پروانه طبابت و سایر تخصص‌های بهداشتی از وظایف وزارت بهداشت است. 
-
-از طرف دیگر رسیدگی به شکایت‌های مربوط ��ه امور پزشکی در ایران بسته به نوع شکایت طبق قانون اصلاح مقررات امور پزشکی و دارویی (۲۹ فروردین ۱۳۷۴) می‌تواند در صلاحیت دادگاه‌های عمومی یا دادگاه‌های انقلاب اسلامی باشد، اما رسیدگی به بیشتر شکایت در صلاحیت سازمان تعزیرات حکومتی است. 
-
-قصور و خطاهای پزشکی
-از دیدگاه حقوقی خطا پزشکی با قصور پزشکی تفاوت دارد. خطاهای پزشکی یک عمل ناخواسته است که به نتیجه مطلوب در امر طبابت منجر نمی‌شود. از طرفی خطای جزایی پزشکی یا قصور به آن دسته از خطاهایی گفته می‌شود که اولا باید موجب ایجاد عارضه و آسیبی شده باشد و ثانیا این عارضه ناشی از قصور یا تقصیری از ناحیه کادر درمان باشد. 
-
-انتقادات از پزشکی مدرن
-از بزرگ‌ترین مشکلات پزشکی مدرن، دسترسی نداشتن افراد کم‌درآمد به آن در مناطق محروم است؛ میان فقیران و ثروتمندان یک فاصله درآمدی وجود دارد که در درمان‌های به ویژه پرهزینه‌ای همچون: ایدز و سل آشکار می‌شود. بیشتر منابع پزشکی و درمان‌ها در کشورهای ثروتمند و با کمتر شدن شیوع بیماری‌ها به خصوص نیم‌کره غربی، متمرکز شده‌اند؛ از سوی دیگر در کشورهای در حال توسعه و عقب‌افتاده جهان، آمار بالایی از ایدز وجود دارد؛ ولی فاقد منابع کافی برای درمان آن هستند. 
-
-خطاهای پزشکی و تجویز بیش از حد دارو و سایر بیماری‌های ناشی از درمان هم از مشکلات مهم دیگر هستند. متخصصان مهندسی فاکتور انسانی عقیده دارند که دانش پزشکی می‌تواند بر پایه ایده‌های کاربردی در ایمنی هوانوردی-که از خطرات قرار دادن مسئولیت زیاد روی دوش یک ابرانسان و انتظار از او برای خطا نکردن فایده ببرد. سیستم‌های گزارش‌دهی و سازوکارهای وارسی هر روزه، بیشتر در تشخیص منبع خطاها و بهبود عملکرد به کار می‌روند. روش‌های تشخیصی بالینی در برابر روش‌های آماری و الگوریتمی قبلا در تشخیص روان‌پزشکی به کار برده شده‌اند و برتری روش‌های آماری مشخص شده‌است. در یک متا آنالیز در سال ۲۰۰۰ میلادی-که این روش‌ها در پزشکی و روان‌شناسی مورد مقایسه قرار گرفتند-به‌طور کلی روش‌های مکانیکی و آماری در بیشتر (و نه همه) موارد، برتری داشتند. 
-
-نابرابری در کیفیت خدمات در جمعیت‌ها نیز یکی دیگر از موضوعات مورد انتقاد است؛ برای مثال، در مطالعه‌ای مشخص شد که افراد پیر دچار مشکلات روانی از مراقبت‌های ضعیف‌تری در دوره بستری برخوردار بودند. 
-
-افتخارات و جوایز
-
-بزرگ‌ترین و پرافتخارترین جایزه جهانی در زمینه پزشکی، جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی است که سومین جایزه‌ای است که آلفرد نوبل در وصیت‌نامه‌اش از آن نام برد. نخستین جایزه نوبل در پزشکی و فیزیولوژی به «امیل فون براون» به دلیل «درمان با سرم» اهدا شد. در سال‌های بعد هم بسیاری از اکتشافات بزرگ در زمینه پزشکی، همچون: پنی‌سیلین، مهندسی ژنتیک و گروه‌های خونی… به دریافت جایزه نوبل منجر شده‌است. 
-
-در ایران، بزرگ‌ترین جایزه پزشکی را جشنواره تحقیقاتی علوم پزشکی رازی (به اختصار: جشنواره رازی) اهدا می‌کند که از سال ۱۳۷۴ هر ساله توسط وزارت بهداشت برگزار می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست بیماری‌ها
-فهرست علایم و نشانه‌های بیماری‌ها
-فهرست تجهیزات و لوازم پزشکی
-رشته‌های مختلف پزشکی
-مسئولیت پزشکی
-تصمیم‌گیری مشترک در پزشکی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-منابع فارسی
-
-پیوند به بیرون
-روان‌شناسی (به انگلیسی: Psychology) یا (به فرانسوی: پسیکولوژی) دانشی است ک�� با بهره‌گیری از روش دانشی به پژوهش و مطالعه حالت‌ها و فرایندهای ذهنی و رفتار در انسان و دیگر جانوران می‌پردازد. منظور از «رفتار» همه حرکات، اعمال و رفتار قابل مشاهده مستقیم و غیرمستقیم است، و منظور از «فرایندهای روانی»، چیزهایی همچون: احساس، ادراک، اندیشه (تفکر)، هوش، شخصیت، هیجان و انگیزش و حافظه… است. 
-
-آغاز پژوهشهای روان‌شناختی به‌شکل علمی و دانشگاهی، به اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم بازمی‌گردد؛ می‌توان گفت اکتشاف‌ها و پژوهش‌های قابل‌توجه در روان‌شناسی، تنها از حدود ۱۵۰ سال پیش، شروع شده‌است، و این درحالی است که علوم تجربی دیگر از تاریخچه‌ای بلندتر و پربارتر برخوردارند؛ البته مباحث مربوط به ذهن و روان، قرن‌هاست که ذهن متفکران را به خود مشغول کرده و آثار مکتوب آن، از دانشمندان یونان باستان و متفکرانی چون سقراط، افلاطون و ارسطو نیز در دست است؛ اما این شاخه از علم تا پیش از روان‌شناسی جدید، به‌صورت مدون و آکادمیک، مورد مطالعه قرار نگرفته بود. 
-
-تعریف
-روان‌شناسی در تاریخچه کوتاه خود، به گونه‌های متفاوتی تعریف شده‌است. اولین دسته از روان‌شناسان، حوزه کار خود را «مطالعه فعالیت ذهنی» می‌دانستند. با توسعه رفتارگرایی در آغاز قرن حاضر و تأکید آن بر مطالعه انحصاری پدیده‌های قابل اندازه‌گیری عینی، روان‌شناسی به عنوان «بررسی رفتار» تعریف شد. 
-این تعریف، معمولا، هم شامل مطالعه رفتار حیوان‌ها بود و هم رفتار آدمیان، با این فرض‌ها که: 
-اطلاعات حاصل از آزمایش با حیوان‌ها قابل تعمیم به آدمیان است. 
-رفتار حیوان‌ها به‌خودی‌خود، شایان توجه‌است. 
-
-از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۶۰ در بسیاری از کتاب‌های درسی روان‌شناسی، همین تعریف ارائه می‌شد؛ اما با توسعه روان‌شناسی پدیدارشناختی و روان‌شناسی شناختی، بار دیگر به تعریف قبلی رسیده‌ایم و در حال حاضر در تعاریف روان‌شناسی هم به «رفتار» اشاره‌می‌شود و هم به «فرایندهای ذهنی». روان‌شناسی را می‌توان چنین تعریف کرد: مطالعه علمی رفتار و فرایندهای روانی. 
-این تعریف، هم توجه روان‌شناسی را به مطالعه عینی رفتار قابل‌مشاهده آشکار می‌سازد و هم به فهم و درک فرایندهای ذهنی که مستقیما قابل‌مشاهده نیستند و بر اساس داده‌های رفتاری و عصب-زیست‌شناختی قابل استنباط هستند، عنایت دارد. 
-
-تاریخچه
-
-پیشینه روان‌شناسی از همه نظام‌های علمی موجود، بیشتر است. ریشه‌های آن را می‌توان تا سده چهارم و پنجم پیش از میلاد، با دانشمندانی چون افلاطون و ارسطو دنبال نمود؛ ولی به قول هرمان ابینگ هاوس، قرن ۱۹، " روان‌شناسی، پیشینه‌ای دراز، اما تاریخچه‌ای کوتاه دارد (شولتز و شولتز، ۱۳۷۲، ص ۱۸). یک فیلسوف تحصیل‌کرده آلمانی به نام رادولف گوسلنیوس ابداع‌کننده اصطلاح «سایکولوژی» است. تا حدود اواخر سده نوزدهم، روان‌شناسی به عنوان شاخه‌ای از علم فلسفه، شناخته می‌شد و همچنین، به‌عنوان یک کیش در برخی فرهنگ‌ها در نظر گرفته می‌شد که شامل تهاجم افکار و نابودی یگانگی درونی می‌گردید. 
-
-دوره ساختارگرایی
-ساختارگرایی اشاره به «تئوری آگاهی» دارد که توسط ویلهلم وونت مطرح شد. در سال ۱۸۷۹ شخصی بنام ویلهلم وونت (که به پدر روان‌شناسی آزمایشی نیز معروف است) اقدام به تأسیس یک آزمایشگاه در دانشگاه شهر لایپزیک آلمان نمود که تمرکز اصلی آن، بر مطالعات روان‌شناختی بود. ویلهلم وونت خود�� یک ساختارگرا نبود؛ اما از شاگردان وی و فردی به نام ادوارد بردفورد تیچنر-که یکی از نخستین روان‌شناسان آمریکا شد-از فعالان رویکرد ساختارگرا در برابر رویکرد کارکردگرایی بود. مطالعات ویلهلم وونت بر شکست ساختار جز به جز فرایندهای ذهنی، متمرکز بود. 
-
-دوره کارکردگرایی
-در مجموع، رویکرد کارکردگرایی در مقابل رویکرد ساختارگرایی شکل گرفت. این رویکرد به شدت، تحت تأثیر کار و مطالعات فیلسوف، دانشمند و روان‌شناس آمریکایی بنام ویلیام جیمز استوار بود. وی باور داشت که علم روان‌شناسی می‌بایست ارزش کاربردی داشته باشد و دریابد که ذهن چطور می‌تواند به منفعت فرد، عمل کند. در سال ۱۸۹۰ ویلیام جیمز در کتاب خود با نام «اصول روان‌شناسی»، به بسیاری از پرسش‌های مطرح‌شده در باب بنیادهای روان‌شناسی که تا سال‌ها بعد توسط روان‌شناسان مطرح می‌شدند، پاسخ داد. از دیگر محققان مکتب کارکردگرایی می‌توان به جان دیویی و هاروی کار اشاره کرد. 
-همچنین می‌بایست به دانشمند آلمانی به نام هرمان ابینگ هاوس اشاره کرد؛ کسی که پیشرو انجام آزمایش‌هایی درباره حافظه بود. وی در مطالعاتی که در دانشگاه برلین انجام می‌گرفت، مدل روش تحقیق کمی درباره یادگیری و فراموشی را ارائه کرد. در همین زمان، دانشمند روسی با نام ایوان پاولف (شخصی که مبتکر فرایند یادگیری شرطی شدن کلاسیک است) نیز آزمایش‌ها خود را روی سگ‌ها انجام داد که بعدها به عنوان «مفهوم شرطی شدن کلاسیک» از آن، یاد شد. 
-اما در سال‌های ابتدایی دهه ۱۹۵۰ میلادی، تمامی تکنیک‌های به‌کار گرفته‌شده و توسعه یافته‌شده توسط ویلهلم وونت، ویلیام جیمز، جان دیویی، هرمان ابینگ هاوس و بقیه این دسته از دانشمندان، تحت عنوان روان‌شناسی آزمایشی-که به شدت، به دسته‌های اطلاعات ذهنی و پردازش آن‌ها مربوط می‌شدند-شاخه‌ای از مباحث مربوط به روان‌شناسی شناختی شده بودند. 
-
-دوره رفتارگرایی
-به‌عنوان بخشی از عکس‌العمل نسبت به طبیعت فردی و درون‌نگر روان‌شناسی و وابستگی انحصاری آن به جمع‌آوری مجدد تجارب مبهم و دوردست کودکی، مکتب رفتارگرایی به‌منزله روش راهنمایی تئوری روان‌شناسی، معروف شد. روان‌شناسانی همچون: جان بی. واتسون، ادوارد ثورندایک و بی. اف. اسکینر به‌عنوان پیشتازان این مکتب بودند. رفتارگرایان اعتقاد داشتند که روان‌شناسی باید تبدیل به علم رفتارشناسی گردد و نه ذهن؛ آن‌ها این نظر را که وضعیت‌های درون ذهنی مانند اعتقادات، تمایلات یا هدف‌ها را می‌توان به صورت علمی، مورد تحقیق قرار داد، رد نمودند. در سال (۱۹۱۳) واتسون در نوشتاری با نام «روان‌شناسی از دیدگاه رفتارگرا» اظهار داشت که روان‌شناسی، رشته‌ای کاملا تجربی از علوم طبیعی است؛ اشکال درون‌گرایی، از اجزای لازم این روش‌ها محسوب نمی‌گردند، و اینکه رفتارگرایان، مرزی بین انسان و حیوان، از جهت صفت، قائل نیستند. 
-
-رفتارگرایی در تمامی سال‌های آغازین سده بیستم به عنوان مدل غالب روان‌شناسی، مطرح بود. دلیل عمده این سرآمد بودن خلق، و کاربرد موفق (نه حداقل از آنچه به نام تبلیغ) تئوری‌های شرطی شدن به‌عنوان مدل‌های علمی رفتار انسان بود؛ به‌هرحال، کم‌کم مشخص شد که بر خلاف اکتشافات مهمی که رفتارگرایی، پدیدآورده بود، ولی به‌عنوان یک تئوری، راهنمای رفتار انسان ناکارآمد به‌نظر می‌رسید. بازبینی کتاب " رفتار کلامی اثر اسکینر توسط نوام چامس��ی (با هدف توضیح فرایند اکتساب زبان در یک چهارچوب رفتارگرایی) به‌عنوان یکی از عوامل اصلی ختم‌کننده دوران رفتارگرایی به‌شمار می‌آید. 
-
-چامسکی اثبات نمود که زبان را نمی‌توان به‌صورت انحصاری، از راه شرطی‌شدن آموخت؛ زیرا مردم قادرند جملاتی بی‌همتا در ساختار و معنا را بیان کنند که به‌تنهایی از راه تجربه‌های روزمره زندگی، قابل تولید نیستند. این مباحث، مؤید آن است که فرایندهای درونی ذهن-که رفتارگرایان، آن‌ها را تحت عنوان توهم، رد می‌کردند-واقعا وجود دارند. به همین شکل، کار آلبرت بندورا نشان داد که کودکان، قادرند که یادگیری از راه مشاهدات اجتماعی را بدون تغییر در رفتار علنی بیاموزند و بنابراین، بیشتر، روی بازنمایی‌های درونی، حساب باز نمایند. 
-
-'روان‌شناسی بشردوستانه' در سال ۱۹۵۰ به‌وجود آمد و به‌عنوان واکنشی به مثبت‌گرایی و تحقیقات علمی ذهن، به کار خود ادامه داد. تأکید این روان‌شناسی بر نظریه پدیدارشناختی تجارب انسانی بوده و در جستجوی فهم بشر و رفتار آن‌ها از راه انجام تحقیقات کیفی برآمد. ریشه‌های تفکرات بشردوستانه در اگزستانسیالیست‌ها و فلسفه پدیدارشناختی بوده و بسیاری از روان‌شناسان بشری، روش علمی را کاملا رد نموده و اعتقاد داشتند که سعی در تبدیل تجارب انسان به واحدهای اندازه‌گیری، باعث تخلیه همه معانی و ارتباطات او به‌عنوان موجودی زنده خواهد گشت. 
-
-برخی دیگر از نظریه‌پردازان این مکتب فکری، عبارتند از: آبراهام مازلو مبتکر سلسله نیازهای انسانی، کارل راجرز مبتکر درمان مشتری مداری و فریتس پرل مبتکر و بسط‌دهنده درمان گشتالت. 
-
-ظهور فناوری رایانه‌ای نیز به پیشرفت استعاره عملکرد ذهنی به پردازش اطلاعات کمک نمود. این فناوری به‌همراه تحقیقات علمی در زمینه مطالعه ذهن و نیز اعتقاد به وضعیت داخلی ذهن، به پیدایش روان‌شناسی شناختی به‌عنوان مدل برجسته ذهن، کمک نمود. 
-
-ارتباطات بین مغز و عملکرد دستگاه عصبی نیز متداول گردید. بخشی از دلیل این رایج‌شدن به آزمایش‌های افرادی مانند چارلز شرینگتون و دونالد او. هب و بخشی دیگر هم به مطالعات دانشمندان در خصوص جراحت مغزی (همچنین بخش روان‌شناسی شناخت‌گرا را ببینید) برمی‌گشت. با توسعه فناوری‌های اندازه‌گیری عملکرد مغز، روان‌شناسی اعصاب و علوم مربوط به اعصاب بخش‌های فعال در روان‌شناسی امروزی گردیدند. 
-
-با درگیری علوم دیگر (از جمله فلسفه، دانش رایانه و علوم مربوط به اعصاب) جهت شناخت و فهم ذهن، چتری از علوم شناختی به‌عنوان ابزار تمرکز تلاش‌ها در مسیری سازنده، تشکیل گردید. 
-
-به‌هرحال، بسیاری از روان‌شناسان از آنچه به‌عنوان مدل‌های «مکانیکی» ذهن انسان و طبیعت او مطرح بود، دلخوشی نداشتند. از افراد این حلقه می‌توان به (روان‌شناسی تبدیل شخصیت و روان‌شناسی تحلیلی) کارل یونگ اشاره نمود که در طلب برگشت روان‌شناسی به ریشه‌های روحانی خود بودند؛ دیگرانی مانند سرگئی موسکویکی و گرهارد داوین اعتقاد داشتند که رفتار و فکر در ذات خود الزاما با هم تعامل داشته و در جستجوی قالب‌گذاری روان‌شناسی در قالب وسیع‌تر مطالعات علوم اجتماعی بودند که این علوم نیز در ارتباط مستقیم با مفهوم اجتماعی تجربه و رفتار هستند. 
-
-شاخص‌های سلامت روان
-اخیرا مشکلات سلامت روان، بیشتر شده یا اینکه بشر بیشتر به آن، توجه کرده‌است. 
-
-رسیدن به آرامش و اطمینان و دوری از افسردگی و اضطراب، از اساسی‌ترین نیازهای سرشتی انسان و از دیرباز، جزو مسائل اساسی بشر بوده‌است. همین مسئله، موجب شده تا در ادیان و آیین‌های کهن بشری، ضمن تشریح علل آرامش روحی و روانی، راهکارهایی برای پاسخ به این نیاز اساسی بشر ارائه شود. 
-از سویی دیگر، بهداشت و سلامت روانی، یکی از نیازهای اجتماعی نیز هست؛ چراکه عملکرد مطلوب جامعه، مستلزم برخورداری از کسانی است که از نظر سلامت و بهداشت روانی در وضعیت مطلوبی قرار داشته باشند. 
-
-دوره‌ای در روان‌شناسی
-درمان شناختی-رفتاری یا CBT) Cognitive Behavior Therapy) از شهرتی فزاینده برخوردار شده و به عنوان یک روش درمانی مؤثر و بادوام برای درمان بسیاری از اختلالات شناخته شده‌است. 
-هدف درمان شناختی رفتاری یا رفتاری-شناختی، کمک به کسانی است که با مشکلاتی مواجه شده‌اند. بعد شناختی، اشاره به فکر دارد. بعد رفتار، شامل هر کاری است که انجام می‌دهید. درمان شناختی رفتاری بر این بعد، متکی است که هر گونه که فکر کنید، احساس کرده و رفتار می‌کنید. پس اگر سالم فکر کنید، زندگی شادمانی خواهید داشت. 
-
-ذهن و مغز
-
-روان‌شناسی، تشریح‌کننده تلاش‌های توصیف‌کننده هوشیاری، رفتار و تأثیرات متقابل اجتماعی می‌باشد. منظور ابتدائی روان‌شناسی تجربی، توضیح تجربه و رفتار انسان به همان صورتی که رخ می‌دهد بود. در حدود بیست سال گذشته، روان‌شناسی به بررسی ارتباط هوشیاری و مغز یا دستگاه عصبی پرداخت. هنوز مشخص نیست این‌ها به چه صورت‌هایی با هم در ارتباط هستند؛ آیا هوشیاری تعیین‌کننده وضعیت مغز است یا وضعیت مغز، تعیین‌کننده هوشیاری است یا اینکه هر دو این‌ها روش‌های خاص خود را دارند؟ احتمالا برای فهم این ارتباطات می‌باید ابتدا با تعاریف «هوشیاری» و «وضعیت مغز» آشنا گردید یا اینکه آیا هوشیاری، نوعی «وهم و خیال» پیچیده‌است که هیچ ارتباطی با فرایندهای عصبی ندارد؟ فهم عملکرد مغز نیز به‌صورتی فزاینده در تئوری و تمرین روان‌شناسی خصوصا در بخش‌هایی مانند هوش مصنوعی، روان‌شناسی شناخت اعصاب و علوم شناخت‌گرای اعصاب داخل شده‌است. 
-
-مکتب‌های فکری
-بحث اکثر مکتب‌های فکری بر سر استفاده از یک مدل خاص به‌عنوان تئوری راهنما بود که از طریق آن بتوان کلیه، یا اکثریت رفتارهای انسانی را توضیح داد. محبوبیت این مکتب‌ها در طول زمان کم و زیاد می‌شده‌است. ممکن است برخی از روان‌شناسان تصور کنند که پیرو مکتب خاصی بوده و مابقی را رد نموده‌اند، اگرچه اکثر افراد هر کدام از این مکتب‌ها را روشی برای فهم ذهن و نه لزوما تئوری‌های انحصاری متقابل در نظر می‌گیرند. 
-
-حوزه و قلمرو روان‌شناسی
-زمینه روان‌شناسی بسیار گسترده و شامل روش‌های متفاوت مطالعه فرایندهای ذهنی و رفتاری می‌گردد. در زیر حوزه‌های اصلی بررسی و تحقیق روان‌شناسی به آگاهی می‌رسند. فهرست کامل و جامع عنوان‌ها زیر مجموعه و حوزه‌های علم روان‌شناسی را می‌توانید در فهرست سر فصل‌های روان‌شناسی و فهرست رشته‌های علمی روان‌شناسی پیدا و ملاحظه نمائید. 
-
-حوزه روان‌شناسی
-روان‌شناسی دانش ذهن و رفتار است و پدیده‌های هشیار و ناهشیار و همچنین احساسات و افکار را مطالعه می‌کند. 
-
-یک بالینگر یا محقق حرفه‌ای که در این رشته مشارکت دارد روان‌شناس نامیده می‌شود و می‌تواند به عنوان یک دانشگر در حوزه‌های اجتماعی، رفتاری یا شناختی طبقه‌بندی شود. برخی از روانشن��سان سعی در درک نقش عملکردهای ذهنی در رفتارهای فردی و اجتماعی دارند. برخی دیگر فرایندهای فیزیولوژیکی و بیولوژیکی را که زمینه‌ساز عملکردها و رفتارهای شناختی است، کشف می‌کنند. 
-
-روانشناسان رفتار و فرایندهای ذهنی، از جمله ادراک، شناخت، توجه، احساسات، هوش، تجربیات ذهنی، انگیزه، عملکرد مغز و شخصیت را کاوش می‌کنند. روابط بین فردی، تاب آوری روانشناختی، تاب آوری خانواده و سایر زمینه‌های روانشناسی اجتماعی هم از زمینه‌های مورد علاقه روانشناسان است. روان شناسان محقق از روش‌های تجربی برای استنتاج روابط علی و همبستگی بین متغیرهای روانی-اجتماعی استفاده می‌کنند. برخی، اما نه همه، روانشناسان بالینی و مشاوره‌ای از تفاسیر نمادین استفاده می‌کنند. 
-
-روش‌های تحقیق
-تحقیقات روان‌شناسی بر طبق استانداردهای روش علمی انجام و هم شامل کیفی کردارشناسی و هم وجوه آمار کمی گردیده تا به تولید و ارزیابی توضیحی فرضیات در ارتباط با پدیده‌های روان‌شناسی بپردازد. در جایی که تحقیقات اخلاقی و حالت توسعه در یک دامنه فرضی تحقیق مجاز انجام گردد، پژوهش از طریق پروتکل‌های آزمایشی دنبال می‌شوند. تمایل روان‌شناسی به التقاطی بودن باعث اقتباس دانش علمی از دیگر رشته‌ها برای کمک به توضیح و درک پدیده‌های روان‌شناسی گردید. 
-
-تحقیقات کمی روان‌شناسی باعث ایجاد طیفی وسیع از روش‌های مشاهده‌ای شامل تحقیقات عمل، کردارشناسی، قوم نگاری، توضیحات آماری، ساختاری شده و بدون ساختار مصاحبه‌ها و مشاهدات شرکت‌کنندگان گردید که منظور آن گردآوری اطلاعات غنی بدون غرض حاصل از آزمایش‌های سنتی بود. ادامه تحقیقات عام روان‌شناسی انسانی با تحقیق در روش‌های قوم نگار، تاریخی و تاریخ‌نگار ادامه یافت. 
-
-تست جنبه‌های مختلف عملکرد روان‌شناسی زمینه‌ای فوق‌العاده از روان‌شناسی معاصر است. روان‌سنجی و روش‌های آماری غالب شامل انواع معروف تست‌های استاندارد شده و همچنین آن‌هایی که به‌طور اتفاقی به مقتضی وضعیت و آزمایش شکل گرفته‌اند، می‌باشند. 
-
-تمرکز روان‌شناسان آکادمیک احتمالا به‌طور خالص بروی تحقیق و تئوری روان‌شناسی با هدف فهم بیشتر روان‌شناسانه در زمینه‌ای مشخص قرار دارد، این در حالی‌ست که دیگر روان‌شناسان بروی روان‌شناسی کاربردی کار کرده تا چنین دانشی را برای سود آوری سریع و عملی گسترش دهند. به‌هرحال، این دیدگاه‌ها به‌طور متقابل انحصاری نبوده و بیشتر روان‌شناسان هم درگیر تحقیقات و هم در بکار بردن روان‌شناسی در مقاطع خاص کار خود مشغول بوده‌اند. در میان بسیاری از انواع رشته‌های روان‌شناسی، هدف روان‌شناسی بالینی توسعه کاربرد دانش روان‌شناسان و تجارب پژوهش‌ها و روش‌های آزمایش‌ها که آن‌ها به ساخت و بکار بستن ادامه دادند و همچنین به‌کارگیری موضوعات روان‌شناسی انفرادی یا استفاده از روان‌شناسی جهت کمک به دیگران می‌باشد. 
-
-زمانیکه زمینه رغبت نیاز به آموزش خاص و دانش تخصصی خصوصا در زمینه‌های کاربردی دارد، تداعیات روان‌شناسی به‌طور عادی به ایجاد سازمانی حاکم جهت مدیریت نیازهای آموزشی می‌پردازد. به همین شکل، نیازمندی‌ها احتمالا در درجات دانشگاهی روان‌شناسی قرار دارند، طوری‌که دانش آموزان بتوانند به کسب علم کافی در زمینه‌های مختلف اقدام نمایند. در کل، زمینه‌های روان‌شناسی عملی که در آن روان‌شناسان درمان ر�� به دیگران توصیه می‌کنند، همچنین نیاز به اعطای پروانه از سازمان‌های منظم دولتی به روان‌شناسان نیز احساس می‌شود. 
-
-آزمایش‌های کنترل شده
-
-تحقیقات روان‌شناسی آزمایشی در داخل لابراتوار و تحت شرایط کنترل شده انجام می‌پذیرند. تلاش این متد تحقیقات تکیه انحصاری بر کاربرد روش‌های علمی بر ابناء بشر برای فهم رفتار می‌باشد. نمونه‌های چنین معیارهای سنجش رفتاری شامل زمان عکس‌العمل و انواع معیاری‌های روان‌سنجی می‌گردد. آزمایش‌ها جهت آزمودن یک فرضیه خاص انجام می‌پذیرند. 
-
-به‌عنوان یک مثال روان‌شناسی آزمایشی، ممکن است ادراک مردم را در زمینه تن‌های صدا بسنجد. خصوصا، ممکن است سؤال زیر پرسیده شود: آیا برای مردم آسان‌تر نیست که بین یک جفت تن صدا تفاوت قائل شده و آن را از دیگر اصوات بر مبنای تکرار آن‌ها تشخیص دهند؟ برای پاسخ به این سؤال امکان عدم اثبات این فرضیه که کلیه اصوات صرفنظر از فرکانس آنها، به‌طور یکسان قابل‌تشخیص هستند وجود دارد (همچنین بخش تست فرضیه برای توضیح اینکه چرا شخص به‌جای اثبات فرضیه به عدم اثبات آن می‌پردازد، را ببینید) جهت تست این فرضیه می‌باید یک شرکت‌کننده در یک اتاق نشانده شده و به یک سری اصوات گوش دهد. چنانچه شرکت‌کننده بخواهد نسبت به یک صوت عکس‌العمل نشان دهد (مثلا از طریق فشار دادن یک دکمه)، 
-
-در صورتی‌که فکر کنند که تن آواها شامل دو صدای متفاوت بوده و یک عکس‌العمل دیگر اگر فکر کنند که همان صدا را شنیده‌اند. نسبت پاسخ‌های صحیح به‌عنوان معیار سنجش اینکه آیا کلیه تنهای آواها به‌صورت یکسان قابل‌تشخیص بوده یا خیر، بکار می‌رود. نتیجه این آزمایش به‌خصوص نشانگر بهتر تفاوت اصوات خاص بر پایه درگاه شنیداری انسان می‌باشد. 
-
-مطالعات همبستگی
-یک مطالعه همبستگی از آمارها جهت تعیین اینکه اگر یک متغیر به‌همراه متغیر دیگر مجددا رخ می‌دهد یا خیر، استفاده می‌نماید. به‌عنوان مثال، ممکن است یک شخص علاقه داشته باشد که بداند آیا سیگار کشیدن با احتمال ابتلاء به سرطان ریه در ارتباط هست یا خیر. یک راه ساده پاسخ گفتن به این سؤال آنست که گروهی از افراد سیگاری را در نظر گرفته و نسبت آن‌هایی را که در یک مدت زمان مشخص به سرطان ریه مبتلا گشته‌اند را برآورد نماییم. در این مورد خاص، ممکن است نتیجه حاصله حاکی از همبستگی بالای این دو عامل با یک‌دیگر باشد. (قبلا ثابت شده‌است که توتون اثرات زیانباری بر ریه انسان وارد می‌سازد). به‌هرحال، تنها بر پایه همین رابطه همبستگی، نمی‌توان به‌طور قاطع قضاوت نمود که کشیدن سیگار «علت» ابتلاء به سرطان ریهاست. فقط می‌توان گفت آن‌هایی که مستعد سرطان هستند بیشتر آن‌هایی هستند که سیگار نیز می‌کشند. جایگزین سوم آنست که یک متغیر دیگر باعث ایجاد هر دو وضعیت گردد. با مثال روشن نمودن این واقعیت که همبستگی بر علیت دلالت ندارد. این مورد را به یکی از اصلی‌ترین محدودیت‌های مطالعات همبستگی تبدیل می‌نماید. 
-
-مطالعات طولی
-مطالعات طولی نوعی روش تحقیق است که به مشاهده یک گروه در یک دوره زمانی مشخص می‌پردازد. به‌عنوان مثال، ممکن است شخصی در نظر داشته باشد که پدیده اختلال در یک‌زبان مشخص (اس. ال. آی) را از طریق مشاهده یک گروه از افراد تحت شرایطی خاص و در یک دوره زمانی مورد مطالعه قرار دهد. مزیت این روش آن است که می‌توان چگونگی اثرگذاری یک وضعیت در افراد را طی مدت زمان طولانی مورد نظر قرار داد؛ ولی در هر صورت، از آنجا که نمی‌توان تفاوت‌های فردی اعضاء گروه را کنترل نمود، نتیجه‌گیری درباره کل گروه مشکل خواهد بود. 
-
-روش‌های روان‌شناسی اعصاب
-موضوع روان‌شناسی اعصاب هم بررسی افراد سالم و هم افراد بیمار است که استنتاج تئوری‌های عملکرد عادی ذهن و مغز می‌باشد. فعالیت این رشته به‌طور عادی شامل مشاهده تفاوت‌های موجود در زمینه‌های توانائی باقی‌مانده (که بنام «عملکرد عدم همکاری» شناخته می‌شود) است که می‌تواند پاسخی به این سؤال باشد که آیا توانائی‌ها از عملکردهای جزئی‌تری تشکیل‌شده یا توسط یک مکانیسم شناخت‌گرای واحد کنترل می‌گردند. 
-
-در کل، تکنیک‌های آزمایش‌هایی اغلب مورد استفاده قرار می‌گیرند که بر مطالعات روان‌شناسی اعصاب افراد سالم نیز صدق می‌کنند. این تکنیک‌ها شامل آزمایش‌های رفتاری، اسکن مغز یا تصویرسازی اعصاب از منظر عملکرد – برای بررسی فعالیت مغز در حین انجام عملی خاص، و تکنیک‌هایی مانند شبیه‌سازی مغناطیسی انتقال جمجمه، که به‌صورتی مطمئن به تغییر عملکرد بخش‌های کوچک مغز جهت بررسی اهمیت آن‌ها در عملیات ذهنی می‌پردازد. تکنیک‌های آزمایش در روانشناسی اعصاب می‌تواند شامل آزمون‌هایی نیز باشد که به این هدف تهیه و تدوین شده‌اند. 
-
-مدل‌سازی رایانه‌ای
-
-شیبه‌سازی رایانه‌ای
-
-ابزاری است که اغلب در روان‌شناسی شناخت‌گرا جهت شبیه‌سازی رفتاری خاص با استفاده از یک رایانه بکار می‌رود. این مدل مزیت‌های زیادی دارد. نظر به اینکه رایانه‌های مدرن از سرعتی فوق‌العاده بالا برخوردار هستند، بسیاری از فرایندهای شبیه‌سازی را می‌توان در مدت اندک اجرا نمود که این خود توان آماری ما را به مقدار بسیار زیاد افزایش خواهد داد. همچنین با استفاده از مدل‌سازی، روان‌شناسان قادر به تجسم فرضیات در خصوص سازمان عملکردی وقایع ذهنی می‌گردند که این امر به‌صورت مستقیم در انسان قابل رویت نیست. 
-
-انواع متعددی از مدلسازی در مطالعه رفتار مورد استفاده قرار می‌گیرد. پیوندگرایی از شبکه‌های عصبی جهت شبیه‌سازی مغز بهره می‌جوید. روش دیگر مدل‌سازی سمبلیک است که اشیاء ذهنی مختلف را با استفاده از متغیرها و قوانین به نمایش درمی‌آورد. انواع دیگر مدلسازی عبارتند از سیستم‌های پویا و اتفاقی. 
-
-انتقاد
-اگرچه جریان روان‌شناسی مدرن به‌طور گسترده در مسیر تلاش‌های علمی قرار دارد، ولیکن این مسیر سابقه مناقشات تاریخی دارد. زمینه برخی از انتقادات روان‌شناسی بر پایه اخلاقیات و فلسفه استوار گردیده‌است. برخی معتقدند روان‌شناسان با در مرکز قرار دادن ذهن انسان در آزمایش‌ها و مطالعات آماری، به‌شکل دهی ماهیت آن‌ها پرداخته‌اند؛ زیرا این روش‌ها با انسان بمانند اشیاء بیجان و چیزهایی که با آزمایش مورد بررسی قرار گرفته برخورد می‌کنند. گاهی روان‌شناسی به‌عنوان ابزار از بین بردن خصایص انسانی، بی‌توجهی یا بی‌ارزش کردن هر آنچه برای ابناء بشر لازم است، تلقی می‌گردد. 
-
-یک انتقاد مشترک از روان‌شناسی به نامتعادل بودن آن به‌عنوان یک علم بر می‌گردد. نظر به اینکه تکیه بعضی از زمینه‌های روان‌شناسی بر روش‌های تحقیقات «ضعیف» از قبیل زمینه‌یابی و پرسشنامه قرار دارد، برخی گفته‌اند که این زمینه‌های روان‌شناسی به‌اندازه‌ای که خود روان‌شناسی ادعا می‌کند علمی نیستند. روش‌هایی از قب��ل درون‌گرایی و تحلیل متخصص، که توسط برخی روان‌شناسان مورد بهره‌برداری قرار دارند، به‌صورت باز با مسئله ذهنیت برخورد نموده و بر پایه مشاهده قرار دارند. در اینجا سؤال مطروحه آنست که آیا بایست روان‌شناسی را به‌عنوان علم طبقه‌بندی نمود یا خیر زیرا عواملی مانند عینیت، اعتبار، جامدیت به‌عنوان معیارهای کلیدی وجوب تجربه و علم به‌شمار می‌آیند. از این جهت برخی شاخه‌های روان‌شناسی دارای این معیارها نیستند. از سوی دیگر، استفاده گسترده‌تر از کنترل‌های آماری و طراحی‌های تحقیقات که به‌صورت فزاینده‌ای پیچیده می‌گردند، تحلیل‌ها، روش‌های آماری و همچنین عدم استفاده از روش‌های مشکل دارتر مانند درون‌گرایی، حداقل در بخش‌های روان‌شناسی دانشگاه‌ها، باعث کاهش سطح انتقاد نسبت به آنچه در گذشته بود گردیده‌است. 
-
-برخی سؤال می‌کنند که آیا ذهن تابع تحقیقات کمی علمی‌خواهد شد؛ و برخی منتقدین نیز به طرح تنوع زیاد تئوری‌های روان‌شناسی که مخالف سر سخت نحوه کارکرد ذهن هستند، پرداختند. انتقاد وارده شده دیگر بر روان‌شناسی مدرن بی اعتنایی آن به روحانیت و خود روح است. 
-
-همچنین انتقاداتی از سوی پژوهندگان تجربی روان‌شناسی در خصوص شکاف میان تحقیق و تمرینات بالینی در روان‌شناسی طرح گردیده‌است. یک روند جدید شامل رشد درمان‌های غیر علمی مانند برنامه‌ریزی زبانشناختی عصبی، تولد مجدد و درمان آغازین می‌گردد که توسط برخی سازمان‌های روان‌درمانی توسعه می‌یابند. سازمان‌هایی از قبیل مرکز بررسی علمی تمرینات سلامت ذهن برای افزایش سطح آگاهی و تحقیق در خصوص این رشته به‌وجود آمده‌اند. 
-
-تفاوت روانشناسی و روانپزشکی
-اصلی‌ترین تفاوت این است که روانشناسان برای درمان بیشتر از تکنیک‌های روان‌درمانی کمک می‌گیرند و اجازه تجویز دارو ندارند. در مقابل، روانپزشک می‌تواند از درمان‌های پزشکی و دارویی و همچنین روان‌درمانی کمک بگیرد. روانشناسی و روانپزشکی دو تخصص مکمل هستند و روانشناسان و روانپزشکان در قالب یک تیم با هم همکاری می‌کنند. از نظر تحصیلات، روانپزشک در واقع ابتدا در رشته پزشکی عمومی تحصیل می‌کند و سپس دوره تخصص خود را در رشته روانپزشکی طی می‌کند و بنابراین یک پزشک محسوب می‌شود. اما روانشناسان دوره‌های چهار ساله کارشناسی، دوساله کارشناسی ارشد و چهار ساله دکتری تخصصی را می‌گذرانند و به صورت تخصصی بر روی ارزیابی و درمان‌های غیردارویی متمرکز هستند. 
-
-تفاوت‌های اصلی بین روانپزشک و روانشناس عبارت است از: 
-روانپزشک نحوه عملکرد «مغز» را بررسی می‌کند و مغز را درمان می‌کند، اما روان‌شناس، «روان و روح» را بررسی می‌کند، و درمان‌های رفتاری ارائه می‌دهد. 
-روانپزشکان پزشک هستند اما روانشناسان پزشک نیستند. 
-روانپزشکان می‌توانند دارو تجویز کنند، اما روانشناسان نمی‌توانند. 
-روانپزشکان بیماری را تشخیص می‌دهند، درمان را مدیریت می‌کنند و طیف وسیعی از درمان‌ها را برای بیماری‌های روانی پیچیده و جدی ارائه می‌دهند. 
-
-زیرشاخه‌های روان‌شناسی
-
-روان‌شناسی عمومی
-روان‌شناسی بالینی
-روان‌شناسی مشاوره
-روان‌شناسی تربیتی
-روان‌شناسی سلامت
-روان‌شناسی تجربی
-روان‌شناسی تطبیقی
-روان‌شناسی شخصیت
-روان‌شناسی اجتماعی
-روان‌شناسی تفاوت‌های فردی
-روان‌شناسی مرضی
-روان‌شناسی فرهنگی
-روان‌شناسی سیاسی
-روان‌��ناسی تروریسم
-روان‌شناسی محیطی
-روان‌شناسی ورزش
-روان‌شناسی صنعتی و سازمانی
-روان‌شناسی نظامی
-روان‌شناسی یادگیری
-روان‌شناسی جنسی
-روان‌شناسی رشد
-روان‌شناسی زبان
-روان‌شناسی خواب
-روان‌شناسی فیزیولوژیک
-روان‌شناسی کار
-روان‌شناسی هنر
-روان‌شناسی خانواده
-روان‌شناسی تکاملی
-روان‌شناسی موفقیت
-روان‌شناسی تحلیلی
-روان‌شناسی فردی
-روان‌شناسی اگزیستانسیالیستی
-روان‌شناسی رفتاری
-روان‌شناسی شناختی
-روان‌شناسی رفتاری-شناختی
-روان‌شناسی مثبت‌گرا
-روان‌شناسی رفتار متقابل
-روان‌شناسی کودکان استثنایی
-روان‌شناسی جنایی
-روان‌شناسی خود
-روان‌شناسی خلاقیت
-فراروان‌شناسی
-هنردرمانی
-روان‌شناسی فازی
-روان‌شناسی ادراک
-
-پانویس
-
-جستارهای وابسته
-
-روانشناسی عامه‌پسند
-انسان‌شناسی
-فهرست روان‌شناسان معروف
-علوم اعصاب
-روانپزشکی
-فلسفه روان‌شناسی
-ارتباطات تعلیمی
-زیست‌شناسی اجتماعی
-جامعه‌شناسی
-ان ال پی
-
-منابع
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-شاملو، سعید. (۱۳۷۰). روان‌شناسی بالینی. تهران: انتشارات رشد. 
-شولتز، دوان‌پی، شولتز، سیدنی الن. (۱۳۷۲). تاریخ روان‌شناسی نوین. ترجمه علی‌اکبر سیف و همکاران. جلد ۱ و ۲، تهران: انتشارات رشد. 
-محمدپور، احمدرضا. (۱۳۸۸). روان‌درمانی چیست؟ تهران: نشر قطره. 
-
-پیوند به بیرون
-همایش جهانی روان‌شناسی
-روان‌شناسی در کشور آرژانتین
-
-رفتار درمانی شناختی
-روان‌شناسی
-علوم اعصاب
-علوم رفتاری
-علوم شناختی
-جدول تخصیص فایل (FAT) فایل سیستم اولیه در سیستم‌عاملهای داس و ویندوز می‌باشد. 
-فایل سیستم جدول تخصیص فایل (FAT) به صورت ساده طراحی گردیده، و به همین دلیل آن یک فرمت عمومی برای فلاپی دیسک‌ها (دیسک نرم) می‌باشد؛ علاوه براین، این فرمت به صورت واقعی توسط تمامی سیستم‌عامل‌های مختص IBM / PC پشتیبانی می‌گردد، و به همین دلیل اغلب جهت اشتراک اطلاعات بین سیستم‌عامل‌های متفاوت که روی یک کامپیوتر بوت می‌شوند بکارگرفته می‌شود (دریک محیط چند-بوتی). همچنین در روی تکه حافظه‌های سخت-حالت (Solid-state memory) و سایر دستگاه‌های مشابه بکار گرفته می‌شود. 
-
-FAT از لحاظ طراحی قدیمی به نظر می‌آید، و طراحان آن به‌نظر می‌رسد اطلاع دقیقی از طراحی یک فایل سیستم مناسب نداشته‌اند، و به همین دلیل دارای اشکالات عمده‌ای می‌باشد. اولین ایراد آن سادگی لایه فایل آن است که اجازه تکه-تکه نمودن (Fragmentation) آسان آن، که منجر به کندی عملیات در سیستم‌عامل استفاده‌کننده می‌گردد. دومین ایراد، FAT برای پشتیبانی ایرادات سیستم طراحی نگردیده‌است. سومین ایراد این است که نگارش‌های اصلی آن اجازه استفاده از نام‌های فایل بیش از ۱۱ کاراکتر را نمی‌دهند (۸ کاراکتر برای نام فایل، ۳ کاراکتر برای پسوند آن)، همچنین تغییراتی که بروی این سیستم از سوی مایکروسافت انجام‌گرفته اما در سیستمی به نام VFAT پیاده‌سازی گردیده این امکان را می‌دهد که بتوان ۲۵۵ کاراکتر و بیشتر را به‌عنوان نام فایل قرار داد. در نهایت چهارمین ایراد این‌که بروی خوشه‌ها (Cluster) وسیع مقدار زیادی از فضای مورد استفاده به دلیل تعدد فایل‌های با ظرفیت پایین به هدر می‌رود. 
-
-هرچند به دلیل اینکه IBM طراحی نموده MS-DOS را به عنوان سیستم‌عامل منتخب بروی PCها، و اینکه MS-DOS استفاده می‌کند از FAT، این فایل سیستم به صورت گسترده در بخش‌های مهمی استفاده می‌گردد. به دلیل طراحی اولیه آن، پیاده‌سازی دستورالعمل‌های این فایل سیستم به سادگی میسر می‌گردد، و همچنین به دلیل گستردگی بی‌مثال ویندوز و داس، FAT در بعضی مواقع تبدیل به استانداری جهت تبادل اطلاعات می‌شود. 
-
-ساختار فایل سیستمی FAT
-یک فایل سیستم FAT بروی یک پارتیشن حاوی بخش‌های ذیل می‌باشد: 
-Partition Boot Record، که حاوی یک یا چند سکتور در ابتدای پارتیشن می‌باشد که دربرگیرنده اطلاعاتی ابتدایی در مورد سیستم‌عامل (بطور خاص، نوع آن) و برنامه هدایت‌کننده عملیات بوت (Boot Loader) می‌باشد. 
-جدول تخصیص فایل (File Allocation Table) فهرستی از اتصالات (Link) بین کلاسترها می‌باشد. کلاسترها قطعات کوچک و مرتبطی می‌باشند که داده‌های موجود در فایل‌ها در آن‌ها ذخیره می‌گردند. این زنجیره‌های اطلاعاتی لزوما برای ثبت داده‌های فایل‌ها و شاخه‌ها به ترتیب روی دیسک قرار نگرفته‌اند، در واقع این کلاسترها روی سطح دیسک پخش می‌باشند. هر رکورد فایلی یا inode، (که در ذیل شرح داده شده‌اند) محل قرارگیری هر اولین کلاستر را نشان می‌دهد و آن کلاستر نیز به نوبه خود محل قرارگیری کلاسترهای مرتبط بعدی را در دیسک در خود نگه می‌دارند (و به همین ترتیب تا به انتهای فایل). تعداد بیت‌هایی که برای آدرس‌دهی کلاسترها اختصاص می‌یابد در حقیقت ظرفیت FAT را نشان می‌دهد. اعدادی مثل ۱۲، ۱۶، ۳۲ در حقیقت ماکسیمم ظرفیت یک پارتیشن FAT را که می‌توان آدرس‌دهی نمود نمایش می‌دهد. FAT یک یا چند (معمولا دو) کپی از خود را بروی دیسک نگهداری می‌کند تا اگر به دلیل فعالیت‌های مختلف سیستم‌عامل آسیب دید به داده‌های قرارگرفته روی دیسک آسیبی نرسد، همچنین سیستم‌عامل نتواند ورودی‌های اضافه‌ای برای آن‌ها ایجاد نماید. 
-شاخه ریشه (Root Directory) برای پارتیشن (که حداکثر ظرفیت را دارد، معمولا ۵۱۲ ورودی روی هارددیسک دارد، نوشته‌شده بروی بوت رکورد) رکوردهایی از فایل‌ها و شاخه‌هایی که در درون آن قرارمی‌گیرند دارد. رکوردها یا inodeها حاوی اطلاعاتی در مورد فایل‌ها و شاخه‌های پارتیشن از قبیل تاریخ‌ها، ظرفیت، نام، و کلاستر اول را در خود نگهداری می‌کنند. 
-ناحیه داده (Data Area) جایی که داده‌ها , inodeها (زیرشاخه‌ها) ذخیره‌شده هستند و اکثر فضای پارتیشن را اشغال نموده‌است. این بخش به قطعات کوچکی بنام کلاستر تقسیم می‌شود. ظرفیت فایل‌ها و زیرشاخه‌ها می‌تواند به صورت دلخواه افزایش یابد (تا جایی که فضای خالی از کلاسترها وجود داشته باشد) به آسانی توسط افزودن لینک‌های بیشتری به زنجیره فایل‌ها در FAT. بخاطر داشته باشید هر کلاستر توسط تنها یک فایل می‌تواند اشغال شود پس بنابراین اگر برای مثال ۲۰ بایت از یک فایل روی یک کلاستر به ظرفیت ۳۲ کیلوبایت به اصطلاح نشست ۳۲ کیلو بایت از دیسک برای آن ۲۰ بایت به هدر رفته‌است. 
-
-برای ذخیره نام‌های طولانی فایل‌ها (Long File Names - LFN) روی یک فایل سیستم FAT، ویندوز ۹۵ و بالاتر از یک ترفند به ترتیبی که یک رکورد ساختگی روی جدول فایل‌های دایرکتوریی که فایل در آن قرار دارد اضافه می‌کند. رکورد توسط یک صفت Volume Label که برای یک فایل FAT امکان‌پذیر نیست و بنابراین توسط برخی از برنامه‌های قدیمی MS-DOS خوانده نمی‌شود علامت زده می‌شود. هر رکورد ساختگی می‌تواند حاوی ۱۳ کارکتر از نوع UCS- ۲ باشد (۲۶ بایت)، به علاوه ۱۵ بایت اضافه مربوط به سیستم ۸ + ۳ قدیمی که حاوی تاریخ یا ظرفیت آن می‌باشد. 
-
-اجزای ویندوز
-استانداردهای ئ��‌سی‌ام‌ای
-سیستم فایل
-فایل سیستم‌های رایانه
-فناوری‌های داس (سیستم‌عامل) 
-نرم‌افزارهای ۱۹۷۷ (میلادی)
-تاریخ یا پیشینه، مفهومی انتزاعی است که دست‌کم دو معنا از آن برداشت می‌شود؛ گاه ناظر به رخدادهای گذشته و گاه معطوف به پژوهش و بررسی رویدادها است؛ بنابراین، هم به علم و هم به موضوع آن، تاریخ گفته می‌شود. برای تفکیک این دو مقوله، اصطلاحا تاریخ را تاریخ (۱) و علم تاریخ را تاریخ (۲) می‌نامند. 
-
-منظور از تاریخ (۱)، مجموعه رخدادهای فرهنگی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و رویدادهایی است که در گذشته و در زمان و مکان زندگی انسان‌ها و در رابطه با آن‌ها رخ داده‌است. این رویدادها شامل اموری می‌شود از قبیل کردارها و دستاوردهای مادی و معنوی بشر و هرآنچه که گفته، اندیشیده و عمل کرده‌است. تاریخ (۲) معرفتی ناظر به وقایع جزئی و درک پدیده‌های ذکرشده‌است که در ذهن تاریخ‌نگار شکل می‌گیرد و از نوع معرفت درجه یک است. به عبارت دیگر، رویداد (تاریخ)، موقعیتی هستی‌شناختی دارد و تأویل و فهم از رویداد (علم تاریخ) دارای موقعیتی شناخت‌شناختی است. ویلیام هنری والش تاریخ (۲) را بازگو کردن کلیه اعمال گذشته انسان می‌داند، به‌گونه‌ای که نه‌تنها در جریان وقایع قرار می‌گیریم، بلکه علت وقوع آن حوادث را نیز بازمی‌شناسیم. به عبارت دیگر، هدف تاریخ علاوه بر اینکه معرفت به افراد انسان است، آگاهی به روابط اجتماعی او در گذشت روزگار نیز هست. منظور از «اجتماعی» در واقع کل اموری است که در حیات آدمی مؤثر است، نظیر امور اقتصادی، مذهبی، سیاسی، هنری، حقوقی، نظامی و علمی. پژوهشگرانی که درباره تاریخ می‌نویسند، تاریخ‌نگار نامیده می‌شوند. هرچند غالبا این رشته مطالعاتی را در زیرگروهی از علوم انسانی یا علوم اجتماعی قرار داده‌اند، با این حال می‌توان آن را به عنوان پلی بین این دو شاخه تلقی کرد؛ زیرا روش‌های مطالعاتی مختلف آن از هر دو شاخه وام گرفته شده‌اند. تاریخ به عنوان یک رشته مطالعاتی دارای شاخه‌ها و گرایش‌های جانبی زیادی است. 
-
-تاریخ‌نگاران از گذشته کوشیده‌اند تا پرسش‌های تاریخی را با پژوهش در اسناد نوشتاری پاسخ گویند. با این حال پژوهش‌های تاریخی تنها به این منابع محدود نمی‌شوند. به‌طور کلی، منابع دانشورانه تاریخی را می‌توان به سه رده تقسیم کرد: منابع مکتوب، منابع منقول و منابع مادی. تاریخ‌نگاران اغلب از هر سه مورد استفاده می‌کنند. 
-
-نقطه عطف تاریخ یکی از اصطلاحات رایج در جامعه برای اشاره به وقایع مهم و اثرگذار در روند تاریخ و وقایع پیشرو هست. 
-
-واژه‌شناسی
-درباره واژه تاریخ و منشأ آن، گزارش‌های مختلف و گوناگونی وجود دارد. برخی ریشه واژه تاریخ را در زبان فارسی و مفهوم «ماه روز» جستجو کرده‌اند. واژه «ماه روز» در ایران باستان به معنای «تعیین روزی که در آن امری مشهور بین ملت یا دولتی آشکار شده یا آنکه در آن روز واقعه ترسناکی چون زلزله یا طوفان حادث گردیده‌است.» بنابراین آنچه در این مفهوم دارای حضور و نمود بیش‌تری بوده، توجه به رخدادها و حوادث در قالب مکانی و زمانی است. در برخی از گزارش‌ها آمده‌است که چون عمر بن خطاب در تعیین مبدأ محاسبه زمان دچار مشکل شد، به پیشنهاد هرمزان (از موالی ایرانی ساکن در مدینه) از تعریب ترکیب فارسی «ماه روز»، واژه «مورخ» را ساختند و مصدرش را «تاریخ» قرار دادند. در خصوص تعریب و معرب بودن واژه تاریخ باید توجه داشت که کمترین شباهت آوایی و قرابت واکه‌ای یا هم‌آهنگی واکه‌ای، تشابه صرفی یا تکواژی بین «ماه روز» و «تاریخ» وجود ندارد و به همین دلیل، آن را تعرب غریبی می‌دانند. 
-
-ابومنصور جوالیقی ریشه تاریخ را غیر عربی دانسته در حالی که جوهری، آن را از ماده «الإرخ» به معنای «ماده گاو جوان وحشی» و ابن منظور از «أرخ» و «ورخ» (واو بدل از همزه) دانسته‌است. اصمعی هم آورده که قیسیان و تمیمیان هر دو برای تعیین زمان شکل‌هایی از این واژه را به‌کار برده‌اند و این حاکی از آن است که تاریخ واژه‌ای عربی است. 
-
-فرانتس روزنتال احتمال داده که این واژه مأخوذ از «ارخو» اکدی یا «یرخ» عبری به‌معنی ماه یا ماه به واسطه عربی جنوبی یا حبشی باشد. همچنین روزنتال می‌گوید که واژه أرخ در کتیبه‌ای از عربی جنوبی به معنایی نزدیک به «داوری» یا «حکم» و ظاهرا در جایی دیگر مقرون با سال به کار رفته‌است. 
-
-واژه «تاریخ» در زبان‌های اروپایی از مفهوم History با شکل‌های مختلف آن برای تاریخ استفاده می‌شود و ریشه آن از واژه hístōr در زبان یونانی گرفته شده‌است که به معنای نقل وقایع و حوادث گذشته و به عبارت دقیق‌تر، یعنی جستجوی هر آنچه به دانستنش بیرزد. واژه تاریخ (Histories) نزد هرودوت به معنای «مطالعه» یا «بررسی» روزگاران گذشته بوده‌است. 
-
-تعریف
-
-تاریخ مفهومی انتزاعی است که دست‌کم دو معنا از آن استخراج می‌شود: گاه ناظر به وقایع گذشته و گاه معطوف به مطالعه و بررسی وقایع است؛ بنابراین، هم به علم تاریخ و هم به موضوع آن، تاریخ گفته می‌شود. برای تفکیک این دو مقوله، اصطلاحا تاریخ را تاریخ (۱) و علم تاریخ را تاریخ (۲) می‌نامند. 
-
-موضوع علم تاریخ عبارت است از: «مجموعه پدیده‌ها و واقعه‌ها و روابط و فعل و انفعالات و زاد و مرگ حوادث و تکوین طبقات و طلوع و رشد و افول تمدنها و جامعه‌ها و مجموعه همه رویدادها و پدیده‌های ویژه انسان در رابطه‌اش با «طبیعت» و در رابطه‌اش با «دیگری» در زمان «گذشته»، از بی‌نهایت دور تا حال.» 
-
-منظور از تاریخ (۱)، مجموعه حوادث فرهنگی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و رویدادهایی است که در گذشته و در زمان و مکان زندگی انسان‌ها و در رابطه با آن‌ها رخ داده‌است. این رویدادها شامل اموری می‌شود از قبیل کردارها و دستاوردهای مادی و معنوی بشر و هرآنچه که گفته، اندیشیده و عمل کرده‌است. تاریخ (۲) معرفتی ناظر به وقایع جزئی و درک پدیده‌های ذکرشده است که در ذهن تاریخ‌نگار شکل می‌گیرد و از نوع معرفت درجه یک است. به عبارت دیگر، رویداد (تاریخ)، موقعیتی هستی‌شناختی دارد و تأویل و فهم از رویداد (علم تاریخ) دارای موقعیتی شناخت‌شناختی است. ویلیام هنری والش تاریخ (۲) را بازگو کردن کلیه اعمال گذشته انسان می‌داند، به‌گونه‌ای که نه‌تنها در جریان وقایع قرار می‌گیریم، بلکه علت وقوع آن حوادث را نیز بازمی‌شناسیم. به عبارت دیگر، هدف تاریخ علاوه بر اینکه معرفت به افراد انسان است، آگاهی به روابط اجتماعی او در گذشت روزگار را نیز هست. منظور از «اجتماعی» در واقع کل اموری است که در حیات آدمی مؤثر است، نظیر امور اقتصادی، مذهبی، سیاسی، هنری، حقوقی، نظامی و علمی. 
-
-ای. اچ. کار علم تاریخ را علم شناخت و تفسیر گذشته انسان‌ها در پرتو حال می‌داند که بر اساس روش‌ها، گزینش‌ها و تفسیرهای مورخان به دست می‌آید و قابلیت پیش‌بینی کلی ندارد، بلکه مشروط و جزئی و احتمالی است. 
-
-تاریخ‌نگاران در بستر زمان خود و با توجه به ایده‌های غالب و چگونگی تفسیر گذشته، به نوشتن می‌پردازند و گاهی درس‌هایی آموزنده را برای جامعه خودشان می‌نویسند. به‌گفته بندیتو کروچه، «همه تاریخ، تاریخ معاصر است». تاریخ، با پرورش یک «گفتمان واقعی از گذشته» از طریق تولید روایت‌ها و تحلیل رویدادهای گذشته مربوط به نژاد بشر، تسهیل شده‌است. 
-
-همه رویدادهایی که در تعدادی از منابع معتبر ثبت شده‌اند و محفوظ مانده‌اند، شیوه تشکیل گزارش‌های تاریخی را نشان داده‌اند. وظیفه گفتمان تاریخی، شناسایی منابعی است که می‌توانند بیشترین استفاده مفید را برای تولید علت‌های دقیق گذشته بیان کنند. 
-
-رشته تاریخ، گاهی بخشی از علوم انسانی و در پاره‌ای از موارد بخشی از علوم اجتماعی طبقه‌بندی شده‌است. تاریخ همچنین می‌تواند همچون یک پل میان‌رشته‌ای با ترکیبی از روش‌شناسی بین دو زمینه فوق عمل کند. برخی از تاریخ‌نگاران مستقل، از یکی یا دیگر طبقه‌بندی‌ها قویا پشتیبانی می‌کنند. 
-
-به‌طور سنتی، تاریخ‌نگاران گزارش‌های مرتبط به گذشته را ضبط می‌کنند؛ هر دو سنت تاریخ‌نگاری مکتوب و تاریخ‌نگاری شفاهی، سعی در پاسخ به پرسش‌های تاریخی از طریق مطالعه اسناد مکتوب و گزارش‌های شفاهی دارند. برای آغاز، تاریخ‌نگاران از منابع دیگری همچون آثار باستانی، سنگ‌نوشته‌ها و تصاویر استفاده می‌کنند. به‌طور کلی، منابع علمی تاریخی را می‌توان به سه رده تقسیم کرد: منابع مکتوب، منابع منقول و منابع مادی. تاریخ‌نگاران اغلب از هر سه مورد استفاده می‌کنند. اما نوشتن، تاریخ و آنچه از گذشته آمده‌است را جدا می‌کند. 
-
-باستان‌شناسی رشته‌ای علمی است که به‌طور ویژه به بررسی و کاوش محوطه‌های باستانی و اشیاء قدیمی که کشف شده‌اند می‌پردازد و به مطالعه تاریخ کمک می‌کند. اما باستان‌شناسی به‌ندرت می‌تواند به‌تنهایی مورد استفاده قرار گیرد، به این معنا که در این دانش، از منابع روایی و مکتوب تاریخی برای تکمیل آنچه کشف‌شده‌است استفاده می‌شود. البته، باستان‌شناسی متشکل از بازه گوناگونی از روش‌شناسی‌ها و رویکردهاست که هر کدام آن‌ها مستقل از تاریخند؛ این بدان معناست که باستان‌شناسی خلأها و شکاف‌های ناشی از منابع مکتوب را پر نمی‌کند. در واقع، باستان‌شناسی تاریخی شاخه‌ای ویژه از باستان‌شناسی است که بیشتر، نتیجه‌گیری‌های آن با آنچه منابع متنی می‌گویند، متضاد است. 
-
-مناطق جغرافیایی خاص می‌توانند مورد مطالعه تاریخی قرار گیرند، برای نمونه، قاره‌ها، کشورها و شهرها. درک این‌که چرا مکان وقایع تاریخی صورت‌گرفته مهم است، برای انجام این کار، مورخان اغلب به جغرافیا روی می‌آورند. الگوهای آب و هوایی، منابع آب موجود و چشم‌انداز از مکان زندگی، همه، بر روی مردمی که در آنجا زندگی می‌کنند، اثر می‌گذارد. برای نمونه، برای توضیح اینکه چرا مصریان باستان تمدنی موفق را گسترش دادند، مطالعه جغرافیای مصر ضروری است. تمدن مصری در ساحل رود نیل ساخته‌شده بود که طغیان‌های سالانه نیل، خاک حاصلخیزی را به ساحل می‌آورد. خاک غنی می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا محصولات کافی را رشد دهند و به تأمین خوراک مردم شهر بپردازند. این بدان معناست که هرکس مزرعه کشاورزی نداشت، بنابراین دیگر مردم می‌توانستند کارهای دیگری انجام دهند که به رشد و توسعه تمدن کمک می‌کرد. 
-
-تاریخ فرهنگی جایگزین تاریخ اجتماعی شد و در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی به‌صورت شیوه غالب درآمد. این شاخه، به‌طور معمول ترکیبی از رویکردهای انسان‌شناسی و تاریخ است که با نگاهی به زبان، فرهنگ عمومی سنتی و تفسیر فرهنگی از تجریبات تاریخی می‌پردازد. تاریخ فرهنگی، گزارش‌ها و توصیفات روایی از دانش گذشته، رسوم و هنر گروهی از مردمان را مورد بررسی قرار می‌دهد. 
-
-مورخان غالبا به اهمیت نوشته‌های تاریخی اشاره می‌کنند. این تأکید باعث ایجاد اصطلاح پیش از تاریخ شده که به دورانی که هنوز خط ابداع و ایجاد نشده بود، اشاره می‌کند. تقسیم تاریخ به شکل پیش از تاریخ و تاریخی بستگی زیادی به موضوع مورد مطالعه دارد، زیرا خط در نقاط مختلف دنیا در زمان‌های متفاوتی پدید آمده‌است. 
-
-توجه به گذشته انسان به‌طور طبیعی باعث تقسیم زمان به تکه‌های قابل اداره شده‌است. راه‌های زیادی برای تقسیم گذشته وجود دارد که از این میان می‌توان به تقسیم‌های تاریخ‌شماری، فرهنگی و موضوعی اشاره کرد. این سه گونه تقسیم‌بندی انحصاری نیستند و غالبا می‌توان موارد تداخل را بین آن‌ها مشاهده کرد. تمرکز روی مکان، زمان یا موضوعی خاص بین مورخان امری عادی است و باعث تخصص‌گرایی در تاریخ‌نگاری می‌شود. تاریخ برای دیگران، به شکل اصطلاحی کلی به معنای مطالعه هر چیز درباره انسان‌های پیشین درآمده‌است اما به تازگی حتی این محدوده هم توسط رشته‌هایی چون تاریخ بزرگ به چالش کشیده می‌شود، از روزگاران گذشته تاریخ را با هدف‌های عملی یا نظری می‌خواندند، اما امروزه آن را از به دلیل کنجکاوی فکری هم مطالعه می‌کنند. 
-
-به تعریفی دیگر تاریخ، دانش واکاوی پیشامدهای گذشته‌است، علمی که بشر بر مبنای آن این امکان را می‌یابد که بگوید حوادث تاریخی در یک سلسله زمانی رخ داده‌اند. بحث تعریف تاریخ و علم تاریخ در نزد گذشتگان و معاصران ابداعی نیست و در نگاه اجمالی به مفهوم زمان تأکید ویژه‌ای دارد. هر تعریفی که ارائه می‌شود بر منظری است که از آن زاویه مطرح می‌شود. مفهوم تاریخ نیز از مفاهیمی مانند گذشته، طبیعت و هستی متفاوت است. تاریخ مربوط به گذشته‌است ولی فایده تاریخ برای گذشته نیست بلکه برای زمان حال و آینده تأثیر بسیاری دارد. تاریخ بازسازی گذشته بر اساس مدارک و اسناد است و اینکه مدرک و سند چیست و چه چیزی را سند و مدرک تلقی کنیم بحث مهمی در علم تاریخ به‌شمار می‌آید. نظریه‌ای که یک مورخ دارد بایستی به تأیید مورخان برسد و مورخان دیگر نیز با آن نظریه موافقت کنند، اگر مورخان بر نظریه‌ای که مبتنی بر واقعیت‌هایی که از اسناد و مدارک ذکر می‌شود، توافق کنند آن نظریه باعث می‌شود حقایق به واقعیت‌های تاریخی بدل شوند. 
-
-متغیرهای تاریخ
-تاریخ تابعی از متغیرهای گوناگون است که انسان فقط در برخی از آن‌ها نقش دارد. زمین‌شناسی و جغرافیا از متغیرهای اساسی تاریخ هستند. ضرباهنگ زایش و فرسایش کوه‌ها، پیشروی متقابل دریا و خشکی، طغیان و تغییر مسیر رودها، میزان بارش نزولات جوی و سایر عوامل طبیعی، بر تاریخ اثرگذار هستند. عوامل انسانی مانند: جمعیت، مهاجرت، فناوری و حتی نژاد اثر چشمگیری بر روند فرایندهای تاریخی دارند. در شرایط طبیعی تقریبا برابر (مانند: مصر و آمریکای شمالی)، نژادهای بشری، تمدن‌های بسیار متفاوتی ایجاد کرده‌اند. 
-
-تاریخ‌نگاری
-
-تاریخ‌نگاری، به عنوان اصطلاحی خاص، به معنی وصف و ثبت وجوه گوناگون حیات و احوال انسان در عرصه سیاست و اجتماع است. بنا به تعریفی دیگر، تاریخ تاریخ و نمود تاریخ و نشانه‌شناسی است که چگونگی به‌دست آمدن یا انتقال دانش گذشته را در نظر می‌گیرد. 
-
-فلسفه تاریخ
-
-اصطلاح فلسفه تاریخ، در قرن هیجدهم میلادی، توسط ولتر وضع شد. منظور وی از این اصطلاح، چیزی بیش از تاریخ انتقادی و علمی نبود؛ یعنی نوعی از تفکر تاریخی که در آن، مورخ به جای تکرار داستان‌هایی که در کتب کهن می‌یابد، خود به بازسازی آنچه واقع‌شده می‌پردازد. این نام توسط هگل و نویسندگانی دیگر، در پایان قرن هیجدهم به کار رفت، ولی آن‌ها معنای کاملا متفاوتی از این اصطلاح اراده کردند و آن را به معنای تاریخ کلی یا جهانی به کار بردند. سومین کاربرد این اصطلاح را در نوشته‌های برخی از پوزیتیویست‌های قرن نوزدهم می‌یابیم. از نظر آن‌ها وظیفه فلسفه تاریخ، کشف قوانین عامی بود که بر روند رویدادهایی که مورخ به شرح و نقل آن‌ها می‌پردازد، حاکم است. وظایفی که ولتر و هگل بر عهده فلسفه تاریخ می‌نهادند، به وسیله تاریخ نیز قابل انجام بود، ولی پوزیتیویست‌ها تلاش کردند تا از این طریق، تاریخ را نه فلسفه، بلکه علمی تجربی قلمداد کنند. در هر یک از این موارد کاربرد فلسفه تاریخ مفهوم خاصی از فلسفه مد نظر بود. 
-متفکران اروپایی که از طبیعت ناامید شده بودند، به پژوهش درباره تاریخ روی آوردند؛ زیرا تاریخ هرچند آکنده از وقایع فهم ناپذیر و رازهای ناگشودنی می‌نمود، با این حال بیشتر از طبیعت به خواست و آرزوی انسان وابسته دیده می‌شد. 
-
-حتی با پذیرفتن سیر تاریخ بشر در جهت خردمندی بیشتر او درباره پایندگی این پیشرفت تردید وجود دارد. پیشنهاد می‌شود در همین رابطه به کتاب فلسفه تاریخ استاد ویل دورانت، و علی شریعتی رجوع شود. 
-
-به عبارت دیگر فلسفه تاریخ یعنی علم به تحولات و تطورات جامعه‌ها از مرحله‌ای به مرحله دیگر و قوانین حاکم بر این تطورات و تحولات؛ به مفهوم دیگر، علم به «شدن» جامعه‌ها نه «بودن» آنها. 
-
-تاریخ‌نگار
-
-تاریخ‌نگار داده‌ها و اطلاعات مربوط به رویدادهای گذشته را کشف، جمع‌آوری و سازماندهی می‌کنند. 
-در فهرست تاریخ‌نگاران، می‌توان تاریخ‌نگاران را بر اساس دوره‌هایی که درباره آن می‌نوشتند، تقسیم‌بندی کرد. سالنامه‌نویسان و وقایع‌نامه‌نویسان نیز که امروزه تاریخ‌نگار دانسته نمی‌شوند، در این فهرست ذکر شده‌اند. 
-
-شبه‌تاریخ
-
-شبه‌تاریخ به متونی گفته می‌شود که به‌عنوان یک پژوهش تاریخی نوشته‌شده باشد اما به دور از استانداردهای متداول تاریخ‌نگاری نگارش شده باشد و به همین سبب یافته‌های این کتاب، نوشته یا مقاله معمولا قابل اعتنا نیستند. کارهایی که به نتایج جنجالی براساس مدارک بحث‌برانگیز یا ضعیف می‌رسند به عنوان شبه‌تاریخ دسته‌بندی می‌شوند و مورد اعتنا قرار نمی‌گیرد. معمولا بسیاری از این متون در جهت اعتقادات و با اغراضی سیاسی، ملی‌گرایانه یا نظامی نگاشته می‌شوند. 
-
-تاریخ و تجارت
-خواندن تاریخ می‌تواند به ما در تولید پول و درآمدزایی از راه‌های مختلفی کمک کند. اولا، مطالعه تاریخ، بینش‌های ارزشمندی را در مورد سیستم‌های اقتصادی گذشته، روندهای بازار و شیوه‌های تجاری به ما می‌دهد. با درک اینکه چگونه اقتصادها در طول زمان تکامل یافته‌اند، می‌توانیم الگوها را شناسایی کنیم و از موفقیت‌ها و شکست‌های گذشته درس بگیریم. این دانش را می‌توان برای اتخاذ تصمیمات سرمایه‌گذاری آگاهانه، پیش‌بینی روند بازار و توسعه استراتژی‌های تجاری موفق به کار برد. ثانیا، تاریخ به ما کمک می‌کند تا منشأ و توسعه صنایع و فناوریها را درک کنیم. با مطالعه بافت تاریخی صنایع مختلف، می‌توانیم درک عمیق‌تری از تکامل، بازیگران کلیدی و نقاط عطف مهم آن‌ها به دست آوریم. این دانش را می‌توان برای شناسایی صنایع نوظهور یا پیشرفت‌های تکنولوژیکی که پتانسیل ایجاد سود قابل‌توجه را دارند، مورد استفاده قرار داد. برای مثال، مطالعه تاریخچه اینترنت و رشد سریع آن در اواخر قرن بیستم می‌توانست بینش‌های ارزشمندی را برای سرمایه‌گذاران اولیه در شرکت‌های فناوری فراهم کند. ثالثا، تاریخ انبوهی از مطالعات موردی و نمونه‌هایی از کارآفرینان، مبتکران و رهبران تجاری موفق را در اختیار ما قرار می‌دهد. با بررسی استراتژی‌ها، فرآیندهای تصمیم‌گیری و سبک‌های مدیریتی آن‌ها، می‌توانیم درس‌های ارزشمندی را بیاموزیم که می‌توان آن‌ها را در سرمایه‌گذاری‌های خودمان به کار برد. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ اجتماعی
-تاریخ تطبیقی
-تاریخ شفاهی
-تاریخ محلی
-تاریخ نقلی
-تاریخ‌نگاری اسنادی
-تاریخ‌نگاری مارکسیستی
-تاریخ‌نگاری وبری
-تاریخ آینده
-حیث تاریخی
-زباله‌دان تاریخ
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-عقل در تاریخ - هگل - ترجمه حمید عنایت - انتشارات شفیعی - ۱۳۷۹ - تهران. 
-تاریخ‌شناسی، دوره پیش‌دانشگاهی نظام آموزشی ایران
-ویل و آریل دورانت، درس‌های تاریخ، نشر سازمان آموزش انقلاب اسلامی، تهران
-
-پیوند به بیرون
-
-Best history sites. net
-BBC History Site
-Internet History Sourcebooks Project: Collections of public domain and copy-permitted historical texts for educational use. 
-The History Channel Online
-History Channel UK
-
-گفتاوردهایی درباره تاریخ bukharamag. com (فارسی) 
-فلسفه تاریخ چیست؟ دانیل لیتل، ترجمه حمید کوزری (فارسی) 
-مطالعه «تاریخ» و شکل‌گیری امکان «تغییر»؛ مرتضی میرحسینی (فارسی) 
-
-
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-روابط عمومی به روزنامه‌نگاری برند و علم مدیریت چرخه اطلاعات، مابین یک فرد یا سازمان (اعم از بازرگانی و اقتصادی و دولتی یا سازمان مردم‌نهاد)، با عموم گفته می‌شود. 
-
-روابط عمومی مجموعه‌ای اقدامات و فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده‌ی یک سازمان است که هر سازمان برای برقراری ارتباطات مؤثر و هدفمند با گروه‌هایی که با آن در ارتباط‌اند، انجام می‌دهد. 
-
-روابط عمومی، روبه‌رو شدن یک سازمان یا مؤسسه با مخاطبانش را از طریق پرداختن به موضوعات و مطالب و اخباری انجام می‌دهد که به منافع مشترک آن‌ها مربوط است. سخنرانی در کنفرانس‌ها، همکاری با رسانه‌ها و بهره‌وری از آنها، ارتباطات بحران، اشتغال به امور اجتماعی از طریق رسانه‌ها و ارتباط با کارکنان، در زمره وظایف این حرفه است. فعالیت روابط عمومی، چندان مستقیم و ملموس نیست و همین، فرق آن با تبلیغات است. روابط عمومی می‌تواند برای ساختن روابط تفاهم‌آمیز با کارکنان، مشتریان، سرمایه‌گذاران، رأی‌دهندگان و عموم مردم به کار رود. 
-
-تقریبا هر سازمانی که با افکار عمومی سروکار دارد و نیازمند ارائه تصویر روشنی از خود نزد آن است، گونه‌ای از روابط عمومی را به خدمت می‌گیرد. 
-برخی از رشته‌های مرتبط تحت نام ارتباطات شرکتی نظیر روابط رسانه‌ای، روابط سرمایه‌گذاری، ارتباطات داخلی و روابط کار وجود دارند که به فعالیت‌های روابط عمومی ربط دارند. 
-کارکنان روابط عمومی عموما توجه خود را به ساختن مناسباتشان با کسانی معطوف می‌کنند که به همسازی با آن‌ها بینجامد. کارکنان روابط عمومی باید بدانند که چطور به شکلی شفاف بنویسند، صحبت کنند و با تجزیه و تحلیل امور مربوط به سازمان و مؤسسه‌ی خود، به رفع و رجوع مسائل بپردازند. این مهارت‌ها به شدت مورد نیازند، زیرا در رشته‌ی روابط عمومی، ارتباط پیوسته‌ای میان کارکنان و کسانی وجود دارد که در تعیین سمت سیاست‌های همگانی، نقش ایفا می‌کنند. کارکنان روابط عمومی همچنین باید به اندیشه‌ورزی انتقادی بپردازند تا بتوانند به واسطه این مهارت، به حل مشکلات احتمالی مشتریان و موکلان خود اقدام کنند. 
-
-روابط عمومی دارای چندین قلمرو کاری مشخص است و از همه مقبول‌تر، روابط عمومی مالی، روابط عمومی فراورده و روابط عمومی بحران است: 
-روابط عمومی مالی عمدتا اطلاعات گزارشگران تجاری را فراهم می‌کند. 
-روابط عمومی فراورده برای یک فراورده ویژه یا خدمات (به جای استفاده از آگهی بازرگانی) شهرت به دست می‌آورد. 
-روابط عمومی بحران به اتهام‌های ناروا و اطلاعات نادرست پاسخ می‌دهد. 
-
-تفاوت‌های روابط عمومی و تبلیغات
-یکی از بزرگترین تفاوت‌های روابط عمومی و تبلیغات در برنامه‌ریزی است؛ به‌طوری‌که روابط عمومی برای بلندمدت برنامه‌ریزی می‌کند اما تبلیغات، در کوتاه‌ترین زمان ممکن به دنبال نتیجه است و البته این موضوع، ریسک کار را بالا می‌برد. روابط عمومی با صبر و حوصله و اختصاص زمان تفکر بیشتر به مشتری و شرکت، در جهت جلب رضایت هرچه بیشتر مشتری و ارائه‌ی خدمات بهتر، سعی در دائمی کردن مشتریان و مخاطبان شرکت دارد. 
-
-ارئه چهره واقعی و شفاف شرکت به مشتریان از وظایف مهم روابط عمومی است و اگر این درک به وجود آید که مشتریان صاحبان اصلی شرکت هستند و بدون وجود آن‌ها شرکت و سود دهی معنی نخواهد داشت، در می‌یابیم که باید به روابط عمومی حرفه‌ای، به دیده‌ی یک بخش مهم و لازم در هر سازمانی نگریسته شود. 
-
-مدیرعاملان و مدیران رده‌بالا، زمان کافی برای رسیدگی به سیل اطلاعاتی که هر روزه به سازمان‌ها سرازیر می‌شوند را ندارند؛ و البته تمام این اطلاعات نیز به کار آن‌ها نمی‌آید. در این زمینه، دسته‌بندی اطلاعات وارد شده به سازمان‌ها، به‌روزرسانی و شناخت ارتباط آن‌ها با سمت‌های متفاوت مدیران، نه‌تنها به صرفه‌جویی در زمان آن‌ها کمک فراوانی می‌کند بلکه باعث جلوگیری از پراکندگی و سردر گمی واحدهای مختلف سازمان می‌شود. این کاتالیزور تصمیم‌گیری در سازمان تا حد زیادی به مشتریان نیز کمک می‌کند؛ و آن‌ها هم می‌دانند برای مطالبات خود به کجا مراجعه نمایند. 
-
-امروزه مشتری‌مداری نه به عنوان یک شعار که به عنوان یک رکن اصلی در سودآوری و بقای سازمان‌ها و شرکت‌ها به موضوعی حیاتی تبدیل شده‌است و دیگر نمی‌توان با شعار دادن بدون عمل گفت که سازمانی به این امر پرداخته‌است یا سازمان این ادعا را داشته باشد، در حالی که در عمل مشتریان رضایتی از سازمان ندارند. 
-
-بازگوکردن واقعیت‌های سازمان‌ها برای مشتریان و حد این شفاف‌سازی، دغدغه اصلی روابط‌عمومی‌ها است. چرا که آنجا که پای بازگوکردن اسرار سازمان در میان است میان حقوق مشتری و اسرار سازمان باید به بهترین نحو توازن برقرار کرد. 
-
-ساختن چهره‌ای مناسب از سازمان در میان مرد�� و مخاطبان اصلی سازمان یا شرکت و نیز مطرح کردن نام یا برند در بین این همه سازمان و شرکت که روزانه به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود، کاری است که تنها یک روابط عمومی حرفه‌ای و آگاه از عهده آن بر می‌آید. 
-
-روابط عمومی به دنبال سود دو طرفه است و مثل تبلیغات تنها به سود سازمان خود فکر نمی‌کند و در واقع روابط عمومی تلاش دارد تا با ارتباطی هدفمند و مؤثر، ضمن برآوردن نیازهای سازمان خود در جهت شکل‌دهی صحیح به ارتباط مشتریان و سازمانش اقدام کند و از این طریق ارتباط مخاطبان با سازمان را تسهیل کنند. 
-
-منابع
-
-روابط عمومی
-اخلاق تجارت
-ارتباطات
-بازاریابی
-ویکی‌سازی رباتیک
-طراحی ارتباطات
-گردشگری یا توریسم سفر به قصد لذت بردن یا کسب‌وکار است؛ همچنین به معنی تئوری و عمل سیاحت‌گری، تجارت، جذب، اسکان و سرگرمی گردشگران، و تجارت مرتبط به برگزاری تور است. سازمان جهانی گردشگری با توجه به تمامی تعاریف گردشگری که تا قبل از سال ۱۹۹۴ ارائه‌شده بودند در سال ۱۹۹۵ یک تعریف نهایی منتشر کرد: «مجموعه فعالیت‌های فرد یا افرادی که به مکانی غیر از مکان عادی زندگی خود مسافرت و حداقل یک شب و حداکثر یک سال در آنجا اقامت می‌کنند و هدف از مسافرت آنان نیز گذراندن اوقات فراغت است. البته اهدافی نظیر اشتغال و کسب درآمد شامل آن نمی‌شود.» بر این اساس کسانی که شامل این تعریف می‌شوند نیز گردشگر نامیده می‌شوند. گردشگری می‌تواند داخلی (گردشگر در داخل کشور خود مسافرت می‌کند) یا خارجی باشد. 
-
-تعداد روزافزونی از مقصدها در سراسر جهان برای گردشگری گشوده و در آن سرمایه‌گذاری می‌شود. گردشگری از طریق ایجاد شغل و کسب درآمد صادراتی به یک عامل اصلی پیشرفت کشورها و توسعه زیرساختهای آنها تبدیل شده‌است. طی شش دهه گذشته گردشگری یک توسعه و تنوع پیوسته را تجربه کرده و به یکی از بزرگ‌ترین بخش‌های اقتصادی در جهان تبدیل شده‌است. گردشگری با وجود شوک‌های گاه به گاه، تقریبا بدون وقفه به مرور رشد کرده‌است که نشان‌دهنده قدرت و انعطاف‌پذیری این بخش از اقتصاد است. ورود گردشگران بین‌المللی از ۲۵ میلیون نفر در جهان در سال ۱۹۵۰ به ۲۷۸ میلیون نفر در سال ۱۹۸۰، و ۶۷۴ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ و ۱۲۳۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۶ افزایش یافته‌است. به همین ترتیب، دریافت‌های گردشگری بین‌المللی که از طریق مقصدهای جهانی به دست می‌آید از ۲ میلیارد دلار در سال ۱۹۵۰ به ۱۰۴ میلیارد دلار در سال ۱۹۸۰، و ۴۹۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ و ۱۲۲۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ افزایش یافته‌است. به عنوان یک گروه صادراتی در سراسر جهان، جهانگردی پس از مواد شیمیایی و سوخت و بالاتر از محصولات خودرو و مواد غذایی رتبه سوم را دارد. در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، جهانگردی بهترین گروه صادراتی است. 
-
-اغلب گردشگرها بیش از هر چیز به آب و هوا، فرهنگ یا طبیعت مقصد خود اهمیت می‌دهند. ثروتمندان همیشه به جاهای دور سفر کرده‌اند زیرا سفر به مناطق دور هزینه بیشتری صرف می‌کند. گردشگری سازمان‌یافته امروزه یک صنعت بسیار مهم در تمام جهان است. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه tourist برای اولین بار در سال ۱۷۷۲ و واژه tourism برای اولین بار در سال ۱۸۱۱ مورد استفاده قرار گرفت. این واژه از tour گرفته شده‌است، که از turian انگلیسی قدیم گرفته شده‌است، که از واژه torner فرانسوی قدیم گرفته شده‌است، که از tornare لاتین به معنای «گردش بر روی چرخ خراطی» گرفته شده‌است، که خود از یونانی قدیمی tornos (τόρνος) به معنای «چرخ خراطی» گرفته شده‌است. 
-
-تاریخچه
-
-گردشگری در جهان
-
-افراد ثروتمند معمولا به اقصی نقاط جهان سفر می‌کنند تا شاهکارهای هنری را ببینند، زبان‌های جدید بیاموزند، با فرهنگ‌های جدید آشنا شوند یا با غذاهای دیگر کشورها آشنا شوند. 
-
-اصطلاحات «توریسم» و «توریست» اولین بار در سال ۱۹۳۷ توسط جامعه ملل مورد استفاده قرار گرفتند. گردشگری به سفر به خارج از کشور و با مدت زمان بیش از ۲۴ ساعت گفته می‌شود. 
-
-درسال ۱۹۵۰ جهان تنها حدود ۲۵ میلیون توریست را به خود دیده بود اما در سال ۲۰۰۷ این آمار به ۸۲۵ میلیون نفر در سال رسید و در سال ۲۰۱۷ در مجموع ۱ میلیارد ۳۲۳ میلیون نفر توریست برای بازدید از مقاصد تاریخی، طبیعی و گردشی سایر کشورها خاک کشور خود را ترک کردند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ جهان بیش از ۱ ٫ ۸ میلیارد گردشگر داشته باشد که این نشان از چشم‌انداز بسیار روشن این صنعت در جهان دارد. صنعت گردشگری در چهارپنجم کشورهای جهان، یعنی در بیش از ۱۵۰ کشور، یکی از ۵ منبع اصلی کسب ارز خارجی است و در بیش از ۸۰ کشور، رتبه اول را به خود اختصاص می‌دهد. در این میان کشورهای در حال توسعه نیز از مزایای این صنعت بی‌نصیب نمانده‌اند، چنان‌که در اکثریت قاطع کشورهای در حال توسعه به جز برخی کشورها همچون افغانستان، گردشگری یکی از منابع اصلی درآمد و در یک سوم کشورهای فقیر عمده‌ترین منبع درآمد بوده‌است. توسعه صنعت گردشگری برای کشورهای درحال توسعه که با معضلاتی چون نرخ بالای بیکاری، چهره بین‌المللی مخدوش، محدودیت منابع ارزی و اقتصاد تک‌محصولی عمدتا نفتی مواجهند، از اهمیت فراوانی برخوردار است. 
-
-گردشگری در اروپا قبل از قرن بیستم
-تاریخچه گردشگری در اروپا به سفرهای زائران قرون وسطی برمی‌گردد. زائران کلیسای اعظم کانتربوری در انگلستان مسافرت خود را مسافرتی مذهبی دانسته و آن را تجربه‌ای در روز تعطیل خود تلقی می‌کردند. زائران فعالیت‌هایی را آغاز کردند که هنوز هم آن‌ها را می‌توان مشاهده کرد، مثلا سوغاتی آوردن از سفر، بازکردن حساب‌های اعتباری در بانکهای خارجی (که در قرون وسطی شبکه‌های بین‌المللی یهودیان و لمباردها مؤسس آن بودند) و استفاده از اشکال مختلف حمل و نقل (مانند استفاده زائران مقبره سانتیاگو و کومپستلا از کشتی‌های شراب انگلیسی در قرون وسطی که شراب را به بندر ویگو اسپانیا منتقل می‌کردند). هنوز زائران در صنعت گردشگری جایگاه مهمی دارند. البته اشکال سکولار آن نیز شکل گرفته‌اند که می‌توان از بازدید از مقبره جیم موریسون درگورستان پرلاشز نام برد. در طی قرن شانزدهم در انگلستان برگزاری تورهای بزرگ تفریحی کاملا مرسوم بود. پسران نجیب‌زادگان و اشراف را برای کسب تجربه به تورهای دور اروپا اعزام می‌کردند. قرن هیجدهم عصر طلایی تورهای بزرگ بود. 
-
-گردشگری در ایران
-
-با دقت در سفرنامه‌هایی که به جای مانده به این نتیجه می‌رسیم که آنچه از قرن نهم تا قرن چهاردهم میلادی وجود دارد، گردشگری توسط مردمانی است که از منطقه جغرافیایی ایران پیش از دوره اسلامی است به کشورهای خاورمیانه و خاور دور، مانند: ژاپن و اروپا سفر می‌کردند. این گردشگران گزارش سفر خویش را در کتاب‌های جغرافیائی یا در پژوهش‌های تاریخی و عقیدتی ارائه داده‌اند؛ و در این دوران خبری از رفت‌وآمد گردشگران اروپایی و م��دمان غربی نیست؛ و گویا آنان هیچ‌گونه علاقه‌ای به گردشگری نداشته‌اند. گاهی به یک جهانگرد و تاجر یهودی غربی در بلاد شرق برمی‌خوریم. از قرن پانزدهم به بعد، به ویژه در قرن هفدهم می‌بینیم که جریان گردشگری به‌طور دقیق به عکس جریان یافته‌است. جهانگردان مهم را غربیان تشکیل می‌دهند که به سرزمین‌های شرق روی آورده و گزارش‌های گوناگونی از آداب، میراث فرهنگی، شیوه‌های حکومتی، اجناس و محصولات شهرهای اسلامی داده‌اند و خبری از جهانگردان مسلمان نیست یا اگر رحله‌هایی وجود دارد، در محدوده سفر حج و از منطقه‌ای اسلامی به منطقه‌ای دیگر است. 
-
-گردشگران ایرانی
-
-ایرانی‌ها پس از آلمانی‌ها و گرجی‌ها، سومین کشور «صادرکننده گردشگر» به آسیای صغیر شمرده می‌شوند. پس از ترکیه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس قرار دارند که به دلیل نزدیکی و ارزان بودن مسافرت، مورد توجه گردشگران ایرانی قرار می‌گیرند. این کشورهای کم وسعت توانسته‌اند به حدی در صنعت گردشگری موفق شوند که رقم حضور ایرانیان در این کشورها، سالانه بیش از ۷۰۰ هزار نفر، برآورد می‌شود. 
-
-گردشگری در قطب‌های زمین
-نزدیک به دو قرن از تاریخ شروع مسافرت‌های ماجراجویانه گردشگران به قطب‌های شمالی و جنوبی کره زمین می‌گذرد. از سال ۱۸۰۷ میلادی، راهنمایان گردشگری تفریحاتی چون کوه‌نوردی، یخ نوردی، شکار و ماهیگیری، مشاهده شفق قطبی، و تجربه زندگی اسکیمویی را برای گردشگران قطبی پیشنهاد می‌کرده‌اند. توماس کوک یکی از اولین کارآفرینان صنعت توریسم بود که افراد را به قطب شمال دعوت کرد. سفر گردشگران قطبی به قطب جنوب از حدود ۵۰ سال پیش آغاز شده‌است و بنابر آمارهای جهانی، از سال ۲۰۰۰ میلادی تعداد گردشگران قطب جنوب سالانه بین ۸۰۰ تا ۳۷۰۰ نفر بوده‌است. 
-
-گونه‌شناسی گردشگری
-
-گردشگری تاریخی
-
-به نوعی از گردشگری برای بازدید از مناطق باستانی مانند موزه‌ها و سایت موزه گفته می‌شود. 
-
-این‌گونه از گردشگری که گردشگری میراث نیز نامیده می‌شود و به بازدید از موزه‌ها، مکان‌ها و ابنیه تاریخی می‌پردازد، امروزه بخش عمدهای از گردشگری را به خود اختصاص داده‌است. ایران به دلیل دارا بودن هزاران ابنیه باارزش تاریخی در این زمینه می‌تواند بسیار موفق باشد. 
-
-گردشگری تاریخی-فرهنگی
-نوعی از گردشگری است که برای شناخت تمدن، فرهنگ، آداب‌ورسوم و سنت‌های یک گروه، جامعه، شهر یا یک کشور از طریق بازدید بناهای باستانی و معماری دوره‌های مختلف تاریخی، موزه‌ها و شرکت در جشنواره‌های هنری انجام می‌شود (یغفوری و همکاران، ۱۳۹۲). 
-
-گردشگری فرهنگی خواهان آشنایی بافرهنگ مناطق مختلف و کاوش در چشم‌اندازهای فرهنگی جوامع انسانی و درک آن‌هاست. امروزه، آثار باستانی و تاریخی جاذبه‌های فرهنگی از عوامل مهم در جذب گردشگری است. چرا که آثار باستانی و کهن هر جامعه‌ای معرف فرهنگ خاص همان کشور و دارای ویژگی‌ها و ارزش‌های درخور توجه همان مملکت و مرزوبوم است. این آثار دارای ارزش‌های معنوی بسیار زیاد برای آن قوم و جاذبه‌ای برای دیگران است و در نتیجه باعث جلب و جذب دیگران برای بازدید و شناخت آن جاذبه‌ها و آثار می‌شود (ساعی و همکاران، ۱۳۸۹). این نوع جهانگردی برای آشنایی با میراث‌های هنری، فرهنگی، آداب‌ورسوم و بناهای تاریخی با اهداف گوناگون ازجمله آموزشی و پژوهشی صورت می‌گیرد گفته می‌شود (شمس، امینی، ۱۳۸۸). با توجه به این تعاریف بافت‌های تاریخی بستری مناسب جهت برآورده شدن بسیاری از اهداف گردشگری با تأکید بر گردشگری تاریخی_فرهنگی می‌باشند. آشنایی با کالبد، معنا و فعالیت‌های درون بافت‌های تاریخی به‌عنوان کلیتی جامع بوده که هم‌زمان آشنایی با میراث‌های فرهنگی، هنری و تاریخی را میسر می‌سازد. گردشگری فرهنگی نیز، بخش مهمی از تقاضای جهانی گردشگری را تشکیل می‌دهد. طبق آمار سازمان جهانی گردشگری ۳۷ درصد گردشگری بین‌المللی باانگیزه فرهنگی انجام می‌شود و این تقاضا در حال افزایش است. گردشگری فرهنگی یک تجربه‌آموزشی و تفریحی است که هنر را با میراث اجتماعی، طبیعی و تاریخی در هم می‌آمیزد و مردم را درباره جنبه‌های اجرایی، هنری، معماری و تاریخی یک مکان خاص آموزش می‌دهد. بازدیدکننده‌ها به وسیله مردم از ظواهر جامعه میزبان به‌صورت کامل به هیجان درمی‌آیند، این هیجان به وسیله آثار هنری تاریخی، علمی، سبک زندگی یا میراثی است که از طرف جامعه میزبان، منطقه، گروه یا مؤسسات مطرح می‌شود (افخمی، ۱۳۸۶). از نظر فنی گردشگری فرهنگی شامل حرکت انسان برای دیدن جاذبه-های فرهنگی خاص همچون مکان‌های میراث‌های فرهنگی، نشانه‌های زیباشناختی و فرهنگی، هنرها و نمایش‌ها که در خارج از مکان معمولی سکونت قرار دارد می‌شود (پاپلی یزدی، سقایی، ۱۳۸۵). 
-
-گردشگری مجازی
-گردشگری مجازی (e-tourism) مقوله جالبی است که حداکثر دو دهه از پدید آمدن آن می‌گذرد. گردشگری مجازی، حضور در سرزمین دیجیتالی وب و مشاهده داده‌های صوتی، متنی و تصویری از دنیای فیزیکی پیرامون ما است. 
-دور دنیا با یک کلیک، آرزویی بود که امروزه از مرحله واقعیت به حقیقتی غیرقابل انکار مبدل شده‌است. بااستفاده از تور مجازی کاخ موزه‌ها، اماکن باستانی جهان می‌توان به دنیایی اطلاعات متنی و تصویری از نمادهای تاریخ باستان دست یافت. 
-یکی دیگر از مسائلی جهانگردی، راه‌اندازی تورهای مجازی است. این قبیل تورها به کمک تصاویر ویدئویی و عکس‌های سه‌بعدی چشم‌اندازهای زیبایی را از محل سفر نشان می‌دهند تا تمایل افراد برای انجام این مسافرت افزایش یابد که در مطلب معرفی تور مجازی به صورت کامل به آن پرداختیم. مجریان تورهای مجازی معمولا عکس‌های روی اینترنت را بسیار باکیفیت و با تمام جزئیات آن مکان به نمایش می‌گذارند. برای تهیه این قبیل تصاویر عکاس مجبور است که چند عکس را از قسمت‌های مختلف فضای مورد نظر تهیه‌کرده و آن‌ها را به صورت ماهرانه‌ای در کنار یکدیگر قرار دهد که برای کسب اطلاعات دقیق‌تر می‌توانید به مطلب عکاسی پاناروما مراجعه نمایید. 
-تور مجازی عبارت است از ترکیبی از تصاویر، نماهای ۳ بعدی، نماهای سراسرنما (۳۶۰ درجه)، ویدئو، صوت و … که یک فضای حقیقی را مدل‌سازی کرده و به کاربر امکان می‌دهد که در این فضا به صورت مجازی به گشت وگذار بپردازد و از محیط مجازی اطلاعات مورد نظر خود را کسب کنند. 
-
-بوم گردی
-بوم گردی ممکن است به عنوان حرکت افراد از محل زندگی عادی خود به مناطق روستایی برای حداقل مدت بیست و چهار ساعت تا حداکثر شش ماه فقط با هدف اوقات فراغت و تفریح تعریف شود. گردشگری روستایی به کلیه فعالیت‌های گردشگری دریک منطقه روستایی گفته می‌شود. 
-
-کنفرانس بین‌المللی گردشگری روستایی و توسعه منطقه‌ای (ICRTRD ۲۰۲۱) 
-در ۲۱ – ۲۲ ژوئن ۲۰۲۱ (۳۱ خرداد تا ۱ تیر ۱۴۰۰) در ونیز، ایتالیا برگزار خواهد شد. هدف ک��فرانس بین‌المللی گردشگری روستایی و توسعه منطقه‌ای است. 
-
-گردشگری درمانی
-گردشگر درمانی یا گردشگری سلامت، همواره وجود داشته ولی تا قبل از قرن هجدهم اهمیت چندانی برای آن قائل نبودند. در انگلستان این بخش به شهرهای دارای چشمه‌های آب گرم اختصاص داشت و عموما مناطقی که آب‌های معدنی داشتند برای درمان امراض مختلف از بیماری‌های روده‌ای گرفته تا کبدی و برونشیت مورد توجه قرار می‌گرفتند. 
-
-امروزه برخی کشورهای پیشرفته در زمینه بهداشت و درمان، اقدام به توسعه شهرک‌های گردشگری درمانی در کشورهای خود نموده‌اند تا بیمارانی که نیاز به عمل‌های جراحی دارند که هزینه این اقدامات در آن کشورها بسیار بالا بوده یا تحت بیمه‌های درمانی قرار ندارند، تصمیم به درمان خود در کشورهای میزبان گردشگران درمانی نمایند که این کشورها به دلیل حضور بلندمدت بیماران در مراکز درمانی به علت طولانی شدن مدت بهبودی، درآمد قابل توجهی از این طریق کسب می‌کنند. کشور کره جنوبی، با جذب ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۳ (میلادی) از این طریق، در جهان، رکورددار است. 
-
-گردشگری روستایی
-
-گردشگری انواع متعددی دارد که یکی از بخش‌های آن روستا گردی یا گردشگری روستایی است. در این نوع از گردشگری، گردشگران به روستاها سفر می‌کنند و با جاذبه‌های گردشگری، آداب و رسوم، معماری خانه‌ها، صنایع‌دستی و … مختلف هر روستا آشنا می‌شوند. 
-
-از مهم‌ترین قطب‌های گردشگری روستایی می‌توان به روستای گردشگری لرد در استان اردبیل، کندوان در آذربایجان شرقی، ابیانه در نطنز استان اصفهان اشاره کرد. 
-
-گردشگری تفریحی
-سفر تفریحی از ابداعات انگلستان بود و ریشه در عوامل جامعه‌شناختی داشت. بریتانیا نخستین کشور اروپایی بود که انقلاب صنعتی را آغاز نمود و جامعه صنعتی نخستین جامعه‌ای بود که فرصت تفریح را برای تعداد روزافزونی از مردم فراهم می‌آورد. در شروع کار این تفریحات برای طبقه کارگری ممکن نبود بلکه صاحبان ماشین تولید مالکین کارخانجات و تجار و اقتصاد مدارها از این فرصت بهره‌مند بودند. بدین ترتیب طبقه متوسط هم پدید آمد. 
-
-در نامگذاری بسیاری از این مناطق ردپایی از اصل و ریشه بریتانیایی دیده می‌شود؛ مثلا در نیس که اولین مرکز تفریحی ایام تعطیلات در فرانسه بود مراسم ویژه‌ای به نام پرومناد دزانگلی برگزار می‌شود. در بسیاری از دیگر ایام تاریخی قاره اروپا و حتی نامگذاری هتل‌های قصرگونه نیز این قاعده مستثنی نیستند و نام‌هایی چون هتل بریستول، کارلتون و مجستیک جملگی نشان از تأثیرگذاری‌های مشتری‌های انگلیسی دارند. 
-
-گردشگری انتظار
-گردشگری انتظار (Expectation Tourism) نوعی از گردشگری است که در سال ۲۰۱۷ میلادی به روش علمی شناسایی و معرفی شده‌است. البته این نوع گردشگری از سده‌های قبل نیز در نقاط مختلف جهان رواج داشته‌است. در این نوع گردشگری بازدید کنندگآن به نقاط و مکانهایی مسافرت می‌کنند که معتقد هستند ناجی بشریت ارتباطی با آن نقاط داشته یا دارد. این اصطلاح برای اولین بار در مقاله‌ای به همین عنوان در نشریه‌ای در بلژیک معرفی گردیده‌است. 
-
-گردشگری زمستانی
-ورزش‌های زمستانی عمدتا از اختراعات طبقات مرفه بریتانیا هستند که در بدو امر در روستاهای زرمات، والایس و سنت موریتس سوئیس در سال ۱۸۶۴ مطرح و معرفی شده‌اند. 
-
-نخستین تور ورزشی زمستانی برای ایام تعطیل یا تعطیلات زمستانی در سال ۱۹۰۳ عازم آولبودن شد که آن هم در سوئیس بود. 
-ورزش سازماندهی‌شده در بریتانیا پیش از رسیدن به کشورهای دیگر به رونق رسیده بود. واژگان ورزش شاهد این مدعا هستند از جمله: راگبی، فوتبال و بوکس که تماما ریشه انگلیسی دارند حتی تنیس که یک ورزش اصیل فرانسوی است از سوی بریتانیایی‌ها جنبه رسمی پیدا کرد و قانونمند شد و حتی اولین میزبانی رقابت‌های قهرمانی در قرن نوزدهم را عهده‌دار شد (درویمبلی) ورزش‌های زمستانی پاسخ طبیعی به نیاز کلاس خاصی به تفریح در سردترین فصل سال بود. 
-
-برخی معتقدند، مناطقی زیادی در ایران مانند لرستان ظرفیت مناسبی برای توسعه گردشگری زمستانی دارند. 
-
-گردشگری انبوه
-
-مسافرت دسته‌جمعی تا دو شرط تأمین نشود به فعلیت درنمی‌آید. 
-پیشرفت در تکنولوژی که حمل و نقل جمع زیادی را ممکن می‌سازد. بدون این‌که نیاز به فضا و زمان زیادی داشته باشد تا به مراکز تفریحی برسند. 
-عده بیشتری شروع به استفاده از اوقات فراغت نمایند. 
-
-پدر گردشگری گروهی نوین توماس کوک بود که در ۵ ژوئیه ۱۸۴۱ اولین تور بزرگ گروهی را سازماندهی کرد. او یک سفر گروهی ۵۷ نفری با هزینه هر نفر یک شیلینگ را برای کارکنان راه‌آهن ترتیب داد که از لیچستر به لاگ بورو به مسافت ۱۱ مایل را طی نمودند. 
-چیزی نگذشت که عده زیادی به تقلید از وی روی آوردند (مثل انجمن گردشگری پلی‌تکنیک، دین وداوسون و غیره) و در نتیجه این ضعف به سرعت در بریتانیا رشد کرد. در عصر ویکتوریا رشد اصلی در میان طبقه متوسط جامعه بود که در مشاغل خود از مرخصی برخوردار شده بودند و می‌توانستند به سفرهای تفریحی بروند و حتی مدتی در سفر اقامت هم داشته باشند. اقامتگاه آنان نیز توسط سازمان‌های کارفرما تحت عنوان «مسکن اداری» تأمین می‌شد. 
-
-مرخصی‌های با حقوق از دیگر عوامل تأثیرگذار بر توسعه صنعت گردشگری بود: 
-یک و نیم میلیون کارگر در سال (۱۹۲۵) از این امتیاز برخوردار شدند. 
-وتا سال ۱۹۳۹ این جمعیت به ۱۱ میلیون نفر (یعنی ۳۰ درصد جمعیت در خانواده‌ها) رسید. 
-
-گردشگری گروهی بین‌المللی
-سرعت زیاد قطار به معنی قابلیت توسعه صنعت گردشگری در عرصه بین‌المللی بود. می‌توان سفرهای دریایی آسان را هم به آن اضافه کرد. تا سال ۱۹۰۱ تعداد افرادی که از کانال انگلیس به طرف فرانسه یا بلژیک می‌رفتند به نیم میلیون نفر در سال رسید. شرکت‌های کشتیرانی نگران کابین‌های خالی کشتی‌هایشان بودند؛ مثلا شرکت ناوبری پنینسولار و اورینتال استیم دریافت که عمده مسافران آنان به هندوستان و خاور دور در ماه مارس، سوار کشتی می‌شوند. متعاقبا ترتیبی دادند تا مردم ایام تعطیل را با رغبت بیشتری در مسیر دریایی لندن به لیبسون و جیبرالتار بگذرانند. دیگر شرکت‌ها نیز کشتی‌های قدیمی خود را در مسیر گشت‌های تابستانی قرار دادند. 
-
-اما عصر واقعی مسافرت‌های جمعی و گروهی بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم با مسافرت‌های هوایی، رشد بیشتری یافت. در دوران پس از جنگ، بخش عمده هواپیماهای ترابری مثل داگلاس داکوتا که از اعتماد و قابلیت بالایی برخوردار بود با همراهی خلبانان نظامی به کار حمل و نقل مسافر پرداختند؛ و به صورت پروازهای چارتر وارد عمل شدند. متخصصین گردشگری هم برای پروازهای اروپایی مثل پاریس و اوستند از آن‌ها استفاده می‌کردند. 
-ولادیمیر رایتس روش نوینی را برای گردشگری در ۲۰ می‌۱۹۵۰ در شرکت جدید التأسیس افق، یا هورایزن ابداع کرد و طی آن سفر دوهفته‌ای به کالوی را طراحی نمود. سفر با این تور اختصاصی برای هر نفر ۳۲ پوند و ۱۰ سنت بود. مسافران می‌توانستند در چادرهای سفر بخوابند و دو وعده غذا و شراب محلی بخورند. چنین سفری برای مردم جنگ دیده جنگ جهانی دوم بسیار روحیه‌بخش بود. ظرف مدت ۱۰ سال شرکت وی گردشگری گروهی را شروع کرده بود و مقاصد پالما دومایورکا (۱۹۵۲)، لوردس (۱۹۵۳)، کوستا براوا (۱۹۵۴)، آلگیرو (۱۹۵۴)، دمینورکا (۱۹۵۵)، پورتو (۱۹۵۶)، کازابلانکا (۱۹۵۷) و کاستا دلسول (۱۹۵۹) را پوشش می‌داد. 
-
-اما این تورها با خطوط هواپیمایی ارزان و به وسیله پکیج‌های گردشگری بین‌المللی انجام می‌شدند. 
-معرفی سیستم قانونمند خطوط هواپیمایی پس از جنگ نیز از عوامل مؤثر در توسعه صنعت گردشگری بود. موافقت‌نامه‌های دو جانبه سبب تثبیت قیمت بلیت هواپیماها می‌شد و همین امر صندلی‌های خالی هواپیما را به حداقل می‌رسانید. به ویژه این‌که خرید یک‌جای انبوه بلیط‌ها توسط تورهای جمعی متضمن سود اقتصادی این خطوط بود و بدین‌سان اساس تورهای گروهی نوین بنا نهاده شد. 
-این پیشرفت‌ها با افزایش جدی کیفیت استانداردهای زندگی در بریتانیا همراه شدند؛ و در اواخر دهه ۱۹۵۰ بود که هارولد مکمیلان جرأت کرد مدعی شود «هرگز چنین تجربه خوبی نداشته‌اید». 
-همچنین در اواخر این دهه تحول چشمگیر دیگری حادث شد. افت ارزش پزوتا سبب شد که اسپانیا مقصد خوبی برای گردشگران شود. ارزانی نرخ اسکان، گردشگران زیادی را جذب کرد. توریسم گروهی در این ایام به شدت رونق گرفته بود و میدان آن‌ها در پی افزایش فرصت‌های گردشگری و کاهش نرخ‌ها در کشورهای دیگری بودند که استاندارد زندگی در آن‌ها پایین‌تر باشد. اما نقاط فقیر دنیا که در آن ایام شاهد جذب گردشگر بودند با رشد استانداردهای زندگی مواجه شدند و از قبل توریسم سود سرشاری کسب کردند. 
-اسپانیا و جزایر بالریک از مقاصد اصلی توریسم شدند و در دهه ۱۹۸۰ توسعه در آن‌ها به اوج خود رسید. در عین حال متولیان صنعت توریسم در بریتانیا آنگارو را در پرتغال بنا کردند. جستجوی بی‌وقفه برای یافتن مقاصد جدید و ارزانتر سبب شد این صنعت به جزایر یونان، ایتالیا، تونس، مراکش، بخش‌هایی از سواحل ترکیه و اخیرا کراوسی کشیده شود. 
-امروزه برای کارگرانی که در لندن زندگی می‌کنند دسترسی به ونیز به مراتب ساده‌تر از دسترسی به برایتون در ۱۰۰ سال قبل است. این تحولات سبب شد تا از دهه ۱۹۷۰ به بعد سواحل بریتانیا از رونق بیافتند. برخی از این نواحی ساحلی مثل نیوبرایتون کلا از بین رفتند. برخی دیگر هم دوباره خود را احیا کردند و امروزه شاهد سفرهای روزمره و حضور گردشگران در ایام تعطیل آخر هفته هستند. 
-
-سایر گونه‌های گردشگری
-
-بوم گردی (اکوتوریسم): سفری است مسئولانه به جاذبه‌های طبیعی به طوری که حافظ زیست‌بوم بوده، سبب پایداری کیفیت زندگی مردم منطقه شده، شامل آموزش بوده و در آن گردشگر و در فعالیت‌های سودآور اجتماعی-اقتصادی مردم محلی مشارکت داشته باشد. 
-زمین گردشگری (ژئوتوریسم): گردش در طبیعت با تأکید بر طبیعت بی‌جان (زمین‌شناختی). 
-کویرگردی: گردش در مناطق بکر کویری مثل کویرنوردی در کلوتهای شهداد. 
-گردشگری ورزشی: به منظور انجام ورزشی خاص یا شرکت در مسابقات بین‌المللی. 
-گردشگری فضایی: گونه جدیدی در صنعت گردشگری است که فعلا توسط آژانس فضایی روسیه و با اعزام داوطلبان به ایستگاه بین‌المللی فضایی آغاز شده‌است. 
-گردشگ��ی تفریحی: رایج‌ترین نوع گردشگری که برای تفریح و بازدید از کشور مقصد صورت می‌گیرد. 
-گردشگری شهری: مراد از آن گردشگری است که در سطح شهرها انجام می‌گیرد. 
-گردشگری درمانی: برای بهره‌گیری از آب‌های گرم معدنی یا برای بهره‌گیری از امکانات تشخیصی و درمانی مثل درمانگاه‌ها و بیمارستان‌های کشورهای دارای این ظرفیت. 
-گردشگری مذهبی: زیارت و حج و سفرهای دینی مسلمانان و هندویان و غیره. 
-گردشگری بازاری: سفر گردشی به منظور خرید و فروش کالا. 
-گردشگری همایشی: برای شرکت در همایش‌ها و بازدید از مناطق. 
-گردشگری الکترونیک (الکترونیک توریسم): در بر گیرنده اطلاعات و انجام بخش اعظم سفر به صورت مجازی می‌باشد. 
-
-طی چند دهه اخیر اشکال دیگری از گردشگری شهرت بیشتری پیدا کرده‌اند. برای نمونه می‌توان به این اشکال اشاره کرد: 
- «مسافرت ماجراجویی» که در آن از نواحی ناهموار بازدید می‌شود یا ورزش‌های ماجراجویانه مثل کوهنوردی و قدم زدن (پیاده‌روی) انجام می‌گیرد. 
- «مسافرت کشاورزی» مسافرت مبتنی بر صنعت کشاورزی که به پشتیبانی از اقتصاد کشاورزی بومی منطقه انجام می‌شود. 
- «مسافرت نیاشناسی» (که آن را مسافرت نسب‌شناسی) هم می‌گویند و هدف از آن سفر به دیار آبا و اجدادی و زادگاه نیاکان و گاهی آشنا شدن با فامیل است. 
- «مسافرت میزی» و «مسافرت مجازی» که در آن فرد به صورت فیزیکی سفر نمی‌کند بلکه از طریق اینترنت، کتاب‌ها، تلویزیون و غیره به کشف دنیا می‌پردازد. 
- «مسافرت صوتی» شامل تورهای صوتی در حین قدم زدن و سایر اشکال راهنمایی صوتی مثلا در موزه‌ها و نیز کتب سفر شنیداری می‌شود. 
- «مسافرت فرهنگی» شامل گردشگری شهری بازدید از اماکن و شهرهای تاریخی و دیدنی مثل برلین، کاتماندو، لاهور، لیما، بوینس آیرس، لندن، پاریس، دهلی، رم، پراگ، دوبروفنیک، پکن، استانبول، کیوتو، ورشو و مشاهده میراث فرهنگی آنان می‌شود. این گردش می‌تواند حاوی تجربه واقعی و تخصصی فرهنگی هم باشد مثلا در توریسم موزه هنری که در آن افراد از انواع موزه‌ها بازدید می‌کنند یا توریسم اپرا که در آن از کنسرت‌ها و اپراها دیدن می‌شود. 
- «گردشگری تاریک» این نوع از توریسم به منزله سفر به مناطق مرتبط با موضوع مرگ رنج است. اولین تور از این دست سفرهایی بود که به لیک هورست انجام شد تا از محل سقوط کشتی فضایی هیندربرگ در نیوجرسی بازدید به عمل آید. 
- «مسافرت مصیبت» سفر به مناطق مصیبت زده‌است که هدف اصلی نه کمک به مردم بلکه دیدن صحنه‌های جالب است. اگر این بازدیدها مانع عملیات امداد و نجات و کارهای تعمیراتی باشد می‌توان مسئله‌ساز هم بشود. 
- «مسافرت دارو و مواد مخدر» این نوع توریسم به سفرهای خاصی گفته می‌شود که با هدف تهیه دارو اعم از نوع مجاز و غیرمجاز آن انجام می‌گیرند. 
- «مسافرت زیست‌محیطی» در این نوع گردش کمترین اثر سؤ بر محیط‌زیست ایجاد می‌شود مثلا تورهای صحرایی کنیا، گردش در جنگل‌های بارانی بلیز و پیاده‌روی در لاپلاند یا در پارک ملی. 
- «مسافرت تحصیلی» شامل سفر به مراکز تحصیلی یا بازگشت به زندگی جنگلی یا سایر نقاطی می‌شود که در آن‌ها می‌توان انواع کلاس‌ها را تجربه کرد. مثل کلاس‌های آشپزی صنایع‌دستی و غیره. 
- «مسافرت افراطی» شامل سفر به نقاط خطرناک و دارای ریسک بالا. 
- «مسافرت قمار» مثل سفر به شهر آتلانتیک در نیوجرسی، لاس‌وگاس در نوادا، پالم اسپرینگ در کالیفرنیا، ماکائو یا مونته کارلو برای انواع قمار در کازینوها. 
- «گردش در باغ» بازدید از باغ‌های گیاه‌شناسی در مناطق معروف از نظر تاریخ گیاه‌شناسی مثل ورسیلز و تاج‌محل. 
- «مسافرت میراث» بازدید از نواحی تاریخی مثل رم، آتن، کراکو یا مراکز صنعتی مثل کانال‌ها و راه‌آهن‌ها و رزم گاه‌های قدیمی و غیره. 
- «مسافرت سلامت» معمولا برای فرار از شهرها و گریز از استرس یا شاید برای لذت بردن از آفتاب و غیره می‌باشد. اغلب به استراحت گاه‌ها یا «چشمه‌های آب گرم». 
- «مسافرت سرگرمی» گردش به تنهایی یا گروهی برای مشارکت در سرگرمی‌ها، دیدار با دیگران و افرادیکه علایق مشابهی را دنبال می‌کنند یا مایلند تجربه‌ای خاص در مورد یک سرگرمی داشته باشند. مثل تورهای باغی، رادیوی آماتور، یا سیرک‌های رقص می‌دانی. 
- «مسافرت جامع» ویژه کسانی که ناتوانی یا محدودیت‌های کارکردی دارند. در بعضی از مناطق به آن «توریسم همگانی» گفته می‌شود. اساس کار آن‌ها را اصول طراحی و توسعه مقصد جهانی تشکیل می‌دهد. 
- «مسافرت پزشکی» مثل: 
-انجام امور خاص پزشکی که در کشور خاصی غیرقانونی محسوب می‌شود مثل سقط‌جنین و مرسی کیلینگ
-برای مراقبت‌های پیشرفته پزشکی که در کشوری وجود ندارد. 
-در مواردی که اقدامات پزشکی با نوبت‌های طولانی همراه باشد. 
-بهره‌مندی از مراقبت درمانی ارزان یا رایگان
- «مسافرت فرهنگ پاپ» گردشی که در آن افراد از محل خاصی دیدن می‌کنند و عموما در پی دیدن فیلم یا خواندن مطلبی در مورد آن هستند. 
- «مسافرت دائمی» افراد ثروتمند همیشه در سفرهای شغلی و حرفه‌ای هستند و برخی از آن‌ها با هدف گریز از مالیات و اینکه ساکن کشور خاصی محسوب نشوند از این نوع گردش استفاده می‌کنند. 
-گردشگری مذهبی یا زیارت یا «مسافرت زیارتی» زائران اماکن مقدس قدیمی (مثل برخی نقاط زیارتی در رم و سانتیاگو دی کامپوستلا ویژه کاتولیکها)، معابر و عبادتگاه‌های ویژه هندوان و بودائیان، مونت آتوس یا کلیساهای رنگ‌آمیزی شده شمال مولداوی برای ارتودکس‌ها و مراکز مذهبی مانند مساجد، مقبره‌ها و غیره. 
-گردشگری جنسی که به سفر با اهداف جنسی مثلا با قصد برقراری رابطه جنسی به خصوص با زنان روسپی انجام می‌شود. 
-گردشگری زایمان که به سفر با هدف تولد فرزند در کشور مقصد انجام می‌شود. 
- «مسافرت تک نفره» که به سفر یک‌نفره گفته می‌شود. 
- «سفر ورزشی» یکی از راه‌های گذراندن تعطیلات پرداختن به ورزش‌هایی چون اسکی گلف و شیرجه است. سفر برای تماشای رویدادهای ورزشی بین‌المللی مهم مثل جام جهانی فوتبال یا همراهی تورهای The Ashes. 
- «گردشگری فضایی» به گونه جدیدی از گردشگری گفته می‌شود که در طی آن گردشگر سوار بر یک فضاپیما راهی سفر زیرمداری یا سفر مداری می‌شود. سفرهای زیرمداری در حال حاضر هنوز عملیاتی نشده‌است اما سفرهای مداری توسط سازمان فضایی فدرال روسیه به مقصد ایستگاه بین‌المللی فضایی انجام می‌گیرد. هزینه این سفر اکنون ۲۵ میلیون دلار آمریکا است. 
- «سفر بی‌هدف» به سفری گفته می‌شود که در آن فردی سفر را از مقصد سفر مهم‌تر می‌داند و دائما بدون هدف خاصی رهسپار مسافرت می‌شود. 
- «سفر شرابی» بازدید از مناطق تهیه شراب باغ‌های انگور ویژه تولید شراب میخانه‌ها مراکز چشیدن انواع شراب جشنواره شراب و امکان خاصی که با هدف مصرف و خرید شراب فعالیت دارند. 
-
-پیشرفت‌های اخیر
-طی چند دهه اخیر شاهد رشد چشمگیر صنعت گردشگری، به‌ویژه در ا��وپا، بوده‌ایم و سفرهای بین‌المللی برای تعطیلات کوتاه بسیار مرسوم شده‌است. گردشگران از درآمد بیشتر و اوقات فراغت بیشتری برخوردار شده‌اند. همچنین از سطح تحصیلات و ذائقه‌های متنوع بیشتری هم بهره می‌گیرند؛ لذا امروزه بیش از هر زمان دیگری در پی کیفیت برتر هستند و در نتیجه: 
-بازار گردشگری گروهی برای استفاده از آفتاب دریا و شن به شدت تفکیک شده‌است. مردم به صورت‌های کاملا اختصاصی این جذابیت‌ها گرایش نشان می‌دهند مثلا «کلوپ ۳۰ – ۱۸» از هتل‌های آرامتر و مجلل‌تری برخوردار است و افراد بیشتری را جذب می‌کند. 
-مردم از مکان‌های تفریحی اروپایی و بریتانیایی گرفته تا هتل‌های روستایی را برای اقامت‌های تفریحی کوتاه خود انتخاب می‌کردند. 
-مردم برای بازدید از مراکز خاصی که جاذبه و فعالیت‌های خاصی را انجام می‌دهند استقبال می‌کنند. 
-پیشرفت‌های زیرساختارهای تکنولوژی و ترابری (به‌ویژه پس از اختراع جمبوجت) انواع سفرهای ایام تعطیلات را مطرح کرده‌اند. 
-بازار سفرهای گشت و گذاری در ایام تعطیل رونق گرفته‌است. 
-مسافرت‌های طولانی مدت به مقاصد دوردست مثل تایلند یا کنیا مرسوم شده‌اند. 
-پدیده پروازهای ارزان‌قیمت به کمک نسل جدید فرودگاه‌های کوچک محلی به وجود آمده‌است. 
-
-همچنین تغییراتی در سبک زندگی ایجاد شده که تعاریف فعلی توریسم را زیر سؤال برده‌اند. برخی مردم (به‌ویژه افرادی بالای سن ۴۵ سالگی و بازنشستگان) به سراغ توریسم رفته و بعضا تمام سال را با این تورها می‌گذرانند. هفته‌ای چند بار در خارج از منزل غذا می‌خورند، به تئاتر می‌روند، به گشت و گذارهای روزانه می‌پردازند و در سال نیز چند بار مسافرت می‌کنند. بخش اعظم این تغییرات به تنوع خرید منجر شده‌اند. امروزه خرید انواع محصولات گردشگری از طریق اینترنت صورت می‌گیرد. برخی از سایت‌های اینترنتی تخفیف‌های زیادی را برای این محصولات در نظر گرفته‌اند که با هدف جلب مشتری صورت می‌گیرد. البته گاهی در این صنعت اختلالاتی هم بروز می‌کند مثل واقعه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و تهدیدات تروریستی علیه مراکز گردشگری مثل شهرهای اروپایی و بالی. برخی مراکز گردشگری مثل کاستا دل سول، بالیرس و کانکن به دلیل تغییر سلیقه مردم شهرت خود را از دست داده‌اند. چرا که با سایر مراکز تفاوت‌های زیادی دارند. ساخت و ساز و تخریب طبیعت نیز اغلب می‌تواند جلوه‌های زیبایی مناطق مذکور را تغییر داده و کاهش گردشگر را سبب شود. این وضعیت در کاستا براوا در اسپانیا طی دو دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ کاملا مشهود بوده‌است. 
-
-امروزه تنها ۱۱ ٪ منطقه و فضای سبز آن دست‌نخورده باقی‌مانده‌است که این امر باعث ایجاد بحران در جذب گردشگر در این منطقه شده‌است. توریسم پایدار با وقوف مردم نسبت به اثرات چشمگیر این صنعت بر جوامع شهرت بیشتری پیدا می‌کند. توریسم در حال حاضر در کشورهای در حال توسعه روبه رشد نهاده و به‌ویژه در فعالیت‌های اقتصادی آن‌ها اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و از عناصر اصلی درآمد ناخالص ملی محسوب می‌شود. در سالیان اخیر تعطیلات دوم یا همان تعطیلات رسمی در میان قشرها مردم از جمله درآمدزایی بیشتر بسیار مورد توجه قرار گرفته‌است. ترکیبات خاص در بسته‌های (پکیج‌های) گردشگری و مراکز عرضه این خدمات مثل مراکز اسکی که در پایان هفته مورد توجه قرار می‌گیرند یا در ایام تعطیل پایان هفته به پارک ملی یا شهری زیبا می‌روند به ای�� درآمدزایی کمک کرده‌است. در ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ در اثر واقعه سونامی که به علت زمین‌لرزه شدید اقیانوس هند درگرفت و مرز کشورهای آسیایی این اقیانوس و مالدیو را درنوردید هزاران تن ناپدید شدند و بسیاری از گردشگران جان باختند. این واقعه و عملیات پاکسازی این مناطق سبب شد تا در صنعت توریسم در منطقه به شدت آسیب ببیند. 
-اخیرا بعضی از شرکت‌های ایرانی اقدام به ارائه خدمات راهنمایی و پرداخت تورهای گردشی و مکان‌های تفریحی خارجی را در ایران انجام می‌دهند. 
-
-گردشگری پایدار
-سازمان جهانی جهانگردی، گردشگری پایدار را این‌گونه تعریف می‌کند «گردشگری‌ای پایدار است که هم‌زمان با حفظ و افزایش فرصتها برای آینده نیازهای مناطق میزبان و گردشگران حاضر در آن منطقه را فراهم کند. در گردشگری پایدار، منافع جوامع میزبان و حمایت از ذخایر میراث به نفع نسلهای آینده مورد تأکید قرار گرفته‌است و شش اصل به عنوان اصول منشور گردشگری فرهنگی مطرح گردیده که عبارتند از: 
-گردشگری از بهترین ابزار تبادل فرهنگی است. 
-رابطه اماکن میراث و گردشگری رابطه پویاست. 
-برنامه‌ریزی گردشگری و حفاظت از میراث باید به گونهای باشد که گردشگر از سفر خود احساس ارزش، لذت و رضایت کند. 
-جوامع میزبان و اهالی بومی باید در برنامه‌ریزی گردشگری و حفاظت از میراث مشارکت داشته باشند. 
-جامعه میزبان باید از گردشگری بهره‌مند شود. 
-برنامه ترویج گردشگری باید موجب حمایت و ارتقا ویژگیهای میراث طبیعی و فرهنگی گردد. 
-
-درآمد جهان از گردشگری
-طبق آمار سازمان گردشگری ملل متحد UNWTO قاره اروپا در سال ۲۰۱۷ با ۶۷۱ میلیون نفر گردشگر بین‌المللی و درآمد ۴۵۰ میلیارد دلاری رتبه نخست جهان را کسب کرده‌است. قاره آمریکا با ۲۰۷ میلیون نفر گردشگر و درآمد ۳۱۳ میلارد دلاری رتبه دوم، آسیاپاسیفیک با ۳۲۴ میلیون گردشگر و ۳۷۱ میلیارد دلار درآمد رتبه سوم، آفریقا با ۶۳ میلیون گردشگر و ۳۳ میلیارد دلار درآمد رتبه چهارم و خاورمیانه ۵۸ میلیون گردشگر در سال و درآمد ۵۸ میلیارد دلار در رتبه آخر جهان قرار دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-مدیریت هتلداری و جهانگردی
-فهرست پررفت‌وآمدترین فرودگاه‌های جهان بر پایه جابه‌جایی مسافران بین‌المللی
-رتبه‌بندی گردشگری جهان
-گردشگری در تایلند
-
-پیوند به بیرون
-سازمان جهانگردی جهانی
-
-پانویس
-
-اوقات فراغت
-تفریح
-سرگرمی
-سرگرمی‌ها
-سنت‌های فصلی
-صنایع خدماتی
-
-مدیریت هتلداری و جهانگردی
-مسافرت
-نوواژه‌های سده ۱۸ (میلادی) 
-نوواژه‌های دهه ۱۷۷۰ (میلادی)
-ترابری، ترابرد یا حمل‌ونقل به جابجایی یا انتقال انسان، حیوان، اشیاء یا کالا، از جایی به جای دیگر گفته می‌شود. شیوه ترابری می‌تواند زمینی (ریلی یا جاده‌ای)، هوایی، دریایی، کابلی، خط لوله‌ای و فضایی باشد. این رشته را می‌توان به سه بخش زیرساخت، ابزارهای ترابری (وسایل نقلیه)، و بهره‌برداری تقسیم نمود. ترابری، بازرگانی میان انسان‌ها را فراهم می‌کند که در شکل‌گیری تمدن‌ها نقش بنیادین داشته‌است. رشد اقتصادی همواره به ظرفیت سامانه‌های ترابری و معقولیت آن‌ها ارتباط داشته‌است. زیرساخت‌ها و بهره‌برداری از سامانه‌های ترابری بازتاب‌های بسیار در کاربری زمین‌ها داشته و ترابری بزرگ‌ترین بخش مصرف‌کننده انرژی است و همین امر به موضوع ترابری پایدار اهمیت بسیار داده‌است. ترابری و سامانه‌های ترابری در موضوع گردشگری نقشی مهم دارد. 
-
-پیرامون واژه
-واژه ترابری از پیشوند پارسی ترا- به معنی فراسو و آن‌سو، و واژه بری از فعل بردن ساخته شده‌است. پیشوند ترا- از پیشوندهای کهن زبان پارسی است که در پارسی باستان نیز همین‌گونه کاربرد را داشته‌است و هم‌معنی و هم‌ریشه با Trans در انگلیسی است. ترابری از دید واژگانی به معنی بردن به آن‌سوی دیگر است. 
-
-جنبه‌های ترابری
-
-زیرساخت
-
-زیرساخت‌ها، سازه‌های ثابتی هستند که به وسایل نقلیه اجازه تردد می‌دهند. زیرساخت‌ها می‌توانند شامل شبکه‌های حمل و نقل مانند: جاده‌ها، خطوط راه‌آهن، راه‌های هوایی، راه‌های آبی، خطوط لوله حمل مواد، و غیره باشند. 
-
-پایانه‌ها مانند: فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های راه‌آهن، ایستگاه اتوبوس، و بندرها، محل‌هایی هستند که مسافران و محموله‌ها می‌توانند از یک وسیله نقلیه به وسیله نقلیه دیگر انتقال داده شوند. 
-
-تأمین مالی ساخت زیرساخت‌ها می‌تواند از منابع خصوصی یا منابع دولتی انجام گیرد. شرکت‌های ترابری معمولا شرکت‌های انحصار طبیعی هستند و برای استفاده عموم یک ضرورت به حساب می‌آیند. در بسیاری از کشورها، تأمین مالی جاده‌ها، خطوط ریلی و فرودگاه‌ها از طریق سامانه مالیات انجام می‌شود. ساخت پروژه‌های زیرساختی جدید می‌تواند نیاز به بودجه‌های هنگفت داشته باشد که معمولا از طریق قرض‌گیری انجام می‌شود. در نتیجه بسیاری از صاحبان زیرساخت‌ها، برای استفاده از زیرساخت هزینه دریافت می‌کنند، برای مثال در فرودگاه‌ها عوارض فرود و در جاده‌ها عوارض عبور دریافت می‌شود. مستقل از این هزینه‌ها، ممکن است نهادهای مختلف برای خرید خودرو یا وسیله نقلیه، مالیات وضع کنند. معمولا به دلیل پیش‌بینی نادرست میزان مسافران و تخمین بیش از حد آن، سود به‌دست آمده از ساخت زیرساخت کمتر از میزان پیش‌بینی‌شده به‌دست می‌آید. 
-
-وسایل نقلیه
-
-وسایل نقلیه مانند: خودروها، قطارها، و هواپیماها عموما در شبکه‌ها حرکت می‌کنند. 
-
-بهره‌برداری
-بهره‌برداری، دربرگیرنده فعالیت‌هایی است که کنترل سامانه را انجام می‌دهند (مانند چراغ‌های راهنمایی و شیب‌سنج‌ها، خط گردان‌های راه‌آهن، کنترل شدآمد هوایی، و جز اینها)، و همچنین سیاست‌هایی مانند چگونگی اداره امور مالی ترابری (مانند استفاده از عوارض جاده‌ای یا مالیات سوخت در ترابری بزرگراهی). 
-
-در حالت کلی، طراحی شبکه در حوزه مهندسی عمران و برنامه‌ریزی شهری، طراحی وسایل نقلیه در حوزه مهندسی مکانیک و گرایش‌های تخصصی آن، مانند مهندسی دریا و مهندسی هوا-فضا، و بهره‌برداری‌ها نیز معمولا تخصصی شده‌اند؛ هرچند که ممکن است متعلق به پژوهش بهره‌برداری یا مهندسی سامانه‌ها باشند. 
-
-ترابری و ارتباطات
-
-ترابری و ارتباطات جایگزین و مکمل یکدیگرند. با اینکه ممکن است ارتباطات کاملا پیشرفته بتواند جایگزین ترابری شود و شخص به جای دیدن کسی از نزدیک، به او تلگراف، تلفن، دورنگار یا ایمیل بزند، ثابت شده‌است که این شیوه‌های ارتباطی در واقع در کل ارتباط دوطرفه بهتری را ایجاد می‌کنند. پیشرفت در ترابری بدون ارتباطات غیرممکن است. ارتباطات برای سامانه‌های ترابری پیشرفته حیاتی و ضروری است، از خطوط راه‌آهن دارای یک خط که می‌خواهند در هر دو جهت از آنها قطار عبور کند تا کنترل خطوط هوایی که همواره باید از محل هواپیما در آسمان اطلاع داشته باشد؛ بنابراین، مشاهده شده‌است که افزایش و پیشرفت یکی، به توسعه بیشتر دیگری می‌انجامد. برای پیاده‌سازی ارتباطات در ترابری شیوه‌های وسیله نقلیه-به-زیرساخت و وسیله نقلیه-به-وسیله نقلیه وجود دارد. در صورت استاندارد بودن زیرساخت‌های ارتباطی باید مد نظر قرار گیرد. 
-
-ترابری، فعالیت‌ها، و کاربری زمین
-یک رابطه و ارتباط مشهور بین تراکم توسعه و انواع ترابری وجود دارد. تراکم عبارت است از نسبت مساحت فضای ساخته‌شده به مساحت زمین. طبق یک قانون کلی، تراکم‌های یک‌ونیم یا کمتر برای خودروها مناسب هستند، و تراکم‌های شش و بیشتر برای قطارها. محدوده تراکم‌های بین حدود دو تا چهار از قواعد قراردادهای ترابری خصوصی یا همگانی خیلی پیروی نمی‌کنند. بسیاری از شهرها دارای این میزان تراکم بوده و از مشکلات ترافیکی رنج می‌برند. جابجایی سریع شخصی ممکن است این خلاء را پر کند. 
-
-کاربری زمین از فعالیت‌ها پشتیبانی می‌کند. این فعالیت‌ها از لحاظ فضایی از هم فاصله دارند. مردم احتیاج دارند از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر بروند (به عنوان مثال از خانه به محل کار یا خرید، و بازگشت به خانه). 
-
-ترابری یک خواسته برآمده است که وجودش برای فعالیت‌هایی که در انتهای سفرها انجام می‌شوند لازم است. بهره‌گیری بهینه از کاربری زمین فاصله بین فعالیت‌های عادی و روزمره (مانند خانه و خرید آذوقه) را کاهش می‌دهد، و مکان‌های توسعه یافته دارای تراکم بیشتر را نزدیک خطوط ترابری و مراکز فعالیت قرار می‌دهد. کاربری زمین نامناسب باعث تمرکز فعالیت‌ها (مانند مشاغل) در محل به دور از سایر مقصدها (مانند خانه و فروشگاه‌ها) می‌شود. 
-
-راه‌هایی برای صرفه‌جویی در تراکم وجود دارد. بسیاری از زمین‌ها می‌توانند کاربری‌های بهتری از کاربری ترابریی داشته باشند. تسهیلات ترابریی به زمین نیاز دارند و در شهرها سطوح آسفالت و سنگفرش شده (شامل خیابان‌ها و پارکینگ‌ها) به راحتی تا بیش از بیست درصد کل کاربری زمین‌ها را دربرمی‌گیرند. یک سامانه ترابری کارا می‌تواند از هدر رفتن زمین جلوگیری نماید. 
-
-ترابری و صنعت
-نقش بی‌بدیل حمل‌ونقل در توسعه کسب‌وکار و ارتباط بین صنعت حمل‌ونقل با بخش‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی این باور را تقویت می‌کند که حمل‌ونقل از ارکان اصلی اقتصاد و تجارت و عاملی بی‌رقیب در افزایش رفاه اجتماعی است؛ بنابراین صنعت حمل‌ونقل به‌عنوان پیشران توسعه صنعت، از اهمیت بسزایی برخوردار است و حمایت از توسعه این صنعت از مهم‌ترین مباحثی است که در حال حاضر در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی کلان کشور موردتوجه قرار گرفته‌است. 
-
-ترابری؛ انرژی، و محیط‌زیست
-ترابری یکی از بخش‌های عمده و اصلی مصرف‌کننده انرژی است. بیشتر ترابرها از سوخت‌های هیدروکربنی استفاده می‌کنند. اگر این سوخت‌ها ناقص بسوزند، تولید آلودگی می‌کنند. با وجود اینکه وسایل نقلیه در ایالات‌متحده نسبت به گذشته به علت مقررات زیست‌بومی آلودگی کمتری ایجاد می‌کنند، اما در عمل این امر به دلیل افزایش تعداد وسایل نقلیه و میزان استفاده‌ای که از هر یک از آنها می‌شود، بی‌اثر شده‌است. سوخت‌های با آلایندگی کم می‌توانند آلودگی را کاهش دهند. گاز مایع به عنوان یکی از سوخت‌های با آلایندگی کم شناخته شده‌است. میزان آلایندگی هیدروژن از گاز مایع نیز کمتر است. 
-
-یک روش دیگر بالا بردن کارایی وسایل نقلیه‌است، که کاهش آلود��ی و اتلاف را به‌وسیله ایجاد کاهش در مصرف انرژی به همراه دارد. اگر امکان بهره‌گیری از نیروی الکتریسیته در وسایل نقلیه وجود داشته باشد، موتورهای الکتریکی بهترین و کاراترین گزینه هستند. راه دیگر تولید انرژی با استفاده از یاخته‌های سوختی است که کارایی‌شان دو تا پنج برابر موتورهای گرمایشی مرسومی است که در وسایل نقلیه وجود دارند. یک روش ترکیبی و بسیار مؤثر طراحی وسایل ترابری زمینی به شکلی است که مقاومت هوا در مقابل آن‌ها کم شود، زیرا این وسایل ۷۵ درصد از انرژی خود را صرف غلبه بر مقاومت هوا می‌کنند. روش دیگر بازیافت انرژی است که در اثر ترمز از دست می‌رود؛ به‌کارگیری این روش نیازمند یک وسیله نقلیه پیچیده‌تر است. 
-
-سرمایه‌گذاری در ترابری
-توسعه‌یافتگی حمل‌ونقل در زمینه فناوری و کارآمدی و توانمندی آن، بستر توسعه همه‌جانبه را فراهم می‌کند. کارشناسان حوزه‌های اقتصاد و حمل‌ونقل معتقدند موفقیت‌های راهبردی در زمینه توسعه اقتصاد، به‌واسطه ارتقای مهارت‌های حمل‌ونقل و سرمایه‌گذاری در بخش زیربنایی و تجهیزات حمل‌ونقل است؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در صنعت حمل‌ونقل، بار مالی زیادی خواهد داشت، اما برای تسریع در روند توسعه کشور و برطرف کردن موانع حوزه حمل‌ونقل، تقبل هزینه‌های این بخش ازسوی دولت اجتناب‌ناپذیر است. به لحاظ اجتماعی، سرمایه‌گذاری در بخش حمل‌ونقل عمومی موجب بهبود و توسعه این صنعت خواهد شد و تأثیرات بسیاری در افزایش رفاه اجتماعی و توسعه کسب‌وکار خواهد داشت. 
-
-رده‌بندی ترابری
-غیرانسانی: جابجایی با نیروی حیوانات
-هوانوردی
-ترابری کابلی
-ترابری انتقالی
-ترابری با نیروی انسانی
-ترابری پیوندی
-ترابری جاده‌ای موتوری
-ترابری غیرجاده‌ای موتوری
-جابجایی سریع شخصی (شبیه یک سرویس تاکسی خودکار) 
-ترابری لوله‌ای
-ترابری ریلی (راه‌آهن) 
-ترابری دریایی
-ترابری فضایی
-ترابری در دیگر سیاره‌ها
-ترابری‌های پیشنهادشده برای آینده
-
-پانویس
-لغت‌نامه دهخدا: ترابری - از این پیشوند در واژگان نوساخته تراگسیل (transmission)، ترانهش (transposition)، تراکنش (transaction)، ترافرازنده (transcendental)، تراکافت (dialysis)، ترادیس (transform)، ترادمش (transpiration)، ترانما (Transparent) و.. نیز بکار رفته‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-ترابری همگانی
-ترابری جاده‌ای
-آزادراه
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-وزارت راه و ترابری ایران
-نشست تردبو: همایش جهانی رقابت و تصاحب در ترابری مسافری زمینی
-
-
-توزیع تجاری
-خدمات عمومی
-ساخت و تولید
-لجستیک
-مدیریت زنجیره تأمین
-موضوعات مرتبط با ترابری و توزیع
-واژگان مدیریت زنجیره تأمین
-ورزش به همه گونه‌های فعالیت فیزیکی بدن گفته می‌شود که شرکت کنندگان آن می‌توانند به صورت منظم و سازمان‌یافته یا گاه به گاه در آن شرکت کنند و از آن برای بهبود تناسب اندامشان و تعادل روان یا فراهم آوردن سرگرمی و تفریح بهره ببرند. ورزش می‌تواند به صورت رقابتی برگزار شود که در این صورت باید بر پایه رشته قوانینی که مورد توافق همگان است، یک یا چند برنده در آن مشخص گردد که در این‌گونه ورزش‌ها شرکت‌کنندگان باید درجه‌ای از توانمندی‌های مربوط به آن رشته به‌ویژه در رده‌های بالاتر را داشته باشند. ورزش به دو دسته کلی بخش می‌شود: 
-ورزش انفرادی
-ورزش تیمی
-
-هم‌اکنون با در نظر گرفتن ورزش‌های تک نفره، صدها رشته ورزشی وجود دارد. ورزش‌های گروهی می‌تواند افراد را در قالب دو یا چند گروه دسته‌بندی کند و تیم‌ها با هم رقابت کنند. گونه‌هایی از فعالیت‌های غیر فیزیکی وجود دارد که گاهی آن‌ها را به ورزش نسبت می‌دهند و به آنها ورزش فکریگفته می‌شود؛ برای نمونه می‌توان به ورق‌بازی و بازی‌های تخته‌ای و فکری اشاره کرد. 
-
-تعریف
-
-تعریف ورزش به هدف و منظور از انجام آن بستگی دارد: 
-
-برای نمونه رقابت‌های شنا که در برابر هزاران نفر در یک استخر سرپوشیده ویژه مسابقات انجام می‌گیرد یک‌گونه از ورزش به‌شمار می‌رود در حالی که شنا در یک استخر معمولی یا در دریا یک تفریح شمرده می‌شود. رشته‌های فراوانی در ورزش وجود دارند و مردم زمان و هزینه زیادی را چه به عنوان شرکت‌کننده و چه به عنوان تماشاگر صرف ورزش می‌کنند. ورزش و ورزش کردن طی سالیان طولانی از قالب یک تفریح و سرگرمی به قالب یک حرفه و فعالیت درآمده‌است و تعداد بی شماری از ورزشکاران حرفه‌ای در سراسر جهان از طریق ورزش به ثروت رسیده‌اند. این یکی دیگر از ویژگی‌های ورزش به‌شمار می‌آید. امروزه ورزش زنان نیز جایگاه ویژه‌ای در مجامع بین‌المللی پیدا کرده‌است. ولی با این وجود به ورزش بانوان آنگونه که در خور آن باشد توجه نمی‌شود که امید است در آینده‌ای نزدیک حمایت‌های ویژه‌ای از آن به عمل آید. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه ورزش که از دیرباز معنای تمرین و ممارست داشت. هنگام تصویب «قانون ورزش اجباری در مدارس» در ۱۶ شهریور ماه ۱۳۰۶ خورشیدی به‌طور رسمی به معنای امروزی وارد قاموس واژگان دولتی ایران شده‌است. توسعه ورزش‌ها، با توجه به گذشته کامل آن‌ها، مطالب مهمی را درباره دگرگونی‌های اجتماعی و دگرگونی‌های خود ورزش‌ها آشکار می‌نمایند. 
-
-ورزش از نظر لغوی اسم مصدر است. به معنای «ورزیدن» و برزیدن مصدر آن، یعنی کارکردن، عمل کردن، کوشیدن، پیاپی انجام دادن و ریاضت کشیدن است. معادل کلمه ورزش در زبان انگلیسی «sport» است که به هر نوع فعالیت بدنی و بازی که منجر به انجام مسابقه و نمایش مهارت بین دو فرد یا دو گروه شود و ملزم به انجام تمرین‌های مداوم و فراگرفتن مهارت در یک حرکت یا رشته ورزشی باشد گفته می‌شود. 
-
-پیشینه
-
-کشف‌های بسیار نوینی در فرانسه، آفریقا و استرالیا درباره هنر غارنشین‌ها وجود دارد (برای نمونه لاسکائوکس) که مربوط به زمان ماقبل تاریخ است اطلاعات زیادی درباره جشن‌های مذهبی و رفتار انسان‌ها از آن دوران را در دسترس قرار می‌دهد. دانشمندان با کمک تاریخ‌نویسی کربنی دریافته‌اند که پیشینه برخی از این منابع به ۳۰۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. شواهد مستقیم و کافی درباره ورزش از این منابع به دست نیامده‌است اما می‌توان این برداشت را داشت که فعالیت‌هایی در آن دوران وجود داشته که برابر ورزش در زمان ما می‌شده‌است. 
-
-واقعیت‌های هنری و ساختاری وجود دارد که نشان می‌دهد که در ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح چینی‌ها با ورزش و فعالیت‌های شبیه آن سر و کار داشته‌اند. به‌نظر می‌رسد که ورزش ژیمناستیک یکی از ورزش‌های پرطرفدار و عمومی در چین باستان بوده‌است. آثار باقی‌مانده از فرعون‌ها نشان می‌دهد که تعداد زیادی از ورزش‌ها، شامل شنا و ماهیگیری، به‌طور کامل گسترش‌یافته و تکمیل‌شده بود و به‌طور منظمی در چندین هزار سال قبل در مصر باستان انجام می‌شده‌اند. سایر ورزش‌های مصر باستان شامل پرتاب نیزه، پرش ارتفاع و کشتی گرفتن بود. ورزش‌های ایران یا پرشیای باستان مانند هنر نظامی ایرانیان در زمان زرتشتیان ارتباط نزدیکی با مهارت‌های دفاعی و رزمی جنگی داشت. از رشته‌های ورزشی دیگری که در پرشیا رواج داشت از چوگان و شمشیر بازی می‌توان نام برد. در اروپا، علائم باقی‌مانده از ایرلند باستان شمایلی از آماده کردن جنگاوران برای جنگ را نشان می‌دهد که یادآور ورزش هاکی ایرلندی در عصر حاضر است. پیشینه این تصاویر به ۱۳ قرن قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. 
-
-شمار زیادی از رشته‌های ورزشی از قبیل، کشتی، دو، بوکس، پرتاب نیزه، پرتاب دیسک، راندن گاری در زمان یونان باستان وجود داشته‌اند. این فعالیت‌ها ارتباط فرهنگ نظامی و توسعه ورزش در یونان باستان را نشان می‌دهد. از زمانی که یونانی‌ها المپیک را به وجود آوردند، ورزش بخشی از فرهنگ این کشور شده‌است. بازی‌های المپیک در ابتدا هر چهار سال یکبار در المپیا (دهکده کوچکی در پلئوپونس) برگزار می‌شده‌است. از آن روزگار تا زمان حال این ورزش‌ها به‌شکل فزاینده‌ای سازمان یافته‌تر شده‌اند و مقررات ویژه‌ای برای آن‌ها تدوین شده‌است. صنعتی شدن زمان استراحت و تفریح بیشتری برای شهروندان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه فراهم کرده و باعث شده مدت زمان بیشتری برای ورزش صرف کنند. چه به‌عنوان تماشاچی مسابقه‌های هیجان‌انگیز ورزشی و چه به‌عنوان شرکت‌کننده در این‌گونه رقابت‌ها. این گرایش‌ها و تمایل‌ها با کارایی مد یا وسایل ارتباط جمعی گسترده و ارتباطات جهانی وسیع ادامه دارد. حرفه‌ای شدن در یک ورزش یک مورد و امتیاز خاصی شده و به‌علاوه بودن آن‌ها محبوبیت و مردمی بودن ورزش‌ها را افزایش داده‌است، تا آن جا که طرفداران ورزش‌ها شروع به تبلیغ و نمایش ورزشکاران حرفه‌ای از طریق رادیو، تلویزیون و اینترنت کرده‌اند که همه آن‌ها در تمرین‌ها و رقابت‌های ورزشی با ورزش‌های آماتور شرکت و نقش دارند. فوتبال محبوب‌ترین و مردمی‌ترین ورزش در سطح جهان است. 
-
-روحیه ورزشکاری
-تحریک و تحرک بخشیدن به ورزش‌ها اغلب یک حالت و وسیله بیاد ماندنی نمی‌باشد. برای مثال، پیشقدمان دریانوردی و قایق‌رانی اغلب می‌گفتند که اغلب مسابقه قایق‌های باد شونده به معنی تحریک بخشیدن به مهارت‌های یادگیرندگان قایق‌رانی و دریانوردی است. اما با وجود این، اغلب مهارت‌های محرک برای افزایش قابلیت کارایی و عملکرد در موقع رقابت بیشتر از یادگیری باهم ادغام می‌شوند. روحیه ورزشکاری یک روحیه یا حالتی را بیان می‌کند که از آن فعالیت یا رقابت بخاطر خود آن لذت می‌برند. این حالت عاطفی معروف توسط خبرنگار ورزشی Grantland Rice به این صورت معنی می‌شود که مهم نیست که شما برنده یا بازنده شدید بلکه این مهم است که بازی را انجام داده‌اید. و شعار المپیک مدرن که توسط بنیان‌گذار آن پییر د کوبرتن این است. مهم‌ترین چیز این نیست که برنده نشدید اما این است که شما شرکت کردید، نمونه‌هایی از بیان این حالت عاطفی مناسب هستند. بیان می‌شود. 
-
-اما اغلب فشار برای رقابت یا یک تمایل فردی برای احراز کارایی مانند فشار و زور تکنولوژی می‌تواند بر بازی لذت‌بخش و رقابت عادلانه توسط شرکت کنندگان تأثیر بگذارد. 
-
-افراد مسئول برای فعالیت‌های تفریحی اغلب در جستجوی شناخته شدن و کسب احترام در ورزش‌ها هستند که با پیوستن به فدراسیون ورزش‌ها مانند کمیته بین‌المللی المپیک یا با تشکیل هیئت منظم و قانونی اقدام به این کار می‌کنند. در این صورت ورزش‌ها از حالت تفریحی به حالت رسمی عوض می‌شوند: در ارتباط با اعضای جدید اخیر از قبیل دوچرخه سواران کوهنوردان برفی، و کشتی‌گیران هستند بعضی از این فعالیت‌ها جنبه عمومی و همگانی دارند اما شکل‌گیری غیریکسان در فرم‌های مختلف برای مدت زمان طولانی دوام داشته‌است. در حقیقت، مقررات رسمی ورزش‌ها در ارتباط با زندگی مدرن و توسعه فزاینده است. 
-
-روحیه ورزشکاری، تحت هر اسمی مربوط به رفتار رقابت‌کننده در قبل، در طی و بعد از رقابت می‌باشد. نه‌تنها اگر یک ورزشکار برنده شود باید روحیه ورزشکاری خوبی داشته باشد و آن را حفظ کند بلکه اگر او ببازد باید هم‌چنین این روحیه را حفظ کند. برای مثال در فوتبال روحیه ورزشکاری چنان ملاحظه شده‌است که برای معالجه یک ورزشکار زخمی از طرف مقابل توپ را به بیرون از زمین بازی شوت می‌کند که امکان معالجه او را فراهم سازند. به‌طور دوجانبه تیم دیگر انتظار دارد که توپ را در موقع پرتاب به داخل زمین بازی دریافت کند. 
-
-خشونت در ورزش‌ها شامل رد شدن از روی خط رقابت عادلانه و ایجاد خشونت و دعوا است. ورزشکاران، مربیان، طرفداران آن‌ها و والدین بعضی وقتها رفتار خشونت‌آمیز را علیه افراد یا املاک و تأسیسات در نمایش ناراحتی از عادلانه بودن نمایش، احاطه طرف مقابل و عصبانیت یا جشن و سرور در پیش می‌گیرند. 
-
-خوراک
-امروز بیش از هر زمان دیگری ارزش فعالیت‌های بدنی و نقش آن در سلامت شناخته شده‌است. در واقع زندگی ماشینی، فعالیت‌های حرکتی روزمره را کاهش داده و برای جلوگیری از بروز بسیاری از بیماری‌ها ورزش امری ضروری است. گاهی یک ورزشکار فراتر از حفظ سلامتی در رشته‌ای خاص جهت کسب مقام قهرمانی کوشش مستمر می‌نماید که در این شرایط تمامی عوامل در بدن تغییر می‌کنند. قلب، ریه، دستگاه گوارش، هورمون‌ها، سیستم عصبی و به‌خصوص ماهیچه‌ها نیاز به تطابق با وضعیت جدید دارند. در واقع هیچ استرس و فشاری مانند یک ورزش سنگین و طولانی مدت روی بدن تأثیر نمی‌گذارد؛ بنابراین جهت کسب مقام قهرمانی یکی از مسایل مهم، تغذیه ورزشکاران است. ورزشکاران برای ریکاوری بهتر و گرفتن نتیجه بهتر مصرف ویتامین‌های A,B، CD,E، zinc,iron,K، Calcium,chromium کنند. رسیدن ویتامین‌های لازم به بدن باری فعالیت‌های ورزشی بسیار مهم است و با رعایت این امر نتیجه بهتر حاصل می‌شود. 
-
-انرژی
-انرژی مورد نیاز برای یک ورزشکار به عوامل مختلفی مثل خصوصیات فردی ورزشکار (قد، وزن، جثه فرد، جنس، سن و بلوغ)، مدت ورزش، نوع و شدت ورزش و شرایط جغرافیایی محل زندگی فرد و شرایط روحی و روانی فرد بستگی دارد. به‌طور کلی طی فعالیت ورزشی از یک‌طرف میزان متابولیسم پایه (BMR) افزایش می‌یابد و از طرف دیگر فعالیت فرد زیاد می‌شود؛ بنابراین مقدار نیاز انرژی بین ۳ تا ۶ هزار کیلو کالری در روز توصیه می‌شود. برای ورزش‌های سنگین مثل اسکی، ماراتن و ورزش‌های تیمی حداکثر انرژی لازم است که برای این نوع ورزش‌ها توصیه می‌شود ۷۵ – ۷۰ درصد کالری رژیم از منبع کربوهیدرات که قسمت اعظم آن از نوع کمپلکس می‌باشد تأمین گردد. 
-
-در ورزش‌هایی که انرژی زیادی در مدت کوتاه نیاز دارند مثل کشتی و شنای ۵۰ متر، میزان نیاز انرژی بین ۵۰۰ – ۳۰۰۰ کیلو کالری است. کمترین میزان نیاز به انرژی مربوط به فعالیت‌های ورزشی با شدت کم و مدت طولانی یا ورزش‌هایی که با شدت زیاد و مدت کم انجام می‌شود است. ورزش‌هایی مثل پرش طول، پرش ارتفاع، پرتاب دیسک، پرش با نیزه و غیره… به‌طور کلی میزان نیاز انرژی برای زنان ورزشکار ۱۰ درصد کمتر از مردان ورزشکار می‌باشد. در این‌گونه ورزش‌ها بدن نیاز به ریکاوری و مواد معدنی و مغذی لازم را دارد. 
-
-پروتئین
-پروتیین برای رشد و بازسازی، انقباض عضلانی و گاهی تولید انرژی برای ورزشکاران لازم است. اما مصرف زیاد پروتیین بر قدرت عضلانی نمی‌افزاید (فقط حجم عضلات را زیاد می‌کند) و توصیه می‌شود ۱۵ – ۱۲ درصد انرژی مصرفی بایستی از منبع پروتیین تأمین شود. چون نیاز ورزشکاران به انرژی افزایش می‌یابد، بنابراین مقدار پروتیین مورد نیاز برای فعالیت‌های ورزشی حداکثر ۵ / ۱ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز است که در مورد پروتیین مصرفی توصیه می‌شود. 
-
-نسبت پروتیین حیوانی به گیاهی ۶۰ به ۴۰ می‌باشد و نوع پروتیین مصرفی بهتر است از گوشت‌های کم چربی (گوشت سفید مثل مرغ و ماهی) و بیشتر به صورت کبابی یا آب‌پز باشد. سفیده تخم‌مرغ و لبنیات کم چربی نیز از منابع خوب پروتیین هستند. جگر منبع خوبی از پروتیین، آهن، فسفر، ویتامین‌های گروه AوB می‌باشد. اما به دلیل اینکه غنی از اسیدهای نوکلییک، ترکیبات پورین‌دار و کلسترول است، مصرف آن بیش از هفته‌ای یک‌بار توصیه نمی‌شود. باید به این نکته توجه کرد که مصرف زیاد پروتیین باعث ایجاد عوارضی مثل از دست دادن کلسیم، خشکی بدن، ایجاد نقرس، دهیدراتاسیون یا کاهش آب بدن، کنونریس و اختلالات کلیوی می‌شود. 
-
-چربی
-جهت تولید انرژی برای فعالیت‌هایی که مدت زیادی طول می‌کشد سوختن مواد حاوی چربی ضروری است. با طولانی شدن ورزش، اسیدهای چرب آزاد از ذخایر بافت چربی رها می‌شوند و برای مصرف عضلات به عنوان سوخت استفاده می‌شوند. 
-
-عضلات در ۶۰ تا ۹۰ دقیقه ابتدای ورزش از گلوکز و گلیکوژن ذخیره شده‌استفاده می‌کنند و پس از ۹ دقیقه اسیدهای چرب آزاد جهت سوخت مصرف می‌شوند. تحقیقات نشان داده‌است که چربی زیاد در رژیم غذایی باعث کاهش قدرت ورزشکاران می‌شود. در تحقیقی که روی دوچرخه سواران انجام‌گرفته مشاهده‌شده دوچرخه سوارانی که غذای مصرفی آن‌ها غنی از کربوهیدرات پیچیده (نان‌های سبوس‌دار، پاستا و…) و محدود از چربی بوده، تا ۲۴۰ دقیقه دوچرخه‌سواری کرده‌اند. در حالی که در نتیجه خوردن غذای چرب مقاومت آن‌ها کم شده و حداکثر تا ۷۵ دقیقه توانسته‌اند فعالیت دوچرخه‌سواری داشته باشند. به‌طور کلی چربی مصرفی باید کمتر از ۲۵ درصد کالری رژیم باشد که از این مقدار ۱۰ درصد آن به اسیدهای چرب غیر اشباع حاوی چند باند دوگانه (روغن گیاهی مایع) اختصاص داده شود. 
-
-آب
-آب تنها ماده‌ای است که کمبود یا فقدان آن تهدید جدی برای سلامتی است. به‌خصوص در فعالیت‌های ورزشی فقدان آب یا کمبود آب سبب خستگی زودرس ورزشکار می‌شود. نقش آب برای فعالیت قلب و عروق، متابولیسم مواد مغذی، سیستم تنظیمی حرارت بدن و همچنین دفع مواد زاید حاصل از متابولیسم سلولی است. از طرف دیگر انتقال آب از داخل به خارج از سلول و بالعکس متضمن جابجایی یون‌های سدیم، پتاسیم، کلرومنیزم است. هر چند که عرق یک ترکیب هیپوتونیک (رقیق) است و غلظت سدیم، پتاسیم و کلر در عرق کمتر از خون است، ولیکن در فعالیت‌های طولانی مدت تعریق زیاد سبب افزایش غلظت خون و در نتیجه خستگی و عدم توان ورزشی می‌شود. مصرف نوشیدنی‌ها و ترکیب آن در فعالیت‌های ورز��ی به عواملی مثل حرارت محیط، رطوبت محیط، خصوصیات مورفولوژیک و بیوشیمیایی فرد و شدت و مدت ورزش بستگی دارد. توصیه می‌شود که مصرف روزانه آب برای هر نفر بین ۶ تا ۸ لیوان باشد. به‌طورکلی توصیه می‌شود قبل از مسابقات ورزشی حدود ۵۰۰ – ۴۰۰ سی‌سی از نوشیدنی‌های مختلف که حاوی گلوکز است، استفاده شود و گاهی کمی الکترولیت به این نوشیدنی‌ها اضافه شود. 
-
-مواد معدنی
-در حین فعالیت‌های ورزشی نیاز به مصرف بسیاری از مواد معدنی در ورزشکاران افزایش می‌یابد. به عنوان مثال نیاز به کلسیم در ورزشکاران زیادتر می‌شود زیرا کلسیم در افزایش دانسیته استخوانی، از بین رفتن استرس‌های ناشی از ورزش و افزایش توان ورزشی نقش بسزایی ایفا می‌کند. نیاز به منیزیم افزایش می‌یابد زیرا منیزیم در متابولیسم مواد مغذی و تولید انرژی شرکت می‌کند. نیاز به فسفر افزایش می‌یابد به دلیل اینکه فسفر در تنظیم انرژی به صورت ATP، تعادل اسید و باز و در نتیجه افزایش توان ورزشی مؤثر است. 
-
-ویتامین‌ها
-مصرف ویتامین‌ها باید در ورزشکاران جهت افزایش توان ورزشی و کاهش خستگی ناشی از ورزش افزایش یابد. این گروه از مواد مغذی هرچند نقش انرژی‌زایی ندارند و لیکن به صورت کوآنزیم در متابولیسم مواد مغذی شرکت می‌کنند. به عنوان مثال ویتامین‌های B ۲، B ۱، B ۳ همگی برای انرژی‌زایی نقش مهمی دارند. مصرف ویتامین B ۶ باید در بدن سازان بیشتر شود چون این ویتامین نقش مهمی در سنتز پروتیین‌ها بر عهده دارد. کمبود ویتامین B ۱۲ و اسید فولیک در ورزشکاران گیاهخوار که برای چند سال این رژیم را داشته‌اند شایع است و مصرف مکمل برای این گروه توصیه می‌شود. 
-
-فعالان
-هنگامی‌که آپارتاید رویه سیاسی آفریقای جنوبی بود بسیاری از افراد ورزشکار بخاطر خواست وجدان خود در رقابت‌های ورزشی در آنجا حاضر نمی‌شدند. بعضی این رویه را مشارکت مؤثری در فروپاشی و اضمحلال آپارتاید در آن منطقه می‌دانند و بعضی فکر می‌کنند که این کار عمر آن رویه را طولانی کرده و تأثیرهای بدی بجا گذاشته‌است. 
-
-در تاریخ ایرلند ورزش‌های ایرلندی محلی به ناسیونالیسم فرهنگی مربوط شده‌اند. تا نیمه قرن بیستم میلادی یک شخص می‌توانست از شرکت در بازی فوتبال ایرلندی، هاکی یا ورزش‌های دیگری که توسط انجمن ورزشکاران ایرلندی قبول شده بودند به دلیل شرکت در فوتبال یا بازی دیگر حمایت‌شده از طرف بریتانیای کبیر از بازی در تیم‌های محلی محروم شود. تا زمان اخیر GAA به محروم سازی در بازی فوتبال و اتحادیه راچبی در بازی‌های محلی ایرلندی ادامه می‌داد. این محروم سازی هنوز اعمال می‌شود، اما برای بازی فوتبال و راچبی که در پارک کروک بازی می‌شود تا زمانی که جاده لانسداو تعمیر می‌شود، اجازه داده شده‌است. تا زمان اخیر تحت قانون ۲۱ از GAA اعضای نیروهای امنیتی انگلستان و اعضای اعضای خانواده سلطنتی انگلستان از بازی در تیم‌های ایرلندی محروم بودند اما، توافق‌نامه روز جمعه خوب در سال ۱۹۹۸ به واقعه این محروم سازی پایان داد. 
-
-ناسیونالیسم اغلب شواهدی عمومی برای ایجاد خشوند در ورزش‌ها یا در گزارش افرادی است که در تیم‌های ملی رقابت می‌کنند یا نکته پردازان و حضاری که می‌توانند یک مشاهده پارتیزانی نشان دهند می‌باشد. این گرایش‌ها برخلاف اصول بنیادی خود ورزش‌ها است که آن را بخاطر خودش و لذت بردن از شرکت در آن جالب می‌داند، است. 
-
-ورزش‌ها وابستگی‌ها و ارت��اطات بسیاری با هنر دارند. اسکیت روی یخ و تای چی، برای مثال ورزش‌هایی هستند که با نمایش‌های هنری در اساس خود نزدیک می‌باشند. تماشای این فعالیت‌ها با تجربه تماشای رقص باله نزدیک و یکسان است. به‌طور مشابه، فعالیت‌های دیگری هستند که وجوه ورزشی و هنری در عمل و اجرای خود شامل می‌باشند، مانند عملیات هنری، ژیمناستیک هنری، بدن‌سازی، پارکور، یوگا، بوسابول، پرش با اسب و غیره. شاید بهترین مثال گاوبازی تورئو است که در اسپانیا در صفحات هنری روزنامه‌ها گزارش می‌شود. 
-
-این حقیقت که هنر خیلی به ورزش‌ها نزدیک است به‌طوری‌که در بعضی وضعیت‌ها محتملا با طبیعت ورزش‌ها ارتباط دارند. تعریف «ورزش» که در بالا ذکر شده این عقیده را توسعه داده که یک فعالیت که اجرا و عمل می‌شود فقط برای منظورهای عمومی و معمولی نمی‌باشد، برای مثال، اجرای آن‌ها برای احراز موقعیت‌ها نیست، اما اجرای آن‌ها بخاطر خودشان و به روشی که بهتر می‌توانند اجرا شوند، می‌باشد. 
-
-این مورد خیلی مشابه به مشاهده عمومی و همگانی از ارزش‌های تجلیل هنری است که به عنوان بعضی چیزهای گفته‌شده در بالا با ارزش‌های عملکردی جدی از استفاده معمولی از موارد نتیجه می‌شود؛ بنابراین یک تجلیل از ارزش‌های هنری یک اتومبیل خوش‌شانس است که فقط مسیر Aتا B را طی نمی‌کند بلکه ما را از استفاده از آن شاد و خوشحال و آماده می‌کند و روحیه شاد و شادابی می‌بخشد. 
-
-به همان طریق یک قابلیت ورزشی مانند پرش فقط ما را برای استفاده از روش‌های مناسب برای پرش و اجتناب از موانع یا گذشتن از روی رودخانه‌ها خوشحال و راضی نمی‌کند.. آن ما را بخاطر توانایی، مهارت و سبکی که نشان داده می‌شود خوشحال و شاد می‌کند. 
-
-هنر و ورزش احتمالا در زمان یونان باستان هنگامی‌که ژیمناستیک و سالیستنیک با تجلیل و تحسین از خدایان و تقدیر از زیبایی و هنر بدنسازی، شجاعان و کوه‌های آرت که توسط شرکت کنندگان نمایش داده می‌شدند، به‌طور واضحی ارتباط داده شده‌اند. واژه مدرن «هنر» به عنوان مهارت به این مورد آرت در یونان باستان مربوط می‌شود. نزدیکی هنر و ورزش در این زمان‌ها در طبیعت بازی‌های المپیک نشان داده شده‌است، همان‌طور که ما دیده‌ایم، جشن‌هایی از فعالیت‌های ورزشی و هنری، شعر خوانی، مجسمه‌سازی و آرشیتکت می‌باشند. 
-
-فناوری
-فناوری نقش مهمی در ورزش‌ها دارد که به سلامت یک ورزشکار، تکنیک‌های یک ورزشکار یا ویژگی‌های تجهیزاتی که از آن‌ها استفاده می‌کند، مربوط می‌شود. تجهیزات— چون ورزش‌ها به‌طور رقابتی رشد یافته‌اند، احتیاج برای تجهیزات بهتر افزایش یافته‌است. کلوب‌های گلف، راکت‌های بیس‌بال، توپ‌های فوتبال، اسکیت‌های هاکی، و تجهیزات دیگر به‌طور قابل ملاحظه‌ای با اعمال فناوری جدید عوض شده‌اند. 
-
-بهداشت و سلامتی— از چگونگی تغذیه تا معالجه زخمی‌ها، که به اطلاعات در مورد بدن انسان در آن زمان‌ها بستگی داشته، یک حالت و خصوصیات ورزشکار بالقوه افزایش یافته‌است. حالا ورزشکارها قادر هستند که تا سنین بالاتری بازی کنند، به‌سرعت زخم‌های خود را مداوا کنند، و بیشتر و بهتر از ورزشکاران نسل‌های قبلی آموز دستورالعمل‌ها— فناوری پیشرفته فرصت‌های جدیدی برای تحقیق در مورد ورزش‌ها به‌وجود آورده‌است. حالا امکان آنالیز جنبه‌های ورزش‌ها که قبلا خارج از درک و فهم بودند، امکان‌پذیر است. با امکان ضبط حرکات برای ثبت حرکات ورزشکار، یا استفاده از یک کامپیوتر پیشرفته برای نمایش سناریوی مدل فیزیکی، به‌طور فزاینده‌ای توانایی ورزشکاران را در مورد درک آنچه که آن‌ها انجام می‌دهند و چگونه می‌توانند این اعمال خود را بهبود بخشند فراهم شده‌است. 
-
-صنعت ورزش
-
-گونه‌ای از بازارهای اقتصادی است، که در آن افراد، شرکت‌ها، کسب‌وکارها و سازمان‌های درگیر در تولید، تسهیل، ترویج یا سازماندهی بر فعالیت‌های ورزشی متمرکز می‌باشند. محصولات عرضه‌شده به خریداران در این بازار، شامل: کالا، خدمات عملی و علمی که در دوره‌های ورزشی، سمینارها کارگاه‌ها و کنفرانس‌ها، اشخاص، مکان‌ها یا ایده‌هایی می‌باشند، که به‌صورتی با ورزش مرتبط هستند. صنعت ورزش، با فراهم آوردن امکانات پیشرفته و قابل‌دسترس، تجهیزات، کالا، خدمات و حمایت‌های مالی، نقش مهمی در توسعه ورزش دارد. 
-
-بازاریابی ورزشی
-
-شاخه‌ای از بازاریابی است که همزمان بر تبلیغ برنامه‌های ورزشی و تیم‌ها و همچنین تبلیغ کالاها و خدمات دیگر از طریق برنامه‌های ورزشی و تیم‌های ورزشی توجه دارد. در این سرویس عناصری که تبلیغ می‌شوند می‌توانند محصولات فیزیکی یا یک برند باشند. هدف از این نوع بازاریابی به وجود آوردن استراتژی‌هایی است که مشتری از طریق آن‌ها به تبلیغ یک ورزش یا کالایی غیر از ورزش از طریق ورزش بپردازد. بازاریابی ورزشی همچنین برای اینکه مشتری نیازها و خواسته‌های خود را از طریق یک پروسه تبدیل شناسایی کند طراحی شده‌است. این استراتژی‌ها از همان چهار «پی» معروف در بازاریابی عمومی (محصول، قیمت، تبلیغات و محل) پیروی می‌کنند. با در نظر گرفتن این‌که ورزش‌ها یک خدمت محسوب می‌گردند، چهار «پی» دیگر نیز به بازاریابی ورزشی افزوده شده‌اند. این چهار «پی» عبارتند از: برنامه‌ریزی، بسته‌بندی، موقعیت‌یابی و ادراک. این چهار عنصر اضافه‌شده «مخلوط بازاریابی ورزشی» نامیده می‌شوند. 
-
-روان‌شناسی ورزش
-
-روانشناسی ورزش از نظریه‌ها، تکنیک‌های ارزیابی روانشناسی و راهبردهای مداخله‌ای برای کمک به افراد جهت نیل به عملکرد بهتر استفاده می‌کند. 
-
-روان‌شناسی ورزش و تمرین عبارت از مطالعه علمی افراد و رفتارهای آن‌ها در محیط‌های ورزشی و استفاده کاربردی از علوم حاصل‌شده از این مطالعات می‌باشد
-
-روانشناسی ورزش از نظریه‌ها، تکنیک‌های ارزیابی روانشناسی و راهبردهای مداخله‌ای برای کمک به افراد جهت نیل به عملکرد بهتر استفاده می‌کند. به طور ساده روان‌شناسی ورزش و تمرین عبارت از مطالعه علمی افراد و رفتارهای آن‌ها در محیط‌های ورزشی و استفاده کاربردی از علوم حاصل‌شده از این مطالعات می‌باشد. 
-
-روانشناسی ورزش دانشی میان‌رشته‌ای است که به بررسی داده‌های دو دانش حرکت‌شناسی و روان‌شناسی می‌پردازد. این رشته هم‌زمان به بررسی چگونگی تأثیر عوامل روانشناختی بر عملکرد آدمی و همین‌طور چگونگی مشارکت تأثیرات ورزش و تمرین‌های ورزشی بر عوامل روانشناختی و جسمی می‌پردازد. 
-
-اثرات شخصی ورزش
-ورزش در پیشگیری از افسردگی و بالا بردن روحیه عمومی فرد مؤثر است. 
-در میانه انجام فعالیت بدنی، تولید یک ماده شیمیایی از بدن به نام «سروتونین» بیشتر می‌شود. کاهش سرتونین در بدن با افسردگی مرتبط است و داروهای ضد افسردگی نیز در جهت افزایش این ماده در بدن عمل می‌کنند؛ بنابراین در میان افرادی که به‌طور مرتب ورزش می‌کنند، احتمال ابتلا به افسردگی کاهش می‌یابد. 
-
-ورزش باعث آزاد شدن اندورفین می‌شود که به عنوان بالابر خلق و خوی طبیعی شناخته می‌شود ورزش بهترین ابزار در توسعه تاب آوری جسمانی و روانی است از طرفی با ورزش کردن، تولید «اندورفین» و «اپی نفرین» و «سیتوکین‌ها» نیز افزایش می‌یابد و این مواد به‌طور طبیعی باعث بالا بردن سطح هوشیاری و روحیه عمومی فرد شده و احساس انرژی و شادابی بیشتری برای انجام کارهای روزمره زندگی به شخص ورزشکار اعطا می‌کنند. ورزش همچنین باعث ترشح سروتونین می‌شود که خلق و خو را بهبود می‌بخشد و علائم افسردگی را کاهش می‌دهد. 
-ورزش کردن روزانه به افزایش متابولیسم بدن و سطح کارایی فرد ورزشکار اضافه می‌کند و معمولا افراد ورزشکار فعالتر، شادابتر، روحیه مثبت بالا و هوشیارتر نسبت به بقیه افراد می‌باشند. ضمنا کمبود ویتامین د بر کیفیت عملکرد ورزشی به‌ویژه سیستم تنفسی بدن به‌شدت تأثیرگذار می‌باشد که لازم است با انجام آزمایش خون سطح این ویتامین در بدن چک شود. تاب آوری روانی و مفهوم کلی ورزش و تمرینات بدنی؛ لازم و ملزوم یکدیگر هستند ورزش در اشکال مختلف یکی از عوامل مهم در بهبود تاب آوری است تاب آوری در ورزش حرفه‌ای هم جایگاه منحصر به فرد و موثری در پیشبرد اهداف ورزشکار و ضامن قهرمانی وی خواهد بود در ورزش حرفه‌ای به دلایل متعدد ورزشکاران در شرایط پرفشار به سر می‌برند، بنابراین بیشتر از یک فرد عادی در معرض استرس، فشارها و انواع ناملایمات هستند تاب آوری همسفر قهرمانی است تاب آوری ضامن سلامت و متقدم بر موفقیت است. 
-
-اثرات اجتماعی ورزش
-این‌گونه در نظر گرفته‌اند که ورزشکاران کمتر به تنبلی و بیماری‌های گوناگون دچار می‌شوند و افزون بر داشتن اندامی متناسب از روحیه بالا و شادابی نیز برخوردار هستند و این موفقیت، ارتباطات آنان را در زندگی روزمره، چه در خانواده و چه در اجتماع یا محیط کار تضمین می‌کند. کارفرمایان در به‌کارگیری افراد، این معیارهای مهم را در نظر خواهند گرفت؛ بنابراین یک شخص سالم و تندرست، از موقعیت و پیشرفت شغلی بهتری نسبت به افراد چاق و کم‌تحرک برخوردار خواهد بود. همچنین ورزش باعث افزایش اعتماد به نفس هم می‌شود
-
-پیشگیری از بزهکاری
-یک فرد سالم و ورزشکار، ناخودآگاه از سیگار دوری می‌کند، چون در می‌یابد که ورزش به اکسیژن بیشتری نیاز دارد، ولی سیگار یا مواد مخدر به وضوح انرژی وی را کم و او را ضعیف‌تر می‌کند؛ بنابراین خود به خود برای پیشرفت در امور ورزشی خویش و برای انجام تمرینات، از این مواد دوری می‌جوید. 
-
-از سوی دیگر، در یک محیط ورزشی سالم کمتر می‌توان از این‌گونه افراد و آلودگی‌ها اثری یافت و احتمال ابتلای چنین افرادی به آلودگی‌های اجتماعی بسیار پایین است و به دلیل روحیه ورزشی از بسیاری ناهنجاری‌های دیگر اجتماعی، که با خلق و خوی ورزشکاری همخوانی ندارد، پرهیز می‌کنند. 
-
-تقویت عملکرد ذهن
-تعریف ورزش تنها در افزایش فعالیت جسمانی خلاصه نمی‌شود. بسیاری از ورزش‌های امروزی نظیر پینگ‌پنگ، اسکیت، اسکی، بسکتبال، هنرهای رزمی، شنا و… حرفه‌ای هستند و نیاز به یادگیری و حتی مربی مجرب دارند و کار فکری زیادی را نیز می‌طلبند؛ بنابراین ورزش‌های امروزی تنها یک فعالیت جسمی ساده نیستند، بلکه توانایی‌های پیچیده مغز را در کارهای گوناگون از جمله هماهنگی، چالاکی، درست عمل کردن و درست تصمیم گرفتن بهبود می‌بخشد. 
-به‌طور کلی می‌توان گفت ورزش در کلیه اجزای جسم و ذهن بدن و در کلیه مراحل زندگی انسان تأثیر غیرقابل انکار و به سزایی دارد. افراد ورزشکار ذهن فعالتر و خلاقانه‌ای دارند و دیرتر نسبت به بقیه دچار خستگی ذهنی می‌شوند. 
-یکی از ساده‌ترین وبهترین‌ها، طناب زدن سرعتی روزانه به مدت ۱۵ دقیقه هنگام صبح قبل از صبحانه می‌باشد که تأثیر چشمگیری در سلامت جسم و روان دارد. 
-
-در نتیجه ورزش روح بر بدن حاکم می‌شود و مقاومت بدن در برابر فرمان روح کم می‌شود. در چنین شرایطی امیال انسانی کنترل می‌شود. 
-
-اثرات فیزیولوژیکی
-
-دانشی است که به مطالعه واکنش دستگاه‌های بدن به فعالیت منظم بدنی (ورزش) می‌پردازد. در واقع فیزیولوژی ورزش به این مقوله می‌پردازد که با انجام تمرینات ورزشی چه اتفاقی در بدن افتاده و استرس ناشی از ورزش چه تغییری در کارکرد اعضا و دستگاه‌های مختلف بدن ایجاد می‌کند. این رشته در ایالات‌متحده آمریکا جزء مجموعه خدمات درمانی و بهداشتی قرار دارد. فیزیولوژی ورزش به ۴ بخش فراگیر تقسیم می‌شود: آمادگی جسمانی، فیزیولوژی ماهیچه‌ها، فیزیولوژی گردش خون، فیزیولوژی تنفس
-
-بدن انسان برای اینکه بتواند نقش خود را به‌طور مؤثر در زندگی ایفا کند باید از آمادگی جسمانی خوبی برخوردار باشد یعنی به‌طور مداوم انرژی لازم را در اختیار داشته باشد تا بتواند وظایف خود را به نحو احسن انجام دهد. وقتی سخن از آمادگی جسمانی به میان می‌آید مقصود از آن داشتن چنان قلب، رگ‌های خونی و شش‌ها و ماهیچه‌هایی است که بتوانند وظایف خود را به خوبی انجام دهند و با شور و نشاط تمام در فعالیت‌ها و تفریحات سالمی شرکت کنند که افراد عادی و غیرفعال از انجام آن‌ها ناتوانند. عوامل متعددی در آمادگی جسمانی مؤثر است اما چهار عامل بیش از عوامل دیگر در این میان ایفای نقش می‌کنند این عوامل عبارت‌اند از (نیروی ماهیچه، استقامت ماهیچه، انعطاف ماهیچه و استقامت قلبی ریوی) می‌باشد. 
-
-۱۰ ورزش پرهوادار جهان
-۱۰ ورزش پرهوادار جهان طبق آخرین بررسی‌ها طبق لیست زیر اعلام شده‌است: 
-فوتبال
-کریکت
-هاکی
-تنیس
-والیبال
-تنیس روی میز
-بسکتبال
-بیس‌بال
-راگبی
-گلف
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-ورزش‌های رزمی
-ورزش حرفه‌ای
-نرمش هوازی
-رشته‌های ورزشی
-بازی‌های المپیک
-
-پانویس
-
-۱: گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، کتابخانه پهلوی، ج ۱، انتشارات سهیل، ص ۵۹. اشاره‌شده در اینجا. 
-
-وبگاه ماهنامه ورزش خانواده سید جلال عسگری، کارشناس تربیت بدنی و ورزش
-
-وبگاه مجله ورزشی بسامارکت ۱۰ ورزش پرطرفدار جهان کدام هستند؟ 
-
-سایت علم ورزش
-
-پیوند به بیرون
-
-دانشنامه رشد
-
-رشته‌ها بر پایه نوع
-کتاب‌ها درباره ورزش
-گردهمایی‌های اجتماعی
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-ورزش
-ویکی‌سازی رباتیک
-{| class= «infobox» style= «width:۲۵ em؛ font-size:۹۵ ٪؛ text-align: center؛ border-collapse: collapse؛» 
-| style= «font-size:۱۱۰ ٪» | بازی‌های المپیک''
-|-
-|
-|-
-|نماد المپیک «اقیانوسیه «آبی🔵»، آسیا «زرد🟡»، آفریقا «سیاه⚫»، اروپا «سبز🟢» و آمریکا «قرمز🔴»» 
-|} بازی‌های المپیک یا المپیاد ورزشی به جشنواره ورزشی‌ای گفته می‌شود که به عقیده باستان‌شناسان و تاریخ‌نویسان در یونان باستان به انجام می‌رسیده، در دوره باستان جشن‌هاازاینکه در ابتدا جنبه مذهبی داشته و برای ادای احترام به زئوس «پادشاه خدایان یونان» در صحن مربوط به او در المپیا برگزار می‌شد. در یونان باستان شرکت کنندگان متشکل از مردانی که ثروت و وقت کافی داشتند که به تمرین ورزشی بپردازند بودند، در حال حاضر ایالات‌متحده آمریکا با به دست آوردن ۲۶۵۹ مدال در مجموع پرافتخارترین تیم بازی‌های المپیک است. 
-
-تاریخچه و پیدایش بازی‌های المپیک
-دوران باستان
-
-بازی‌های المپیک: در ابتدا یک جشن مذهبی بود که برای ادای احترام به زئوس «پادشاه خدایان یونان» در صحن مربوط به او برگزار می‌شد. این مسابقات هر چهار سال یک‌بار و از سال ۷۷۶ قبل از میلاد در المپیا که محل صحن زئوس بود برگزار می‌شد. 
-
-افسانه‌های زیادی پیرامون پیدایش مسابقات المپیک به وجود آمده‌است: بر اساس یک داستان، هرکول «که در اساطیر یونانی نیم خدا بود» آن را جهت تجلیل از فتوحات بی نظیرش به وجود آورد. بر اساس افسانه‌های دیگر زئوس و کرونوس، دو خدای یونان باستان، با یکدیگر بر سر فرمانروایی المپیا به جدال برخاستند که نهایتا زئوس به پیروزی نائل آمد. بر اساس این داستان مسابقات المپیک یادبود این پیروزی می‌باشد. 
-
-در دوران باستان تنها مردان یونانی که آزاد «و نه برده» متولد شده بودند می‌توانستند در مسابقات در جشن مذهبی زئوس شرکت کنند. زنانی که مجرد بودند در تاریخ دیگری به احترام هرا همسر زئوس و مادر هرکول، به مسابقه می‌پرداختند. زن‌های ازدواج‌کرده حق شرکت در مسابقات را نداشته و در صورت مخالفت باید بهای آن را با جانشان می‌پرداختند. Thomas R. Martin, Ancient Greece, Yale University Press, p.۴۶ مسابقات المپیک در بین یونانی‌ها از اهمیت زیادی برخوردار بود چنان‌که مورخان یونانی در دوران باستان، از آن به عنوان یک واحد برای اندازه‌گیری زمان استفاده می‌کردند. یک «المپیاد» بیانگر چهار سال می‌بود. 
-
-مسابقات در ابتدا تنها شامل مسابقه «دوندگی» بود، ولی بعدها کشتی، بوکس و پرش به آن اضافه شد. شرکت کنندگان متشکل از افرادی بودند که ثروت و وقت کافی داشتند که به تمرین ورزشی بپردازند. 
-
-افراد در این مسابقات به صورت شخصی شرکت می‌کردند و نه به عنوان نمایندگان از شهر یا ناحیه‌ای خاص. تمرکز اصلی این مسابقات بر روی ویژگی‌های مردانه مانند قدرت و ورزیدگی که فرهنگ یونانی آن زمان آن را ارج می‌نهاد پایه‌گذاری شده بود. 
-
-بر خلاف سنت جاری در ناحیه مدیترانه که بر پوشیدگی تأکید داشت شرکت کنندگان برهنه در مسابقات شرکت می‌کردند «واژه «ژیمناستیک» به عنوان مثال از واژه یونانی به معنی «برهنه» می‌آید» 
-
-مورخان نظریات متفاوتی جهت توضیح این موضوع ارائه کرده‌اند. آن‌ها می‌گویند حضور برهنه در بین عموم مردم بدون اینکه شخص تحریک جنسی بشود نشانگر کنترل شخص بر خودش است یا لخت بودن بخشی از مراسم مذهبی بود که بر مفهوم گذرا بودن تأکید می‌کرد یا عقیده به اینکه برهنگی قدرت جادویی به آن‌ها در مقابل صدمات می‌داد یا اینکه برهنگی لباس مخصوص افراد از طبقه بالا بود یا غیره. 
-
-چیزی که به هر حال مشخص است این است که یونانی‌ها برهنگی را خجالت‌آور نمی‌دانستند. 
-
-در زیر و روی تاریخ یونان و آثار کشف‌شده به سال ۷۶۶ پیش از میلاد مسیح برخورد می‌کنیم که «تیمائوس» نخستین مورخ یونانی در نوشته‌های خود از مردی بنام «کره ابوس» یاد کرده‌است که در راه رفتن از همه سریعتر بوده‌است. 
-
-این جشن‌ها بیشتر از آن جهت که عاملی بود برای ورزیده شدن و آماده کردن جوانان برای مقابل�� با هر نوع تجاوز به خاک یونان رونق گرفت. 
-
-رشته‌های ورزشی برگزار شده در ادوار مختلف این مسابقات شامل ماده‌های مختلف مسابقات دو، پرش، پرتاب دیسک، پنجگانه باستانی، مشت‌زنی، کشتی، پانکریشن، اسب‌دوانی و ارابه رانی می‌شد. 
-
-نوباوگان، جوانان و پهلوانان جداگانه به مبارزه می‌پرداختند. در حاشیه المپیک مسابقه‌های شعر و شاعری، سخن‌وری و موسیقی هم برگزار می‌گردید. جشن‌های «المپیا» ادامه داشت تا سال ۳۹۴ که امپراتور روم آن را تعطیل کرد. این تعطیلی طولانی سبب ویرانی «المپیا» و نیایشگاه «زئوس»، نماد قدرت و پهلوانی، گردید. 
-
-احیا مجدد در دوران مدرن
-یک باستان‌شناس آلمانی به نام «کورتیوس» در دل تپه‌های خاموش «المپیا» به کاوش پرداخت، و آثار شگفتی را کشف کرد. فکر احیای این بازی‌ها قوت گرفت و دانشمندی بنام «پیر بارون دوکوبرتن» فرانسوی به کمک دوستان خود در سال ۱۸۸۹ در پاریس همایشی تشکیل داد و اساس بازی‌های جدید المپیک را پی نهاد. 
-
-بازی‌های المپیک با الهام از این نام و این دورهای قهرمانی به وجود آمد. رسما از سال ۱۸۹۶ بود که درآتن انجام گرفت و پس از آن هر چهارسال یک‌بار در نقاط مختلف جهان انجام گرفته‌است؛ و فقط سه دوره به دلیل جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم انجام نپذیرفت. 
-
-رشد
-شمار شرکت کنندگان در المپیک از ۲۴۵ شرکت‌کننده از ۱۵ کشور جهان در سال ۱۸۹۶، به حدودا ۱۱ ٬ ۱۰۰ ورزشکار از ۲۰۲ کشور جهان در المپیک تابستانی ۲۰۰۴ در آتن رسید. شمار شرکت کنندگان در المپیک زمستانی بسیار کمتر از شرکت کنندگان در المپیک تابستانی است؛ در المپیک زمستانی ۲۰۰۲ در سالت لیک سیتی، ۲ ٬ ۴۰۰ ورزشکار از ۷۷ کشور جهان در ۷۸ رویداد ورزشی با یکدیگر به رقابت پرداختند. 
-
-المپیک یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای رسانه‌ای است. در المپیک سیدنی ۲۰۰۰ بیش از ۱۶ ٬ ۰۰۰ گزارشگر و روزنامه‌نگار حضور داشتند و حدود ۸ / ۳ میلیارد بیننده از طریق تلویزیون بازی‌ها را مشاهده کردند. رشد المپیک یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که المپیک در حال حاضر با آن مواجه‌است. گرچه در دهه ۱۹۸۰، ورود ورزشکاران حرفه‌ای و کمک مالی توسط شرکت‌های بزرگ بین‌المللی مشکلات مالی را برطرف کرد، اما شمار زیاد ورزشکاران، خبرنگاران و تماشاچیان شهرهای میزبان را در مورد سازماندهی المپیک با مشکل مواجه می‌کند. 
-
-عضویت
-در حال حاضر ۲۰۳ کشور در رقابت‌های المپیک شرکت می‌کنند. این رقم از ۱۹۳ کشوری که سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته بیشتر است. کمیته بین‌المللی المپیک بر خلاف دیگر سازمان‌های بین‌المللی به کشورهایی که دارای استقلال سیاسی نیستند نیز اجازه شرکت در رقابت‌های المپیک را می‌دهد. در نتیجه، بسیاری از مستعمرات و کشورهای غیر مستقل اجازه دارند تا تیم‌ها و ورزشکاران خاص خود را روانه مسابقات المپیک کنند حتی اگر این ورزشکاران دارای شهروندی یک کشور دیگر عضو کمیته المپیک باشند. سرزمین‌هایی همچون پورتوریکو، برمودا، و هنگ‌کنگ، نمونه‌های بارز این مسئله هستند، و تمامی آن‌ها گرچه قانونا بخشی از یک کشور دیگر هستند اما به صورت کشورهایی مستقل در این رقابت‌ها شرکت می‌کنند. همچنین، از سال ۱۹۸۰، تایوان تحت عنوان «چین تایپه»، و تحت پرچمی که کمیته بین‌المللی المپیک طراحی کرده در این رقابت‌ها شرکت می‌کند. پیش از این سال جمهوری خلق چین به بهانه آنکه تایوان تحت عنوان «جمهوری چین» در این رقابت‌ه�� شرکت می‌کرد از شرکت در این رقابت‌ها امتناع می‌کرد. کمیته بین‌المللی المپیک در ۹ فوریه، ۲۰۰۶، جمهوری جزایر مارشال را به رسمیت شناخت و این سرزمین نیز می‌تواند در المپیک ۲۰۰۸ پکن شرکت کند. 
-
-مشکل‌های المپیک
-جنگ
-به رغم آنچه که کوبرتین امید آن را داشت، المپیک نتوانست مانع از وقوع جنگ شود در حقیقت، به خاطر جنگ سه المپیاد بدون برگزاری مسابقات المپیک سپری شد؛ المپیک ۱۹۱۶ به خاطر جنگ جهانی اول برگزار نشد، و رقابت‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۴۴ نیز به دلیل جنگ جهانی دوم برگزار نشد. همچنین، کشورهای پیروز جنگ جهانی اول مانع از حضور کشورهای مغلوب در المپیک ۱۹۲۰ شدند. 
-
-کشتار مونیخ
-در حین برگزاری بازی‌های المپیک تابستانی ۱۹۷۲ در مونیخ «آلمان غربی»، ۱۱ عضو تیم المپیک اسرائیل توسط گروهی از شبه نظامیان انتقام‌جوی فلسطینی تحت عنوان سازمان سپتامبر سیاه، گروگان گرفته شدند. طی یک حمله آزادسازی نافرجام توسط پلیس آلمان غربی ۹ نفر از ورزشکاران اسرائیل، یک پلیس و ۵ نفر از گروگان‌گیران توسط گلوله‌های پلیس آلمان غربی کشته شدند. از آن واقعه آزادسازی نافرجام، اکنون به نام کشتار مونیخ یاد می‌شود. 
-
-تروریسم
-در زمان بازی‌های المپیک تابستانی سال ۱۹۹۶ در آتلانتا، جورجیا، ایالات‌متحده، انفجار بمبی در المپیک پارک سنتنیال باعث کشته شدن ۲ نفر و زخمی شدن بیش از صد نفر شد. گفته می‌شود بمب‌گذار اریک رودلف بوده‌است که اکنون در سوپرمکس در فلورنس، کلورادو در حبس ابد به سر می‌برد؛ با این حال چندین تئوری توطئه در این مورد وجود دارد. 
-
-المپیک زمستانی ۲۰۰۲ در شهر سالت لیک، ایالات یوتا، ایالات‌متحده آمریکا، اولین سری از بازی‌های المپیک زمستان بود که پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ برگزار شد. از آن زمان تاکنون شرایط امنیتی سختی بر روی بازی‌های المپیک اعمال می‌شود تا از فعالیت‌های تروریستی احتمالی جلوگیری شود. 
-
-سیاست
-سیاست نیز در چند مورد در بازی‌های المپیک اختلال ایجاد کرد که اولین آن‌ها در بازیهای المپیک تابستانی ۱۹۳۶ در برلین رخ داد. حزب نازی آلمان از این بازی‌ها به عنوان حربه‌ای تبلیغاتی استفاده کرد. در این بازی‌ها لو زلانگ با کمکی که به جسی اونز «دونده و پرنده سیاه‌پوست» در مسابقه پرش طول کرد، باعث شد او اول شود و خود در جایگاه دوم ایستاد و بدین گونه روح ورزشکاری را در بازی‌های المپیک به نمایش گذاشت. جسی اونز در این مسابقات بر خلاف تصورات رایج در مورد برتری نژاد سفید، که به ویژه از سوی ناسیونال سوسیالیست‌های آلمانی مطرح شد، با کسب ۴ مدال طلا یکی از نقاط اوج ورزش سیاهان و جنبش ضد تبعیض نژادی را رقم زد. 
-
-اتحاد جماهیر شوروی تا بازیهای المپیک تابستانی ۱۹۵۲ در هلسینکی در این بازی‌ها شرکت نکرده بود. در عوض این کشور بازیهایی بین‌المللی به نام اسپارتاکاید را از سال ۱۹۲۸ به راه انداخته بود. بسیاری از ورزشکاران عضو اتحادیه‌های کارگری یا احزاب کمونیست یا هواداران آن‌ها بازی‌های المپیک را تحریم نموده یا از حضور در آن منع می‌شدند و در عوض در بازی‌های اسپارتاکاید شرکت می‌کردند. 
-
-ماجرای سیاسی دیگری که در مقیاس کوچکتری اتفاق افتاد مربوط یه بازیهای المپیک تابستانی ۱۹۶۸ در مکزیکوسیتی است. دو ورزشکار آمریکایی رشته دو و می‌دانی به نام‌های تامی اسمیت و جان کارلوس بخاطر پیروزی در مسابقات دو ۲۰۰ متر به نشانه جنبش حمایت از حقوق سیاهان سلام نظامی با مشت‌های گره خورده دادند. در پاسخ رئیس کمیته بین‌المللی المپیک «آی او سی» آوری براندیژ از کمیته ملی المپیک ایالات‌متحده آمریکا خواست که این دو ورزشکار را به کشورشان بازگرداند و گرنه تیم دو و می‌دانی این کشور را اخراج خواهد کرد. مقامات ورزشی آمریکایی نیز ناگزیر آن دو را به کشور بازگرداند. 
-
-در پاسخ به این حرکت و رویکرد سیاست گریزانه کمیته بین‌المللی المپیک در سال ۱۹۷۳ تعدادی از ملت‌های تازه به استقلال رسیده، در حرکتی به نام گانفوا بازی‌های کشورهای تازه شکل یافته با نام گانفوا را آغاز کردند که به صراحت طرفدار دخالت سیاست در ورزش بود. آی او سی اعلام کرد که شرکت کنندگان در بازی‌های گانفوا حق حضور در بازی‌های المپیک را ندارند. 
-
-آفریقای جنوبی هم از سال ۱۹۶۴ تا ۱۹۹۲ به دلیل مخالفت برخی از کشورها با سیاست آپارتاید در این کشور از حضور در بازی‌های المپیک محروم شده بود. 
-
-در سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۲ حضور ورزشکاران اهل کشور افغانستان در المپیک و میدان‌های جهانی و آسیایی به حالت تعلیق درآمد. پس از سقوط رژیم طالبان در سال ۲۰۰۱ افغانستان دوباره در بازیهای المپیک تابستانی ۲۰۰۴ حضور یافت. 
-
-تحریم
-به دلیل سرکوبی شورش مجارستانی‌ها توسط پیمان ورشو کشورهای هلند، اسپانیا و سوئیس، المپیک ملبورن ۱۹۵۶ را تحریم کردند. کشورهای کامبوج، مصر، عراق و لبنان نیز به‌دلیل بحران کانال سوئز این بازی‌ها را تحریم کردند. 
-
-در ۱۹۷۲ و ۱۹۷۶ جمع کثیری از کشورهای آفریقایی برای اجبار IOC به محروم کردن آفریقای جنوبی، رودزیا، نیوزیلند تهدید به تحریم بازی‌ها کردند. IOC در دو مورد اول همکاری کرد، اما در المپیک ۱۹۷۶ اقدامی نکرد، زیرا تهدید تحریم از سوی تیم راگبی نیوزیلند به آفریقای جنوبی بود و راگبی جزو بازی‌های المپیک محسوب نمی‌شد. با شروع بازی‌ها کشورهای تهدیدکننده تیم‌های خود را به کشورشان بازگرداندند، در حالیکه برخی از ورزشکاران آفریقای جنوبی رقابت خود را آغاز کرده بودند. با این ورزشکاران که به اجبار دولتهایشان مجبور به ترک دهکده المپیک بودند همدردی شد. با این حال در خارج از آفریقا با این حرکت دولت‌ها به سردی برخورد شد. ۲۱ کشور آفریقایی باضافه کشور گویان به‌دلیل تحریم نشدن نیوزلند از المپیک، بازی‌های مونترال را تحریم کردند. 
-
-همچنین در سال ۱۹۷۶، به دلیل فشارهایی که از سوی جمهوری خلق چین اعمال شد، کانادا به تیم اعزامی از جمهوری چین «تایوان» اعلام کرد که این تیم نمی‌تواند تحت نام «جمهوری چین» در المپیک تابستانی مونترال بازی کند، با این حال توافق شد که تایوان از پرچم و سرود ملی جمهوری خلق چین استفاده کند. تایوان مخالفت کرد و تا المپیک لس‌آنجلس در سال ۱۹۸۴ در این بازی‌ها حضور نیافت، تا اینکه بار دیگر با نام «چین تایپه» و با پرچم مخصوص خود بازگشت. 
-
-در المپیک مسکو در سال ۱۹۸۰ و المپیک لس‌آنجلس در سال ۱۹۸۴ طرفین درگیر در جنگ سرد بازی‌های یکدیگر را تحریم کردند. 
-
-ایالات‌متحده به همراه ۶۴ کشور دیگر از جمله ایران، المپیک مسکو در سال ۱۹۸۰ را به‌دلیل حمله شوروی به افغانستان تحریم کردند؛ این در حالی‌ست که تنها ۱۶ کشور غربی در بازی‌های المپیک مسکو حضور یافتند. به دلیل این تحریم فقط ۸۰ کشور در این المپیک حضور یافتند. از سال ۱۹۵۶ تاکنون این کمترین تعداد کشور حاضر در المپیک بوده‌است. 
-
-اتحاد جماهیر شوروی و ۱۴ عضو بلوک شرق «��جز رومانی» هم در دوره بعدی المپیک یعنی در المپیک لس‌آنجلس در سال ۱۹۸۴ با عنوان این مطلب که امنیت ورزشکارانشان تأمین نیست، در المپیک لس‌آنجلس در سال ۱۹۸۴ حضور نیافتند. تحریم کنندگان بازی‌های المپیک سال ۱۹۸۴ هم‌زمان با المپیک لس‌آنجلس در سال ۱۹۸۴ در ماه‌های ژوئیه-اوت در مسکو بین خودشان بازی‌هایی موسوم به جام دوستی را انجام دادند. 
-جمهوری اسلامی ایران به دلیل تغییر مکان مسابقات از تهران به لس‌آنجلس به دلیل وقوع انقلاب در ایران، المپیک لس‌آنجلس در سال ۱۹۸۴ را تحریم کرد. «ایران تنها کشوری است که هر دو المپیک ۱۹۸۰ و ۱۹۸۴ را تحریم کرده‌است» 
-
-در سال ۱۹۸۸ کره شمالی در اعتراض به اینکه با کره جنوبی میزبان مشترک نشده‌است، در المپیک سئول شرکت نکرد. سه کشور دیگر کوبا، اتیوپی، نیکاراگوئه «به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم توانایی فرستادن ورزشکاران» همگی از حضور در بازی‌ها انصراف دادند، اما برای اینکه توسط IOC تحریم نشوند، رسما اعلام کردند که این بازی‌ها را تحریم کرده‌اند. 
-
-ایران بعد از انقلاب اسلامی، همواره مسابقات خود را با اسرائیل بایکوت کرده‌است، «ایران این‌کار را به‌طور واضح انجام نمی‌دهد و از راه‌های مشابه استفاده می‌کند، تا از تحریم توسط کشورهای دیگر خود را برهاند» در المپیک ۲۰۰۴ در آتن، جودوکار ایرانی آرش میر اسماعیلی به عمد با پرخوری زیاد و افزایش وزن بیش از حد مجاز از مسابقه با حریف اسرائیلی خود «ایهود واکس» محروم شد. 
-
-در المپیک ۲۰۰۸ پس از آنکه معلوم شد دولت چین ۸۰۰ هزار مترمربع از جنگل‌های استوایی و در معرض انقراض استان پاپوآی اندونزی را برای بازی‌های المپیک ۲۰۰۸ «به‌قیمت یک میلیارد دلار» خریده‌است، گروه‌های طرفدار محیط‌زیست المپیک ۲۰۰۸ را تحریم کردند. 
-
-داروهای نیرو زا
-یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش روی المپیک «و به‌طور کلی رقابت‌های ورزشی بین‌المللی»، استفاده از داروهای نیرو زا است. از اوایل قرن بیستم، بسیاری از ورزشکاران برای تقویت عملکرد خود به استفاده از دارو رو آوردند. به عنوان مثال، برنده دو ماراتن در المپیک تابستانی ۱۹۰۴ توسط مربی خود حتی در حین مسابقه از استریکنین و کنیاک استفاده کرده بود. 
-
-با شدت گرفتن استفاده از این روش‌ها، به تدریج این آگاهی پدید آمد که چنین روش‌هایی در ورزش سالم نیستند. 
-
-اولین و آخرین مورد مرگ در اثر استفاده از داروهای نیرو زا در المپیک، در سال ۱۹۶۰ رخ داد. در میدان دوچرخه‌سواری رم، کنت انه‌مارک دانمارکی از دوچرخه‌اش به زمین‌خورد و پس از آن فوت کرد. بررسی پزشکی قانونی نشان داد که مرگ وی در اثر استفاده از امفتامین بوده‌است. 
-
-در اواسط دهه ۶۰ میلادی، فدراسیون‌های ورزشی استفاده از داروهای نیرو زا را منع کردند و در سال ۱۹۶۷، کمیته بین‌المللی المپیک نیز همین رویه را دنبال کرد. 
-
-اولین ورزشکار المپیک که آزمایش دوپینگش مثبت بود، هانس گونار لیلینوال سوئدی بود که در رشته پنجگانه مدرن شرکت کرده بود و به دلیل استعمال الکل، مدال برنز خود را از دست داد. طی ۳۸ سال بعدی، هفتاد و سه ورزشکار دیگر نیز به سرنوشت وی دچار شدند که در میان آنان چندین برنده مدال نیز حضور دارد. مشهورترین رد صلاحیتی که به خاطر دوپینگ صورت گرفت، مربوط به بن جانسون دونده دو سرعت از کانادا بود. او در المپیک ۱۹۸۸ سئول برنده دو صد متر شد اما جواب آزمایش استانوزولول وی مثبت شد. 
-
-با وجود انجام آزمایش‌ها، بسیاری از ورزشکاران بدون اینکه گیر بیافتند به استفاده از مواد نیرو زا ادامه دادند. در سال ۱۹۹۰، اسنادی فاش شد که نشان می‌داد بسیاری از ورزشکاران زن آلمان شرقی به عنوان بخشی از سیاست‌های دولت کشورشان به دستور مربیان خود از آنابولیک استروید استفاده کرده‌اند. 
-
-در اواخر دهه نود، کمیته بین‌المللی المپیک در حرکتی سازمان‌یافته‌تر علیه دوپینگ دست به اقدام زد که این حرکت به تشکیل آژانس جهانی مبارزه با دوپینگ در سال ۱۹۹۹ منجر شد. در المپیک تابستانی ۲۰۰۰ و المپیک زمستانی ۲۰۰۲، معلوم شد که این نبرد هنوز پایان نیافته‌است چرا که بسیاری از مدال‌آوران رشته‌های وزنه‌برداری و اسکی می‌دانی، به دلیل استفاده از داروهای نیرو زا رد صلاحیت شدند. 
-
-در المپیک زمستانی ۲۰۰۶، تنها یک ورزشکار در آزمایش دوپینگ مردود شد و مدالش لغو شد. در تنها مورد دیگر، سطح هموگلوبین ۱۲ نفر دیگر بالا تشخیص داده شد و جریمه آن یک تعلیق ۵ روزه به دلیل ملاحظات بهداشتی بود. 
-
-در طی این بازیها، کمیته بین‌المللی المپیک برای اولین بار طرح آزمایش خون را به اجرا گذاشت. 
-
-جنبش المپیک
-چندین سازمان در برقراری بازی‌های المپیک نقش دارند. آن‌ها در کنار هم نهضت المپیک را شکل می‌دهند. قوانین و راهکارهایی که این سازمان‌ها بر اساس آن فعالیت می‌کنند در بخش المپیک عنوان شده‌اند. 
-
-کمیته بین‌المللی المپیک «IOC» که اکنون ژاک روژ ریاست آن را بر عهده دارد، قلب نهضت المپیک را تشکیل می‌دهد. از این کمیته به عنوان دولت المپیک یاد می‌شود، زیرا کار حل و فصل مشکلات، تصمیم‌گیری‌های حیاتی مانند انتخاب میزبان مسابقات و برنامه‌ریزی برای المپیک بر عهده این کمیته‌است. 
-
-سه سازمان در سطحی تخصصی کمیته المپیک را تشکیل می‌دهند: 
-فدراسیون بین‌المللی «IFs»، هیئت‌های کنترل‌کننده هر ورزش «برای مثال فیفا یا فدراسیون بین‌المللی فوتبال و فدراسیون بین‌المللی والیبال، یا فدراسیون بین‌المللی والیبال.» 
-کمیته ملی المپیک «NOCs»، که نهضت‌های المپیک در هر کشور را هدایت و کنترل می‌کنند «برای مثال کمیته المپیک ایالات‌متحده، یا کمیته ملی المپیک در ایالات‌متحده» 
-کمیته برنامه‌ریزی برای بازی‌های المپیک «OCOGs»، که مسئول کنترل رویدادهای خاص در المپیک است. 
-
-در حال حاضر نهضت المپیک ۲۰۲ عضو NOC و ۳۵ عضو IF دارد. OCOGها قبل از هر المپیک تشکیل می‌شوند و پس از خاتمه آن و کامل شدن گزارش‌ها کتبی منحل می‌گردند. 
-
-به بیان دیگر نهضت المپیک متشکل از هر شخص و ارگانی است که در المپیک نقش دارند، مثل هیئت‌های داوری ورزش ملی، ورزشکاران، رسانه‌ها و حمایت کنندگان بازی‌های المپیک. 
-
-نکوهش
-اغلب بازی‌های المپیک در شهرهای اروپایی و آمریکای شمالی برگزار شده‌اند و تنها چند دوره معدود از بازی‌ها در مکان‌های دیگر بوده که این مکان‌ها نیز محدود به شهرهای آسیای شرقی می‌شود. تمامی پیشنهادهای برگزاری المپیک از سوی آفریقا و آمریکای جنوبی رد شده‌اند. بسیاری بر این باورند که بازی‌های المپیک باید در مناطق فقیرتر دنیا نیز برگزار شود. اقتصاددانان به این نکته اشاره می‌کنند که سرمایه‌گذاری‌های عظیم زیربنایی می‌تواند شهرهای فقیر‌تر را پس از برگزاری بازی‌ها به شهرهایی با تولید ناخالص داخلی بیشتر تبدیل کند. 
-
-IOC اغلب مورد انتقاد قرار گرفته‌است که چرا سازمانی انعطاف نا پذیر است و تعدادی از اعضای آن حتی تا زمان مرگ عضو باقی می‌مانند. در این میان خوان آنتونیو سامارانش رئیس IOC بیش از دیگران مورد انتقاد قرار گرفته‌است. تحت ریاست او نهضت المپیک رشد چشمگیری داشته‌است؛ این درحالیست که نهضت همچنان مستبد و فاسد باقی مانده‌است. از مواردی که از او انتقاد شده‌است یکی ارتباطات او با دولت فاشیستی سابق در اسپانیا و دیگری دوره ریاست اوست «۲۱ سال---تا سن ۸۱ سالگی». 
-
-در سال ۱۹۹۸ مشخص شد که چند عضو آی‌اسی از کمیته برنامه‌ریزی برای المپیک زمستانی ۲۰۰۲ رسوایی در قرعه‌کشی المپیک زمستانی ۲۰۰۲ تا سالت‌لیک‌سیتی در ایالت یوتا را به عنوان میزبان بازی‌ها انتخاب کنند. طی تحقیقاتی که از سوی IOC صورت گرفت، ۴ عضو آن استعفا دادند و ۶ عضو دیگر اخراج شدند. 
-
-این رسوایی باعث بروز اصلاحات جدیدی شد تا رویه انتخاب شهر میزبان تغییر کرده و مسئله رشوه‌گیری دیگر رخ ندهد. همچنین ورزشکاران فعال‌تر و قدیمی نیز توانستند به IOC راه یابند و شرایط عضویت نیز محدود شد. 
-
-برنامه‌ای مستند از BBC در ماه اوت سال ۲۰۰۴ با عنوان پانوراما: «فروش بازی‌ها» پخش شد که به بررسی رشوه‌گیری در فرایند پیشنهاد میزبانی برای المپیک تابستانی ۲۰۱۲ اختصاص داشت. این برنامه نشان داد که چگونه می‌توان به اعضای IOC رشوه داد تا به نفع شهر خاصی برای میزبانی رأی دهند. در این برنامه ۲ شخصی که مخصوصا به آن‌ها اشاره شد ایوان اسلاوکو از بلغارستان و مطلب احمد کنسول المپیک آسیا بود. با این حال آن‌ها این اتهامات را رد کردند. برخی دیگر ادعا کردند که مقامات رسمی با رشوه دادن به اعضای IOC باعث شدند شهر تورین برای المپیک زمستانی ۲۰۰۶ انتخاب شود و شهر سیون سوییس انتخاب نشد. 
-
-نهضت المپیک همچنین متهم به حفاظت بیش از حد از نماد المپیک شده‌است. «آن‌ها مخصوصا برای هرگونه ترتیبی از ۵ حلقه خواهان حق کوپی رایت اختصاصی شده‌اند». این نهضت حتی در برابر مسائلی که هیچ ارتباطی با ورزش ندارند مثل بازی «افسانه پنج حلقه» جبهه‌گیری کردند. 
-
-جشن‌ها
-مراسم بازگشایی
-
-جدای از عناصر سنتی، کشور میزبان هم نمایش‌های هنری از رقص و تئاتر مرسوم در آن کشور را اجرا می‌کند. 
-
-عناصر سنتی بسیاری در مراسم افتتاحیه بازی‌های المپیک حضور دارند. مراسم معمولا با برافراشتن پرچم کشور میزبان و اجرای سرود ملی آن کشور آغاز می‌شود. بخش سنتی جشن با رژه ملت‌ها شروع می‌شود که در آن ورزشکاران هر کشور به ترتیب در ورزشگاه رژه می‌روند. ورزشکار برجسته هر کشور پرچم آن کشور را در جلوی گروه ورزشکاران آن کشور حمل می‌کند. 
-
-به‌طور سنتی «که از المپیک تابستانی ۱۹۲۸ شروع شد» یونان به دلیل موقعیت تاریخی خود به عنوان مبدأ بازی‌های المپیک، اولین کشور و کشور میزبان، آخرین کشوری هستند که رژه می‌روند. «استثنائا در سال ۲۰۰۴ که المپیک در آتن برگزار شد، یونان آخرین کشوری بود که رژه رفت؛ با این حال پرچم یونان جلوتر از بقیه حمل شد» دیگر کشورهای شرکت‌کننده بر اساس حروف الفبای زبان اصلی کشور میزبان و اگر زبان آن کشور به حروف لاتین نباشد، بر اساس حروف الفبای انگلیسی رژه می‌روند. در المپیک تابستانی ۱۹۹۲ در بارسلونا هر دو زبان اسپانیایی و زبان کاتالان زبان رسمی بازی‌ها بودند، اما به دلیل عوامل سیاسی در حاشیه استفاده از زبان کاتالان، کشورها به ترتیب بر اساس حروف الفبای زبان فرانسوی وارد شدند. 
-
-پس از رژه کشورها، ابتدا رئیس ��میته المپیک کشور میزبان سخنرانی می‌کند و پس از آن رئیس IOC سخنرانی کرده و در انتهای سخنرانی خود رهبر کشور میزبان را معرفی می‌کند که پس از سخنرانی رئیس IOC رسما المپیک را افتتاح می‌کند. در برخی موارد اشخاص دیگری به جای رهبر کشور میزبان المپیک را افتتاح می‌کنند. دو مثال از این مطلب به ایالات‌متحده بر می‌گردد. در سال ۱۹۶۰ معاون رئیس‌جمهور ریچارد نیکسون به جای دوایت آیزنهاور رئیس‌جمهور بازی‌های المپیک زمستانی ۱۹۶۰ را در دره اسکو در کالیفرنیا افتتاح کرد بار دیگر در سال ۱۹۸۰ والتر ماندیل، معاون رئیس‌جمهور به جای رئیس‌جمهور جیمی کارتر بازی‌های المپیک زمستانی ۱۹۸۰ را در لیک پلاسید، نیویورک افتتاح کرد. علی‌رغم این افتخار برگزاری بازی‌ها به شهر اعطا می‌شود و نه به کشور. 
-
-پس از آن پرچم المپیک را وارد ورزشگاه می‌کنند و در حالیکه سرود المپیک در حال اجرا است، آن را برافراشته می‌کنند. سپس حمل کنندگان پرچم هر کشور به دور یکدیگر حلقه زده و جایگاه مانندی را درست می‌کنند که در وسط آن یک ورزشکار «از زمان المپیک تابستانی ۱۹۲۰» و یک داور «از زمان المپیک تابستانی ۱۹۷۲» سوگند المپیک را یاد می‌کنند که بر طبق قوانین باز‌ی کرده و داوری می‌کنند. در آخر مشعل المپیک وارد ورزشگاه می‌شود و پس از آنکه از دست هر ورزشکار عبور کرد به آخرین حمل‌کننده مشعل می‌رسد که معمولا ورزشکاری مطرح از کشور میزبان است. او آتش را در جایگاه مخصوص خود در ورزشگاه روشن می‌کند. «آتش المپیک از زمان المپیک تابستانی ۱۹۲۸ روشن بوده‌است، اما حمل امدادی مشعل از المپیک تابستانی ۱۹۳۶ آغاز شده‌است» از زمان المپیک تابستانی ۱۹۲۰ پس از جنگ جهانی اول، ۶۸ سال است که پس از روشن شدن شعله المپیک کبوترها را به نشانه صلح رها می‌کنند. اما پس از اینکه چند کبوتر در آتش المپیک در زمان افتتاح المپیک تابستانی ۱۹۸۸ سوختند، این کار متوقف شد. 
-
-مراسم افتتاحیه در فضای باز اجرا می‌شود، اما قرار است در المپیک زمستانی ۲۰۱۰ این مراسم در فضای سبز در ورزشگاه BC برگزار شود. 
-
-مراسم پایانی
-نشانه‌های تاریخی بسیاری نیز در زمان برگزاری مراسم اختتامیه، یعنی پس از اتمام تمامی مسابقات ورزشی، به اجرا گذاشته می‌شود. در ابتدا حمل کنندگان پرچم از هر یک از کشورهای شرکت‌کننده در یک ردیف وارد ورزشگاه می‌شوند، اما در پشت آن‌ها تمامی دیگر ورزشکاران بدون هیچ نشانه یا دسته‌بندی خاصی رژه می‌روند. این سنت از بازی‌های تابستانی ۱۹۵۶ و به پیشنهاد دانش‌آموزی از ملبورن اجرا می‌شود. به پیشنهاد او با این کار ورزشکاران جهان در کنار یکدیگر «یک ملت» خواهند بود. «در ۲۰۰۶ ورزشکاران با هموطنان خود وارد ورزشگاه شدند و در ادامه جشن همه با هم مخلوط شدند» 
-
-پرچم سه کشور هر یک در هر بار هم‌زمان با نواخته شدن سرود ملی کشورشان در میله‌های پرچم به اهتزاز درآمده‌است. پرچم یونان «که افتخار خاستگاه مسابقات المپیک را یدک می‌کشد»، پرچم کشور میزبان و سر انجام پرچم کشوری که میزبان مسابقات المپیک تابستانی یا زمستانی در سال آینده خواهد بود. «استثنائا در سال ۲۰۰۴ که مسابقات المپیک در آتن برگزار شد، تنها یک پرچم؛ یعنی پرچم یونان به اهتزاز درآمد» 
-
-طی مراسمی موسوم به ‹ مراسم آنتورپ ›، «علت این نام‌گذاری آن است که این سنت در خلال المپیک تابستانی ۱۹۲۰ در شهر آنتورپ برای اولین بار اجرا شد» شهردار شهری که مسابقات را سازماندهی کرده‌است، یک پرچم مخصوص المپیک را حمل می‌کند و آن را به رئیس کمیته ملی المپیک می‌رساند. رئیس کمیته ملی المپیک پس از دریافت پرچم المپیک، آن را به شهردار شهری که میزبان مسابقات المپیک است، می‌دهد. شهردار نیز پس از دریافت پرچم، آن را هشت مرتبه می‌چرخاند. از این پرچم‌ها ۳ عدد بیشتر وجود ندارد و این ۳ پرچم با همه دیگر پرچم‌ها فرق دارند؛ تفاوت این پرچم‌ها با سایر پرچم‌ها در آن است که دور آن پرچم‌های ۳ گانه یک حاشیه ۶ رنگی وجود دارد و نیز آن پرچم‌ها توسط روبان‌های ۶ رنگی به میله پرچم بسته شده‌اند. 
-پرچم آنتورپ: این پرچم توسط شهردار شهر آنتورپ، بلژیک در المپیک تابستانی ۱۹۲۰ به کمیته ملی المپیک عرضه شد و تا مسابقات سئول ۱۹۸۸ به دیگر شهر سازمان دهنده المپیک تابستانی انتقال داده می‌شد. 
-پرچم اسلو: این پرچم توسط شهر اسلو، نروژدر المپیک زمستانی ۱۹۵۲ به کمیته ملی المپیک عرضه شد و پس از آن به دیگر شهر سازمان دهنده المپیک زمستانی انتقال داده می‌شد. 
-پرچم سئول: این پرچم توسط شهر سئول، سئول، کره جنوبی در المپیک تابستانی ۱۹۸۸ به کمیته ملی المپیک عرضه شد و پس از آن به دیگر شهر سازمان دهنده المپیک تابستانی انتقال داده می‌شد. 
-
-پس از به اهتزاز درآمدن این ۳ پرچم سنتی، کشور میزبان با اجرای هنرمندانه صحنه‌هایی از رقص و نمایش خاص سرزمینش به معرفی خود می‌پردازد. این سنت از زمان مسابقات ۱۹۷۶ شروع شد. 
-
-پس از سخنرانی رئیس کمیته برگزاری مسابقات المپیک کشور میزبان، رئیس کمیته ملی المپیک به ایراد سخنرانی می‌پردازد و در پایان سخنرانی خود رسما مسابقات را خاتمه می‌بخشد. مشعل المپیک خاموش می‌شود و در حالی که سرود المپیک نواخته می‌شود، پرچم المپیک که در مراسم افتتاحیه به اهتزاز درآمده بود، از میله پرچم پایین کشیده می‌شود و به بیرون از ورزشگاه برده می‌شود. 
-
-اهدای مدال
-به گفته پروفسور افتخاری رابرت کی بارنی، بنیان‌گذار مرکز بین‌المللی مطالعات المپیک در دانشگاه وسترن انتاریو، ایده برپایی سکوی مدال برای ورزشکاران برنده، ایده‌ای کانادایی است که از سال ۱۹۳۰ در انتاریو به وجود آمد. 
-
-مقاله ۲۵ صفحه‌ای پروفسور بارنی در «مجله بین‌المللی مطالعات المپیک» نشان می‌دهد که از سکوی مدال ابتدا در مسابقات امپراتوری انگلیس در سال ۱۹۳۰ «اکنون بازیهای مشترک‌المنافع» در همیلتون استفاده شد و پس از آن در بازی‌های المپیک تابستانی ۱۹۳۲ در لس‌آنجلس و بازی‌های زمستانی در لیک پلاسید. 
-
-نمادهای المپیک
-
-نهضت المپیک نمادهای بسیاری دارد که بیشتر آن‌ها نشاندهنده ایده‌ها و ایده‌آل‌های پیر دو کوبرتن هستند. معروفترین نما در این میان حلقه‌های المپیک است. این پنج حلقه در هم بافته‌شده نمادی از اتحاد میان پنج قاره‌است. «آمریکا یک قاره محسوب شده‌است». این پنج حلقه در پنج رنگ روی زمینه سفید در پرچم المپیک کشیده شده‌اند. رنگ‌های سفید «رنگ زمینه»، قرمز، آبی، سبز، زرد و سیاه بگونه‌ای انتخاب شده‌است که هر کشوری حداقل یکی از این رنگ‌ها را در پرچم ملی خود دارد. پرچم المپیک در سال ۱۹۱۴ انتخاب شد، اما اولین بار دربازیهای المپیک آنتورپ به تاریخ ۲۰ دسامبر ۱۹۲۰ برافراشته شد. این پرچم برای هر یک از جشن‌های بازی‌ها برافراشته می‌شود. 
-
-شعار رسمی المپیک «Citius, Altius, Fortius» عبارتی لاتین به معنی «سریعتر، بالاتر، قدرتمندتر» است. ایده‌های کوبرتن بیش از همه در آیین المپیک نمود دارد: 
-
-مهم‌ترین مسئله در بازی‌های المپیک حضور در آن است، نه برنده شدن. همانگونه که در زندگی مهم‌ترین اصل تلاش است نه پیروزی، اصل مهم فتح کردن نیست، بلکه خوب جنگیدن است. " "
-
-آتش المپیک در جایگاه مخصوص المپیک روشن می‌شود و مشعل آن را دوندگان به صورت امدادی حمل می‌کنند. این آتش نقش مهمی در مراسم افتتاحیه بازی می‌کند. با اینکه مشعل از قبل در تاریخ بوده‌است، اما حمل امدادی آن از ۱۹۳۶ آغاز شد. 
-
-رشته‌های ورزشی در المپیک
-مسابقات المپیک تابستانی ۲۰۰۴ در ۲۸ رشته ورزشی برگزار شد. اگر هر رشته ورزشی، از قبیل ورزش‌های آبی، به‌طور جداگانه شمرده می‌شد، شمار رشته‌های ورزشی به ۳۷ می‌رسید. ۹ رشته ورزشی در برنامه نخستین المپیک جای داشتند و در تمام دوره‌های بعد نیز برگزار شده‌اند: دو و می‌دانی، دوچرخه‌سواری، شمشیر بازی، ژیمناستیک، وزنه‌برداری، تیراندازی، شنا و کشتی. اگر مسابقات قایقرانی در سال ۱۸۹۶ به سبب شرایط نامناسب جوی لغو نمی‌شد، این ورزش نیز به فهرست ورزش‌های آن المپیک افزوده می‌شد. 
-
-آخرین المپیک زمستانی در ۷ رشته ورزشی برگزار شد و اگر بخواهیم هر رشته ورزشی، از قبیل اسکی و اسکیت را به‌طور جداگانه بشماریم، باید بگوییم با ۱۵ رشته ورزشی برگزار شد. از میان این رشته‌ها، اسکی بیرون از جاده، اسکیت بازی نمایشی، هاکی روی یخ، عملیات مرکب اسکاندیناویایی، پرش با اسکی، و اسکیت سرعت در برنامه همگی المپیک‌های زمستانی قرار داشته‌است. افزون بر آن اسکیت نمایشی و هاکی روی یخ حتی قبل از ظهور مسابقات المپیک زمستانی، بخشی از مسابقات المپیک تابستانی بود و تیم‌ها در این زمینه با یکدیگر به رقابت می‌پرداختند. 
-
-در سال‌های اخیر، کمیته ملی المپیک به منظور جلب توجه تماشاگران چندین ورزش دیگر را نیز به برنامه مسابقات افزوده‌است. به عنوان مثال می‌توان به اسنو بورد و والیبال ساحلی و جودو اشاره کرد. رشد المپیک همچنین باعث می‌شود که ورزش‌های کم طرفدار مانند پنج‌گانه مدرن یا ورزش‌های پرهزینه «قایقرانی آب‌های آرام» جایگاه خود را ر برنامه المپیک از دست بدهند. کمیته ملی المپیک تصمیم گرفته‌است از سال ۲۰۱۲ بیسبال و سافت بال را از برنامه مسابقات المپیک خارج کند. 
-
-مطابق ماده ۴۸ ٫ ۱ منشور المپیک، هر دوره مسابقات المپیک تابستانی باید با دست‌کم ۱۵ ورزش برگزار شود. کمیته ملی المپیک پس از نشست صد و چهاردهم «۱۱۴» خود در «مکزیک ۲۰۰۲»، تصمیم گرفت برنامه المپیک تابستانی را به حداکثر ۲۸ ورزش، ۳۰۱ مسابقه و ۱۰۵۰۰ ورزشکار محدود کند. مسابقات المپیک عبارت است از ورزش‌هایی که تحت نظارت فدراسیون‌های بین‌المللی قرار دارد و فهرست آن در ماده ۶۴ منشور المپیک آمده‌است. رأی دو سوم اعضای کمیته ملی المپیک لازم است تا بتوان منشور المپیک را اصلاح کرد و یک فدراسیون رسمی را به جایگاه المپیک ارتقا داد و آن رشته ورزشی را برای گنجاندن در برنامه المپیک واجد شرایط تلقی کرد. ماده ۴۷ منشور المپیک می‌گوید: تنها ورزش‌های المپیکی را می‌توان در برنامه المپیک گنجاند. 
-
-کمیته بین‌المللی المپیک در نخستین جلسه‌ای که پس از هر المپیاد برگزار می‌کند به بررسی در مورد برنامه المپیک می‌پردازد. برای آنکه بتوان نام ورزشی را در برنامه المپیک نوشت، به رأی اکثریت اعضا نیاز است. بر اساس قوانین فعلی، هر یک از ورزش‌های الم��یک که برای قرار گرفتن در مسابقات المپیک خاصی انتخاب نشده‌اند، کماکان ورزش المپیک محسوب می‌شوند و ممکن است در مسابقات آتی به شرط حصول رأی اکثریت در برنامه المپیک جای گیرند. در هفدهمین جلسه کمیته ملی المپیک در سنگاپور، ۲۶ ورزش برای قرار گرفتن در برنامه المپیک ۲۰۱۲ لندن انتخاب شدند. 
-
-تا سال ۱۹۹۲ ورزش‌های نمایشی نیز در برنامه المپیک قرار داشتند. هدف از گنجاندن این ورزش‌ها در برنامه المپیک آن بود که این ورزش‌ها بتوانند تماشاچیان بیشتری برای خود جذب کنند؛ اما برندگان ورزش‌های نمایشی قهرمان رسمی المپیک محسوب نمی‌شدند. در پاره‌ای اوقات ورزش‌های نمایشی تنها ورزش‌هایی بودند که در کشور میزبان طرفدار داشتند، اما ورزش‌هایی که در سطح بین‌المللی مطرح بوده‌اند نیز در المپیک به نمایش درمی‌آمدند. شماری از ورزش‌های نمایشی از جمله بدمینتون و تکواندو سرانجام به عنوان ورزش‌های مدال گیر و رسمی وارد برنامه المپیک شدند. 
-
-دوستاری و حرفه‌ای‌گری در المپیک
-مدارس خصوصی انگلیس درنیمه دوم قرن نوزدهم تأثیر و نفوذ زیادی بر بسیاری از ورزش‌ها داشت. این مدارس به شکل‌گیری قوانین کمک کردند و تأثیر فوق‌العاده زیادی بر هیئت‌های حاکمه این ورزش‌ها داشتند. 
-
-آن‌ها این باور یونان باستان و روم را تقویت بخشیدند که ورزش بخش مهمی از آموزش را تشکیل می‌دهد و این نگرشی بود که در یک ضرب‌المثل قدیمی خلاصه‌شده بود: ‹‹ عقل سالم در بدن سالم›› یا به لاتین mens sana in corpore sano. با توجه به این روح و خلقیات، شرکت کردن در ورزش مهم‌تر از پیروزی در میدان مسابقه بود؛ چرا که جامعه خواهان آن بود که نجیب‌زادگان تبدیل به آدم‌های همه فن حریف شوند؛ نه اینکه الزاما در هر حوزه و زمینه سرآمد و بهترین باشند. نفرت و انزجار طبقات مختلف از ‹‹تجارت›› بر شدت و حدت این باور افزوده بود. خانه والدین محصلان مدارس خصوصی ورودی ویژه و جداگانه‌ای برای نجیب‌زادگان داشت؛ چرا که تجار و نجیب‌زادگان از لحاظ طبقه اجتماعی در یک ردیف و پایه قرار نمی‌گرفتند. مدارس خصوصی نفوذ و دخالت زیادی در شکل‌گیری و رشد تیم‌های ورزشی و مسائل مربوط به آن‌ها از قبیل مجموعه قوانین فوتبال بریتانیا و کریکت و هاکی روی چمن داشته‌اند. مضاف بر آن، عادات مدارس خصوصی انگلیس تأثیر بسیار زیادی بر پیر دو کوبرتن «پایه‌گذار المپیک» داشت. کمیته بین‌المللی المپیک از نماینده مجمع مدیران مدارس خصوصی انگلیس دعوت به عمل آورد تا در جلسات اولیه آن‌ها حضور یابد. اعضای مجمع مدیران مدارس رابرت لافان مدیر مدرسه چلتنهام را به عنوان نماینده خود برای حضور در جلسات کمیته بین‌المللی المپیک انتخاب کردند. در سال ۱۸۹۷ او یکی از اعضای کمیته بین‌المللی المپیک شد و پس از اولین حضور کمیته در لندن که به سال ۱۹۰۴ اتفاق افتاد، این نماینده منتخب نقش بسیار حیاتی و سرنوشت‌سازی در شکل‌گیری انجمن المپیک بریتانیا داشت که یک سال پس از آن تأسیس شد. 
-
-به نظر کوبرتن ورزشکاران باید نجیب‌زاده باشند. در ابتدا این‌گونه تصور می‌شد که تنها ورزشکاران آماتور دارای این خصلت هستند؛ ورزشکاران حرفه‌ای اجازه نداشتند در بازی‌های المپیک حضور یابند. مربیان شمشیر بازی، که انتظار می‌رفت خود نجیب‌زاده باشند، از این قاعده مستثنی بودند. استثنا قائل شدن در مورد حرفه‌ای‌ها باعث به وجود آمدن منازعه و جنجال بسیاری در سراسر تاریخ مع��صر المپیک شده‌است. 
-
-هنگامی‌که معلوم شد جیم تورپی قهرمان پنج‌گانه مدرن و دهگانه المپیک ۱۹۱۲ قبل از به دست آوردن مدال‌هایش به صورت نیمه‌حرفه‌ای بیسبال بازی می‌کرده‌است، عنوان‌های قهرمانی‌اش از وی گرفته شد. اما در سال ۱۹۸۳ کمیته بین‌المللی المپیک از روی ملاحظات انسانی عنوان قهرمانی‌اش را به او پس داد. اسکی بازان سوئیسی و اتریشی در حمایت از مربیان خود که به سبب درآوردن پول از طریق ورزش و قرار گرفتن در ردیف ورزشکاران حرفه‌ای از شرکت در مسابقات المپیک زمستانی ۱۹۳۶ محروم شده بودند، آن مسابقات را تحریم کردند. 
-
-رفته‌رفته برای بسیاری روشن شد که قوانین آماتور از رده خارج شده‌اند. با این حال کمیته بین‌المللی المپیک به قوانین سنتی و آماتوری پایبند ماند. در دهه هفتاد شرایط ورزش آماتور از منشور المپیک حذف شد و تصمیم‌گیری در مورد حضور حرفه‌ای‌ها در هر رشته ورزشی، به فدراسیون بین‌المللی هر ورزش محول شد. مثال بارز این تغییر جهت، تیم رؤیایی آمریکا بود که از ستارگان گرانقیمت اتحادیه ملی بسکتبال تشکیل‌شده بود و در سال ۱۹۹۲ قهرمان المپیک شد. از سال ۲۰۰۴ به بعد تنها رشته‌ای که در آن هیچ ورزشکار حرفه‌ای شرکت نمی‌کند بوکس است «البته با تعریفی ساده از آماتور، چراکه بوکسرها هم از کمیته‌های ملی المپیک کشور خود جوایز نقدی دریافت می‌کنند»؛ در فوتبال مردان تعداد بازیکنان بالای ۲۳ سال در هر تیم نباید بیشتر از ۳ نفر باشد. 
-
-مقررات تبلیغات حداقل در زمین بازی، هنوز هم بسیار سختگیرانه‌است هر چند که رسمی بودن «حامیان مالی المپیک» پدیده‌ای عادی است. ورزشکاران تنها مجازند که نام لباس‌ها و لوازم ورزشی را بر روی لباس‌های خود داشته باشند. اندازه این نام‌ها نیز محدودیت دارد. 
-
-قهرمانان و مدال‌آوران المپیک
-
-ورزشکاران «یا تیم‌هایی» که در هر رشته به مقام اول، دوم یا سوم می‌رسند مدال دریافت می‌کنند. به برندگان اول «مدال طلا» اهدا می‌شود. «اگرچه تا سال ۱۹۱۲ این مدال‌ها از طلای خالص بودند، اما در حال حاضر از نقره طلا کاری شده ساخته می‌شوند. برندگان دوم مدال نقره دریافت می‌کنند و به ورزشکاران رتبه سوم، مدال برنز اهدا می‌شود. در برخی رقابت‌ها که در یک دور مسابقه تک حذفی صورت می‌گیرد «از جمله بوکس»، ممکن است مقام سوم مشخص نشود که در این حالت هر دو بازنده مرحله نیمه‌نهایی مدال برنز دریافت می‌کنند. رسم اهدای مدال به سه شرکت‌کننده برتر از سال ۱۹۹۴ رایج شد؛ در بازی‌های المپیک تابستانی ۱۸۹۶ تنها به دو مقام اول و دوم مدال‌های نقره و برنز اهدا شد و این در حالیست که در ۱۹۰۰ مدال‌های متنوعی اعطا شدند. با این وجود در بازی‌های المپیک تابستانی ۱۹۰۴ نیز به نفرات اول مدال نقره اهدا می‌شد، که همین موضوع بازی‌های المپیک ۱۹۰۶ را به اولین دوره‌ای تبدیل کرد که در آن سه مدال اهدا می‌شد. علاوه بر این از بازی‌های المپیک ۱۹۴۸ به بعد، به ورزشکارانی هم که رتبه‌های چهارم، پنجم یا ششم را دریافت می‌کنند گواهینامه‌هایی اهدا می‌شود که به صورت رسمی از آن‌ها با عنوان «دیپلم پیروزی» یاد می‌شود. از المپیک ۱۹۷۶ مونترآل، این گواهینامه‌ها به کسانی که مدال دریافت کرده‌اند نیز اهدا می‌شوند. از المپیک ۱۹۸۶ لس‌آنجلس دیپلم پیروزی به رتبه‌های هفتم و هشتم نیز اهدا می‌شود تا اطمینان حاصل شود کلیه بازندگان رقابت‌های مرحله یک‌چهارم نهایی که در آن‌ها ساختار تک-حذفی حاکم است دیپلم پیروزی را کسب کرده‌اند تا بدین ترتیب نیاز به برگزاری مسابقات دلجویی «یا بالفظ رسمی «رده‌بندی»» با هدف مشخص کردن نفر پنجم از بین هشت نفر مرتفع شود. «جالب اینکه رتبه مذکور هنوز هم در بسیاری از مسابقات حذفی محل اختلاف است». در المپیک ۱۸۹۶ نیز این گواهینامه‌ها اهدا می‌شدند اما در آن زمان، این گواهینامه‌ها به همراه مدال به نفرات اول و دوم اهدا می‌شد. مدال‌ها و دیپلم‌های یادبود که از لحاظ طراحی با مدال‌ها و دیپلم‌های ذکر شده متفاوت هستند نیز به ترتیب به شرکت کنندگانی که مقامی پایین‌تر از سوم و هشتم را کسب کرده‌اند اهدا می‌شود. در المپیک تابستانی ۲۰۰۴ آتن، به سه نفر اول علاوه بر مدال تاج گل نیز اهدا شد. 
-
-از آنجا که رقابت‌های المپیک هر چهار سال یکبار برگزار می‌شوند، عموم مردم و ورزشکاران این رقابت‌ها را از رقابت‌های قهرمانی جهان و سایر رقابت‌های بین‌المللی که به صورت سالانه برگزار می‌شوند مهم‌تر و ارزشمندتر می‌دانند. بسیاری از ورزشکاران پس از کسب قهرمانی المپیک، در کشورهای خود یا حتی در سطح جهانی، به قهرمان یا فردی مشهور تبدیل شده‌اند. 
-
-تنوع رشته‌های ورزشی و نیز تفاوت‌های عمده‌ای که از المپیک ۱۸۹۶ تاکنون ایجاد شده، قضاوت در این مورد که کدام ورزشکار موفق‌ترین ورزشکار در کل تاریخ المپیک بوده را سخت می‌کند. به علاوه با توجه به اینکه کمیته بین‌المللی المپیک دیگر رقابت‌های میان مدتی را ترتیب نمی‌دهد اینکار بسیار پیچیده‌تر شده‌است. اما اگر بخواهیم با توجه به تعداد رتبه‌های کسب‌شده این مقایسه را انجام دهیم، ورزشکاران زیر جزء موفق‌ترین‌ها به‌شمار می‌آیند «در امتیازات ری ایوری دو مدال طلا مربوط به رقابت‌های میان‌مدت هستند» 
-
-رده‌بندی مدال فردی در تمام دوره‌ها
-فهرست برندگان مدال طلا در چند المپیک
-
-رده‌بندی مدال کشوری
-در حالیکه شمار مدال‌های هر کشور ثبت می‌شود، کمیته بین‌المللی المپیک هیچ «برنده» مشخصی را اعلام نمی‌کند. برخی رسانه‌ها همچون روزنامه‌ها و حتی سایت کمیته بین‌المللی المپیک در طی بازیها، در فهرستی مدال‌های تیم‌ها را به‌طور غیررسمی پیگیری می‌کنند. روال متداول اینست که ترتیب کشورها با توجه به مدال‌های طلایی که کسب کرده‌اند مشخص می‌شود اما مشخص کردن ترتیب کشورها با توجه به تعداد کل مدال‌ها نیز صورت می‌گیرد. 
-
-منابع مختلفی نیز کل مدال‌ها یا تعداد کل مدال‌های کسب‌شده از گذشته تاکنون را معیار قرار می‌دهند. این جداول ممکن است گمراه‌کننده باشند، چراکه کشورهایی چون ایالات‌متحده آمریکا از آغاز به‌طور مرتب و پیوسته در رقابت‌های المپیک شرکت کرده‌اند در حالیکه ممکن است برخی کشورهای دیگر یا به‌طور پیوسته شرکت نکرده باشند یا اینکه شمار مدال‌های آن‌ها به عنوان یک کشور بین کدهای کمیته بین‌المللی المپیک پخش‌شده باشد. نتایج ایران بعد از انقلاب اسلامی در بازی‌های المپیک: '''
-
-۱۹۴۸ لندن: یک نقره و یک برنز
-
-۱۹۵۲ هلسینکی: ۳ نقره، ۴ برنز
-
-۱۹۵۶ ملبورن: ۲ طلا، ۲ نقره و یک برنز
-
-۱۹۶۰ رم: یک نقره و ۳ برنز
-
-۱۹۶۴ توکیو:۲ برنز
-
-۱۹۶۸ مکزیکوسیتی: ۲ طلا، یک نقره و ۲ برنز
-
-۱۹۷۲ مونیخ: ۲ نقره و یک برنز
-
-۱۹۷۶ مونترال: یک نقره و یک برنز
-
-۱۹۸۸ سئول: یک نقره
-
-۱۹۹۲ بارسلون: یک نقره و ۲ برنز
-
-۱۹۹۶ آتلانتا: یک طلا، یک نقره و یک برنز
-
-۲۰۰۰ سیدنی: ۳ طلا و یک برنز
-
-۲۰۰۴ آتن: ۲ طلا، ۲ نقره و ۲ برنز
-
-۲۰۰۸ پکن: یک طلا و یک برنز
-
-۲۰۱۲ لندن: ۷ طلا، ۶ نقره و ۲ برنز
-
-۲۰۱۶ ریو: ۳ طلا، یک نقره و ۴ برنز
-
-۲۰۲۰ توکیو:۳ طلا، ۲ نقره و ۲ برنز
-
-میزبانان
-
-تنها میزبانی مشترک در المپیک تابستانی ۱۹۵۶ در کشورهای استرالیا و سوئد رخ داده‌است. 
-
-منابع
-
-اختراع‌های یونانی
-
-رویدادهای چندورزشی
-رویدادهای ورزشی تکرارشونده بنیان‌گذاری‌شده در ۱۸۹۶ (میلادی)
-عدد اتمی (Z)، اصطلاحی است که در شیمی و فیزیک برای بیان تعداد پروتون‌های موجود در هسته اتم به کار می‌رود. در معادلات عدد اتمی را با پروتون برابر در نظر می‌گیریم «p = z» این پدیده و اصطلاح نخستین بار توسط ارنست رادرفورد کشف و ابداع و سپس به کار رفته‌است. 
-
-عدد اتمی سمت چپ پایین علامت اختصاری عنصر نوشته می‌شود. 
-
-عدد اتمی اصولا شماره هر عنصر در جدول تناوبی است. وقتی مندلیف، عناصر شیمیایی شناخته‌شده را بر اساس تشابهات آن‌ها در شیمی مرتب کرد، متوجه شد که قرار دادن دقیق آن‌ها بر اساس جرم اتمی، ناهماهنگی‌هایی را به‌وجود می‌آورد. او متوجه شد که اگر ید و تلوریم بر اساس جرم اتمی خود قرار بگیرند، ترتیبشان غلط به نظر می‌رسد و وقتی در جدول در جای مناسب قرار خواهند گرفت که جابجا شوند. با قرار دادن آن‌ها بر اساس نزدیکتر بودن خواص شیمیایی، شماره آن‌ها در جدول تناوبی همان عدد اتمی آن‌ها بود. به نظر می‌رسید که این عدد تقریبا با جرم اتم نسبت دارد. اما همان‌طور که تفاوت جرم خواص شیمیایی نشان داد، بازتاب خاصیت دیگری به جز جرم بود. 
-
-عجیب بودن این ترتیب، بالاخره بعد از تحقیقات هنری موزلی در سال ۱۹۱۳ تشریح شد. موزلی کشف کرد که ارتباط دقیقی بین طیف بازتاب پرتو ایکس عناصر و محل صحیح آن‌ها در جدول تناوبی وجود دارد. بعدا نشان داده شد که عدد اتمی مساوی بار الکتریکی هسته است. به عبارت دیگر، این شماره شارژ الکتریکی هسته است که خواص شیمیایی عناصر را به وجود می‌آورد و نه جرم اتمی. 
-
-در یک اتم بدون بار (شارژ نشده یا خنثی) تعداد الکترونها با عدد اتمی برابر است. 
-
-مقدار عدد اتمی Z و تعداد نوترون‌های N، جرم A یک اتم را تشکیل می‌دهد. از آنجا که پروتون‌ها و نوترون‌ها تقریبا دارای جرم یکسانی هستند (و جرم الکترون‌ها برای بسیاری از اهداف و موارد ناچیز است) و نیز نقص جرم اتصال نوکلون‌ها نسبت به جرم هسته، همیشه اندک است، جرم اتمی هر اتم وقتی در یکای جرم اتمی بیان شود واحدهای جرم (ساختن مقداری به نام «توده ایزوتوپی نسبی»)، در حدود ۱ ٪ از کل عدد A است. 
-
-جستارهای وابسته
-عدد جرمی
-جرم اتمی
-چگالی
-جدول تناوبی
-فهرست عناصر شیمیایی
-
-منابع
-
-اتم
-اعداد بدون بعد شیمی
-اعداد
-خواص شیمیایی
-فیزیک هسته‌ای
-کروم یک عنصر شیمیایی با نماد Cr و عدد اتمی ۲۴ است. این عنصر اولین عنصر در گروه ۶ است. کروم یک فلز واسطه است که رنگی خاکستری، و سطحی براق داشته، و سخت و شکننده است. کروم افزودنی اصلی در تولید فولاد زنگ نزن است که باعث خاصیت ضد خوردگی آن می‌شود. همچنین کروم به عنوان فلزی که دارای خاصیت جلاپذیری بالا بوده و در مقابل کدر شدن نیز مقاومت بسیار خوبی دارد از اهمیت فراوانی برخوردار است. کروم صیقل کاری شده تقریبا ۷۰ ٪ از طیف مرئی و تقریبا ۹۰ ٪ از نور مادون‌قرمز را منعکس می‌کند. نام این عنصر از کلمه یونانی χρῶμα، chrōma به معنی رنگ گرفته شده‌است، زیرا بسیاری از ترکیبات کروم ��ه شدت رنگی هستند. 
-
-آلیاژ فروکروم به صورت تجاری از طریق واکنش‌های سیلیکوترمی یا آلومینوترمی کرومیت تولید می‌شود و فلز کروم با فرآیندهای پخت (roasting) و سنگ شویی و سپس کاهش کربن و آلومینیوم تولید می‌شود. فلز کروم از نظر مقاومت در برابر خوردگی و سختی بالا از ارزش بالایی برخوردار است. یک پیشرفت عمده در تولید فولاد کشف این بود که می‌توان با افزودن کروم فلزی به فولاد آن را شدیدا در برابر خوردگی و تغییر رنگ مقاوم کرد و فولاد زنگ نزن تولید کرد. تولید فولاد زنگ نزن و آبکاری کروم در کنار هم حدود ۸۵ ٪ از مصرف تجاری کروم را تشکیل می‌دهند. 
-
-بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سنگ کروم در سال ۲۰۱۹ آفریقای جنوبی (۳۹ ٪)، ترکیه (۲۳ ٪)، قزاقستان (۱۵ ٪) و هند (۹ ٪) بوده‌اند، و ۱۴ ٪ باقی‌مانده مربوط به سایر کشورها است. ارزش بازار جهانی کروم در سال ۲۰۱۶ برابر ۱۳ ٫ ۰۷ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود این مقدار در سال ۲۰۲۵ به ۱۶ ٫ ۵۵ میلیارد دلار برسد. 
-
-تاریخچه
-یوهان گوتلوب لمن در سال ۱۷۶۱ در کوه‌های اورال ماده معدنی نارنجی-قرمز رنگی پیدا کرد که نام آن را سرب قرمز سیبریایی نهاد. گرچه او به اشتباه آن را ترکیب سرب با آهن و سلنیوم انگاشت، آن ماده معدنی در حقیقت کرومات سرب (PbCrO ۴) بود. 
-
-پیتر سیمون پالاس در سال ۱۷۷۰ این ماده معدنی سربی قرمزرنگ (سرب قرمز سیبریایی) را در همان مکانی که لمن قبلا دیده بود، مشاهده کرد که خصوصیات مفید زیادی داشت. از جمله این خصوصیات کاربرد آن به عنوان رنگدانه در تولید رنگ بود که استفاده از این ویژگی به سرعت توسعه یافت. رنگ زرد درخشانی که از کروکوئیت ساخته شد به یک رنگ بسیار رایج تبدیل گشت. 
-
-سال ۱۷۹۷ نیکلاس لوئی واکلین نمونه‌هایی از سنگ معدن کروکوئیت را پیدا کرد. او با مخلوط کردن کروکوئیت و اسید هیدروکلریک موفق به تهیه اکسید کروم (CrO ۳) گشت. سال ۱۷۹۸ واکلین متوجه شد که با حرارت دادن این اکسید در کوره‌های ذغالی می‌توان کروم فلزی به دست آورد. او موفق به شناسایی مقدار کمی کروم در سنگ‌های قیمتی از جمله یاقوت و زمرد شد. 
-
-در طول دهه اول قرن نوزدهم از کروم بیشتر به عنوان سازه‌ای در رنگ‌ها استفاده می‌شد، اما امروزه عمده کاربرد آن (۸۵ ٪) در آلیاژهای فلزی است و مابقی موارد استفاده آن در صنایع شیمیایی، مواد نسوز و صنایع پایه است. 
-
-کاربردها
-موارد استفاده کروم: 
-در متالورژی برای مقاوم کردن در مقابل پوسیدگی و در براقی نهائی: 
-به‌عنوان یک جزء در آلیاژها، مثلا در فولاد ضدزنگ، 
-در آب کاری با کروم، 
-در آلومینیوم آنادایز، 
-به عنوان یک کاتالیزور. 
-از کرومیت برای ساخت قالبهای پخت آجر استفاده می‌شود. 
-نمک‌های کروم باعث سبز شدن رنگ شیشه می‌شوند. 
-کرومات‌ها و اکسیدها در رنگ مو و رنگهای معمولی به کار می‌روند. 
-دی کرومات پتاسیم یک معرف شیمیایی است که در تمیز کردن ظروف شیشه‌ای آزمایشگاهی و به عنوان یک عامل تیترات مورد استفاده قرار می‌گیرد. این عنصر همچنین به صورت دندانه (مثلا، عامل ثابت نگه‌دارنده) در رنگرزی بکار می‌رود. 
-دی‌اکسید کروم (CrO ۲) در تولید نوارهای مغناطیسی مصرف می‌شود این نوارها نسبت به نوارهای اکسید آهن دارای مقاومت در برابر میدانهای مغناطیسی بیشتری بوده، لذا کارایی بهتری دارند. 
-جهت دوپ کردن در پوشش کربن شبه الماس (DLC) 
-
-نقش بیولوژیکی
-کروم سه ظرفیتی فلزی است که مقدار کم آن بسیار ضروری است و برای سوخت و ساز کامل قن�� در بدن انسان مورد نیاز است. کمبودهای کروم می‌تواند بر توانایی انسولین در ثابت نگه‌داشتن میزان قند خون تأثیر بگذارد. برخلاف سایر فلزاتی که مقدار کم آن‌ها ضروری است، برای کروم عملکرد بیولوژیکی در متالوپروتئین دیده نشده‌است. 
-
-خاصیت ضدزنگ کردن
-این فلز کروم می‌تواند بسیاری از فلزات دیگر را ضدزنگ کرده و از آن‌ها در برابر خوردگی و زنگ زدن محافظت کند. از همین رو یکی از آلیاژهای اصلی فولاد ضدزنگ یا استنلس استیل را کروم تشکیل می‌شود. 
-
-البته باید مد نظر قرارداد که زیر ۴ درصد کروم، خاصیت ضدزنگ ایجاد نمی‌کند. 
-
-حضور کروم زیر چهار درصد در کنار کربن به استحکام قطعه می‌افزاید. 
-
-پیدایش
-کروم به شکل سنگ معدن کرومیت Fe, Mg) Cr ۲ O ۴) استخراج می‌شود و با غلظت ۲۱ ذره در میلیون بیست‌ویکمین عنصر از نظر فراوانی در پوسته زمین است. این عنصر را به صورت تجاری با حرارت دادن این سنگ معدن در حضور آلومینیوم یا سیلیسیوم تهیه می‌شود. نزدیک به نیمی از سنگ معدن کرومیت جهان در آفریقای جنوبی تولید می‌شود و قزاقستان، هند، زیمبابوه، ایران، فنلاند، برزیل، روسیه و ترکیه نیز از تولیدکنندگان عمده آن هستند. مقدار کرومیت استخراج‌نشده بسیار زیاد است، اما از نظر جغرافیایی در قزاقستان و آفریقای جنوبی متمرکز هستند. در سال ۲۰۰۰ حدود ۴ ٫ ۴ میلیون تن سنگ معدن کرومیت قابل‌فروش تولید شد که ۳ ٫ ۳ میلیون تن آهن- کروم به ارزش تقریبی ۲ ٫ ۵ میلیارد دلار آمریکا از آن به دست آمد. 
-
-اگرچه وجود کروم خالص بسیار نادر است، مقادیری کروم خالص کشف شده‌است. معدن اوداچنایا در روسیه نمونه‌هایی از کروم خالص تولید می‌کند. این معدن یک استوانه کیمبرلیت غنی از الماس است که در آن هم کروم خالص و هم الماس تولید می‌شود. 
-
-تولید
-
-در سال ۲۰۱۳ تقریبا ۲۸ ٫ ۸ میلیون تن سنگ معدن کرومیت قابل‌فروش تولید شده و به ۷ ٫ ۵ تن فروکروم تبدیل شد. طبق تحقیقات سازمان زمین‌شناسی آمریکا، «فروکروم اصلی‌ترین کاربرد نهایی سنگ معدنی کرومیت بوده، و تولید فولاد زنگ نزن اصلی‌ترین کاربرد فروکروم است.» 
-
-بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سنگ کروم در سال ۲۰۱۹ آفریقای جنوبی (۳۹ ٪)، ترکیه (۲۳ ٪)، قزاقستان (۱۵ ٪) و هند (۹ ٪) بوده‌اند، و ۱۴ ٪ باقی‌مانده مربوط به سایر کشورها است. 
-
-دو محصول اصلی تصفیه سنگ کروم، فروکروم و کروم فلزی هستند. فرایند تولید این دو محصول تفاوت زیادی با هم دارد. برای تولید فروکروم، سنگ معدن کرومیت (FeCr ۲ O ۴) در مقیاس بزرگ در کوره قوس الکتریکی یا در کارخانه‌های ذوب کوچکتر، با آلومینیوم یا سیلیسیم در یک واکنش آلومینوترمی کاهش می‌یابد. 
-
-برای تولید کروم خالص، آهن باید در یک فرایند دو مرحله‌ای پخت و سنگ شویی از کروم جدا شود. سنگ معدن کرومیت با مخلوطی از کربنات کلسیم و کربنات سدیم در حضور هوا گرم می‌شود. کروم اکسید شده و به شکل شش ظرفیتی تبدیل می‌شود، در حالی که آهن به شکل پایدار Fe ۲ O ۳ تبدیل می‌شود. سپس سنگ شویی در دمای بالاتر باعث حل شدن کرومات‌ها شده و اکسید آهن نامحلول را باقی می‌گذارد. کرومات توسط اسید سولفوریک به دی کرومات تبدیل می‌شود. دی کرومات با کاهش با کربن به اکسید کروم (III) تبدیل می‌شود و سپس در واکنش آلومینوترمی به کروم کاهش می‌یابد. 
-
-ترکیبات
-دی کرومات پتاسیم عامل اکسیدکننده بسیار قوی است و این ترکیب برای تمیز کردن ظروف آزمایشگاهی، ارجح‌تر از سایر ترکیبات آلی است. اکسید کرومیک همان اکسید کروم سبز است (Cr ۲ O ۳) که در نقاشی لعابی و رنگ کردن شیشه مورد استفاده قرار می‌گیرد. زردینه کروم رنگدانه زرد درخشانی است (PbCrO ۴) که مورد استفاده نقاشان قرار می‌گیرد. 
-اسید کرومیک دارای ساختار فرضی H ۲ CrO ۴ است. نه اسید کرومیک و نه اسید دی کرومیک در طبیعت یافت نمی‌شوند اما آنیون‌های آن‌ها در ترکیبات متنوعی یافت می‌شود. تری‌اکسید کروم CrO ۳، اسید بدون آب اسید کرومیک - به صورت تجاری، به‌عنوان اسید کرومیک بفروش می‌رسد. 
-
-ایزوتوپ‌ها
-
-کروم به‌طور طبیعی متشکل از ۳ ایزوتوپ پایدار Cr- ۵۳ ,Cr- ۵۴ ,Cr- ۵۲ است که فراوان‌ترین آن‌ها Cr- ۵۲ (با فراوانی طبیعی ۷۸۹ / ۸۳ ٪) است. ۱۹ رادیو ایزوتوپ که پایدارترین آن‌ها Cr- ۵۰ با نیمه عمر (بیش از) ۱ ٫ ۸ E ۱۷ سال وCr- ۵۱ با نیمه عمر ۷۰۲۵ / ۲۷ روز است برای این عنصر شناخته شده‌است. مابقی ایزوتوپ‌های رادیواکتیو آن از نیمه عمری کمتراز ۲۴ ساعت برخوردارند که نیمه عمر اکثر آن‌ها کمتر از ۱ دقیقه است. این عنصر همچنین دارای ۲ حالت برانگیخته است. 
-کروم ۵۳ محصول فروپاشی پرتوزاد Mn- ۵۳ است. محتویات ایزوتوپی کروم معمولا با محتویات ایزوتوپی منگنز ترکیب می‌شود و در زمین‌شناسی ایزوتوپی کاربرد دارد. نسبت‌های ایزوتوپ Mn-Cr شواهدی را که از Al- ۲۶ وPd- ۱۰۷ درباره تاریخ ابتدایی به دست آمده تقویت می‌کند. اختلاف در نسبت‌های Cr- ۵۳ / Cr- ۵۲ و Mn-Cr در چندین شهاب‌سنگ بیانگر یک نسبت Mn- ۵۳ / Mn- ۵۵ است که نشان می‌دهد رده‌بندی ایزوتوپ Mn-Cr باید از فروپاشی ثابت Mn- ۵۳ در پیکره سیاره‌های مجزا ناشی شده باشد؛ بنابراین Cr- ۵۳ دلایلی بیشتر را درباره فرایندهای نوکلئوسنتزی بلافاصله قبل از یکپارچگی منظومه شمسی در اختیار می‌گذارد. 
-
-ایزوتوپ‌های کروم از نظر وزن اتمی، در بازه ۴۳ amu (کروم ۴۳) تا ۶۷ amu (کروم ۶۷) قرار دارند. حالت فروپاشی اتمی بلافاصله قبل از فراوان‌ترین ایزوتوپ پایدار (کروم ۵۲)، جذب الکترون است و حالت بلافاصله بعد از آن کاهش بتا است. 
-
-هشدارها
-فلز کروم و ترکیبات کروم (III) معمولا «برای سلامتی خطرناک نیستند، اما ترکیبات کروم VI در صورت بلع سمی هستند. مقدار تقریبا» نصف قاشق چای‌خوری ترکیبات کروم سمی (VI) کشنده بوده و سرطانزا بودن مقادیر غیرکشنده کروم VI به اثبات رسیده‌است. بیشتر ترکیبات کروم VI برای چشم، پوست و همچنین بافت‌های مخاطی مضر هستند. تماس دائمی با این ترکیبات می‌تواند موجب آسیب‌های دائمی چشم گردد، مگر مواردی که درمان کامل صورت پذیرد. 
-
-در سال ۱۹۵۸ سازمان بهداشت جهانی حداکثر میزان مصرف مجاز کروم VI از جنبه سلامتی را ۰۵ / ۰ میلی‌گرم در هر لیتر آب آشامیدنی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد بارها بررسی شد و در این فاصله مقدار اعلام‌شده تغییر نکرد. 
-
-منابع
-
-آزمایشگاه ملی لوس‌آلاموس - کرومیوم (به انگلیسی). 
-
-پیوند به بیرون
-WebElements. com - Chromium
-EnvironmentalChemistry. com - Chromium
-International Chromium Development Association
-It's Elemental - The Element Chromium
-Native Chromium
-The Merck Manual - Mineral Deficiency and Toxicity
-
-
-آلاینده‌ها
-آلاینده‌های خطرناک هوا
-ایمنی و بهداشت شغلی
-زیست‌شناسی و داروشناسی عنصرهای شیمیایی
-عناصر شیمیایی
-فلزات واسطه
-کانی‌های عناصر آزاد
-کانی‌های غذایی
-وام‌واژه‌های یونانی
-کربن عنصری شیمیایی با نماد C و عدد اتمی ۶ است. واژه کربن برگرفته از واژه‌ای لاتین به‌نام کربو به معنای زغال‌سنگ است. این عنصر، که در رده عناصر غیرفلزی جای می‌گیرد، چهارظرفیتی است، به این ��عنی که چهار الکترون در دسترس برای تشکیل پیوندهای شیمیایی کووالانسی دارد. کربن از گروه چهاردهم در جدول تناوبی و دارای سه ایزوتوپ طبیعی است. این ایزوتوپ‌ها عبارت‌اند از کربن- ۱۲ و کربن- ۱۳ که ایزوتوپ‌های پایداری هستند و کربن- ۱۴ یک ایزوتوپ پرتوزا محسوب می‌شود و زمان نیمه‌عمر واپاشی آن حدود ۵۷۳۰ سال است. از دوران باستان تا سال ۱۶۹۹ میلادی، تنها سیزده عنصر توسط بشر شناسایی‌شده بودند که کربن یکی از آن‌ها بود. 
-
-از نظر فراوانی، کربن پانزدهمین عنصر در پوسته زمین و پس از هیدروژن، هلیوم و اکسیژن، چهارمین عنصر در کیهان است. فراوانی کربن، گوناگونی منحصر به فرد ترکیبات آلی ساخته‌شده از آن و توانایی تشکیل بسپار در دماهای متداول قابل‌دسترسی بر روی زمین، موجب می‌شود که این عنصر به‌عنوان عنصر مشترک در تمامی انواع شکل‌های شناخته‌شده از زندگی وجود داشته باشد. این عنصر به لحاظ جرم، پس از اکسیژن، دومین عنصر موجود در بدن انسان است و حدود ۱۸ ٫ ۵ درصد از جرم بدن انسان را تشکیل می‌دهد. 
-
-اتم‌های کربن می‌توانند به صورت‌های مختلفی با یک‌دیگر پیوند برقرار نمایند که این موجب می‌شود تا دگرشکل‌های متنوعی از کربن تشکیل شود. شناخته شده‌ترین دگرشکل‌های کربنی، گرافیت، الماس و فولرن باکمینستر هستند. خواص فیزیکی کربن در هر کدام از دگرشکل‌های کربنی متفاوت است. به‌عنوان مثال گرافیت دارای ظاهری کدر و سیاه‌رنگ است، در حالی‌که الماس کاملا شفاف است. گرافیت به قدری نرم است که می‌تواند برروی کاغذ اثری از خود برجا بگذارد و خود واژه گرافیت نیز از واژه‌ای یونانی به‌معنای نوشتن برگرفته شده‌است. درحالی‌که الماس، سخت‌ترین ترکیب طبیعی یافت شده بر روی زمین است. گرافیت یک هدایت‌کننده خوب جریان الکتریکی است، درحالی‌که الماس یک رسانای ضعیف جریان الکتریکی است. در فشار معمولی، الماس، نانولوله‌های کربنی و گرافین، دارای بالاترین رسانندگی گرمایی در بین تمام ترکیبات شناخته‌شده هستند. آنها در مقابل تغییرات شیمیایی مقاوم هستند و برای این‌که با اکسیژن وارد واکنش شوند یا به عبارت دیگر برای این‌که سوزانده شوند، به دمای بالا نیاز دارند. 
-
-متداول‌ترین حالت اکسایشی کربن در ترکیبات معدنی برابر با ۴ + است، در حالی‌که عدد اکسایش ۲ + در موردی مانند کربن مونوکسید و کمپلکس‌های کربونیلی فلزات واسطه قابل‌مشاهده است. سنگ آهک، دولومیت و دی‌اکسید کربن از بزرگ‌ترین منابع کربن معدنی هستند. این در حالی است که مقادیر قابل توجهی از کربن به‌صورت ذخیره‌شده در منابع آلی مانند زغال‌سنگ، پوده، نفت خام و آذریخ وجود دارد. کربن طیف گسترده‌ای از ترکیبات را شامل می‌شود، به‌طوری که دامنه آن گستره‌تر از هر عنصر دیگری است. تا به‌امروز بیش از ده میلیون ترکیب آلی ثبت شده‌است و مسیر شناسایی ترکیبات جدیدتر همچنان باز است، چرا که این تعداد ترکیب کشف‌شده تنها بخشی از ترکیبات مجموعه ترکیبات کربنی فرضی ممکن و پایدار در شرایط استاندارد هستند و به همین علت از کربن به‌عنوان «پادشاه عناصر» یاد شود. 
-
-تاریخچه
-
-ریشه نام کربن از واژه لاتین کربو به معنای زغال‌سنگ یا زغال چوب گرفته شده‌است. 
-کشف کربن به دوران پیشاتاریخ بر می‌گردد و استفاده از آن به صورت دوده و زغال چوب در زندگی نخستین تمدنهای بشری مشهور بود. الماس شکل دیگری از کربن احتمالا در اوایل سال ۲۵۰۰ پیش از میلاد در چین شناخته‌شده بود و به صورت شیمیایی امروزی، در دوران روم باستان از زغال چوب ساخته می‌شد. همچنین از مخلوط آن با خاک رس در اهرام به منظور پوششی در برابر ورود هوا استفاده می‌شده‌است. 
-
-در سال ۱۷۲۲، رنه آنتوان فرشاکو دی رامور نشان داد که آهن با جذب برخی از مواد به فولاد تبدیل می‌شود، که امروزه به‌عنوان کربن شناخته شده‌است. در سال ۱۷۷۲، آنتوان لاووازیه، پدر علم شیمی نوین نشان داد که الماس‌ها، نوعی کربن هستند. او با سوزاندن زغال‌سنگ و الماس دریافت که پس از سوختن هیچ‌کدام آبی تولید نمی‌کنند و هر دو به مقدار یکسان دی‌اکسید کربن در هر گرم آزاد می‌کنند. زمانی که تصور می‌شد گرافیت شکل دیگری از سرب است، کارل ویلهلم شیله نشان داد که گرافیت درواقع همانند زغال چوب است با این تفاوت که دارای مخلوط کوچکی از آهن است. از آن‌جا که که گرافیت در زمان واکنش با نیتریک اسید موجب تولید دی‌اکسید کربن می‌شود، او نام اسید هوایی را روی آن گذاشت. 
-
-در سال ۱۷۸۶، دانشمندان فرانسوی، کلود لویی برتوله، گاسپار مونژ و سی. ای. واندرموند با اکسید کردن گرافیت به همان روشی که لاووازیه برای الماس انجام داده بود تأیید کردند که گرافیت بیشتر کربن است. با باقی ماندن مقداری آهن در انتها، آنها بر این باور شدند که آهن در ساختار گرافیت لازم است. آنها در نگارش‌های خود برای گازی که از سوختن گرافیت خارج می‌شد نام کاربون را پیشنهاد دادند که از واژه لاتین کاربونوم گرفته‌شده بود. 
-در سال ۱۷۸۹ لاووازیه در کتاب‌های درسی از کربن به‌عنوان یک عنصر نام برد. 
-
-در سال ۱۹۸۵ شیمی‌دان‌های آمریکایی رابرت کرل و ریچارد اسمالی و شیمی‌دان بریتانیایی هارولد کروتو موفق به کشف فولرن، یکی از دگرشکل‌های مصنوعی عنصر کربن شدند که خود انواع گوناگون و متعددی شامل اشکال نانوساختار مانند باکی‌بال‌ها و نانولوله‌ها است. کاشفان این شکل جدید از کربن در سال ۱۹۹۶ جایزه نوبل شیمی را دریافت کردند. از طرف دیگر علاقه جدید به اشکال جدید منجر به کشف دگرشکل‌های بیشتر از جمله کربن شیشه‌ای، و کربن آمورف شد. 
-
-ویژگی
-
-کربن با داشتن عدد اتمی ۶، به‌عنوان عنصر ششم محسوب می‌شود و دارای آرایش الکترونی ۱ s ۲۲ s ۲۲ p ۲ است که چهار الکترون موجود در اوربیتال‌های ۲ s و ۲ p به‌عنوان الکترون‌های ظرفیت آن به‌حساب می‌آیند، الکترون‌هایی که می‌توانند موجب تشکیل پیوندهای کووالانسی و ساخته‌شدن پیوندهای بین اتمی و درنتیجه ترکیبات مولکولی جدید شوند. چهار انرژی یونش ابتدایی کربن عبارت‌اند از: ۱۰۸۰ ٫ ۵، ۲۳۵۲ ٫ ۶، ۴۶۲۰ ٫ ۵ و ۶۲۲۲ ٫ ۷ کیلوژول بر مول که این مقادیر انرژی یونش بسیار بیش‌تر از سایر عناصر موجود در گروه چهاردهم جدول تناوبی (عناصر زیرین در گروه شامل کربن) هستند. میزان الکترونگاتیوی کربن در مقیاس پائولینگ برابر با ۲ ٫ ۵ است که به‌طور قابل توجهی از مقدار الکترونگاتیوی سایر عناصر هم‌گروه با کربن (۱ ٫ ۸ – ۱ ٫ ۹) در گروه چهاردهم جدول تناوبی بیشتر و تقریبا مشابه نیتروژن و فلزات واسطه ردیف دوم و سوم جدول تناوبی است. شعاع پیوند کووالانسی کربنی معمولا برابر با ۷۷ ٫ ۲ پیکومتر برای پیوند کربن-کربن یگانه، ۶۶ ٫ ۷ پیکومتر برای پیوند کربن-کربن دوگانه، ۶۰ ٫ ۳ پیکومتر برای پیوند کربن-کربن سه‌گانه است، با این‌حال این مقادیر مطلق نیستند و بسته به نوع عدد کوئوردیناسیون و نوع پیوندهای دو ��تم کربن درگیر در پیوند مورد نظر، متفاوت هستند. به‌طور عمومی، شعاع کووالانسی، با کاهش عدد کوئوردیناسیون و افزایش مرتبه پیوند، کاهش می‌یابد. 
-
-کربن دارای بالاترین دمای تصعید در میان تمام عناصر است. در فشار معمولی اتمسفر، فاقد نقطه ذوب است، چراکه نقطه سه‌گانه آن در فشار ۰ ٫ ۲ ± ۱۰ ٫ ۸ مگاپاسکال و دمای ۳۰۰ ± ۴۶۰۰ درجه کلوین (۳۰۰ ± ۴۳۳۰ درجه سانتی‌گراد؛ ۵۴۰ ± ۷۸۲۰ درجه فارنهایت) به‌وقوع می‌پیوندد و درنتیجه، کربن در دمایی در حدود ۳۹۰۰ درجه کلوین (۳۶۳۰ درجه سانتی‌گراد؛ ۶۵۶۰ درجه فارنهایت) تصعید می‌شود. کربن در حضور یک قوس کربنی تصعید می‌شود، جایی که دمای آن به حدود ۵۸۰۰ درجه کلوین (۵۵۳۰ درجه سانتی‌گراد؛ ۹۹۸۰ درجه فارنهایت) می‌رسد. صرف‌نظر از نوع، تمامی دگرشکل‌های کربنی در دماهایی حتی بالاتر از نقطه ذوب فلزاتی مانند تنگستن و رنیوم، جامد باقی می‌ماند. اگرچه کربن از لحاظ ترمودینامیکی تمایل به اکسید شدن دارد، با این حال در مقابل اکسایش به طرز بسیار موثرتر از فلزاتی مانند آهن و مس مقاومت می‌کند. در شرایط استاندارد، گرافیت با این‌که پایداری ترمودینامیکی بالاتری در مقایسه با الماس دارد، اما واکنش‌پذیرتر است؛ چراکه دارای پیوندهای پای نامستقر است و این موجب می‌شود راحت‌تر وارد واکنش شیمیایی شود. به‌عنوان مثال، در شرایط استاندارد، گرافیت می‌تواند توسط نیتریک اسید غلیظ و داغ اکسید شود و ملیتیک اسید تولید کند. در طی چنین واکنشی، واحدهای شش‌گوشه موجود در ساختار گرافیت حفظ می‌شود، اما ساختار و نظم کلی آن شکسته می‌شود. 
-
-کربن می‌تواند به آسانی با اتم‌های کوچک دیگر از جمله اتم‌های کربن دیگر پیوند برقرار کند. اتم کربن قادر است که پیوندهای کووالانسی پایدار و متنوعی با اتم‌های مناسب چندظرفیتی دیگر شکل دهد. کربن با داشتن بیش از ده میلیون ترکیب شناخته‌شده، در بین تمامی عناصر جدول تناوبی، دارای بیشترین میزان ترکیبات شیمیایی است. اگرچه کربن دارای تعداد بسیار زیاد و گوناگون از ترکیبات است، اغلب این ترکیبات در دمای معمولی واکنش ناپذیر هستند. در دما و فشار استاندارد، کربن در مقابل تمامی تغییرات شیمیایی مقاومت می‌کند با این‌حال اکسیدکننده‌های قوی می‌توانند موجب واکنش پذیری آن شوند. کربن در مقابل سولفوریک اسید، هیدروکلریک اسید، کلر، و تمامی قلیاها، واکنش ناپذیر است. در دماهای بالاتر از دمای استاندارد، کربن با اکسیژن وارد واکنش می‌شود و منجر به تولید اکسوکربنها می‌شود و در این شرایط چنانچه در کنار اکسیدهای فلزی قرار بگرید، با گرفتن اکسیژن آن‌ها، موجب تبدیل آن‌ها به اکسید فلز به شکل عنصر فلزی می‌شود. 
-
-ایزوتوپ‌ها
-
-در واقع همگی اتم‌های کربن دارای شش پروتون هستند و تفاوت آنها در داشتن تعداد متفاوتی از نوترون‌ها است، نوترون‌هایی که تعدادشان می‌تواند از ۲ تا ۱۶ متغیر باشد. از میان تمامی ایزوتوپ‌های کربن، تنها دو مورد، ایزوتوپ طبیعی و پایدار محسوب می‌شوند که دارای بیش‌ترین میزان فراوانی نیز هستند. از این میان، این دو ایزوتوپ، ایزوتوپ کربن- ۱۲ حدود ۹۸ ٫ ۹۳ درصد از کربن موجود بر روی زمین را تشکیل می‌دهد و ایزوتوپ کربن- ۱۳، سهمی برابر ۱ ٫ ۰۷ درصد را دارا است. میزان کربن- ۱۲ در ترکیبات زیستی حتی از مقدار ذکر شده نیز بیشتر می‌شود چرا که در واکنش‌های زیست‌شیمیایی، تمایل زیادی برای کربن- ۱۲ نسبت به ��ربن- ۱۳ وجود دارد. در سال ۱۹۶۱، اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی، ایزوتوپ کربن- ۱۲ را به‌عنوان مبنای تعیین جرم اتمی نسبی عناصر انتخاب کرد. در طیف‌سنجی رزونانس مغناطیسی هسته‌ای از کربن- ۱۳ برای شناسایی ساختمان شیمیایی ترکیبات کربنی استفاده می‌شود. 
-
-کربن- ۱۴ دیگر ایزوتوپ کربن است که به‌صورت طبیعی یک ایزوتوپ پرتوزا است که توسط واکنش پرتوهای کیهانی با نیتروژن در لایه بالایی جو (در بخش‌های پایینی استراتوسفر و بالایی تروپوسفر) ایجاد می‌شود. این ایزوتوپ در مقادیر بسیار ناچیزی برابر ۱ قسمت در تریلیون (۰ ٫ ۰۰۰۰۰۰۰۰۰۱ درصد) به‌ویژه در جو و انباشته‌ها سطحی مانند پوده و دیگر مواد آلی یافت می‌شود. کربن- ۱۴ با انتشار پرتوی بتایی با بار منفی و انرژی ۰ ٫ ۱۵۸ مگاالکترون‌ولت (MeV) فروپاشیده می‌شود. به‌علت زمان فروپاشی نسبتا آهسته این ایزوتوپ، کربن- ۱۴ عملا در میان سنگ‌های قدیمی یافت نمی‌شود. مقدار این ایزوتوپ در جو زمین و همچنین در بدن موجودات زنده تقریبا ثابت است، اما به‌صورت مشخصی بعد از مرگ موجودات زنده، مقدار آن در بدن آنها کاهش می‌یابد. 
-
-بیش از ۱۵ نوع ایزوتوپ کربن شناخته‌شده وجود دارد که از میان آن‌ها کمترین نیمه‌عمر به کربن- ۸ تعلق دارد، ایزوتوپی که با نشر پروتون و واپاشی آلفا دارای نیمه‌عمری معادل ۲۱ - ۱۰ × ۱ ٫ ۹۸۷۳۹ ثانیه دارد. کربن- ۱۹ یکی دیگر از ایزوتوپ‌های غیرعادی کربن است که دارای هاله هسته‌ای است. به این معنی که اگر هسته را معادل یک کره دارای چگالی واحد در نظر بگیریم، هسته این ایزوتوپ بزرگتر از حد مورد انتظار است. 
-
-مدل اتمی
-
-اتم کربن در حالت پایه دارای اوربیتال‌های اتمی با آرایش الکترونی ۱ s ۲۲ s ۲۲ px ۱۲ py ۱۲ pz ۰ است. یک اتم کربن می‌تواند با تغییر سطح انرژی اوربیتال‌های اتمی خود طی فرایندی موسوم به هیبریداسیون اوربیتالی، منجر به هم‌تراز شدن اوربیتال‌های لایه ظرفیت خود و همچنین چینش مجدد الکترون‌های این اوربیتال‌ها شود. اوربیتال‌های هیبریدی نیمه پر ایجاد شده از این طریق، امکان برقراری پیوند با اتم‌های دیگر را دارند که برای اتم کربن با توجه به وجود چهار اوربیتال نیمه‌پر، امکان تشکیل حداکثر چهار پیوند کووالانسی وجود دارد. یک اتم کربن، بسته به میزان مشارکت ۳ اوربیتال پی (p) در فرایند هیبریداسیون، می‌تواند متحمل سه نوع هیبریداسیون شود. به این ترتیب که مشارکت سه اوربیتال پی در فرایند هیبریداسیون موجب ایجاد هیبریداسیون sp ۳، مشارکت دو اوربیتال پی موجب شکل‌گیری هیبریداسیون sp ۲ و چنانچه تنها یکی از اوربیتال‌های پی در فرایند هیبریداسیون شرکت کند، هیبریداسیون اتم مورد نظر از نوع sp می‌شود. علاوه‌بر هیبریداسیون متفاوت، نوع پیوندهایی که یک اتم کربن قادر به برقراری آن‌ها است نیز می‌تواند متفاوت باشد که آن‌ها نیز به نوبه خود به سه نوع؛ پیوند یگانه (C-C)، دوگانه (C=C) و سه‌گانه (C≡C) تقسیم می‌شوند. این‌که یک اتم در کدام نوع پیوند مشارکت کند، به هیبریداسیون آن بستگی دارد. به‌عنوان مثال اگر هیبریداسیون اتم کربن از نوع sp ۳ باشد، نوع پیوند آن یگانه، برای هیبریداسیون sp ۲، نوع پیوند دوگانه و در مورد هیبریداسیون sp، نوع پیوند سه‌گانه خواهد بود. 
-
-هیبریداسیون sp ۳
-
-هیبریداسیون sp ۳ ناشی از مشارکت سه اوربیتال اتمی پی (px. py. pz) و یک اوربیتال اتمی اس (s) است. در میان دگرشکل‌های کربن، الماس یکی از ساختا��هایی است که اتم‌های تشکیل‌دهنده آن، دارای هیبریداسیون sp ۳ و درنتیجه پیوندهای یگانه است. ساختار بلوری مکعب الماس الگوی تکراری از ۸ اتم است که برخی مواد ممکن است هنگام جامد شدن از آن استفاده کنند. در حالی که اولین نمونه شناخته‌شده از این نوع ساختار، الماس بوده‌است، سایر عناصر گروه ۱۴ نیز این ساختار را به خود می‌گیرند، از جمله آلفا-قلع، نیم‌رساناهای سیلیسیم و ژرمانیوم و همچنین آلیاژهای سیلیسیم و ژرمانیم. تمام اتم‌ها در این ساختار، اتم‌های مشابهی هستند که توسط پیوندهای کووالانسی به یک‌دیگر متصل شده‌اند. این ساختار شبیه یک ساختار مکعبی با وجوه مرکز پر به اضافه چهار اتم داخلی است. 
-
-هیبریداسیون sp ۲
-
-هیبریداسیون sp ۲ ناشی از مشارکت دو اوربیتال اتمی پی (px. py) و یک اوربیتال اتمی اس (s) است. از بین دگرشکل‌های کربن، گرافیت یکی از مواردی است که اتم‌های تشکیل‌دهنده آن، دارای هیبریداسیون sp ۲ و درنتیجه پیوندهای دوگانه است. گرافیت دارای ساختاری لایه‌ای است و در آن هر اتم کربن به سه اتم کربن دیگر متصل است. در اطراف هر اتم کربن یک آرایش سه ضلعی مسطح با زاویه ۱۲۰ درجه به وجود می‌آید. از اتصال ۶ اتم کربن ساختارهایی شش‌گوشه ایجاد می‌شود که از اتصال آنها به یکدیگر صفحاتی مشبک به وجود می‌آید. پیوند بین مولکولی در صفحات بسیار قوی بوده ولی بین صفحات نیروی ضعیف وان‌دروالسی وجود دارد که موجب لغزیدن یا جدا شدن لایه‌ها می‌گردد. آلفا-هگزاگونال و بتا-رامبوهدرال دو شکل شناخته‌شده گرافیت، ویژگی‌های فیزیکی بسیار مشابهی دارند. 
-فرم آلفا می‌تواند با استفاده از روش‌های مکانیکی به فرم بتا تبدیل شود و فرم بتا هنگامی‌که بالاتر از ۱۳۰۰ درجه سانتی‌گراد گرم شود، به فرم آلفا بازمی‌گردد. 
-
-هیبریداسیون sp
-
-هیبریداسیون sp ناشی از مشارکت تنها یک اوربیتال اتمی پی (px، py یا pz) و یک اوربیتال اتمی اس (s) است. از بین دگرشکل‌های کربن، ترکیب سیکلو (۱۸) کربن گونه‌ای است که اتم‌های تشکیل‌دهنده آن، دارای هیبریداسیون sp و درنتیجه پیوندهای سه‌گانه است. سیکلو (۱۸) کربن مولکولی است که ساختاری حلقوی دارد و متشکل از ۱۸ اتم کربن دارای پیوندهای سه‌گانه یکی در میان است. این ساختار، کوچک‌ترین ترکیب از خانواده سیکلو [n] کربن‌ها است و طبق محاسبات انجام‌شده با داشتن انرژی فشار حلقه برابر ۷۲ کیلوکالری بر مول، پیش‌بینی می‌شود که یک ترکیب پایدار از لحاظ ترمودینامیکی باشد. رایج‌ترین پیوندهای سه‌گانه بین دو اتم کربن، در آلکینها دیده می‌شود. سیانیدها و ایزوسیانیدها نیز پیوند سه‌گانه دارند. برخی مولکول‌ها دواتمی مانند دی‌نیتروژن و کربن مونوکسید نیز پیوند سه‌گانه دارند. این پیوند در فرمول اسکلتی با سه خط افقی (≡) نمایش داده می‌شود. 
-
-دگرشکل‌ها
-
-گرافیت که یکی از دگرشکل‌های کربن محسوب می‌شود، یکی از نرم‌ترین مواد شناخته‌شده و الماس که دگرشکل دیگر کربن است، سخت‌ترین ترکیب طبیعی شناخته‌شده بر روی زمین است. دگرشکل‌های کربنی طیف وسیعی از خواص فیزیکی و شیمیایی را منجر می‌شوند. 
-کربن اتمی دارای عمری کوتاه است که این موضوع موجب می‌شود شکل‌های متنوع مولکولی یا همان دگرشکل‌های کربنی شکل بگیرند. سه دگرشکل شناخته‌شده کربن عبارت‌اند از کربن بی‌شکل گرافیت و الماس. دگرشکل دیگر کربن، فولرن است که زمانی گونه‌ای خاص و عجیب به‌شمار می‌آمد اما امروزه ��ه‌صورت متداول تهیه و در تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. خانواده دگرشکل‌های فولرنی خود شامل فولرن باکمینستر، نانولوله کربنی، نانوجوانه کربنی و نانوالیاف کربنی است. علاوه‌بر دگرشکل‌های مرسوم، چندین نوع دگرشکل غیرمعمول نیز از کربن شناخته شده‌است که عبارت‌اند از لونسدالیت، کربن شیشه‌ای، نانوفوم کربنی و کربن استیلنی خطی یا همان کاربین. 
-
-گرافن یکی دیگر از دگرشکل‌های کربنی است که متشکل از ورقه‌ای دوبعدی و ساخته‌شده از ساختارهای شش‌گوشه کربنی است. تا سال ۲۰۰۹، گرافن به‌عنوان محکم‌ترین ماده بررسی‌شده بود. فرایند جداسازی گرافن از گرافیت، نیازمند توسعه فناوری به منظور تجاری سازی تولید آن است. 
-
-کربن بی‌شکل، به‌عنوان دگرشکلی از کربن، فرمی است که در آن اتم‌های کربن در ساختاری غیربلوری، نامنظم و شیشه‌ای مانند قرار گرفته‌اند. این نوع کربن به‌صورت پودری است و جزء اصلی تشکیل‌دهنده زغال، کربن سیاه، دوده و کربن فعال است. 
-
-در فشار رایج، کربن ساختاری مانند گرافیت به خود می‌گیرد، به‌طوری که هر اتم به صورت مثلثی با سه‌اتم دیگر پیوند برقرار می‌کند و منجر به تولید یک صفحه مسطح متشکل از واحدهای حلقوی شش‌گوشه درست همانند هیدروکربن‌های آروماتیک می‌شود. ساختار به‌وجود آمده یک شبکه دوبعدی از اتم‌های کربن است و این صفحات مسطح کربنی می‌توانند با کمک نیروی وان‌دروالسی بر روی یک‌دیگر قرار بگیرند. استحکام پایین پیوند میان این صفحات قرار گرفته بر روی یک‌دیگر، موجب لغزش آسان صفحات بر روی یک‌دیگر و نرمی گرافیت می‌شود. نیروی وان‌دروالسی میان لایه‌ها براثر همپوشانی الکترون‌های خارجی اتم‌های تشکیل‌دهنده لایه‌ها است و این همپوشانی منجر به تشکیل یک ابر پای و عدم استقرار الکترونی می‌شود. وجود ابر ناشی از عدم استقرار الکترونی، باعث می‌شود که گرافیت بتواند تنها در محل تشکیل پیوندهای نامستقر و در راستای صفحات خود، هادی جریان الکتریکی باشد. این محدودیت سبب می‌شود که خصلت هدایت الکتریکی توده کربن در مقایسه با اغلب فلزات کمتر باشد. عدم استقرار الکترونی همچنین موجب می‌شود که گرافیت در مقایسه با الماس، پایداری بیشتری در دمای اتاق داشته باشد. 
-
-در فشارهای بالا، کربن دگرشکل‌های فشرده‌تری مانند الماس را تشکیل می‌دهد که تقریبا دارای چگالی دوبرابر گرافیت است. برخلاف گرافیت، در ساختار الماس، هر اتم به‌صورت چهاروجهی با چهار اتم دیگر پیوند برقرار می‌کند و منجر به تشکیل یک شبکه سه‌بعدی از حلقه‌های شش عضوی منقبض شده می‌شود. الماس همانند سیلیسیم و ژرمانیم، دارای ساختار مکعبی است و به‌علت قدرت پیوندهای کربن-کربن، سخت‌ترین ماده طبیعی شناخته‌شده در مقابل خراشیده شدن است. برخلاف باور عمومی که بیان می‌کند «الماس‌ها تا ابد باقی می‌مانند»، الماس در شرایط استاندارد (دما: ۲۹۸ کلوین، فشار: ۱۰ ٬ ۰۰۰ پاسکال) از نظر ترمودینامیکی ناپایدار است (انرژی استاندارد تشکیل گیبس (ΔfG°) برای الماس در دمای ۲۹۸ کلوین = ۲ ٫ ۹ کیلوژول بر مول) و در نهایت به گرافیت تبدیل می‌شود. باتوجه به سد انرژی بالای فعال‌سازی، تبدیل الماس به گرافیت در دمای اتاق به‌قدری آهسته است که قابل‌تشخیص نیست. باقیمانده کربنی که دچار تغییر فاز شده‌است به‌صورت تجربی مورد بررسی قرار نگرفته‌است اما مطالعات نظری اخیر با استفاده از روش نظری�� تابعی چگالی به این نتیجه رسیده‌است که در شرایط رسیدن دما و فشار به‌ترتیب به صفر کلوین و صفر پاسکال، الماس به ساختاری با استحکامی در حدود ۱ / ۱ کیلوژول بر مول بیشتر از گرافیت تبدیل می‌شود. تحت برخی شرایط، کربن به لونسدالیت متبلور می‌شود، ساختاری که یک شبکه بلوری شش‌گوشه است و در آن، همه اتم‌ها، همانند آنچه در الماس رخ می‌دهد، به‌صورت کووالانسی با یکدیگر پیوند برقرار می‌کنند. 
-
-فولرن‌ها، بلورهایی سنتزی با ساختای مشابه گرافیت هستند با این تفاوت که تمام واحدهای تشکیل‌دهنده، از شش‌گوشه‌های مسطح ساخته نشده‌اند و تعدادی واحد شش‌گوشه نامسطح، پنج‌گوشه و حتی هفت‌گوشه نیز در ساختار آنها وجود دارد. صفحات سازنده فولرن‌ها به‌صورت کره، بیضی یا استوانه‌ای شکل می‌گیرند. خواص خانواده ترکیبات فولرنی هنوز به‌صورت کامل ارزیابی نشده‌است و این موضوع خود زمینه وسیعی در تحقیقات نانومواد را به خود اختصاص داده‌است. فولرن یا نام متداول دیگر آن یعنی باکی‌بال، برگرفته از نام باکمینستر فولر و مخترع گنبد ژئودزیک است، گنبدی که دارای ساختاری مشابه با فولرن‌ها است. باکی‌بال‌ها دارای ساختارهای مولکولی بزرگی از کربن هستند که که اتم‌های کربن در آنها به‌صورت مثلثی با یکدیگر پیوند داده‌اند و موجب شکل‌گیری یک ساختار گوی‌وار شده‌اند، شناخته شده‌ترین و ساده‌ترین نوع فولرن، فولرن باکمینستر با ۶۰ اتم کربن است که دارای ساختاری شبیه توپ فوتبال است. 
-
-نانولوله‌های کربنی همانند باکی‌بال‌ها هستند با این تفاوت که هر اتم کربن در صفحه کربنی ساخته‌شده به‌صورت مثلثی با سه اتم دیگر در پیوند است و موجب ایجاد ساختاری استوانه‌ای شکل و توخالی می‌شود. نانوجوانه‌ها برای اولین‌بار در سال ۲۰۰۷ گزارش شدند و ترکیبی از باکی‌بال‌ها و نانولوله‌ها هستند، به این صورت که باکی‌بال‌ها به‌صورت کووالانسی به سطح خارجی یک نانولوله متصل شده‌اند که این موجب تجمیع خواص این دو گونه در غالب یک ساختار واحد می‌شود. 
-
-از دیگر دگرشکل‌های شناخته‌شده، کربن نانوفوم است که در سال ۱۹۹۷ کشف شد. این دگرشکل متشکل از مجموعه خوشه‌های دارای چگالی کم از اتم‌های کربن است که این اتم‌های کربنی به‌صورت رشته مانند در شبکه سه‌بعدی ضعیفی نگه داشته شده‌اند. در ساختار این کربن نانوفوم، اتم‌ها به‌صورت مثلثی با یکدیگر در پیوند هستند و منجر به تشکیل حلقه‌هایی شش یا هفت عضوی می‌شوند. این دگرشکل یکی از سبک‌ترین مواد جامد شناخته شده‌است به‌طوری که تنها دارای یک چگالی ۲ کیلوگرم برای هر متر مکعب است. به‌صورت مشابهی با کربن نانوفوم، کربن شیشه‌ای نیز شامل نسبت زیادی فضاهای متخلخل بسته‌است با این تفاوت که برخلاف ساختار گرافیتی، فاقد ساختاری منظم از صفحات چیده شده بر روی یکدیگر همانند صفحات یک کتاب است و صفحات به‌صورت نامنظم و تصادفی بر روی یک‌دیگر قرار گرفته‌اند. 
-
-کربن استیلنی خطی که با نام کاربین نیز شناخته می‌شود، دارای ساختار شیمیایی C≡C-) n-) است. کربن در این نوع دگرشکل، دارای هیبریداسیون از نوع sp است و شکل کلی دگرشکل مانند یک پلیمر است که دارای پیوندهای یگانه و سه‌گانه به‌صورت یک‌درمیان است. کاربین توجه زیادی را در نانوفناوری به خود جلب کرده‌است چراکه دارای مدول یانگ برابر با ۴۰ برابر الماس است. 
-کربن دات در سال ۲۰۰۴ به‌طور تصادفی در خالص سازی نانولوله‌های کربنی تک جداره کشف شد. این کشف مطالعات گسترده‌ای را برای بهره‌برداری از ویژگی‌های فلورسانس کربن دات ایجاد کرد. 
-
-دیگر شکل‌های ممکن
-کربن دی: این شکل از کربن توسط نظریه‌پردازان در سال ۲۰۱۸ پیشنهاد شد. کربن دی یک دگرشکل اورتورومبیک sp ۳ است. محاسبات کل انرژی نشان می‌دهد که کربن دی از نظر انرژی از ساختار T ۶ که قبلا پیشنهاد شده‌است و همچنین بسیاری ساختارهای دیگر، مطلوب‌تر است. 
-چائویتی: ماده معدنی است که گمان می‌رود در اثر برخورد شهاب‌سنگ تشکیل شده‌است. کمی سخت‌تر از گرافیت با رنگ مایل به خاکستری تا سفید توصیف شده‌است. 
-کربن فلزی: مطالعات نظری نشان داده‌است که در نمودار فازی مناطقی در فشارهای بسیار زیاد وجود دارد که کربن دارای ویژگی فلزی است. 
-
-کربن بی‌سی‌سی: در فشارهای فوق‌العاده بالای ۱۰۰۰ گیگا پاسکال پیش‌بینی شده‌است که ساختار مکعبی بدنه محور با ۸ اتم در سلول واحد، به اصطلاح C ۸ تبدیل شود. این فاز کربن مکعبی ممکن است در اخترفیزیک اهمیت داشته باشد. ساختار آن در یکی از مراحل قابل تبدیل سیلیکون شناخته‌شده و شبیه به کوبان است. مواد ابرچگال و ابرسخت مشابه به این مرحله در سال ۱۹۷۹ و ۲۰۰۸ ساخته و منتشر شده‌است. ساختار این فاز در سال ۲۰۱۲ به عنوان سودالیت کربن پیشنهاد شد. 
-کربن بی‌سی‌تی: دارای دستگاه بلوری چهارگوشه است که توسط نظریه‌پردازان در سال ۲۰۱۰ ارائه شده‌است
-کربن‌ام: تصور می‌شد که کربن منوکلینیک کربن-مرکز در سال ۱۹۶۳ با فشرده‌سازی گرافیت در دمای اتاق ایجاد شده‌است. ساختار آن در سال ۲۰۰۶ به‌طور نظری ارائه شد، سپس در سال ۲۰۰۹ مشاهدات تجربی آن را تأیید کرد. بسیاری از نامزدهای ساختاری، از جمله کربن بی‌سی‌تی، برای آن پیشنهاد شده که به همان اندازه با داده‌های تجربی موجود در آن زمان سازگار باشد، تا اینکه در سال ۲۰۱۲ از نظر تئوری ثابت شد که این ساختار از نظر جنبشی احتمالا از گرافیت تشکیل شده‌است. اندکی پس از آن داده‌های با وضوح بالا نشان دادند که در میان تمام کاندیداهای ساختار، فقط کربن‌ام با آزمایش سازگار است. 
-کربن کیو: در سال ۲۰۱۵، یک تیم از دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی، اعلام کرد که دگرشکل دیگری از از کربن را توسعه داده‌اند که نام آن کربن کیو گذاشته شده‌است. این دگرشکل، خواص فرومغناطیس، فلوئورسانس نشان می‌دهد و سختی آن بیشتر از الماس است. در فاز بخار، برخی از اتم‌های کربن، تشکیل کربن دواتمی می‌دهند. این شکل از کربن در زمان برانگیخته شدن، نور سبز رنگ از خود منتشر می‌کند. 
-کربن تی: هر اتم کربن موجود در الماس با یک کربن تتراهدرون جایگزین می‌شود از این رو T-carbon نامیده می‌شود. این شکل از کربن در سال ۱۹۸۵ توسط نظریه‌پردازان مطرح شد. 
-پریسمان سی ۸: یک دگرشکل کربنی با استحکام بالاست که از لحاظ نظری پیش‌بینی‌شده و شامل یک خوشه اتمی هشت اتمی کربن به شکل منشور مثلی دوهرمی سه‌گوش کشیدهشش اتمی با دو اتم دیگر در بالا و پایین پایه‌های آن است. 
-کریستال کی ۴: یک ساختار کربنی بلوری سه‌بعدی است که هر اتم کربن در زاویه ۱۲۰ درجه به سه دیگر متصل می‌شود (مانند گرافیت)، اما در جایی که صفحات پیوندی لایه‌های مجاور به جای همزمانی با زاویه ۷۰ ٫ ۵ درجه قرار دارند. 
-پنتا گرافن: یک دگرشکل فرضی است که کاملا از پنج ضلعی‌های کربن تشکیل‌شده و شبیه کاشی کاری‌های پنج ضلعی قاهره است. پنتا گرافن در سال ۲۰۱۴ بر اساس تجزیه و تحلیل و شبیه‌سازی ارائه شد. 
-شواهدی وجود دارد که ستاره‌های کوتوله سفید دارای هسته‌ای از کربن متبلور و هسته‌های اکسیژن هستند. بزرگ‌ترین نمونه پیدا شده در جهان تا کنون، بی‌پی‌ام ۳۷۰۹۳، است که در فاصله واقع در صورت فلکی قنطورس قرار دارد. در انتشار خبری از مرکز اخترفیزیک هاروارد-اسمیتسونین هسته ستاره‌ای ۴۰۰۰ کیلومتری به عنوان یک الماس توصیف شد و پس از ترانه «لوسی در آسمان با الماس» از بیتلز، لوسی نامگذاری شد؛ با این حال، به احتمال زیاد یک‌شکل عجیب و غریب از کربن است. 
-
-از
-هکلیتز، 
-فگرافن، 
-نوامن، 
-پروتومن، 
-زایدین، 
-کربن یو، 
-به عنوان دیگر شکل‌های ممکن کربن یاد شده‌است. 
-
-ترکیبات
-
-ترکیبات آلی
-
-ترکیبات کربنی تشکیل‌دهنده پایه تمامی شکل‌های شناخته‌شده حیات بر روی زمین هستند که موضوع شیمی آلی می‌باشد. چرخه کربن-نیتروژن، با کمک گرفتن از پرتوهای خورشیدی و سایر ستارگان، تأمین‌کننده انرژی لازم برای مصرف موجودات است. 
-کربن توانایی تشکیل زنجیرهای طولانی و متقاطع متشکل از پیوندهای کربن-کربن را دارد، خصلتی که به آن زنجیره‌ای شدن گفته می‌شود. پیوندهای کربن-کربن پیوندهایی محکم و پایدار هستند و از طریق زنجیره‌ای شدن این پیوندها می‌توانند ترکیبات کربنی بی‌شماری را تشکیل دهند. 
-
-هیدروکربنها، ساده‌ترین شکل از مولکول‌های آلی هستند، خانواده بزرگی از مولکول‌های آلی که تنها از اتم‌های هیدروژن متصل به کربن تشکیل شده‌اند. چنان‌چه در ساختار یک مولکول هیدروکربن اتم‌های دیگری به‌جز کربن و هیدروژن حضور داشته باشد، آن مولکول دیگر یک هیدروکربن تلقی نمی‌شود و به آن اتم‌ها، اصطلاحا ناجور اتم گفته می‌شود. ناجوراتم‌های متداولی که در ساختار ترکیبات آلی حضور دارند عبارت‌اند از اکسیژن، نیتروژن، گوگرد، فسفر، هالوژن‌های غیرپرتوزا و همچنین فلزاتی مانند سدیم و منیزیم. گروه‌های مشخصی از برخی اتم‌ها که اغلب شامل ناجوراتم‌ها هستند، در تعداد زیادی از ترکیبات آلی حضور دارند. به این گروه‌ها که دارای آرایش مشخصی از اتم‌ها هستند، گروه‌های عاملی گفته می‌شود و علت عاملی خواندن آنها این است که این گروه‌ها به‌طور عمده عامل تعیین‌کننده رفتار شیمیایی و فیزیکی و همچنین نوع واکنش پذیری ترکیب مورد نظر هستند. 
-
-از همین رو می‌توان ترکیبات آلی را بر مبنای نوع گروه عاملی خود دسته‌بندی کرد. طول زنجیره مولکول، شکل، نوع و تعداد گروه عاملی، همگی در تعیین خواص نهایی فیزیکی و شیمیایی مولکول نقش دارند. در پایدارترین ترکیبات کربنی (و تقریبا تمام ترکیبات آلی پایدار)، کربن از قاعده هشت‌تایی پیروی می‌کند و به‌صورت چهارظرفیتی است. به این معنی که یک اتم کربن برای رسیدن به پایداری در مجموع چهار پیوند کووالانسی تشکیل می‌دهد (که این پیوندها، موارد پیوند دوگانه و سه‌گانه را نیز شامل می‌شود). برخی از ترکیبات مانند کربوکاتیونها (دارای سه‌پیوند، بار مثبت)، رادیکال‌ها (دارای سه پیوند، خنثی)، کربانیونها (دارای سه پیوند، بار منفی) و کاربن‌ها (دارای دو پیوند، خنثی) اگرچه می‌توانند مطابق قاعده فوق رفتار نکنند، اما این ترکیبات ناپایدار محسوب شده و به‌عنوان حدواسط‌های واکنش‌پذیر درنظر گرفته می‌شوند. 
-
-کربن که در تمامی شکل‌های حیات شناخته‌شده حضور دارد و اساس شیمی آلی است. زمانی که اتم کربن با اتم هیدروژن پیوند برقرار کند، شکل‌های متنوعی از هیدروکربن‌ها را تولید می‌کند که اهمیت زیادی برای صنایع به‌عنوان مبرد، روان‌کننده، حلال، ماده اولیه برای تولید پلاستیک و فراورده‌های پتروشیمی دارد و همچنین می‌توانند به‌عنوان سوخت‌های فسیلی استفاده شوند. 
-
-زمانی که کربن با اکسیژن و هیدروژن ترکیب شود، گروهی از ترکیبات بسیار مهم زیستی مانند قندها، لیگنان‌ها، الکلها، چربیها، استرهای آروماتیک، کاروتنوئیدها و ترپنها را منجر می‌شوند. با حضور نیتروژن، آلکالوئیدها تشکیل می‌شوند و با حضور عنصری مانند گوگرد، ترکیباتی مانند آنتی‌بیوتیکها، اسید آمینه‌ها، و تولید ترکیباتی از لاستیک طبیعی ممکن می‌شود. چنان‌چه در ترکیبات آلی، علاوه بر عناصر قبلی، عنصر فسفر نیز حضور داشته باشد، امکان ساخته‌شدن دی‌ان‌ای (DNA) و آران‌ای (RNA)، به‌عنوان حاملان شیمیایی کدهای حیات، فراهم می‌شود. علاوه‌براین، با حضور گوگرد، تولید آدنوزین تری‌فسفات که مهم‌ترین مولکول حامل انرژی در تمامی سلول‌های زنده محسوب می‌شود، نیز امکان‌پذیر می‌شود. 
-
-ترکیبات معدنی
-
-به‌صورت معمول، ترکیبات حاوی کربن که ترکیباتی معدنی تلقی می‌شوند، فاقد پیوند کربن-کربن، کربن-هیدروژن و کربن-هالوژن هستند و در طبقه‌ای کاملا جدا نسبت به ترکیبات آلی قرار می‌گیرند. البته تعریف ارائه‌شده کاملا سخت‌گیرانه نیست و ممکن است طبقه‌بندی آلی و معدنی برای بعضی از ترکیبات بسته به دیدگاه یک پژوهشگر، کمی متفاوت باشد. یک دسته از ترکیبات کربنی معدنی، اکسیدهای ساده کربن هستند. برجسته‌ترین ترکیب از خانواده اکسیدهای کربنی، کربن دی‌اکسید است، مولکولی که در تاریخ گذشته زمین جزء اصلی جو زمین بوده‌است، اما امروزه تبدیل به جزئی ناچیز از آن شده‌است. 
-
-زمانی که کربن دی‌اکسید در آب حل می‌شود منجر به تولید کربنیک اسید می‌شود، اما همانند اغلب ترکیبات دارای چندین پیوند یگانه اکسیژن متصل به یک اتم کربن، ناپایدار است و به مرور تجریه می‌شود. با این‌حال اسید کربنیک قادر به تولید ساختار کربنات (-CO ۳۲) است که از طریق عدم استقرار الکترون میان کربن مرکزی و اکسیژن‌های متصل به آن، پایدار می‌شود. کلسیت از جمله مواد معدنی مهمی است که حاوی گروه کربنات است. کربن دی‌سولفید نیز مشابه کربنات است با این‌حال، به‌علت خواص فیزیکی و همچنین کاربرد آن در سنتز ترکیبات آلی، معمولا از آن به‌عنوان یک حلال آلی یاد می‌شود. 
-
-کربن مونوکسید از دیگر اکسیدهای متداول کربنی که از سوختن ناقص ترکیبات آلی ایجاد می‌شود، گازی بدون بو و رنگ است. ساختار این ترکیب متشکل از یک پیوند سه‌گانه قطبی میان اتم کربن و اکسیژن است که منجر به تمایل بسیار قوی این مولکول برای اتصال دائمی با اتم آهن موجود در مولکول هموگلوبین می‌شود. این موضوع سبب می‌شود که در صورت وجود کربن مونوکسید در خون، جای اکسیژن بر روی هموگلوبین را به علت تمایل بالای اتصال خود اشغال نماید. 
-
-یون سیانید (−CN) نیز رفتار مشابهی با کربن مونوکسید در برابر هموگلوبین از خود بروز می‌دهد، با این‌حال، سیانید بیشتر شبیه یک یون هالوژن (به‌صورت یک شبه‌هالوژن) عمل می‌نماید. برای مثال، دو یون سیانید می‌توانند مانند اتصال دو اتم هالوژن و تشکیل یک هالید دو اتمی، با اتصال به‌یکدیگر موجب تشکیل یک مولکول سیانوژن (N≡C−C≡N) شوند. همچنین گونه سیافید (−CP) که ساختار مشابهی با سیانید دارد، با این‌که حتی بسیاری از مشتقات ساده آن نیز بسیار ناپایدار هستند، به‌عنوان ترکیبی معدنی در نظر گرفته می‌شود. دیگر اکسیدهای کمتر مرسوم معدنی حاوی کربن عبارت‌اند از کربن سابوکسید (C ۳ O ۲)، دی‌کربن منوکسید ناپایدار (C ۲ O) , کربن تری‌اکسید (CO ۳)، سیکلوپنتان‌پنتون (C ۵ O ۵)، سیکلوهگزان‌هگزون (C ۶ O ۶) و انیدرید ملیتیک (C ۱۲ O ۹). البته انیدرید ملتیک ناشی از واکنش آب‌گیری یک اسید ملتیک است و به‌علت داشتن حلقه بنزن، بسیاری از شیمی‌دان‌ها آن را ترکیبی آلی به‌شمار می‌آورند. کربن می‌تواند با فلزات واکنش‌پذیر مانند تنگستن واکنش داده و با تشکیل کاربید یا استیلید فلزی، موجب ایجاد آلیاژی با دمای ذوب بالا شود. این آنیون‌ها در واقع به‌ترتیب بازهای مزدوج اسیدهای ضعیفی مانند متان و استیلن محسوب می‌شوند. کربن با داشتن الکترنگاتیویته ۲ ٫ ۵، تمایل به تشکیل پیوند کووالانسی دارد. 
-
-تعداد کمی از کاربیدها دارای شبکه کووالانسی هستند که یکی از مثال‌های آن کاربید سیلیسیوم (کربوراندوم) است که دارای ساختاری شبیه الماس است. با این‌حال، حتی قطبی‌ترین کاربیدها که ساختاری شبیه نمک‌ها دارند نیز ترکیباتی کاملا یونی محسوب نمی‌شوند. 
-
-ترکیبات آلی فلزی
-
-ترکیبات آلی فلزی بر اساس تعریف به مولکول‌های گفته می‌شود که حداقل حاوی یک پیوند کربن-فلز باشند. گستره وسیعی از چنین ترکیباتی وجود دارد که ترکیبات ساده آلکیل-فلز (مانند تترااتیل‌سرب)، η ۲ -آلکان (مانند نمک زایس)، η ۳ -آلیل (مانند دیمر آلیل‌پالادیم کلرید)، متالوسنهای حاوی لیگاندهای سیکلوپنتادی‌انیل (مانند فروسن) و کمپلکس‌های کاربنی فلزات واسطه از مهم‌ترین مجموعه‌های این طیف وسیع هستند. ترکیبات فلزی زیادی دارای لیگاند کربونیل و سیانید (مانند نیکل تتراکربونیل و پتاسیم فری‌سیانید) وجود دارد که برخی از آن‌ها چنان‌چه فاقد سایر گروه‌های کربنی باشند، ترکیباتی کاملا معدنی می‌دانند و آن‌ها را در خانواده آلی فلزی قرار نمی‌دهند. با این‌حال اغلب شیمی‌دان‌های متخصص در زمینه شیمی آلی فلزی، کمپلکس‌های فلزی، حتی مواردی که حاوی کربن معدنی هستند (مانند کربونیل‌ها، سیانیدها و برخی از انواع کاربیدها و استیلیدها) را ذاتا ترکیباتی آلی فلزی می‌دانند. اغلب کمپلکس‌های حاوی لیگاندهای آلی که فاقد پیوند کربن-فلز از نوع کووالانسی هستند (مانند کمپلکس‌های فلز-کربوکسیلات‌ها) اصطلاحا آلی فلزی خوانده می‌شوند. 
-
-در حالی‌که که درک عمومی بر این است که کربن دارای چهار ظرفیت برای ایجاد پیوند کووالانسی است، الگوهای نامعمول پیوندی دیگری نیز شناخته شده‌اند. کربورانها دوازده وجهی‌هایی بسیار پایدار هستند که واحد اصلی ساختاری آن‌ها - ۲ [B ۱۲ H ۱۲] است که در آن یک گروه کاتیون کربن-هیدروژن (+CH) جایگزین بور-هیدروژن (BH) شده‌است؛ بنابراین، کربن در این ساختار به شش اتم دیگر (پنج بور و یک هیدروژن) متصل است. کاتیون
-+ ۲
-حاوی یکی کربن هشت وجهی متصل به شش واحد فسفر-طلا است. این پدیده به طلادوستی لیگاندهای طلا نسبت داده شده‌است. در طبیعت، کوفاکتور آهن-مولیبدینیوم (FeMoco) عامل تثبیت میکروبی نیتروژن است. این ترکیب دارای یک کربن هشت وجهی مرکزی است که به شش اتم آهن متصل است. در سال ۲۰۱۶، تأیید شد که مطابق پیش‌بینی‌های قبلی، دی‌کاتیون هگزامتیل‌بنزن حاوی یک اتم کربن دارای شش پیوند ��ست. به‌صورت دقیق‌تری، دی‌کاتیون می‌تواند با فرمول + ۲ [MeC (η ۵ -C ۵ Me ۵)] نمایش داده شود. این ترکیب، یک متالوسن آلی است که در آن بخش +MeC ۳ از طریق تمامی پنج کربن حلقه پنج عضوی به یک واحد −η ۵ -C ۵ Me ۵ متصل شده‌است. 
-
-موضوع حائز اهمیت در مورد این نوع ترکیبات که در آن‌ها اتم کربن دارای پیوندهایی بیش از چهار عدد است این مورد است که هرکدام از پیوندهای متصل به کربن کمتر از دو الکترون جفت شده قراردادی را در خود جای داده‌اند؛ بنابراین تعداد قراردادی الکترون در هر یک از این گونه‌ها، قاعده هشت‌تایی را نقض نمی‌کند. در نتیجه این ترکیبات اگرچه فوق کئوردیناسیونی به‌شمار می‌آیند اما همچنان فوق ظرفیتی محسوب نمی‌شوند. حتی برای گونه‌هایی که توسط آکیبا و همکاران او گزارش‌شده و در آن‌ها اتم کربن دارای پنج لیگاند و ده الکترون قراردادی است، نیز صادق است. محاسبات ساختاری الکترونی نشان می‌دهد که تعداد الکترون‌های حول کربن هنوز کمتر از هشت مورد هستند، موردی که برای ترکیبات دارای چهار الکترون و سه مرکز پیوندی (سه مرکزی-چهارالکترونی) رخ می‌دهد. 
-
-منشأ و فراوانی
-
-از لحاظ فراوانی جرمی، پس از هیدروژن، هلیوم و اکسیژن، کربن چهارمین عنصر در سراسر کیهان است. کربن در خورشید، سایر ستارگان، دنباله‌دارها و جو اغلب سیارات، به‌وفور یافت می‌شود. برخی از شهاب سنگ‌ها حاوی الماس‌های میکروسکوپی هستند که در دوران اولیه تشکیل منظومه شمسی، زمانی که منظومه شمسی تنها یک قرص پیش‌سیاره‌ای بوده‌است، تشکیل شده‌اند. الماس‌های میکروسکوپی همچنین ممکن است در فشار و دمای بالا در بخش‌هایی از شهاب‌سنگ‌ها که در محل برخورد شهاب‌سنگ‌ها قرار دارند، تشکیل شوند. 
-
-در سال ۲۰۱۴، ناسا از یک پایگاه داده به‌روز شده گسترده برای دنبال کردن هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای در کیهان رونمایی کرد. بیش از ۲ درصد کربن موجود در کیهان، ممکن است با هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای در ارتباط باشد، ترکیبات پیچیده‌ای متشکل از کربن و هیدروژن، بدون اکسیژن. این ترکیبات اساس فرضیه دنیای ناشی از هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای و پیدایش حیات را به‌عهده دارند. این ترکیبات که در حدود چند میلیارد سال پس از مه‌بانگ تشکیل شده‌اند، در سرتاسر کیهان پراکنده شده‌اند و با ستاره‌های جدیدی و سیارات خارج از منظومه شمسی در ارتباط هستند. 
-کربن- ۱۴ در لایه بالای تروپوسفر و استراتوسفر در ارتفاعی بین ۹ تا ۱۵ کیلومتر تولید می‌شود، جایی که کربن براثر واکنش با پرتوهای کیهانی ته‌نشین می‌شود. نوترون‌های حرارتی با برخورد با نیتروژن- ۱۴ موجب تبدیل آن‌ها به کربن- ۱۴ و یک پرتون به‌ازای هر کربن- ۱۴ تولید شده، می‌شوند. برهمین اساس، ۱۰ - ۱۰ × ۱ ٫ ۵ درصد از کربن دی‌اکسید موجود در جو زمین، حای کربن- ۱۴ است. 
-
-سیارک‌های غنی از کربن، نسبت قابل توجهی را در مناطق خارج از کمربند سیارک‌ها در منظومه شمسی به خود اختصاص می‌دهند. دانشمندان هنوز موفق به نمونه‌برداری مستقیم از این سیارک‌ها نشده‌اند. با این‌حال این سیارک‌ها می‌توانند به‌عنوان منابع کربن در فرضیه معادن فضایی استخراج کربن مورد استفاده قرار بگیرند، طرحی که با فناوری امروزی غیرممکن است، اما ممکن است در آینده عملی شود. 
-
-شکل‌گیری در ستاره‌ها
-
-کربن اتمی درون یک ستاره غول یا ابرغول از طریق انجام فرایند آلفا سه‌گانه تشکیل می‌شود. این مسیر نیازمند برخورد تقریبا همزمان سه ذره آلفا (هسته اتم هلیوم) است، چراکه محصول واکنش همجوشی هسته‌ای یک هلیوم با هیدروژن یا اتم هلیوم دیگر، به‌ترتیب لیتیم- ۵ و هلیوم- ۸ خواهند بود که هردو فوق‌العاده ناپایدار هستند و فورا به گونه‌های سبک‌تر فروپاشیده می‌شوند. فرایند آلفا سه‌گانه در دمایی بیش از ۱۰۰ مگاکلوین انجام می‌شود. در نتیجه در دوران‌های اولیه تشکیل کیهان که سرعت بالای انبساط و افت دما رخ داده‌است، مقدار قابل توجهی کربن تولید نشده‌است. 
-
-بر طبق نظریات فعلی اخترفیزیک، کربن در بخش‌های درونی ستارگان در زمانی که آن‌ها در مرحله شاخه افقی قرار دارند، تشکیل می‌شود. زمانی که ستارگان کلان جرم، با تولید ابرنواختر شروع به نابود شدن می‌کنند، کربن‌های تولید شده مانند غبار به درون فضا پرتاب می‌شوند. این غبار پراکنده‌شده، به‌عنوان مواد سازنده نسل بعدی ستارگان که اصطلاحا ستارگان فلزینه نامیده می‌شوند و دارای سیاراتی به دور خود هستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-خورشید واقع در منظومه شمسی یکی از ستارگان این چنینی است که با داشتن مقدار زیاد کربن، وجود حیاتی که امروزه بر روی زمین وجود دارد را ممکن ساخته‌است. چرخه سی‌ان‌او، که یک سازوکار همجوشی هیدروژن اضافی است که با کمک کربن در نقش کاتالیزور، موجب نیرو بخشیدن به ستارگان می‌شود. انتقالات چرخشی گونه‌های مختلف ایزوتوپی مولکول کربن مونوکسید (برای مثال کربن- ۱۲، ۱۳ و ۱۸) توسط اخترشناسی زیرمیلی‌متری قابل‌تشخیص هستند و از آن‌ها در مطالعه ستارگان تازه متولد شده و ابرهای مولکولی استفاده می‌شود. 
-
-در زمین
-
-تخمین زده می‌شود که بخش جامد زمین، متشکل از ۷۳۰ قسمت در میلیون کربن است و این مقدار در هسته به ۲۰۰۰ و در بخش‌های گوشته و پوسته روی‌هم به ۱۲۰ قسمت در میلیون می‌رسد. 
-باتوجه به این‌که جرم زمین برابر ۱۰۲۴ × ۵ ٫ ۹۷۲ کیلوگرم است، بنابراین مقدار کربن را می‌توان برابر با ۴۳۶۰ میلیون گیگاتن دانست. این مقدار بسیار بیش‌تر از کربن موجود در اقیانوس‌ها و جو زمین است. کربن به‌صورت کربن دی‌اکسید در جو زمین وجود دارد و مقدار مجموع آن تقریبا به ۸۳۹ گیگاتن می‌رسد. میزان کربن حل‌شده در مجموع‌های آب‌ها نیز تقریبا برابر با ۳۸۰۰۰ گیگاتن، تخمین زده می‌شود. 
-
-کربن موجود در زیست‌کره حدود ۵۵۰ گیگاتن است که البته به‌علت عدم دقت در تعیین میزان باکتری‌های موجود در اعماق زمین، میزان عدم قطعیت این تخمین زیاد است. هیدروکربن‌ها (مانند زغال‌سنگ، نفت خام و گاز طبیعی) نیز به‌عنوان منابع حاوی کربن محسوب می‌شوند. مقدار کربن موجود در ذخایر زغال‌سنگ برابر با ۹۰۰ گیگاتن است، درحالی‌که این مقدار برای منابع زغال‌سنگ شاید به ۱۸۰۰۰ گیگاتن هم برسد. میزان کربن ذخایر نفت خام نیز به حدود ۱۵۰ گیگاتن می‌رسد. منابع اثبات‌شده گاز طبیعی تقریبا برابر با ۱۰۱۲ × ۱۷۵ متر مکعب است (که میزان کربن آن را حدودا برابر با ۱۰۵ گیگاتن است)، با این‌حال مطالعات تخمین می‌زند که ۱۰۱۲ × ۹۰۰ متر مکعب گاز دیگر در منابعی مانند گاز شیل وجود دارد که میزان کربن آن را می‌توان تا ۵۴۰ گیگاتن محاسبه کرد. 
-
-کربن همچنین به صورت آذریخ در مناطق قطبی و در زیر اقیانوس یافت می‌شود. تخمین‌های متفاوتی از میزان کربن مربوط ارائه شده‌است که مقدار آن را ۵۰۰، ۲۵۰۰ یا ۳۰۰۰ گیگاتن اعلام می‌کنند. 
-در گذشته، مقدار هیدروکربن‌ها بسیار بیش‌تر بوده‌است. برمبنای یک منبع، بین سالهای ۱۷۵۱ تا ۲۰۰۱، حدود ۳۴۷ گیگاتن از کربن موجود، بر اثر سوزاندن سوخت‌های فسیلی، به‌صورت کربن دی‌اکسید به درون جو زمین رها شده‌است. منبع دیگری بیان می‌کند که از سال ۱۷۵۰ به بعد، میزان کربن رها شده به‌درون جو زمین برابر با ۸۷۹ گیگاتن و مجموع کربن رها شده به‌درون جو، اقیانوس‌ها و خشکی (مانند خاک باتلاقی) برابر با ۲۰۰۰ گیگاتن بوده‌است. 
-
-کربن یکی از اجزای اصلی سنگ‌های کربناتی (مانند سنگ آهک، دولومیت، مرمر) است به‌طوری که به‌لحاظ جرمی، در مجموع سهمی ۱۲ درصدی دارد. زغال‌سنگ دارای مقدار بسیار بالایی کربن است (به‌عنوان مثال آنتراسیت دارای ۹۲ تا ۹۸ درصد کربن است) و زغال‌سنگ، با داشتن ۴۰۰۰ گیگاتن کربن و سهمی ۸۰ درصدی از سوخت‌های فسیلی، بزرگ‌ترین منبع تجاری کربن معدنی است. 
-
-مطابق آمار اعلام‌شده در سال ۲۰۱۹، کشورهای ترکیه، چین، برزیل، موزامبیک، تانزانیا، هند، ویتنام، مکزیک، کره شمالی و ماداگاسکار، به‌ترتیب، ۱۰ کشور دارای بیش‌ترین میزان ذخیره طبیعی گرافیت در سراسر دنیا هستند. همچنین، کشورهای چین، برزیل، ماداگاسکار، کانادا، هند، روسیه، اوکراین، نروژ، پاکستان و مکزیک ۱۰ کشور دارای بیش‌ترین میزان تولید گرافیت در سراسر دنیا هستند. 
-مطابق آمار اعلام‌شده در سال ۲۰۱۹، کشورهای روسیه، کنگو، بوتسوانا، آفریقای جنوبی، استرالیا به‌ترتیب، پنج کشور دارای بیش‌ترین میزان ذخیره طبیعی الماس در سراسر دنیا هستند. همچنین، کشورهای روسیه، استرالیا، کنگو، بوتسوانا، زیمبابوه، آفریقای جنوبی، شش کشور دارای بیش‌ترین میزان تولید الماس در سراسر دنیا هستند. اگرچه الماس به‌طور طبیعی نیز یافت می‌شود، با این‌حال حدود ۳۰ درصد تمام الماس‌های مورد استفاده در صنعت در ایالات‌متحده آمریکا، به‌صورت مصنوعی ساخته می‌شوند. 
-
-کربن چربی‌ها و کربوهیدرات‌های غذای ما را تشکیل می‌دهد و بخشی از مولکول‌ها، مانند DNA و پروتئین، که بدن ما را تشکیل می‌دهد است. کربن، به شکل کربن دی‌اکسید، حتی بخشی از هوای تنفسی ماست. همچنین در مکان‌هایی مانند اقیانوس، سنگ‌ها، سوخت‌های فسیلی و گیاهان ذخیره می‌شود. هر فرایندی که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کند مانند سوزاندن زغال‌سنگ برای تولید الکتریسیته، کربن زیادی را در جو آزاد می‌کند. پرورش گاو برای تولید گوشت همچنین مقدار زیادی کربن به شکل متان در جو آزاد می‌کند. اینگونه فرایندها که کربن را در جو آزاد می‌کنند از جمله منابع تولید کربن شناخته می‌شوند. 
-
-انباشتگاه‌های کربن، مخازن ذخیره‌کننده کربن هستند. جنگل‌ها معمولا انباشتگاه کربن هستند، مکان‌هایی که کربن بیشتری نسبت به آزاد شدن جذب می‌کنند. آنها به‌طور مداوم از طریق فرایند فتوسنتز، کربن را از جو خارج می‌کنند. اقیانوس‌ها نمونه دیگری از انباشتگاه کربن است که مقدار زیادی کربن دی‌اکسید را از جو جذب می‌کند. 
-
-در جنگل‌های اصلی کانادا تا ۸۰ ٪ کل کربن به عنوان ماده آلی مرده در خاک ذخیره می‌شود. 
-مطالعه ۴۰ ساله دانشگاه لیدز در مورد جنگل‌های گرمسیری آفریقا، آسیا و آمریکای جنوبی نشان داد که جنگل‌های گرمسیری حدود ۱۸ درصد کل کربن دی‌اکسید اضافه‌شده توسط سوخت‌های فسیلی را جذب می‌کنند. طبق مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۰ در ژورنال نیچر منتشر شد، طی سه دهه گذشته میزان کربن جذب‌شده توسط جنگل‌های گرمسیر دست‌نخورده جهان کاهش یافته‌است. کل ذخایر کربن در جنگل‌ها از ۶۶۸ گیگاتن در سال ۱۹۹۰ به ۶۶۲ گیگاتون در سال ۲۰۲۰ کاهش یافته‌است. در سال ۲۰۱۹، جنگل‌ها به دلیل افزایش دما، خشکسالی و جنگل‌زدایی، یک سوم کربن کمتری نسبت به دهه ۱۹۹۰ مصرف کردند. طبق پیش‌بینی‌ها جنگل‌های گرمسیری معمولی ممکن است در دهه ۲۰۶۰ به منبع کربن تبدیل شود. بر اساس مطالعات فائو و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، تخمین زده شده‌است که جنگل‌های آسیا سالانه حدود ۵ تن کربن دی‌اکسید جذب می‌کنند. 
-
-چرخه کربن
-
-در شرایط متداول بر روی زمین، تبدیل یک عنصر به دیگری، رخدادی بسیار نادر است؛ بنابراین مقدار کربن موجود بر روی زمین به میزان تقریبا کاملی، ثابت است. از همین‌رو، فرایندهایی که طی آن‌ها کربن مصرف می‌شود، بایستی کربن مورد نیاز خود را از یک محل تهیه و کربن پسماند را در محلی دیگر دفع کنند. مسیرهای کربنی موجود در محیط‌زیست، تشکیل‌دهنده چرخه کربن هستند. برای مثال گیاهانی که فتوسنتز می‌کنند، کربن دی‌اکسید مورد نیاز خود را از هوا یا آب دریا دریافت می‌کنند و سپس آن را به زیست‌توده تبدیل می‌کنند، همانند چرخه کالوین که طی آن کربن تثبیت می‌شود. برخی از این زیست‌توده تولید شده، توسط حیوانات خورده می‌شود و مقداری دیگر از آن به‌صورت کربن دی‌اکسید توسط حیوانات تنفس می‌کند. چرخه کربن در عمل، فرایندی پیچیده‌تر از توصیفی است که در این‌جا به آن اشاره شد. به‌عنوان مثال، مقداری از کربن دی‌اکسیدی که در آب اقیانوس‌ها حل می‌شود و گیاهان مرده یا مواد جانوری چنانچه توسط باکتری‌ها مصرف نشوند، ممکن است به نفت یا زغال‌سنگ تبدیل شوند که می‌توانند در زمان سوزانده شدن، موجب آزادسازی کربن دی‌اکسید شوند. 
-
-موجودات
-
-کربن یک جز اصلی از تمام حیات شناخته‌شده روی زمین است که تقریبا ۴۵ – ۵۰ ٪ از کل زیست‌توده خشک را نشان می‌دهد. 
-مولکول‌های بیولوژیکی پیچیده تقریبا همیشه از اتم‌های کربن متصل به عناصر دیگر، به ویژه اکسیژن و هیدروژن و غالبا ازت، فسفر و گوگرد تشکیل می‌شوند. از آنجا که این ماده سبک است و اندازه آن نسبتا کوچک است، دستکاری آنزیم‌ها برای مولکول‌های کربن آسان است. منتقدان از این فرض به عنوان شوونیسم کربن یاد می‌کنند. 
-
-پروتئینها، که ساختار موجودات زنده از آنها ساخته می‌شود تقریبا شامل تمام آنزیم‌هایی هستند که واکنش‌های شیمیایی آلی را کاتالیز می‌کنند، نوکلئیک اسیدها، که اطلاعات ژنتیکی را حمل می‌کنند، کربوهیدراتها، که انرژی را به شکلی ذخیره می‌کند که می‌تواند توسط سلول‌های زنده استفاده شود، لیپیدها، که انرژی را برای مدت طولانی در بدن حیوانات ذخیره می‌کنند مشهورترین درشت مولکول‌های بیولوژیکی مورد استفاده در فرایندهای اساسی موجودات زنده هستند. کربن بیش از هر عنصر دیگر توانایی تشکیل ترکیبات گوناگون را دارد، تقریبا ده میلیون ترکیب تا به امروز شرح داده شده‌است و با این حال این تعداد تنها کسری از تعداد ترکیبات نظری ممکن در شرایط استاندارد است. به همین دلیل، اغلب از کربن به عنوان «پادشاه عناصر» یاد می‌شود. در یک مطالعه سال ۲۰۱۸، مشخص شد که کربن تقریبا ۵۵۰ میلیارد تن از کل حیات کره زمین را تشکیل می‌دهد. 
-
-حدود ۹۹ ٪ جرم بدن انسان از ۶ عنصر اکسیژن، کربن، هیدروژن، نیتروژن، کلسیم و فسفر تشکیل شده‌است. بدن انسان بالغ با وزن به‌طور متوسط ۷۰ کیلوگرم تقریبا شامل ۱۰۲۷ × ۷ اتم است و حداقل حاوی آثار قابل شناسایی ۶۰ عنصر شیمیایی است. مقادیر نسبی هر یک از عناصر به تفکیک متفاوت است که علت اصلی آن تفاوت در نسبت چربی، عضله و استخوان در بدن آنها است. افرادی که چربی بیشتری دارند، نسبت کربن بیشتری دارند. کربن بعد از اکسیژن دومین عنصر فراوان در بدن انسان حدود ۱۸ ٫ ۵ درصد، از نظر جرم است. 
-
-مشتقات
-
-گرافیت
-
-ذخایر طبیعی و به‌صورت تجاری در دسترس گرافیت در بخش‌های مختلفی از دنیا وجود دارند با این‌حال مهم‌ترین منابع تجاری گرافیت در مناطقی مانند چین، هند، برزیل و کره شمالی قرار دارد. ذخایر گرافیت حاصل از سنگ‌های دگرگونی هستند و همراه کوارتز، میکا، و فلدسپات در سنگ‌های دگرگونی شیست، گنیس و ماسه‌سنگ دگرگون‌شده یا به‌صورت توده‌ای یا لایه‌ای همراه با سنگ آهک، گاهی با ضخامتی بیش از چند متر یافت می‌شود. ذخایر گرافیت در بارودیل در شهر کامبرلند انگلستان به‌اندازه‌ای خالص و مناسب بودند که تا سده ۱۹ میلادی گرافیت مورد نیاز برای ساخت مداد، صرفا با تراشیدن قطعات بزرگ و طبیعی گرافیت به‌صورت رشته‌های باریک تهیه شده‌است. امروزه، مقادیر کمتر گرافیت به‌وسیله خرد کردن سنگ‌های اصلی حاوی گرافیت و شناور کردن گرافیت سبک بر روی آب تهیه می‌شود. 
-
-گرافیت طبیعی به سه صورت وجود دارد: بی‌شکل، پوسته‌ای یا پوسته‌ای بلوری و ورقه‌ای یا توده‌ای. گرافیت بی‌شکل دارای کمترین کیفیت در بین انواع گرافیت طبیعی است و میزان فراوانی آن نیز از دو نوع دیگر بیشتر است. برخلاف محیط آکادمیک، که بی‌شکلی به معنای فقدان ساختار بلوری است، در صنعت بی‌شکلی یا آمورف بودن به ساختار دارای بلورهای بسیار کوچک اشاره دارد. گرافیت بی‌شکل برای تولید محصولات کم ارزش‌تر گرافیتی مصرف می‌شود و به‌همین دلیل این محصولات در مقایسه با سایر محصولات گرافیتی دارای کمترین قیمت هستند. مقادیر وسیعی از گرافیت بی‌شکل در چین، اروپا و ایالات‌متحده آمریکا یافت می‌شود. گرافیت پوسته‌ای از فروانی کم‌تری برخوردار است و همچنین از کیفیت بالاتری نسبت به گرافیت بی‌شکل برخورد است. این نوع گرافیت به صورت صفحات مجزا به صورت سنگ‌های دگرگون‌شده متبلور می‌شود. میزان ارزش گرافیت پوسته‌ای می‌تواند تا ۴ برابر ارزش گرافیت بی‌شکل باشد. کیفیت بهتر این نوع گرافیت موجب می‌شود که بتوان آن را با انجام پردازش مناسب برای کاربردهای متعددی مانند پیشگیرنده شعله استفاده کرد. بیش‌ترین ذخایر گرافیت پوسته‌ای در استرالیا، کانادا، برزیل، چین، آلمان و ماداگاسکار واقع شده‌است. گرافیت ورقه‌ای یا توده‌ای کم‌یاب‌ترین، باارزش‌ترین و در عین باکیفیت‌ترین نیز نوع گرافیت طبیعی محسوب می‌شود. تنها معدن تجاری متعلق به این نوع گرافیت، در سریلانکا قرار دارد. 
-
-بر اساس سازمان زمین‌شناسی آمریکا، تولید جهانی گرافیت طبیعی در سال ۲۰۱۰ برابر با ۱ ٫ ۱ میلیون تن بوده‌است. از این میان سهم چین ۸۰۰ ٬ ۰۰۰ تن، هند: ۱۳۰ ٬ ۰۰۰ تن، برزیل ۷۶ ٬ ۰۰۰، کره شمالی ۳۰ ٬ ۰۰۰ و کانادا ۲۵ ٬ ۰۰۰ تن بوده‌است. تاکنون هیچ نوع معدن گرافیت طبیعی در ایالات‌متحده آمریکا گزارش نشده‌است، اما حدود ۱۱۸ ٬ ۰۰۰ تن گرافیت مصنوعی به ارزش ۹۹۸ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ در این کشور تولید شده‌است. 
-
-الماس
-
-تنها کسر کوچکی از سنگ م��دن الماس حاوی الماس واقعی است. سنگ‌های معدن پس از جمع‌آوری، طوری خرد می‌شوند که آسیبی به الماس موجود در آن‌ها وارد نشود و در ادامه ذرات به‌دست آمده بر اساس میزان چگالی دسته‌بندی می‌شوند. امروزه، پس از این‌که بررسی اولیه با دست انجام شد، عملیات تعیین میزان چگالی الماس به‌صورت دقیق و با کمک طیف‌سنجی فلورسانس پرتو ایکس انجام می‌شود. در گذشته و قبل از این‌که استفاده از پرتو ایکس رایج شود، جداسازی به عهده نقاله‌های آغشته به گریس بوده‌است. چون الماس تمایل زیادتری به چسبیدن به گریس در مقایسه با سایر کانی‌های موجود در سنگ معدن دارد، در نتیجه امکان جداسازی مناسب آن به این صورت وجود داشته‌است. 
-
-در گذشته، الماس‌ها تنها در ته‌نشست‌های رسوبی در جنوب هندوستان یافت می‌شدند. هند از حدود قرن نهم پیش از میلاد تا سده ۱۸ پس از میلاد، مهم‌ترین مکان تولید الماس در سرتاسر کره زمین بود، اما پتانسیل تجاری این منابع به‌مرور و تا پایان سده ۱۸ از بین رفت. زمانی که این اتفاق رخ داد، هند از لحاظ تولید الماس، تقریبا در سایه برزیل قرار گرفته بود که در آن‌جا، به‌عنوان اولین مکان خارج از هندوستان در سال ۱۷۲۵ الماس کشف‌شده بود. 
-
-تولید الماس از منابع اولیه (مانند کیمبرلیت و لمپرویت) تا دهه ۱۸۷۰ میلادی آغاز نشده بود و این اتفاق بعد از کشف الماس در آفریقای جنوبی رخ داد. تولید به مرور افزایش یافت و امروز مجموع الماس استخراج‌شده از آن زمان تا به امروز، به بیش از ۴ ٫ ۵ میلیارد قیراط رسیده‌است. حدود ۲۰ درصد الماس استخراج‌شده تنها در پنج سال اخیر انجام شده‌است و در طول ده سال اخیر نه معدن جدید شروع به تولید کرده‌اند، در حالی‌که چهار معدن دیگر منتظر شروع کار هستند. اغلب این معادن در کانادا، زیمبابوه، آنگولا و یک مورد در روسیه هستند. 
-
-در ایالات‌متحده آمریکا، الماس‌ها در ایالت‌هایی مانند آرکانزاس، کلرادو و مونتانا یافت شده‌اند. در سال ۲۰۰۴، کشفی خیره‌کننده از الماس‌های میکروسکوپی اتفاق افتاد که در نتیجه تا سال ۲۰۰۸، مقادیر زیادی از نمونه‌های کیمبرلیت در مناطق دور افتاده مونتانا استخراج شدند. 
-امروزه، اغلب ذخایر دارای قابلیت برداشت به‌صورت تجاری، در روسیه، استرالیا و جمهوری دموکراتیک کنگو قرار گرفته‌اند. براساس گزارش بررسی زمین‌شناسی بریتانیا در سال ۲۰۰۵، روسیه تقریبا یک پنجم الماس تهیه‌شده در سراسر دنیا را تولید کرده‌است. استرالیا دارای غنی‌ترین سنگ‌های معدنی حاوی الماس است و مطابق آمار، بیشینه تولید این کشور ۴۲ تن متریک در هر سال در دهه ۱۹۹۰ میلادی بوده‌است. علاوه‌بر این موارد، تعدادی ذخایر فعال در مناطق شمالی کانادا، سیبری (بیشتر در منطقه یاقوتستان مانند معدن میر و گودال اوداچنایا)، برزیل و شمال و غرب استرالیا نیز وجود دارند. 
-
-الیاف کربن
-
-الیاف کربن یا الیاف گرافیت، الیافی با حدود ۵ – ۱۰ میکرومتر قطر هستند و بیشتر از اتم‌های کربن تشکیل شده‌اند. الیاف کربن دارای چندین مزیت از جمله سفتی بالا، مقاومت کششی نهایی بالا، وزن کم، مقاومت شیمیایی بالا، تحمل دما بالا و انبساط حرارتی کم هستند. این خاصیت‌ها باعث شده‌است که فیبر کربن در برنامه‌های هوافضا، مهندسی عمران، نظامی و موتورسواری، به همراه سایر ورزش‌های رقابتی، بسیار محبوب شود. با این حال، آنها در مقایسه با الیاف مشابه، مانند الیاف شیشه‌ای یا ا��یاف پلاستیکی، نسبتا گران هستند. در سال ۱۸۶۰، جوزف سوان برای نخستین بار الیاف کربن را برای استفاده در لامپ‌ها تولید کرد. در سال ۱۸۷۹، توماس ادیسون نخ‌های بامبو را در دماهای بالا حرارت داد و آنها را به یک‌رشته فیبر کربنی تبدیل کرد که در یکی از اولین لامپ‌های رشته‌ای قابل‌استفاده به‌کار رفتند و می‌توانستند براثر الکتریسیته گرم شده و تولید نور نمایند. در سال ۱۸۸۰، لوئیس لاتیمر یک‌رشته سیم کربن را برای لامپ رشته‌ای تولید کرد که با برق گرم می‌شد. 
-
-گرافین
-
-گرافین یا گرافن از دگرشکلهای کربن است. این ماده تشکیل‌شده از یک دستگاه بلوری شش‌گوشه دوبعدی است. که در آن هر اتم کربن به کمک سه الکترون ظرفیت خود، با سه پیوند دارای هیبریداسیون sp ۲، به سه اتم کربن دیگر متصل شده‌است که این ساختار، ساختار اساسی تشکیل‌دهنده سایر دگرشکل‌ها از جمله گرافیت، زغال‌سنگ، نانولوله کربنی و فولرنها است. همچنین می‌تواند به‌عنوان یک مولکول با خصلت آروماتیکی برای خانواده هیدروکربن‌های آروماتیک چند حلقه‌ای مسطح در نظر گرفته شود. گرافن داری مجموعه ویژگی‌هایی است که آن را از سایر دگرشکل‌های کربن جدا می‌کند. 
-
-در ضخامت برابر، تقریبا ۱۰۰ برابر قوی‌تر از فولاد است. با این وجود چگالی آن به‌طور چشم‌گیری از فولاد پایین‌تر است و جرم سطحی آن ۰ ٫ ۷۶۳ میلی‌گرم در هر متر مربع است. هدایت گرما و الکتریسیته را بسیار کارآمد انجام می‌دهد و تقریبا شفاف است. گرافن همچنین یک دیامغناطیس است. محققان اثر ترانزیستور پیوندی دوقطبی، جریان پرتابیک و نوسانات کوانتومی زیادی را در مواد آن شناسایی کرده‌اند. 
-
-در ابتدا در سال ۱۹۶۲ در میکروسکوپ‌های الکترونی مشاهده شد، اما تنها در سطح فلز پشتیبانی می‌شد. سپس توسط آندره گایم فیزیک‌دان هلندی و کنستانتین نووسلف دانشمند روسی در سال ۲۰۰۴ در دانشگاه منچستر کشف شد که به خاطر این کشف جایزه نوبل فیزیک به آنها اهدا شد. جداسازی گرافن با کیفیت بالا به طرز شگفت‌آوری آسان است که این موضوع سبب می‌شود انجام تحقیقات بیشتر آسان گردد. 
-
-نانولوله کربنی
-
-نانولوله‌های کربنی (CNTs) لوله‌هایی هستند که از کربن ساخته‌شده و قطرهایی در حد نانومتر دارند. 
-نانولوله‌های کربنی به‌طور مستقل توسط دو گروه تحقیقاتی سومیو ایجیما و تویشناری ایچیهاشی از ژاپن و دونالد بتهونه از آمریکا کشف شدند. نانولوله‌های کربنی تک جداره یکی از دگرشکل‌های کربن و واسطه‌ای بین فولرن و گرافن‌های مسطح است. می‌توان نانولوله‌های کربنی تک جداره را به‌عنوان برش‌هایی از یک شبکه شش‌ضلعی اتم‌های کربنی که در امتداد یکی از بردارهای شبکه براوه قرار گرفته‌اند تصور کرد تا یک استوانه توخالی شکل بگیرد. 
-
-نانو لوله‌های کربنی، ساختارهای حلقوی تو خالی و متشکل از اتم‌های کربن هستند که می‌توانند به شکل تک یا چند جداره آرایش یابند و دارای خواص فلزی و شبه رسانایی نیز هستند. نانولوله‌های کربنی می‌توانند هدایت الکتریکی قابل توجهی داشته باشند. همچنین دارای کشش سطحی فوق‌العاده و هدایت حرارتی هستند. به دلیل نانوساختار بودن و استحکام پیوندهای بین اتم‌های کربن. علاوه بر این، آنها می‌توانند از نظر شیمیایی اصلاح شوند. این خواص در بسیاری از زمینه‌های فناوری، از جمله الکترونیک، نورشناسی، مواد کامپوزیت، نانوفناوری می‌تواند کاربردی باشد. 
-
-فولرن
-
-فولرن که مولکول آن از اتم‌های کربن متصل شده توسط پیوندهای منفرد و دوتایی تشکیل شده‌است به طوری که می‌تواند شبکه توری مانند بسته یا نیمه بسته با حلقه‌های پنج تا هفت اتم را تشکیل دهد. این مولکول ممکن است یک کره توخالی، بیضی، استوانه یا بسیاری از اشکال و اندازه‌های دیگر باشد. پس از سنتز تصادفی آنها در سال ۱۹۸۵ در طبیعت و فضای بیرونی کشف شدند. 
-
-کشف فولرن‌ها باعث افزایش تعداد آلوتروپ‌های کربن شناخته‌شده شد که قبلا محدود به گرافیت، الماس و کربن آمورف مانند دوده و زغال بود. فولرن‌ها به‌دلیل خواص شیمیایی و کاربردهای جدیدشان، خصوصا در علم مواد، الکترونیک و نانوفناوری، مورد توجه تحقیقات جدی بوده‌اند. 
-فولرن باکمینستر یا توپ باکی یک مولکول کروی با فرمول C ۶۰ است. این ماده اولین بار در سال ۱۹۸۵ توسط هارولد کروتو، جیمز هلت، شاون ابرین، رابرت کارل و ریچارد اسمالی در دانشگاه رایس تگزاس تهیه شد. کروتو، کارل و اسمالی در سال ۱۹۹۶ برای کشف فولرن باکمینستر و دسته‌بندی اطلاعات درباره آن جایزه نوبل شیمی را دریافت کردند. 
-این ترکیب پایدار است. 
-و در دمای بالا و فشارهای بالا مقاومت می‌کند. سطح مولکول ضمن حفظ هندسه کروی می‌تواند با گونه‌های دیگر واکنش نشان دهد. 
-
-دوده
-
-دوده توده‌ای از ذرات کربن ناخالص است که در نتیجه سوختن ناقص هیدروکربن‌ها حاصل می‌شود. به‌طور مناسب‌تر به محصول فرایند سوختن در فاز گاز محدود می‌شود، اما معمولا شامل ذرات باقیمانده سوخت پیرولیز شده مانند زغال‌سنگ، سانوسفرها، چوب سوخته شده و کک نفتی می‌شود که ممکن است در اثر تجزیه در هوا منتقل شوند. 
-دوده به عنوان یک آلاینده موجود در هوا در محیط دارای منابع مختلفی است که همگی از نتایج نوعی تجزیه در اثر حرارت هستند. این منابع شامل دوده ناشی از سوختن زغال‌سنگ، موتورهای درون‌سوز، دیگ‌های نیروگاه، سوخت دیگ‌های بخار، دیگ‌های بخار کشتی، سوزاندن زباله، آتش‌سوزی جنگل‌ها، شومینه‌ها و کوره‌ها می‌شود. از دیگر منابع آن می‌توان به سیگار کشیدن، پخت‌وپز، چراغ‌های روغنی، شمع‌ها، و انتشار گازهای خروجی از وسایل نقلیه اشاره کرد. 
-
-دوده در غلظت‌های بسیار کم قادر است سطوح را تیره کند یا باعث ایجاد رنگ سیاه در مجموعه‌های ذرات، مانند سیستم‌های تهویه شود. دوده علت اصلی «مه‌دود» است. تشکیل دوده به شدت به ترکیب سوخت بستگی دارد. به ترتیب نفتالین‌ها، بنزن‌ها، آلیفاتیک‌ها بیشترین تمایل را به ایجاد دوده دارند. 
-دوده در سال‌های گذشته به دلیل نگرانی در مورد بهداشت و محیط‌زیست بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌است. تشکیل دوده یک فرایند پیچیده‌است که شامل سینتیک شیمیایی، در دمای بالا، صدها مولکول و رادیکال‌های آنها، واکنش‌های ناهمگن روی سطح ذرات و دینامیک ذرات است. 
-
-آلودگی ناشی از سوختن گازوئیل به شکل دوده بیش از یک چهارم کل آلودگی خطرناک هوا را تشکیل می‌دهد. این ذرات معلق به دلیل تأثیر مستقیم و گسترده آن بر اندام‌های تنفسی، تهدیدکننده جدی سلامت انسان هستند و قرار گرفتن طولانی مدت در معرض آلودگی هوای شهری حاوی دوده، خطر بیماری سرخرگ‌های کرونری را افزایش می‌دهد. 
-
-زغال
-
-زغال باقی مانده‌ای از کربن سیاه سبک است که به وسیله حرارت دادن زیاد چوب یا سایر مواد حیوانی و گیاهی تولید می‌شود. به طوری که تمام آب و سایر مواد سازنده فرار در این فرایند از بین می‌رود. این فرایند هنگام سوزاندن چوب در شومینه یا اجاق چوبی نیز اتفاق می‌افتد. شعله قابل‌مشاهده در آن حالت در واقع به دلیل سوختن مواد فرار ناشی از تبدیل چوب به زغال است. زغال انواع مختلفی دارد و افزون بر نمونه رایج آن می‌توان به کربن فعال، خشته و زغال قندی اشاره کرد. زغال قند از کربنی شدن شکر به‌دست می‌آید. با افزودن اسید به آن برای از بین بردن مواد معدنی خالص می‌شود و سپس برای مدت طولانی در جریان کلر می‌سوزد تا آخرین آثار هیدروژن در آن از بین برود. آنری مواسان در تلاش اولیه خود برای ساخت الماس مصنوعی از آن استفاده کرد. 
-
-انواع خاصی از زغال، مانند زغال چوب، برای کاهش اکسیدهای فلزی گرم شده به فلزات مربوط استفاده می‌شود: 
-
-ZnO + C → Zn + CO
-Fe ۲ O ۳ + ۳ C → ۲ Fe + ۳ CO
-
-از زغال چوب همچنین می‌توان برای کاهش بخار فوق‌العاده گرم به هیدروژن همراه با تشکیل مونوکسید کربن استفاده کرد: 
-
-C + H ۲ O (۱۰۰۰ °C) → H ۲ + CO (گاز پیوند) 
-
-کاربردها
-
-واکنش انجام‌شده طی واکنش کربن با اکسید فلزی مانند آهن اکسید، یک واکنش گرماده است و از آن در تولید آهن در صنعت فولاد به‌منظور ذوب کردن آهن و کنترل میزان کربن موجود در فولاد استفاده می‌شود. 
-
-Fe ۳ O ۴ + ۴ C (s) → ۳ Fe (s) + ۴ CO (g) 
-
-کربن مونوکسید می‌تواند با استفاده از مقدار بیش‌تری آهن، مورد استفاده قرار بگیرد. 
-Fe ۳ O ۴ + ۴ CO (g) → ۳ Fe (s) + ۴ CO ۲ (g) 
-
-استفاده از گوگرد، موجب تولید کربن دی‌سولفید و استفاده از بخار آب، موجب تولید کربن مونوکسید می‌شود: 
-C (s) + H ۲ O (g) → CO (g) + H ۲ (g) 
-کربن در دماهای بالا قابلیت واکنش با برخی از فلزات و تولید کاربید فلزی را دارد. به‌عنوان مثال تولید آهن کاربید در فرایند تولید فولاد و تنگستن کاربید که از آن به‌عنوان یک ساینده در ساخت نوک سخت ابزارهای برش است، استفاده می‌شود. زغال به‌عنوان یک ماده ترسیم در کارهای هنری، پخت‌وپز، ذوب فلزات و کاربردهای دیگر و از چوب، زغال‌سنگ و نفت به‌عنوان سوخت برای تولید انرژی و گرمایش استفاده می‌شوند. از الماس با کیفیت در سنگ‌های قیمتی و جواهرات و از و الماسهای صنعتی در ابزارهای حفاری، برش و پولیش برای ماشین‌کاری فلزات و سنگ استفاده می‌شوند. همچنین از الیاف کربن یا پلیمر تقویت‌شده با الیاف کربن که از پیرولیز الیاف پلی‌استر مصنوعی ساخته شده‌است برای تقویت پلاستیک‌ها برای تشکیل مواد کامپوزیتی سبک و پیشرفته، استفاده می‌شود. از کربن سیاه به‌عنوان رنگ‌دانه سیاه در چاپ جوهر، رنگ روغن و رنگ‌های آبی، کاغذ کاربون، اتمام رنگ خودرو، مرکب هندی و گرد جوهر چاپگر لیزری همچنین به‌عنوان افزودنی‌های پلیمری در محصولات مانند لاستیک و در ترکیبات پلاستیکی استفاده می‌شود. 
-
-چنانچه تولید تجاری گرافن قابل‌دسترس شود، گرافن می‌تواند در تولید اهداف گوناگونی مورد استفاده قرار بگیرید که آسانسور فضایی و ذخیره ایمن هیدروژن در ماشین‌های مبتنی بر موتور هیدروژنی از جمله آنها هستند. زغال فعال به‌عنوان یک جاذب و جذب‌کننده سطحی در مواد فیلتردار در کاربردهایی مانند ماسک‌های گازی، خالص‌سازی آب و هود آشپزخانه و در پزشکی برای جذب زهرابه، سموم یا گازهای دستگاه گوارش استفاده می‌شود. کربن در کاهش شیمیایی در دماهای بالا استفاده می‌شود. از کک برای کاهش سنگ آهن استفاده می‌شود. سختکاری پوسته فولاد با گرم کردن اجزای فولادی در پودر کربن حاصل می‌شود. کاربیدهای سیلیسیوم، تنگستن، بور و تیتانیوم از سخت‌ترین مواد شناخته‌شده هستند و به‌عنوان ساینده در ابزار برش و سنگ‌زنی استفاده می‌شوند. 
-
-ترکیبات کربن بیشتر مواد مورد استفاده‌شده در در لباس مانند پارچه‌های طبیعی و مصنوعی و چرم را تشکیل می‌دهد و تقریبا تمام سطوح داخلی ساختمان به غیر از شیشه، سنگ و فلز از محصولات کربن هستند. کربن عنصر لازم برای همه سیستم‌های زنده شناخته شده‌است، و بدون آن زندگی نمی‌تواند وجود داشته باشد. عمده استفاده اقتصادی از کربن به غیر از مواد غذایی و چوب به شکل هیدروکربن است که مهم‌ترین آنها گاز متان سوخت فسیلی و نفت خام است. نفت خام توسط صنایع پتروشیمی در پالایشگاه‌ها تقطیر می‌شود تا بنزین، نفت سفید، گازوئیل، نفت کوره، قیر و دیگر فراورده‌های نفتی تولید کند. سلولز نوعی پلیمر طبیعی حاوی کربن است که توسط گیاهان به شکل چوب، پنبه، کتان و کنف تولید می‌شود. سلولز در درجه اول برای حفظ ساختار گیاهان استفاده می‌شود و ساختار اولیه دیواره سلول گیاهان را تشکیل می‌دهد. 
-
-کاربرد کربن و ترکیبات آن بسیار متنوع است. کربن می‌تواند به همراه آهن تشکیل آلیاژهایی دهد که رایج‌ترین آنها فولاد کربنی است. از ترکیب گرافیت با رس برای ساخت انواع مداد جهت نوشتن و ترسیم استفاده می‌شود. مداد گرافیت از نظر نرمی و سختی بسته به ناخالصی و رس درجه‌بندی گسترده‌ای دارد. مغرهای مدادی که در مداد به کار می‌روند، بسته به میزان خاک رسی که با آن‌ها ترکیب می‌شود، دارای سختی متفاوتی هستند. همچنین به‌عنوان روان‌کننده و رنگدانه به‌عنوان ماده قالب‌گیری در تولید شیشه استفاده می‌شود. در الکترود برای باتریهای خشک و در آبکاری و شکل‌دهی الکتریکی نیز کاربرد دارد. در جاروبک برای موتورهای الکتریکی و به‌عنوان یک آرام‌کننده نوترون در رآکتورهای هسته‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-فیبر کربن با استفاده از یک پلیمر پیش ساز مانند پلی‌اکریلونیترول، که از نفت تولید می‌شود و سایر مواد آلی ساخته می‌شود. برای پلیمرهای مصنوعی مانند پلی‌اکریلونیترول یا ابریشم مصنوعی، پیش ماده ابتدا به نخ‌های رشته‌ای تبدیل می‌شود، با استفاده از فرایندهای شیمیایی و مکانیکی، ابتدا زنجیره‌های پلیمری را به ترتیب برای بالا بردن خواص فیزیکی نهایی فیبر کربن تکمیل می‌کند. ساختار کریستالوگرافی و خصوصیات مکانیکی فیبر به نوع ماده شروع و پردازش بعدی بستگی دارد. الیاف کربن ساخته‌شده از پلی‌اکریلونیترول دارای ساختاری شبیه به رشته‌های باریک گرافیت هستند. در نتیجه تجزیه گرمایی الیافی با استحکام کششی ویژه بالاتر از فولاد به‌دست می‌آید. 
-
-پلیمرهای کربن با ارزش تجاری با منشأ حیوانی شامل پشم، ترمه و ابریشم است. پلاستیکها از پلیمرهای کربن مصنوعی ساخته می‌شوند از فرایند پلیمریزاسیون به‌دست می‌آیند که غالبا با اتم‌های اکسیژن و نیتروژن در فواصل منظم در زنجیره پلیمر اصلی قرار می‌گیرند همچنین مواد اولیه بسیاری از مواد مصنوعی از نفت خام تهیه می‌شود. 
-
-الماس‌ها
-
-صنعت الماس در دو دسته متفاوت قرار می‌گیرد. دسته اول شامل الماس‌های با کیفیت می‌شود که برای استفاده در گوهرسنگ و جواهرات است و دسته دوم در مصارف صنعتی کاربرد دارد. در حالی‌که تجارت بزرگی برای هر دو نوع الماس وجود دارد، با این‌حال بازارهای مربوط به این دو نوع الماس، به‌صورت کاملا متفاوتی عمل می‌کنند. الماس‌های مورد استفاده در جواهرات و زیور آلات، برخلاف فلزات گرانبهایی مانند طلا یا پلاتین همانند یک کالای اقتصادی مبادله نمی‌شوند. قیمت این نوع الماس‌ها به‌صورت قابل توجهی بالا است و در نتیجه بازار فعالی برای فروش مجدد این نوع الماس‌ها وجود ندارد. 
-
-الماس‌های صنعتی بیشتر به دلیل سختی و رسانش گرمایی، از ارزش بالایی برخوردار هستند و ویژگی‌های زمین‌شناسی مانند شفافیت و رنگ الماس، ملاکی برای ارزش صنعتی آن نیست. حدود ۸۰ ٪ الماس‌های استخراج‌شده (برابر با ۱۰۰ میلیون قیراط یا ۲۰ تن در سال) که با نام بورت شناخته می‌شوند، به‌عنوان سنگ‌های قیمتی مناسب نیستند و از آن‌ها برای مصارف صنعتی استفاده می‌شود. الماس مصنوعی، که در دهه ۱۹۵۰ اختراع شد، بلافاصله کاربردهای صنعتی پیدا کرد. سالانه ۳ میلیارد قیراط (۶۰۰ تن) الماس مصنوعی تولید می‌شود. 
-
-کاربرد صنعتی عمده الماس در برش، حفاری، سنگ زنی و پولیش است. بسیاری از این کاربردها نیازی به الماس‌های بزرگ ندارند. در حقیقت، بیشتر الماس‌های با اندازه کوچک، می‌توانند از نظر صنعتی استفاده شوند. الماس‌ها در نوک‌های مته یا تیغه‌های اره تعبیه شده‌اند، یا برای استفاده در ابزارهای سنگ زنی و پولیش، داخل پودر ریخته می‌شوند. کاربردی تخصصی آن استفاده در سلول سندان الماس شامل استفاده در آزمایشگاه‌ها به‌عنوان مهار آزمایش‌های ولتاژ بالا، یاتاقان با کارایی بالا و استفاده محدود در پنجره‌های دارای کاربرد ویژه است. با پیشرفت‌های مداوم در تولید الماس مصنوعی، کاربردهای جدیدتری نیز عملی می‌شوند. استفاده از الماس به‌عنوان نیم‌رسانا مناسب برای مدارهای مجتمع به دلیل ویژگی گرماگیری الکترونیک مورد توجه قرار گرفته‌است. 
-
-تاریخ‌گذاری رادیوکربن
-
-این روش در اواخر دهه ۱۹۴۰ در دانشگاه شیکاگو توسط ویلارد لیبای توسعه یافت. رادیوکربن (۱۴ C) به‌طور مداوم در اثر تقابل پرتوهای کیهانی با نیتروژن جو ایجاد می‌شود. ۱۴ C با اکسیژن اتمسفر ترکیب می‌شود و کربن دی‌اکسید رادیواکتیو ایجاد می‌کند که با استفاده از فتوسنتز در گیاهان ترکیب می‌شود. وقتی حیوانات یا گیاهان از بین می‌روند، تبادل کربن با محیط متوقف می‌شود و پس از آن با از بین رفتن رادیواکتیو ۱۴ C مقدار ۱۴ C موجود در آن شروع به کاهش می‌کند. این کاهش، عملا به‌عنوان یک اصل در روش عمرسنجی رادیوکربنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش به‌صورت گسترده‌ای برای تعیین سن مواد کربنی تا عمری در حدود ۴۰۰۰۰ سال، استفاده می‌شود. اندازه‌گیری مقدار ۱۴ C در یک نمونه از یک گیاه یا حیوان مرده، مانند یک قطعه چوب یا یک قطعه استخوان، اطلاعاتی را فراهم می‌کند که می‌توان برای محاسبه زمان مرگ حیوان یا گیاه استفاده کرد. با توجه به نیمه‌عمر کربن- ۱۴ هر ۵۷۳۰ سال مقدار آن نصف می‌شود. 
-
-هموپرفیوژن
-
-اولین استفاده بالینی از سلول‌های مصنوعی در هموپرفیوژن توسط محصور کردن کربن فعال صورت گرفت. زغال فعال قادر به جذب بسیاری از مولکول‌های بزرگ است و مدت زیادی است که به دلیل توانایی آن در از بین بردن مواد سمی از خون در مسمومیت‌های ناخواسته یا مصرف بیش از حد دارو شناخته شده‌است. با این حال، پرفیوژن از طریق تزریق مستقیم کربن فعال سمی است زیرا منجر به آمبولیسم و آسیب سلول‌های خون می‌شود و به دنبال آن پلاکتها از بین می‌روند. 
-
-ایمنی و احتیاط
-
-کربن خالص دارای س��یت فوق‌العاده پایین برای انسان است و می‌تواند در شکل‌های گرافیت و زغال توسط انسان به‌صورت ایمن لمس شود. کربن در مقابل حل شدن یا واکنش‌های شیمیایی حتی موردی مانند هضم شدن توسط اسید موجود در دستگاه گوارش انسان، از خود مقاومت نشان می‌دهد. در نتیجه زمانی که کربن وارد بافت‌های انسان شود، به احتمال بالا، به‌مدت نامعلومی همان‌جا خواهد ماند. کربن سیاه احتمالا یکی از اولین رنگ‌دانه‌هایی بوده‌است که برای خال‌کوبی مورد استفاده قرار گرفته‌است. یکی از مثال‌های این موضوع خال‌کوبی‌های یافت شده بر روی بدن یک مومیایی طبیعی معروف به اوتسی مرد یخی است که قدمت آن به حدود ۵۲۰۰ سال قبل می‌رسد. 
-
-استنشاق ذرات غبار زغال‌سنگ یا دوده (کربن سیاه) در مقادیر زیاد می‌تواند خطرناک باشد و موجب تحریک بافت ریه و منجر به بیماری نارسایی ریه شود، موضوعی که به‌خصوص در معدن‌چیان دیده می‌شود و به بیماری سیاه‌ششی موسوم است. از ذرات غبار الماس برای ساییدن سایر مواد استفاده می‌شود، با این‌حال چنان‌چه این ذرات استنشاق یا بلعیده شوند، می‌توانند برای انسان خطرناک باشند. میکروذرات کربنی که در دود خارج‌شده از موتورهای دیزلی وجود دارند، ممکن است در ریه انسان تجمع پیدا کنند. 
-
-در همه مثال‌هایی که تا این‌جا ذکر شد، زیان احتمالی حاصل ناشی از تجمع ذرات در بدن فرد بودند و ماهیت شیمیایی خود کربن عامل آن نبود. به‌طور عمومی، کربن دارای سمیت پایینی برای حیات موجود بر روی زمین است، با این‌حال، نانولوله‌ها کربنی برای مگس سرکه کشنده محسوب می‌شوند. 
-
-کربن ممکن است در حضور هوا و در دمای بالا، باشدت و به‌صورت نورانی بسوزد. مقادیر زیاد از زغال‌سنگ که در غیاب اکسیژن برای چند صد میلیون سال به‌صورت خنثی باقی مانده‌اند، ممکن است زمانی که بر اثر حفر معادن در معرض هوا قرار بگیرند، دچار احتراق خودبخودی شوند. 
-
-در مصارف هسته‌ای که از گرافیت به‌عنوان یک تعدیل‌کننده نوترون استفاده می‌شود، پس از انباشت انرژی ویگنر ممکن است یک آزادسازی ناگهانی و خودبخودی رخ دهد. پخت تا دمای ۲۵۰ درجه سانتی‌گراد، می‌تواند انرژی را به‌صورت ایمنی آزاد نماید، اگرچه این فرایند در حادثه آتش‌سوزی واینداسکیل در سال ۱۹۵۷ در انگلیس، به‌خوبی پیش نرفت و منجر به آتش‌سوزی رآکتورهای دیگر شد. 
-
-گستره وسیعی از ترکیبات کربنی دارای خطرات و البته فواید زیاد وجود دارند از ترکیبات خطرناکی مانند سم‌های کشنده‌ای همچون تترودوتوکسین، پروتئین لکتین رایسین که از دانه‌های کرچک به‌دست می‌آیند، سیانید و کربن مونوکسید تا ترکیبات ضروری برای حیات مانند گلوکز و پروتئین‌ها. پیوند سه‌گانه کربن با نیتروژن، موجب تشکیل گروه سیانو (CN-) می‌شود. در شیمی آلی، گروه سیانو به‌عنوان یک گروه عاملی در نظر گرفته می‌شود و مولکول‌های حاوی آن نیتریل نامیده می‌شوند. در شیمی معدنی، به گروه‌های سیانو که یک آنیون محسوب می‌شوند، سیانید گفته می‌شود. نمک‌هایی مانند سدیم سیانید و پتاسیم سیانید بسیار سمی هستند. 
-
-هیدروژن سیانید یک مایع بسیار فرار است که در مقیاس بزرگ، به‌صورت صنعتی تولید می‌شود و با کمک افزودن اسید به نمک سیانید به‌دست می‌آید. برخلاف سیانیدها که دارای پیوند یونی هستند و امکان آزاد سازی یون سیانید را دارند، نیتریل‌ها به‌دلیل پیوند کووالانسی میان گروه سیانو و کربن، فاقد چنین توانایی هستند و درنتیجه دارای سمیت کمتری نسبت به نمک‌های سیانید دارند. مسمومیت با سیانید مسمومیت ناشی از قرار گرفتن در معرض سیانور است. 
-علائم اولیه مسمومیت شامل سردرد، سرگیجه، ضربان سریع قلب، تنگی نفس و استفراغ است. همچنین ممکن است به‌دنبال آن تشنج، ضربان آهسته قلب، فشار خون پایین، از دست دادن هوشیاری و ایست قلبی رخ دهد. شروع علائم معمولا طی چند دقیقه بروز می‌کند و اگر شخصی زنده بماند، ممکن است دچار مشکلات عصبی طولانی مدت گردد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-ایزوتوپ‌های کربن
-پیمان کیوتو
-پیوند کربن-کربن
-تأثیرات کربن
-تثبیت کربن
-چرخه کربن
-دگرشکل‌های کربن
-ستاره کربنی
-کربن سیاه
-کربن فعال
-کربوهیدرات
-گروه کربن
-هیدروکربن
-کربن آبی
-اقتصاد کم‌کربن
-
-توضیحات
-
-واژه‌نامه
-
-منابع
-
-کتاب‌شناسی
-
-پیوند به بیرون
-
-کربن (دانشنامه بریتانیکا) 
-کربن (دانشگاه ایالتی آریزونا) 
-کاربردهای الکتروشیمیایی کربن
-کربن (برنامه در دوران ما، بی‌بی‌سی) 
-کربن (ویدئوهای جدول تناوبی از دانشگاه ناتینگهام) 
-
-جدول تناوبی
-دگرشکل‌های کربن
-زیست‌شناسی و داروشناسی عنصرهای شیمیایی
-عناصر شیمیایی
-عوامل کاهنده
-کانی‌های آلی
-کانی‌های عناصر آزاد
-کانی‌های کربنات
-کربن
-نافلزها
-اکسیژن یکی از عناصر شیمیایی در جدول تناوبی است که نشان شیمیایی آن O و عدد اتمی آن ۸ است. این عنصر که عضوی از خانواده عناصر گروه کالکوژن، یعنی گروه شانزدهم در جدول تناوبی است، نافلزی بسیار واکنش‌پذیر و عاملی اکسیدکننده است که به آسانی موجب اکسید شدن عناصر و ترکیبات شیمیایی می‌شود. از نظر جرمی، پس از هیدروژن و هلیوم، اکسیژن سومین عنصر فراوان در کیهان است. در دما و فشار استاندارد، دو اتم اکسیژن با اتصال به یک‌دیگر موجب تولید ساختاری موسوم به دی‌اکسیژن یا اصطلاحا موجب شکل‌گیری یک مولکول اکسیژن می‌شوند. مولکول اکسیژن در حالت گازی، بی‌رنگ، بی‌بو و دارای فرمول O ۲ است. مولکول اکسیژن ۲۰ ٫ ۹۵ درصد از اتمسفر کره زمین را تشکیل می‌دهد. با درنظر گرفتن اکسیژن موجود در فرمول شیمیایی ترکیب‌های دارای اکسیژن موجود در پوسته زمین، اکسیژن تقریبا تشکیل‌دهنده نیمی از عناصر سازنده پوسته زمین است. 
-
-اکسیژن مولکولی موجب تولید انرژی در فرایند سوختن، تنفس یاخته‌ای هوازی است. بسیاری از مولکول‌های آلی موجود در موجودات زنده مانند پروتئین‌ها، نوکلئیک اسیدها، کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و همچنین گستره وسیعی از ترکیبات معدنی پوسته بدن جانوران، دندان‌ها و استخوان‌ها دارای اتم‌های اکسیژن هستند. اغلب جرم تشکیل‌دهنده موجودات زنده متشکل از اکسیژن است، چرا که بدن جانوران به‌طور عمده از آب تشکیل شده‌است و اکسیژن عنصر اصلی سازنده آب است. اکسیژن موجود در اتمسفر زمین به‌طور پیوسته توسط فرایند فتوسنتز تأمین می‌شود، فرایندی که طی آن نور خورشید موجب تبدیل آب و کربن دی‌اکسید به اکسیژن می‌شود. از لحاظ شیمیایی، اکسیژن خیلی فعال است و درنتیجه نمی‌تواند در هوای آزاد به‌صورت آزاد و اتمی باقی بماند. به‌غیر از اکسیژن مولکولی، اکسیژن دارای دگرشکل‌های دیگری نیز است که ازون یکی از آن‌ها است. مولکول ازون قادر است نور فرابنفش بی منتشر شده از طرف خورشید را جذب کند و درنتیجه لایه ازون پوشاننده کره زمین، حیات موجود بر روی زمین را از پرتوهای مخرب فرابنفش محافظت می‌کند. با این‌حال ازونی که نزدیک سطح زمین تولید می‌شود محصول جانبی واکنش مه‌دودها است و درنتیجه به‌عنوان یک عامل آلاینده محسوب می‌شود. 
-
-اکسیژن توسط مایکل سندی‌ووجیس قبل از سال ۱۶۰۴ جداسازی شد با این‌حال، باور عمومی رایج این است که اکسیژن توسط کارل ویلهلم شیله در اوپسالا و در سال ۱۷۷۳ یا توسط جوزف پریستلی در ویلتشر در سال ۱۷۷۴ کشف شده‌است. در میان این دو نیز به‌طور معمول تقدم کشف اکسیژن به پریستلی نسبت داده می‌شود، چرا که مقاله او زودتر از شیله چاپ شد. پریستلی اکسیژن را هوای فلوژیستون‌زدایی شده نامید و آن را به‌عنوان یک عنصر شیمیایی به‌حساب نیاورد. واژه اکسیژن در سال ۱۷۷۷ و توسط آنتوان لاووازیه رواج داده شد. لاوازیه اولین کسی بود که اکسیژن را به‌عنوان یک عنصر شیمیایی مستقل به‌شمار آورد و به‌درستی به نقش آن در سوختن اشاره کرد. 
-
-اکسیژن به صورت متداول در تولید فولاد، پلاستیک، پارچه، برشکاری اکسیژنی فولاد، پیشران راکت، اکسیژن‌درمانی و سامانه پشتیبان حیات در هواپیما، زیردریایی‌ها، پروازهای فضایی و غواصی استفاده می‌شود. 
-
-تاریخچه
-
-آزمایش‌های اولیه
-
-یکی از اولین آزمایش‌های شناخته‌شده در مورد رابطه بین سوختن و هوا دو سده پیش از میلاد مسیح، توسط نویسنده یونانی در زمینه مکانیک، فیلو انجام شد. او در کار خود با استفاده از پنوماتیک، به اشتباه تصور می‌کرد که با برگرداندن یک ظرف بر روی یک شمع در حال سوختن که پیرامون آن آب است وقتی بخشی از مایع از گردنه ظرف بالا می‌رود مقداری از هوای موجود در ظرف به آتش یکی از عناصر چهارگانه تبدیل شده‌است و قادر به فرار از منافذ موجود در شیشه است. 
-قرن‌ها بعد، لئوناردو دا وینچی براساس کارهای فیلو، مشاهده کرد که بخشی از هوا در هنگام سوختن و تنفس مصرف می‌شود. 
-
-در اواخر سده هفدهم، رابرت بویل شیمی‌دان، فیزیک‌دان، فیلسوف و مخترع ایرلندی ثابت کرد که هوا برای سوختن لازم است، سپس شیمی‌دان انگلیسی جان مایو (۱۶۴۱ – ۱۶۴۱) نشان داد که آتش فقط به بخشی از هوا احتیاج دارد و نام آن را اسپریتوس نیتروآروس گذاشت و کار بویل را تصحیح کرد. 
-در یک آزمایش او با قرار دادن یک موش و یک شمع کوچک روشن در یک ظرف وارونه روی آب شاهد بالا آمدن سطح آب به مقدار یک چهاردهم از حجم هوا قبل از خاموش شدن شمع و مرگ موش بود. از این رو او تصور کرد که نیتروآروس هم در تنفس و هم با سوختن مصرف می‌شود. 
-
-مایو همچنین مشاهده کرد که وزن آنتیموان هنگام گرم شدن افزایش‌یافته و براین اساس استنباط می‌کند که دلیل آن ترکیب شدن با نیتروآروس می‌باشد. او همچنین تصور کرد که ریه‌ها نیتروآروس را از هوا جدا کرده و آن را درون خون منتقل می‌کنند و گرمای بدن حیوانات و حرکت ماهیچه‌ها ناشی از واکنش نیتروآروس با مواد خاصی در بدن است. وی گزارش‌هایی از این آزمایش‌ها و ایده‌های دیگر را در سال ۱۶۶۸ در در اثری به‌نام دو مجرا در دستگاه تنفس منتشر شد. 
-
-نظریه فلوژیستون
-
-رابرت هوک، اوله بورچ، میخاییل لومونسف و پیر باین همه در آزمایش‌هایی که در سده ۱۷ و ۱۸ میلادی انجام می‌دادند اکسیژن تولید می‌کردند اما هیچ‌کدام آن را به‌عنوان یک عنصر شیمیایی به رسمیت نشناختند. که این ممکن است تا حدودی به‌دلیل نشر فلسفه سوختن و خوردگی به نام تئوری فلوژیستون باشد که در آن زمان توضیحی ارجح برای این نوع فرایندها بود. 
-
-این نظریه که بعدها به‌طور کامل رد گردید، برای اولین ب��ر توسط شیمی‌دان آلمانی یوهان یوآکیم بکر بیان شد و سپس در سال ۱۷۳۱ توسط جرج ارنست استال اصلاح شد. بر مبنای این تئوری همه مواد قابل سوختن از جزئی به نام فلوژیستون تشکیل‌شده بودند که با سوختن آن ماده، فلوژیستون از ماده جدا شده و به شکل یک ماده ساده‌تر کاهش می‌یافت. در حالی که تصور می‌شد که قسمت اصلی آن از نظر ظاهری شکل واقعی یا کالکس است. 
-
-باور بر این بود که مواد دارای قابلیت احتراق بالا مانند چوب یا زغال‌سنگ که پس از سوختن، باقی‌مانده اندکی از آنها به جا می‌ماند، غالبا از فلوژیستون ساخته شده‌اند و مواد غیرقابل احتراق مانند آهن که دچار خوردگی می‌شوند، حاوی فلوژیستون بسیار کمی هستند. این تئوری نقش هوا در سوختن را صرفا محدود به انتقال فلوژیستون آزادشده از جسم می‌کرد. به‌عنوان مثال طبق این نظریه از سوختن چوب، خاکستر به جا می‌ماند و فلوژیستون آن توسط هوا جدا می‌شود که اختلاف جرم بین چوب و خاکستر بر جای مانده، ناشی از خارج شدن فلوژیستون می‌باشد. هیچ آزمایشی برای این ایده انجام نشد و تمامی نظرات مبتنی بر مشاهده آنچه اتفاق می‌افتاد بود که اکثر اشیاء با سوختن سبک‌تر می‌شوند و به نظر می‌رسد در روند کار چیزی را از دست می‌دهند. 
-
-کشف
-
-کیمیاگر، فیلسوف و پزشک لهستانی مایکل سندی‌ووجیس در سال ۱۶۰۴ ماده موجود در هوا را شرح داد و از آن به عنوان غذای زندگی یاد کرد، و این ماده با اکسیژن یکسان است. سندی‌ووجیس، در طول آزمایش‌های خود که بین سال‌های ۱۵۹۸ و ۱۶۰۴ انجام داد، به درستی تشخیص داد که این ماده معادل محصول جانبی گازی است که با تجزیه حرارتی پتاسیم نیترات آزاد می‌شود. از دیدگاه بوگاج، جداسازی اکسیژن و ارتباط مناسب ماده با آن قسمت از هوا که برای زندگی لازم است، دلیل کافی برای کشف اکسیژن توسط سندی‌ووجیس فراهم می‌کند. اما این کشف سندی‌ووجیس اغلب توسط نسل دانشمندان و شیمی‌دانان جانشین او انکار می‌شد. 
-
-همچنین معمولا ادعا می‌شود که اکسیژن اولین بار توسط داروساز سوئدی کارل ویلهلم شیله کشف شد. وی با گرم کردن اکسید جیوه و نیترات‌های مختلف در سال ۱۷۷۱، گاز اکسیژن تولید کرده بود. شیله گاز را هوای آتش نامید زیرا در آن زمان تنها عامل شناخته‌شده برای پشتیبانی از سوختن بود. وی روایتی از این کشف را در یک نسخه خطی با عنوان رساله‌ای در باب هوا و آتش نوشت که در سال ۱۷۷۵ برای ویراستار خود فرستاد. با این‌حال این رساله تا سال ۱۷۷۷ منتشر نشد. 
-
-در همین حال، در اول اوت سال ۱۷۷۴، آزمایشی که توسط شیمی‌دان و فیلسوف و مخالف کلیسای انگلستان، جوزف پریستلی انجام شد، نور خورشید را روی اکسید جیوه (HgO) موجود در یک لوله شیشه‌ای متمرکز کرد، که موجب آزاد شدن گازی از آن شد و آن را با عنوان هوای فلوژیستون زدایی شده یاد کرد. وی خاطرنشان کرد: شمع‌ها در حضور این گاز روشن‌تر می‌سوزند و موش فعال‌تر بوده و با تنفس آن مدت زمان بیشتری زنده بوده‌است. پریستلی پس از تنفس گاز خود نوشت: «احساس آن در ریه‌هایم به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای با هوای معمولی تفاوت چندانی نداشت، اما احساس کردم سینه‌ام به خصوص بعد از مدتی سبک و راحت است» پریستلی یافته‌های خود را در سال ۱۷۷۵ در مقاله‌ای با عنوان «گزارشی از اکتشافات بیشتر در هوا» منتشر کرد که در جلد دوم کتاب وی با عنوان آزمایش‌ها و مشاهدات در انواع مختلف هوا گنجانده شده‌است. از آنجا که او برای اولین بار یافته‌های خود را منتشر کرد، معمولا از او به عنوان کاشف اکسیژن نام‌برده می‌شود. 
-شیمی‌دان فرانسوی آنتوان لورنت لاووازیه بعدا ادعا کرد که این ماده را به‌طور مستقل کشف کرده‌است. با این حال، پریستلی در اکتبر سال ۱۷۷۴ به دیدار لاووازیه رفت و در مورد آزمایش خود و نحوه انتشار گاز جدید به وی گفت. شیله همچنین در ۳۰ سپتامبر همان سال نامه‌ای را به لاووازیه ارسال کرده بود که شرح کشف ماده ناشناخته را توصیف می‌کرد، اما لاووازیه هرگز پذیرش آن را تأیید نکرد. پس از مرگ شیله نسخه‌ای از نامه در وسایلش پیدا شد. 
-
-مشارکت لاووازیه
-
-لاووازیه اولین آزمایش‌های کمی مناسب در مورد اکسیداسیون را انجام داد و اولین توضیح صحیح در مورد چگونگی عملکرد سوختن را ارائه کرد. او از این آزمایش و آزمایش‌های مشابه دیگر، که در سال ۱۷۷۴ شروع‌شده بود، استفاده کرد تا نظریه فلوژیستون را بی‌اعتبار کند و نشان دهد ماده کشف‌شده توسط پریستلی و شیله یک عنصر شیمیایی است. در یک آزمایش، لاووازیه مشاهده کرد که هنگام گرم کردن قلع و هوا در یک ظرف بسته، افزایش کلی وزن وجود ندارد. 
-
-وی خاطرنشان کرد: هنگام بازکردن ظرف، ناگهان هوا وارد ظرف شد و این نشان می‌دهد که برخی از هوای به دام افتاده مصرف شده‌است و نشان داد که مقدار وزن افزایش‌یافته قلع پس از سوختن برابر با مقدار هوایی بوده‌است که پس از بازکردن ظرف وارد آن شده‌است. این آزمایش به همراه دیگر آزمایش‌های او در کتابی با عنوان در مورد احتراق در سال ۱۷۷۷ منتشر و ثبت شد. با انجام این کار، او ثابت کرد که هوا ترکیبی از دو گاز است. هوای حیاتی که برای سوختن و تنفس ضروری است و آزوت یا هوای بی‌جان که پیش‌تر ازت در انگلیسی نیتروژن نام گرفت، اگرچه این نام در فرانسوی و چند زبان اروپایی دیگر نگه داشته شد. Lavoisier, Antoine with Robert Kerr, trans. , Elements of Chemistry, ۴ th ed. (Edinburgh, Scotland: William Creech, ۱۷۹۹) , p. ۱۰۱:. "
-
-لاووازیه نام هوای حیاتی را در ۱۷۷۷ به اکسیژن تغییر نام داد که از ریشه یونانی اوکسیس به معنای تیز برای طعم اسیدها و -جنز به معنای تولیدکننده یا مولد، گرفته‌شده بود زیرا او به اشتباه فکر می‌کرد که اکسیژن ماده تشکیل‌دهنده همه اسیدها است. بعد از او، شیمی‌دان‌هایی مانند همفری دیوی، در ۱۸۱۲ سرانجام تشخیص دادند که لاووازیه در ارزیابی خود اشتباه کرده‌است و این هیدروژن است که پایه اسیدها را تشکیل می‌دهد، اما این نام قبلا رایج شده بود. واژه اکسیژن علی‌رغم مخالفت دانشمندان انگلیسی و این واقعیت که دانشمند انگلیسی پریستلی ابتدا آن را کشف کرده و درباره آن نوشته بود، وارد زبان انگلیسی شد که تا حدودی ناشی از شعری است که با عنوان «اکسیژن» در کتاب محبوب باغ گیاه‌شناسی (۱۷۹۱) اثر اراسموس داروین، پدر بزرگ چارلز داروین از آن تحسین می‌کند. 
-
-تاریخ اخیر
-
-نظریه جان دالتون بر این اساس بود که تمام اتم‌های یک عنصر یکسانند و اتم موجود در ترکیبات معمولا ساده‌ترین نسبت‌های اتمی را نسبت به یک‌دیگر دارند. او به اشتباه تصور می‌کرد که ساده‌ترین حالت ترکیب بین دو عنصر همواره ترکیب یک اتم از هر کدام است؛ بنابراین مولکول آب را به اشتباه HO فرض می‌کرد و به این نتیجه رسید که جرم اتمی اکسیژن ۸ برابر بیشتر از هیدروژن است درحالی‌که امروزه با در نظر گرفتن فرمول درست آب می‌دانیم که اتم اکسیژن ۱۶ برابر از هیدروژن سنگین‌تر است. در سال ۱۸۰۵، ژوزف لویی گیلوساک و الکساندر فون هومبولت نشان دادند که نسبت حجمی هیدروژن نسبت به اکسیژن در آب ۲ به ۱ است و در سال ۱۸۱۱ آمدئو آووگادرو شیمی‌فیزیک‌دان ایتالیایی با فرض مولکول‌های دو اتمی ابتدایی، تفسیر صحیحی از ترکیب مایعات ارائه داد که امروز به عنوان قانون آووگادرو شناخته می‌شود. نتایج تا سال ۱۸۶۰ نادیده گرفته شدند. بخشی از این عدم توجه و رد شدن به این خاطر این باور بود که تصور می‌شد اتم‌های یک عنصر فاقد میل ترکیبی در مقابل اتم‌های دیگری از همان عنصر هستند و بخشی دیگر به این علت بود که استثنایی در قانون آووگادرو وجود داشت که امکان توضیح آن تا سال‌ها بعد و با کمک مولکول‌های تفکیک شونده، وجود نداشت. 
-
-در اواخر سده نوزدهم دانشمندان دریافتند که می‌توان هوا را به مایع تبدیل کرد و اجزای آن را با فشرده‌سازی و خنک کردن آن جدا کرد. با استفاده از روش آبشاری، رائول پیکتت شیمی‌دان و فیزیک‌دان سوئیسی، گوگرد دی‌اکسید را به‌منظور مایع‌سازی کربن دی‌اکسید، تبخیر کرد. این مایع سازی از طریق جذب گرمای کربن دی‌اکسید توسط گوگرد دی‌اکسید در هنگام تبخیر شدن به انجام می‌رسد. وی در ۲۲ دسامبر سال ۱۸۷۷ تلگرافی را به فرهنگستان علوم فرانسه ارسال کرد و خبر از کشف اکسیژن مایع داد و تنها دو روز بعد، فیزیک‌دان فرانسوی لوئیس پل کایتت روش خود را برای مایع کردن اکسیژن مولکولی اعلام کرد. در هر دو مورد، فقط چند قطره از اکسیژن مایع تولید می‌شد، بنابراین امکان یک تجزیه و تحلیل قطعی را نمی‌داد. اکسیژن برای اولین بار در ۲۹ مارس ۱۸۸۳ توسط دانشمندان لهستانی، زیگمونت وروبلوسکی و کارول اولژوسکی از دانشگاه یاگیلونیا در حالت پایدار مایع شد. 
-
-در سال ۱۸۹۱، شیمی‌دان اسکاتلندی، جیمز دیوئر، قادر به تولید اکسیژن مایع کافی برای مطالعه آن شد. 
-اولین فرایند تجاری مناسب برای تولید اکسیژن مایع به‌طور مستقل در سال ۱۸۹۵ توسط مهندس آلمانی کارل فن لینده و مهندس بریتانیایی ویلیام هامسون توسعه یافت. آنها دمای هوا را تا زمان مایع شدن آن کاهش می‌دادند و سپس مخلوط را به صورت جز به جز تقطیر و آنها را جداگانه استخراج می‌کردند بعدتر، در سال ۱۹۰۱، جوشکاری اکسی‌استیلن برای اولین بار با سوختن مخلوطی از استیلن و اکسیژن فشرده‌شده استفاده شد که برای برش فلزات متداول گشت. در سال ۱۸۹۸، ویلیام تامسون محاسبه کرد که تنها برای حدود ۴۰۰ یا ۵۰۰ سال اکسیژن روی زمین باقی مانده‌است که مقدار دقیق آن به سرعت سوختن مواد قابل احتراق بستگی دارد. 
-
-در سال ۱۹۲۳، دانشمند آمریکایی رابرت گدارد اولین شخصی بود که موتور موشکی را ساخت که از بنزین برای سوخت و اکسیژن مایع به عنوان عامل اکسنده استفاده می‌کرد و اولین موشک سوخت مایع را در تاریخ ۱۶ مارس ۱۹۲۶ در اوبرن پرتاب کرد که ۵۶ متر را با سرعت ۹۷ کیلومتر در ساعت طی نمود. در آزمایشگاه‌های دانشگاهی، اکسیژن را می‌توان با گرم کردن مخلوطی از پتاسیم کلرات و مقدار کمی از منگنز دی‌اکسید تهیه کرد. سطح اکسیژن موجود در جو در حال کاهش است که دلیل آن استفاده از سوخت‌های فسیلی است. 
-
-ویژگی
-خواص و ساختار مولکولی
-
-در شرایط استاندارد دما و فشار، اکسیژن، گازی بدون بو، رنگ و مزه، با فرمول شیمیایی O ۲ است که خود از دو اتم اکسیژن تشکیل شده‌است. پیوند میان دو اتم اکسیژن در یک مولکول اکسیژن، می‌تواند بر اساس نظریه‌های مختلفی تفسیر داده شود با این‌حال، منطقی است که آن را یک پیوند دوگانه کووالانسی درنظر گرفت که در اثر پر شدن اوربیتال‌های مولکولی با الکترون‌های مهیا شده از دو اتم مجزای اکسیژن ایجاد می‌شود. به‌صورت دقیق‌تر، این پیوند دوگانه مطابق اصل آفبا از پر شدن متوالی اوربیتال‌های مولکولی در یک مولکول اکسیژن، با ترتیب چینش از انرژی کم به انرژی زیاد، ایجاد می‌شود. پیوندهای سیگما (σ) و سیگما استار (*σ) ناشی از هم‌پوشانی به‌ترتیب پیوندی و ضدپیوندی اوربیتال‌های ۲ s دو اتم اکسیژن، یک‌دیگر را خنثی می‌کنند. پیوند سیگمای ناشی از هم‌پوشانی اوربیتال‌های ۲ p دو اتم اکسیژن، عامل ایجاد پیوند یگانه اکسیژن-اکسیژن (O-O) هستند و پیوند پای (π) حاصل از هم‌پوشانی جانبی اوربیتال‌های ۲ p این دو اتم است. به‌علت حضور دو الکترون در اوربیتال ضدپیوندی پای استار (*π)، بخشی از هم‌پوشانی اوربیتالی پای پیوندی خنثی می‌شود که در نتیجه آن پیوند موجود در یک مولکول اکسیژن‌دار کاهش رتبه پیوند شده و خصلتی دوگانه و دارای واکنش‌پذیری بالا پیدا می‌کند. 
-آرایش الکترونی اکسیژن در حالت پایه خود به علت داشتن دو الکترون منفرد و جفت نشده، اصطلاحا سه‌تایی نامیده می‌شود. اکسیژن سه‌تایی مولکولی پارامغناطیس است که این خصلت ناشی از وجود دو الکترون جفت نشده در ساختار آن است. زمانی که اکسیژن سه‌تایی در مجاورت میدان مغناطیسی قرار می‌گیرد، گشتاور مغناطیسی اسپینی این الکترون‌ها و همچنین تبادل انرژی بین مولکول‌های اکسیژن نزدیک، موجب می‌شود که اکسیژن خصلتی مغناطیسی پیدا کند. اکسیژن مایع به‌قدری مغناطیسی است که در مشاهدات آزمایشگاهی، پلی از اکسیژن مایع، می‌تواند وزن خود را بین قطب‌های یک آهن‌ربای قوی تحمل کند. 
-
-اکسیژن سه‌تایی به علت داشتن دو الکترون جفت‌نشده به آرامی با اغلب ترکیبات آلی واکنش می‌کند، چرا که آن‌ها دارای الکترون‌های جفت‌شده هستند و میل ترکیبی کمتری دارند، در نتیجه این موضوع سبب می‌شود که جلوی احتراق خودبه‌خودی این ترکیبات گرفته شود. 
-اکسیژن می‌تواند حالت الکترونی دیگری نیز داشته باشد و آن حالت اکسیژن یک‌تایی است. اکسیژن یک‌تایی همانند مورد سه‌تایی دارای فرمول O ۲ است، با این تفاوت که از لحاظ الکترونی، فاقد الکترون جفت نشده‌است و تمامی الکترون‌های موجود در اوربیتال‌های مولکولی آن به صورت جفت‌شده به‌سر می‌برند. اکسیژن یک‌تایی در مقابل ترکیبات آلی متداول واکنش‌پذیری بسیار بالاتری از خود نشان می‌دهد. به صورت طبیعی، اکسیژن یک‌تایی در طول فتوسنتز با کمک نور خورشید از آب تولید می‌شود. این‌گونه همچنین در تروپوسفر و بر اثر نورکافت مولکول‌های ازون به‌وسیله پرتوهای خورشیدی پرقدرت و دارای طول موج کوتاه نیز تولید می‌شود. اکسیژن یک‌تایی همچنین توسط سیستم ایمنی بدن نیز تولید می‌شود. در جاندارانی که فتوسنتز می‌کنند، کاروتنوئیدها نقشی اساسی در جذب انرژی از اکسیژن یک‌تایی و تبدیل آن به حالت پایدارتر برای جلوگیری از آسیب‌رسانی به بافت‌ها را دارند. 
-
-دگرشکل‌ها
-
-اصلی‌ترین و متداول‌تر دگرشکل متداول اکسیژن، دی‌اکسیژن یا همان اکسیژن مولکولی (O ۲) است که بخش بزرگی از اتمسفر اکسیژنی کره زمین را تشکیل می‌دهد. اکسیژن مولکولی دارای پیوندی به طول ۱۲۱ پیکومتر و انرژی پیوندی ۴۹۸ کیلو ژول بر مول است. 
-مولکول اکسیژن توسط شکل‌های پیچیده حیات مانند حیوانات مصرف می‌شود. اکسیژ�� سه‌اتمی (O ۳) که به‌صورت متداول با نام ازون شناخته می‌شود، یکی از فعال‌ترین دگرشکل‌های اکسیژن است که به‌خاطر فعالیت بالایش می‌تواند به بافت‌های ریه انسان آسیب بزند. 
-
-ازون در لایه بالایی اتمسفر تولید می‌شود، جایی که اکسیژن مولکولی با اکسیژن اتمی حاصل از تفکیک اکسیژن مولکولی توسط پرتوهای ماورای بنفش خورشیدی، ترکیب می‌شود. 
-به‌علت این‌که ازون نور ماورای بنفش را به‌شدت جذب می‌کند، لایه ازون در لایه بالایی اتمسفر به‌مانند لایه‌ای محافظ عمل می‌کند و از کره زمین را در مقابل پرتوهای مخرب ماورای بنفش محافظت می‌کند. در نزدیکی سطح زمین، ازون به‌عنوان آلاینده‌ای شناخته می‌شود که در دود خودروها به عنوان محصول جانبی حضور دارد. در ارتفاع واقع در مدار نزدیک زمین، اکسیژن اتمی لازم برای ایجاد اثر خورندگی بر روی بدنه فضاپیماها وجود دارد. 
-
-اکسیژن چهار اتمی که مولکولی شبه‌پایدار است، در سال ۲۰۰۱ کشف شد. فرض بر این بود که این‌گونه در یکی از شش حالت جامد اکسیژن وجود دارد. درسال ۲۰۰۶ اثبات شد که این‌گونه که مجموعه‌ای از خوشه‌های اکسیژن هشت اتمی (O ۸) و دارای شبکه بلوری شش‌گوشه است را می‌توان به‌وسیله قرار دادن اکسیژن مولکولی در فشاری به میزان ۲۰ گیگاپاسکال، تولید کرد. این خوشه دارای قدرت اکسایشی بالاتری در مقایسه با اکسیژن دواتمی (O ۲) یا سه‌اتمی (O ۳) دارد و ممکن است بتواند جایگزین خوبی در سوخت موشک باشد. 
-
-در سال ۱۹۹۰، زمانی که اکسیژن تحت فشاری به اندازه ۹۶ گیگاپاسکال قرار گرفت، فازی فلزی از اکسیژن مشاهده شد و در سال ۱۹۹۸ مشخص شد که چنان‌چه این فاز به‌دست آمده در دماهای پایین قرار گرفته شود، از خود خصلت ابررسانایی بروز می‌دهد. 
-
-ویژگی‌های فیزیکی
-
-اکسیژن در مقایسه با نیتروژن راحت‌تر در آب حل می‌شود و همچنین حلالیت آن در آب شیرین بیش‌تر از آب شور است. آب در تعادل با هوا، تقریبا شامل یک مولکول حل‌شده اکسیژن به ازای هر دو مولکول نیتروژن است (نسبت ۴:۱) درحالی‌که در اتمسفر، نسبت نیتروژن چهار برابر اکسیژن است. میزان حلالیت اکسیژن در آب به دما وابسته‌است، به‌طوری که میزان حل شدن آن در آب در دمای صفر درجه سانتی‌گراد و فشار استاندارد یک اتمسفر (۱۰ ٫ ۲ میلی‌لیتر بر لیتر)، بسیار بیش‌تر از مقدار مشابه در دمای ۲۰ درجه سانتی‌گراد (۶ ٫ ۸ میلی‌لیتر بر لیتر) است. 
-در دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد و فشار استاندارد یک اتمسفر (۱۰۱ ٫ ۳ کیلوپاسکال)، آب شیرین حاوی حدود ۶ ٫ ۳ میلی‌لیتر اکسیژن در هر لیتر است، در حالی‌که این مقدار برای آب دریا برابر با ۵ میلی‌لیتر در هر لیتر است. در دمای ۵ درجه سانتی‌گراد، میزان حلالیت اکسیژن به ۹ ٫ ۱ میلی‌لیتر (تقریبا ۵۰ درصد بیش‌تر از دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد) برای هر لیتر از آب شیرین می‌رسد. میزان حلالیت در دمای مشابه برای آب دریا برابر با ۷ میلی‌لیتر برای هر لیتر از آب دریا است. 
-
-اکسیژن در دمای ۹۰ ٫ ۲۰ کلوین (۱۸۲ ٫ ۹۵ - سلسیوس، ۲۹۷ ٫ ۳۱ - فارنهایت) متراکم و در دمای ۲۱۸ ٫ ۷۹ - درجه سانتی‌گراد منجمد می‌شود. هم اکسیژن مایع و هم اکسیژن جامد، هردو موادی شفاف با سایه‌ای آبی‌رنگ هستند که براثر جذب نور قرمز ایجاد می‌شود. اکسیژن مایع دارای خلوص بالا معمولا توسط تقطیر جزء به جزء هوای مایع‌شده به‌دست می‌آید. اکسیژن مایع همچنین می‌تواند توسط متراکم کردن هوا با استفاده نیتروژن مایع نیز تولید شود. اکسیژن ماده‌ای به‌شدت واکنش‌پذیر است و باید از مواد دارای قابلیت احتراق دور نگه داشته شود. 
-
-ایزوتوپ‌ها و منشأ ستاره‌ای
-
-به‌طور طبیعی اکسیژن به شکل سه ایزوتوپ اکسیژن- ۱۶ (۱۶ O)، اکسیژن- ۱۷ (۱۷ O) و اکسیژن- ۱۸ (۱۸ O) وجود دارد که از میان آن‌ها اکسیژن- ۱۶ دارای بیش‌ترین میزان فراوانی است (فراوانی طبیعی: ۹۹ ٫ ۷۶۲ درصد). 
-
-اغلب اکسیژن- ۱۶، در پایان دوره همجوشی هلیوم در ستارگان کلان‌جرم و طی فرایند سوختن نئون تولید می‌شود. اکسیژن- ۱۷، به‌طور عمده بر اثر سوختن هیدروژن و تبدیل آن به هلیوم طی چرخه CNO تولید می‌شود. 
-اغلب اکسیژن- ۱۸ زمانی تولید می‌شود که نیتروژن- ۱۴ (۱۴ N) که خود غالبا در چرخه CNO تولید می‌شود، هسته‌های هلیوم- ۴ (۴ He) را به‌دام می‌اندازد. 
-
-در مجموع چهارده نوع اکسیژن رادیواکتیو شناسایی شده‌است. پایدارترین آن‌ها اکسیژن- ۱۵ (۱۵ O) با نیمه‌عمری برابر ۱۲۲ ٫ ۲۴ ثانیه و اکسیژن- ۱۴ با نیمه‌عمر ۷۰ ٫ ۶۰۶ ثانیه است. تمامی ایزوتوپ‌های دیگر دارای نیمه‌عمری برابر با ۲۷ ثانیه هستند و اغلب آن‌ها دارای زمان نیمه‌عمری کمتر از ۸۳ میلی‌ثانیه هستند. 
-
-رایج‌ترین حالت واپاشی هسته‌ای ایزوتوپ‌های سبک‌تر از ۱۶ O نشر پوزیترون و تبدیل شدن به نیتروژن است و متداول‌ترین حالت برای ایزوتوپ‌های سنگین‌تر از ۱۸ O واپاشی بتا و تبدیل شدن به فلوئور است. 
-
-فراوانی
-
-از لحاظ جرمی، اکسیژن یکی از فراوان‌ترین عناصر بر روی زمین است. این عنصر، به‌لحاظ فراوانی، بعد از هیدروژن و هلیوم، سومین عنصر شیمیایی در کیهان محسوب می‌شود. در حدود ۰ ٫ ۹ درصد از خورشید را از اکسیژن تشکیل شده‌است. این عنصر ۴۹ ٫ ۲ درصد پوسته زمین را شامل می‌شود. 
-
-با در نظر گرفتن مشارکت اکسیژن در ساختار سیلیسیم دی‌اکسید، اکسیژن فراوان‌ترین عنصر پوسته زمین و همچنین فراوان‌ترین عنصر موجود در اقیانوس‌ها است به‌طوری که ۸۸ ٫ ۸ درصد جرمی اقیانوس‌ها را تشکیل می‌دهد. در مقایسه با سایر سیاره‌های منظومه شمسی، زمین با داشتن مقدار زیادی اکسیژن، سیاره‌ای متفاوت است. مریخ (با حجم ۰ ٫ ۱ درصد O ۲) و زهره مقدار بسیار کمتری دارا می‌باشد. O ۲ پیرامون آن سیارات با تابش نور ماوراء بنفش بر روی مولکول‌های حاوی اکسیژن مانند دی‌اکسید کربن تولید می‌شود. 
-
-نقشه جهانی نشان می‌دهد که اکسیژن سطح دریا در اطراف استوا خارج‌شده و به سمت قطب‌ها افزایش می‌یابد. آب سرد در مقایسه با آب گرم، مقدار اکسیژن (O ۲) حل‌شده بیش‌تری دارد. افزایش غیرمنتظره غلظت بالای گاز اکسیژن در کره زمین نتیجه چرخه اکسیژن است. این چرخه زیست ژئوشیمیایی حرکت اکسیژن در داخل و بین سه منبع اصلی آن روی زمین را توصیف می‌کند: اتمسفر، بیوسفر و لیتوسفر. عامل اصلی محرک چرخه اکسیژن فتوسنتز است، که مسئول اتمسفر مدرن زمین است. فتوسنتز اکسیژن را وارد اتمسفر می‌کند، در حالی که تنفس یاخته‌ای، پوسیدگی و احتراق آن را از اتمسفر خارج می‌کند. در تعادل موجود، تولید و مصرف به همان میزان اتفاق می‌افتد. 
-
-اکسیژن آزاد همچنین در مایعات داخل بدن نیز وجود دارد. افزایش قابلیت انحلال O ۲ در در دماهای پایین‌تر آب پیامدهای مهمی برای زندگی اقیانوس‌ها دارد به‌طوری که آب‌های نزدیک نواحی قطبی، به‌علت میزان بیش‌تر اکسیژن، دارای تنوع حیات بیش‌تری در مقایسه آب‌های نواحی گرم‌تر است. 
-آب آمیخته‌شده به مواد مغذی گیاهی مانند نیترات‌ها یا فس��ات‌ها ممکن است رشد جلبک‌ها را با فرایندی به نام اوتریفیکاسیون تحریک کند و پوسیدگی این ارگانیسم‌ها و سایر مواد بیولوژیکی ممکن است باعث کاهش محتوای O ۲ در بدن آب‌های اوتریفیک شود. افزایش بیش از حد مواد طبیعی یا مصنوعی در یک محیط آبی می‌توانند در جایگاه مواد مغذی برای ارگانیسم‌ها مانند هومین‌ها یا مواد شیمیایی مانند نیترات یا فسفات باشند که از طریق کود شیمیایی یا پساب وارد آب شده‌اند. دانشمندان این جنبه کیفیت آب را با اندازه‌گیری میزان اکسیژن بیوشیمیایی آب یا مقدار O ۲ مورد نیاز، که شاخصی برای اندازه‌گیری مواد آلی قابل‌تجزیه توسط باکتری‌ها در آب است برای بازگرداندن آن به غلظت طبیعی ارزیابی می‌کنند. 
-
-آنالیز و بررسی
-
-دیرینه‌اقلیم‌شناسان نسبت اکسیژن- ۱۸ به اکسیژن- ۱۶ در پوسته‌ها و اسکلت جانواران دریایی را اندازه می‌گیرند تا با کمک آن تغییرات آب و هوایی میلیون‌ها سال پیش را تعیین نمایند. مولکول‌های آب دریا که حاوی ایزوتوپ سبک‌تر اکسیژن- ۱۶ هستند، سریع‌تر از مولکول‌های آبی که متشکل از ۱۲ درصد اتم اکسیژن- ۱۸ هستند، تبخیر می‌شوند و این تفاوت سرعت تبخیر با کاهش دما، افزایش می‌یابد. در طول دوره‌های با دمای کمتر، برف و بارانی که ناشی از آب تبخیر شده از سطح اقیانوس‌ها هستند، دارای اکسیژن- ۱۶ بیش‌تری هستند و درنتیجه این موضوع سبب می‌شود که میزان غلظت مولکول‌های دارای اکسیژن- ۱۸ در آب اقیانوس‌ها بیش‌تر می‌شود. جانداران دریایی با مصرف مولکول‌های آب حاوی اتم اکسیژن- ۱۸ که به اثر تبخیر شدن مولکول‌های با اکسیژن- ۱۶، بیش‌تر از قبل دردسترس قرار گرفته‌اند، آنها را وارد ساختمان شیمیایی استخوان‌ها و پوسته‌های خود می‌نمایند. دیرینه‌اقلیم‌شناسان همچنین می‌توانند نسبت اکسیژن- ۱۸ به اکسیژن- ۱۶ را به‌صورت مستقیم و با اندازه‌گیری نسبت مولکول‌های آب موجود به‌دست آمده از مغزه یخی نمونه‌های چندهزار ساله تهیه‌شده از اعماق یخ‌ها به دست آورند. 
-
-زمین‌شناسان مقدار نسبی ایزوتوپ‌های اکسیژن در نمونه‌های زمین، ماه، مریخ و شهاب‌سنگ‌ها را تعیین کرده‌اند اما تاکنون در اندازه‌گیری نسبت مقادیر این ایزوتوپ‌ها در خورشید، ناموفق بوده‌اند. باور براین است که مقدار این نسبت برای خورشید معادل این نسبت در زمان تشکیل سحابی اولیه است. بررسی نوارهای سیلیسیمی قرار گرفته در معرض پرتوهای خورشیدی در فضا نشان داده‌است که میزان اکسیژن- ۱۶ در خورشید بیشتر از زمین است. این اندازه‌گیری می‌گوید که فرایند نامعلومی موجب کاهش میزان اکسیژن- ۱۶ قرص پیش‌سیاره‌ای پیش از زمان تشکیل زمین شده‌است. 
-
-اکسیژن دو نوار جذبی در طیف‌سنجی از خود نشان می‌دهد که در طول موج‌های ۶۸۷ و ۷۶۰ نانومتر دیده می‌شوند. دانشمندان علوم سنجش از دور پیشنهاد کرده‌اند که با استفاده از پرتوهای دریافتی از طریق یک ماهواره دیدبانی زمین و بررسی شدت این نوارها، می‌توان به وضعیت سلامت سیارات دوردست دست یافت. این روش برمبنای این حقیقت است که با کمک این نوارهای جذبی می‌توان میان بازتاب ناشی از پوشش گیاهی و بازتاب فلوئورسانسی تمایز قایل شد. 
-از نظر فنی اندازه‌گیری به دلیل پایین بودن نسبت سیگنال به نویز و ساختار فیزیکی پوشش گیاهی دشوار است. اما به عنوان یک روش برای نظارت بر چرخه کربن از ماهواره‌ها در مقیاس جهانی ارائه شده‌است. 
-
-ترکیبات
-
-حالت اک��ایش اکسیژن تقریبا در کلیه ترکیبات شناخته‌شده اکسیژن ۲ − است. حالت اکسایش ۱ − در چند ترکیب مانند پراکسیدها یافت می‌شود. ترکیبات حاوی اکسیژن در سایر حالات اکسایش بسیار نادر است: ۱ / ۲ - (سوپر اکسیدها)، ۱ / ۳ (ازونیدها)، ۰ (عنصری، هیپوفلورو اسید)، ۱ / ۲ + (دیاکسیژنیل)، ۱ (دی‌اکسیژن دی‌فلوئورید)، و ۲ + (دی‌اکسید اکسید). 
-
-اکسیدها و ترکیبات معدنی
-آب () اکسید هیدروژن و آشناترین ترکیب اکسیژن است. در یک مولکول آب، هر یک از دو اتم هیدروژن موجود از طریق یک پیوند کووالانسی و مستقل با اتم اکسیژن مرکزی پیوند می‌دهند اما آنها علاوه‌بر این اتصال، دارای یک نیروی جاذبه اضافی نسبت به هر اتم اکسیژن موجود در مولکول‌های مجاور هستند که مقدار آن حدود ۲۳ ٫ ۳ کیلوژول برمول برای هر اتم هیدروژن است. این پیوندهای هیدروژن بین مولکول‌های آب آنها را تقریبا ۱۵ درصد نزدیکتر از آنچه انتظار می‌رود در یک مایع ساده که فقط دارای نیروی واندروالسی باشد، قرار داده‌است. همچنین، چون اکسیژن دارای الکترونگاتیوی بالاتری در مقایسه با هیدروژن است، تفاوت بار میان هیدروژن و اکسیژن موجب می‌شود، که یک مولکول آب به یک مولکول قطبی تبدیل شود. برهم‌کنش میان دو ممان دوقطبی متفاوت از هر مولکول موجب ایجاد یک نیروی خالص جاذبه می‌شود. 
-
-با توجه به الکترونگاتیوی بالا، اکسیژن تقریبا با تمام عناصر دیگر در دماهای بالا پیوندهای شیمیایی تشکیل می‌دهد تا اکسید آن را تولید کند. با این حال، برخی از عناصر به‌طور مستقیم تحت شرایط عادی فشار و دما مانند آهن، آهن اکسید تشکیل می‌دهند. سطح فلزاتی مانند آلومینیوم و تیتانیم در حضور هوا اکسید می‌شود و با یک‌لایه نازک اکسید پوشیده شده که فلز را غیرفعال می‌کند و موجب کند شدن خوردگی می‌گردد. برخی از اکسیدهای فلزی در طبیعت به عنوان ترکیبات غیر استوکیومتری یافت می‌شوند و مقدار فلز کمتری از حالت استوکیومتری نشان می‌دهند برای نمونه، ماده معدنی وستیت با فرمول مولکولی FeO به صورت Fe ۱ -xO نوشته می‌شود جایی که x معمولا در حدود ۰ ٫ ۰۵ است. 
-
-ترکیب یک یا چند اتم اکسیژن و یک یا چند اتم از عناصر دیگر تشکیل اکسید می‌دهد. اگر ترکیب اکسیژن با فلز باشد اکسید بازی و اگر اکسیژن با نافلز باشد اکسید اسیدی تشکیل می‌شود. زنگ زدن عبارتی است که به اکسایش آهن گفته می‌شود. اکسایش آهن معمولا از طریق واکنش با اکسیژن صورت می‌گیرد. اما نوع‌های دیگری از زنگ زدن وجود دارد که حاصل واکنش آهن و کلر است که به آن زنگ سبز می‌گویند. 
-
-اکسیژن به عنوان یک ترکیب در مقادیر کمی به شکل کربن دی‌اکسید (CO ۲) در جو موجود است. سنگ پوسته زمین از قسمت‌های بزرگی از اکسیدهای سیلیسیم به صورت سیلیسیم دی‌اکسید (SiO ۲) که در گرانیت و کوارتز یافت می‌شود، آلومینیوم (آلومینیوم اکسید (Al ۲ O ۳)، در بوکسیت و کرندوم)، آهن اکسید (Fe ۲ O ۳)، (در هماتیت و زنگ‌زدگی) و کلسیم (کلسیم کربنات (CaCO ۲)، در سنگ آهک). بقیه پوسته زمین نیز از ترکیبات اکسیژن، به ویژه سیلیکات‌های پیچیده مختلف (در کانی‌های سیلیکات) ساخته شده‌است. گوشته زمین، که جرم بسیار بیشتری از پوسته دارد، تا حد زیادی از سیلیکات‌های منیزیم و آهن تشکیل شده‌است. 
-سیلیکات محلول در آب به شکل Na ۲ SiO ۳، Na ۴ SiO ۴ و Na ۲ Si ۲ O ۵ به‌عنوان مواد شوینده و چسب استفاده می‌شود. اکسیژن همچنین به عنوان یک لیگاند برای فلزات انتقالی عمل می‌کند و موجب تشکیل کمپلکس���های فلزات واسطه–دی‌اکسیژن می‌شود که مشخصه آن‌ها، پیوند O ۲ – فلز است. این دسته از ترکیبات شامل هم پروتئین‌های هموگلوبین و میوگلوبین است. یکی از واکنش‌های غیرمعمول اکسیژن، واکنش با پلاتین هگزافلوئورید (PtF ۶) است که منجر به تولید گونه −O ۲ +PTF ۶ می‌شود. 
-
-ترکیبات آلی
-
-پیوند کربن-اکسیژن یک پیوند کووالانسی میان کربن و اکسیژن است که در شیمی آلی و زیست‌شیمی به فراوانی یافت می‌شود. اکسیژن ۶ الکترون در لایه ظرفیت دارد که بیشتر، دوتای آن‌ها را در پیوند با کربن درگیر می‌کند و چهار الکترون دیگر به صورت الکترون‌های غیر پیوندی باقی می‌ماند. کربن و اکسیژن در گروه‌های عاملی پیوند دوگانه می‌سازند که در این صورت با نام ترکیب‌های کربونیل شناخته می‌شوند؛ کتون، استر، کربوکسیلیک اسید و بسیاری مواد دیگر همگی از این دست اند. 
-
-مهم‌ترین ترکیبات آلی حاوی اکسیژن عبارت‌اند از: (در این ترکیبات «R» یک گروه آلی است): الکلها (R-OH)، اترها (ROR)، کتون (R-CO-R)، آلدهیدها (R-CO-H)، کربوکسیلیک اسیدها (R-COOH)، استرها (R-COO-R)، انیدرید اسیدها (R-CO-O-CO-R)، و آمیدها (R-CO-NR ۲). 
-بسیاری از حلال‌های مهم آلی که حاوی اکسیژن هستند عبارت‌اند از: استون، متانول، اتانول، ایزوپروپانول، فوران، تتراهیدروفوران، دی‌اتیل اتر، دیوکسان، اتیل استات، دی‌متیل فرم‌آمید، دی‌متیل سولفوکسید و استیک اسید. 
-
-استون (CH ۳ -CO-CH ۳) به‌عنوان یکی از حلال‌های مهم مورد استفاده در صنعت و فنول (C ۶ H ۵ OH) به‌عنوان یک پیش‌ماده مهم در سنتز بسیاری از مواد مختلف محسوب می‌شوند. سایر ترکیبات مهم آلی که حاوی اکسیژن هستند، عبارت‌اند از: گلیسیرین، فرمالدهید، گلوتار آلدئید، سیتریک اسید، استیک انیدرید و استامید. اپوکسایدها اترهایی هستند که در آنها اتم اکسیژن بخشی از یک ترکیب حلقوی سه عضوی است. این ساختارها که بسیار سمی هستند دارای کاربردهای متنوعی هستند و در فرمول ترکیبات شیمیایی و طبیعی متعددی دیده می‌شوند. 
-
-اکسیژن به صورت خود به خودی زیر دمای اتاق در یک فرایند به نام خوداکسایش با بسیاری از ترکیبات آلی واکنش نشان می‌دهد. بیشتر ترکیبات آلی که حاوی اکسیژن هستند با واکنش مستقیم اکسیژن ساخته نمی‌شوند. ترکیبات آلی مهم در صنعت و تجارت که با اکسایش مستقیم یک پیش ساز ساخته می‌شوند شامل اتیلن اکسید و پراستیک اسید است. 
-
-نقش زیستی اکسیژن مولکولی
-فتوسنتز و تنفس
-
-در طبیعت، اکسیژن آزاد، به‌وسیله تفکیک نوری در طول فرایند فتوسنتز تشکیل می‌شود. مطابق برخی تخمین‌ها، جلبک سبز و سیانوباکتریهای موجود در محیط‌های آبی، عامل تولید بیش از ۷۰ درصد از اکسیژن تولید شده بر روی زمین هستند و ۳۰ درصد دیگر توسط گیاهان روی سطح زمین تولید می‌شود. اگرچه برخی تخمین‌های دیگر از مشارکت بالاتر اقیانوس‌ها در تولید اکسیژن موجود در اتمسفر حکایت دارند، بعضی دیگر مقادیر کمتری پیشنهاد می‌دهند به‌صورتی که پیشنهاد می‌کنند، ۴۵ درصد اکسیژن اتمسفری در هر سال توسط اقیانوس‌ها تأمین می‌شود. 
-
-واکنش کلی و ساده‌شده برای فتوسنتز به‌صورت زیر است: 
-
-۶ CO ۲ + ۶ H ۲ O + فوتون‌ها → C ۶ H ۱۲ O ۶ + ۶ O ۲
-
-که می‌توان واکنش را به زبان نوشتاری نوشت: 
-
-گلوکز + دی‌اکسیژن → کربن دی‌اکسید + آب + نور خورشید
-
-تکامل اکسیژن نورکافتی در غشای تیلاکوئید موجودات فتوسنتزی رخ می‌دهد و به انرژی چهار فوتون نیاز دارد. 
-مراحل زیادی انجام می‌شود، اما ن��یجه آن تشکیل یک گرادیان پروتون در سراسر غشای تیلاکوئید است که برای سنتز آدنوزین تری‌فسفات (ATP) از طریق فسفردار شدن نوری استفاده می‌شود. 
-O ۲ باقیمانده پس از تولید مولکول آب، در جو آزاد می‌شود. 
-
-انرژی شیمیایی اکسیژن در میتوکندری آزاد می‌شود تا در طول فسفرگیری اکسایشی آدنوزین تری‌فسفات تولید شود. 
-واکنش تنفس هوازی در واقع معکوس فتوسنتز است و به شرح زیر ساده می‌شود: 
-
-C ۶ H ۱۲ O ۶ + ۶ O ۲ → ۶ CO ۲ + ۶ H ۲ O+ ۲۸۸۰ kJ / mol
-
-در مهره‌داران، O ۲ از طریق غشاهای موجود در ریه‌ها و گلبول‌های قرمز خون واپخش می‌شود. هموگلوبین به O ۲ متصل می‌شود و رنگ خون را از قرمز مایل به آبی به قرمز روشن تغییر می‌دهد. همچنین CO ۲ از طریق اثر بور از قسمت دیگری از هموگلوبین آزاد می‌شود. حیوانات دیگر از هموسیانین (صدف و برخی از بندپایان) یا هومیرترینین (عنکبوت و شاه‌میگو) استفاده می‌کنند. یک لیتر خون می‌تواند O ۲ را در خود حل کند. تا زمان کشف اندامگان بی‌هوازی، تصور می‌شد اکسیژن نیاز اولیه برای تمام زندگی موجودات پیچیده‌است. 
-
-گونه‌های فعال اکسیژن مانند سوپرکسید (-O ۲) و هیدروژن پراکسید (H ۲ O ۲) محصولات جانبی واکنش‌پذیری هستند که براثر مصرف اکسیژن توسط جانداران تولید می‌شود. بخش‌هایی از سیستم ایمنی موجودات پیچیده برای تخریب میکروب‌های مهاجم، پراکسید، سوپراکسید، و اکسیژن یک‌تایی تولید می‌کنند. 
-گونه‌های اکسیژن فعال نقش مهمی در فرایندی موسوم به پاسخ فوق‌حساس در گیاهان در زمان حمله عوامل بیماری‌زا دارند. پاسخ فوق‌حساس سازوکاری در گیاهان است که طی آن با استفاده از گونه‌های فعال اکسیژن، موجب جلوگیری از انتشار عفونت در گیاه می‌شود. 
-
-اکسیژن که در ابتدای دوران شکل‌گیری حیات بر روی زمین با مقدار بسیار زیادتری در مقایسه با شرایط فعلی وجود داشته‌است، موجب آسیب به موجودات بی‌هوازی اجباری می‌شود. در حدود ۲ ٫ ۵ میلیارد سال قبل و طی رخدادی به‌نام رویداد بزرگ اکسیژنی میزان اکسیژن موجود روی زمین شروع به افزایش کرد و این اتفاق در حدود یک میلیارد سال پس از نمایان شدن اولین موجودات زنده بر روی زمین رخ داد. 
-یک انسان بالغ، با سرعت ۱ ٫ ۸ تا ۲ ٫ ۴ گرم اکسیژن در دقیقه تنفس می‌کند. با این احتساب، در هر سال بیش از ۶ میلیارد تن اکسیژن توسط مجموع انسان‌ها مصرف می‌شود. 
-
-فشار نسبی اکسیژن آزاد در بدن موجود مهره‌دار در دستگاه تنفسی دارای بالاترین میزان خود است و در سایر بخش‌ها مانند سرخرگ‌ها، بافت‌های محیطی و سیاهرگ‌ها کاهش می‌یابد. منظور از فشار نسبی، فشاری است که اکسیژن خالص در زمان اشغال حجم مشخصی، از خود نشان می‌دهد. 
-
-تشکیل در جو
-
-اکسیژن آزاد و به شکل گازی در حدود ۳ ٫ ۵ میلیارد سال قبل و پیش از این‌که آغازیان و باکتری‌ها فرگشت پیدا کنند، در اتمسفر زمین وجود نداشته‌است. اولین نشانه‌های تولید مقادیر قابل ملاحظه‌ای از اکسیژن آزاد به دوره پیشین‌زیستی دیرینه (بین ۳ تا ۲ ٫ ۳ میلیارد سال قبل) بازمی‌گردد. فرایند خروج اکسیژن آزاد از اقیانوس‌ها به ۳ تا ۲ ٫ ۷ میلیارد سال قبل بازمی‌گردد که این فرایند موجب شد تا ۱ ٫ ۷ میلیارد سال قبل، سطح اکسیژن اتمسفر به ۱۰ درصد افزایش یابد. 
-
-مقدار زیاد اکسیژن حل‌شده در آب و اکسیژن آزاد موجود در اتمسفر، ممکن است عامل اصلی انقراض اندامگان بی‌هوازی در طول رویداد بزرگ اکسیژنی در حدود ۲ ٫ ۴ میلیارد سال قبل باشد. تنف�� سلولی اکسیژن در تمامی موجودات یوکاریوتی از جمله موجودات پرسلولی پیچیده مانند گیاهان و جانوران انجام می‌شود. تنفس سلولی با استفاده از اکسیژن مولکولی، جانداران هوازی را قادر ساخت تا بتوانند آدنوزین تری‌فسفات بیش‌تری در مقایسه با جانداران بی‌هوازی تولید کنند. 
-
-از آغاز دوران کامبرین در حدود ۵۴۰ میلیون سال قبل، سطح اکسیژن موجود در اتمسفر دارای نوسان بوده‌است به‌طوری که بین مقادیر ۱۵ تا ۳۰ درصد حجمی در حال تغییر بوده‌است. با نزدیک شدن به پایان دوران کربنیفر، سطح اکسیژن اتمسفر به ۳۵ درصد رسید که این موضوع احتمالا عاملی بوده‌است که منجر به افزایش اندازه حشرات و دوزیست‌های آن دوره شده‌است. 
-تغییرات در میزان اکسیژن در اتمسفر، بر روی آب و هوای گذشته نیز تأثیر داشته‌است. زمانی که سطح اکسیژن کاهش می‌یابد، چگالی اتمسفر افت می‌کند و درنتیجه تبخیر سطحی افزایش و در نتیجه بارندگی افزایش و دمای هوا افزایش می‌یابد. 
-
-با سرعت فتوسنتز در شرایط فعلی، حدود دوهزار سال طول می‌کشد تا به‌اندازه تمام اکسیژن فعلی موجود در اتمسفر، اکسیژن تولید شود. 
-
-تولید
-آزمایشگاهی
-
-روش‌های تولید برای اکسیژن به مقدار عنصر مورد نظر بستگی دارد. برخی از روش‌های آزمایشگاهی شامل موارد زیر است. 
-تجزیه گرمایی نمک‌های خاص مانند پتاسیم کلرات یا پتاسیم نیترات: 
-منگنز دی‌اکسید واکنش‌های بسیاری را شامل می‌شود که منجر به تولید اکسیژن می‌گردد. رایج‌ترین روش آزمایشگاهی برای تولید اکسیژن، گرم کردن مخلوط پتاسیم کلرات و منگنز دی‌اکسید است. پتاسیم کلرات به وسیله اکسیدهای فلزات واسطه کاتالیز می‌شود. دمای لازم برای تأثیر تکامل اکسیژن توسط کاتالیزور از ۴۰۰ درجه سانتیگراد به ۲۵۰ درجه سانتیگراد کاهش می‌یابد. در تهیه اکسیژن از کلرید پتاسیم فقط پتاسیم کلرات تجزیه می‌شود و هیچ پرکلراتی ایجاد نمی‌شود. 
-
-۲ KClO ۳ → ۲ KCl+ ۳ O ۲
-
-۲ KNO ۳ → ۲ KNO ۲ +O ۲
-
-اکسیژن در اثر تجزیه سدیم کلرات در دمای بالا تولید می‌شود
-
-۲ NaClO ۳ → ۲ NaCl + ۳ O ۲
-
-پتاسیم پرمنگنات همچنین با گرم شدن اکسیژن آزاد می‌کند. 
-
-۲ KMnO ۴ → MnO ۲ + K ۲ MnO ۴ + O ۲
-
-تجزیه حرارتی اکسیدهای فلزات سنگین: 
-ویلهلم شیله و جوزف پریستلی از جیوه (II) اکسید در تهیه اکسیژن استفاده کردند. 
-
-۲ HgO (s) → ۲ Hg (I) +O ۲
-
-تجزیه حرارتی پراکسیدهای فلزی: 
-
-۲ Ag ۲ O → ۴ Ag+O ۲
-
-۲ BaO ۲ → ۲ BaO+O ۲
-
-تهیه از هیدروژن پراکسید: 
-
-در آزمایشگاه داخل دانشگاه، اکسیژن از تجزیه پتاسیم کلرات تهیه می‌شود. با این حال، پتاسیم کلرات می‌تواند خطرناک باشد و تهیه آن سخت است. واکنش پتاسیم کلرات به علت گرمازا بودن و انبساط گازها می‌تواند باعث انفجار شود. روش ایمن‌تر تهیه اکسیژن از محلول هیدروژن پراکسید رقیق است. در این روش پتاسیم کلرات به یک لوله آزمایش با مقدار کمی دی‌اکسید منگنز به عنوان کاتالیزور اضافه می‌شود. از لوله‌های شیشه‌ای برای هدایت اکسیژن به یک شیشه وارونه که در یک وان آب قرار گرفته استفاده می‌شود. 
-
-۲ → ۲ +
-
-صنعتی
-
-گازهای خالص را می‌توان ابتدا با خنک کردن هوا تا مایع شدن آن جدا کرد، سپس به‌طور انتخابی اجزا آن را در دماهای مختلف جوش تقطیر کرد. این فرایند می‌تواند گازهای با خلوص بالا تولید کند اما انرژی بر است. این فرایند در اوایل قرن ۲۰ توسط کارل فن لینده اختراع شد و امروزه نیز برای تولید گازهای با خلوص بالا استفاده می‌شود. او این روش را در سال ۱۸۹۵ توسعه داد. 
-فرایند جداسازی سرمایشی برای دستیابی به بازدهی خوب به یکپارچه‌سازی مبدل‌های حرارتی و ستون‌های جداسازی احتیاج دارد و تمام انرژی سردخانه از طریق فشرده‌سازی هوا در ورودی واحد تأمین می‌شود. 
-سالانه صد میلیون تن اکسیژن از هوا با استفاده از دو روش اصلی برای مصارف صنعتی استخراج می‌شود. متداول‌ترین آن، شامل تقسیم هوای مایع با روش تقطیر جزء به جزء به اجزای مختلف آن است که طی آن نیتروژن به‌صورت بخار از نمونه خارج می‌شود و اکسیژن به‌شکل مایع باقی می‌ماند. در این روش ابتدا مخلوط هوا تا دمای میعان سرد می‌شود تا هوای مایع ایجاد شود. در مرحله بعد به وسیله یک برج تقطیر و افزایش تدریجی دما، اجزا سازنده هوا بر اساس دمای جوش از یکدیگر جدا می‌شود. این روش یکی از روش‌های متداول برای تولید نیتروژن و اکسیژن به صورت انبوه است. 
-
-روش اصلی دیگر برای به‌دست آوردن اکسیژن، عبور جریانی از هوای تمیز و خشک از طریق بستر غربال‌های مولکولی زئولیت است که نیتروژن را جذب می‌کند و اجازه می‌دهد جریانی از گاز شامل ۹۰ تا ۹۳ درصد اکسیژن از آن عبور کند. به‌طور همزمان، با کاهش فشار محفظه و وارد کردن بخشی از اکسیژن جدا شده در بستر تولیدکننده در خلاف جهت بستر دیگر زئولیت اشباع‌شده با نیتروژن این گاز را آزاد می‌کند. پس از هر چرخه کامل، بسترها جابه‌جا می‌شوند، بنابراین امکان تأمین مداوم اکسیژن گازی از طریق خط لوله فراهم می‌شود.. این امر به عنوان جذب نوسان فشار شناخته شده‌است و برای تولید اکسیژن در مقیاس کوچک استفاده می‌شود. گاز اکسیژن به‌طور فزاینده‌ای توسط این فناوری‌های غیر کریوژن حاصل می‌شود. 
-
-همچنین گاز اکسیژن از طریق الکترولیز آب به اکسیژن مولکولی و هیدروژن تولید می‌شود، برای این کار باید جریان مستقیم (DC) استفاده شود. در صورت استفاده از جریان متناوب (AC)، گازهای موجود در هر شاخه شامل هیدروژن و اکسیژن به نسبت ۲ به ۱ انفجاری تشکیل می‌شوند. برای امکان هدایت جریان الکتریکی از نسبت کمی نمک یا اسید استفاده می‌شود. در این روش اغلب از اسیدهای قوی مانند سولفوریک اسید (H ۲ SO ۴)، و بازهای قوی مانند پتاسیم هیدروکسید (KOH) و سدیم هیدروکسید (NaOH) به دلیل توانایی هدایت قوی به عنوان الکترولیت استفاده می‌شوند. در انتخاب الکترولیت باید دقت شود زیرا یک آنیون از الکترولیت با یون‌های هیدروکسید برای ترک یک الکترون رقابت می‌کند. یک آنیون الکترولیت با پتانسیل الکترود استاندارد کمتر از هیدروکسید به جای هیدروکسید، اکسید می‌شود و هیچ گاز اکسیژنی تولید نمی‌شود. یک روش مشابه تکامل الکتروکاتالیستی اکسیژن از اکسیدها به اکسی‌اسیدها است. از کاتالیزورهای شیمیایی نیز می‌توان استفاده کرد، مانند ژنراتورهای شیمیایی اکسیژن یا شمع‌های اکسیژن که به عنوان بخشی از تجهیزات پشتیبانی از زندگی در زیر دریایی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند و در صورت بروز مواقع اضطراری کاهش فشار، بخشی از تجهیزات استاندارد در هواپیماهای تجاری هستند. یکی دیگر از فناوری جداسازی هوا، وارد کردن نیرو برای انحلال هوا از طریق غشاهای سرامیکی مبتنی بر دی‌اکسید زیرکونیوم است که با فشار زیاد یا با جریان الکتریکی صورت می‌گیرد تا اکسیژن خالص تولید گردد، برای تولید گازهای خنثی اکسیژن خالص است. 
-
-ذخیره‌سازی
-روش‌های ذخیره‌سازی اکسیژن شامل کپسول اکسیژن با فشار بالا، فوق سردسازی و ترکیبات شیمیایی است. به دلایل اقتصادی اکسیژن اغلب به شکل عمده به صورت مایع در تانکرهای عایق مخصوص حمل می‌شود، زیرا یک لیتر اکسیژن مایع معادل ۸۴۰ لیتر اکسیژن گازی در فشار اتمسفر و است. چنین تانکرهایی برای پر کردن مجدد مخازن انبوه اکسیژن مایع، که در خارج از بیمارستان‌ها و سایر موسساتی که نیاز به حجم زیادی از گاز اکسیژن خالص دارند، استفاده می‌شود. اکسیژن مایع از طریق مبدل‌های گرمایی منتقل می‌شود، که مایع فوق سرد را قبل از ورود به ساختمان به گاز تبدیل می‌کنند. اکسیژن نیز در سیلندرهای کوچکتر که حاوی گاز فشرده‌است ذخیره می‌شود و حمل می‌شود. شکلی که در کاربردهای پزشکی قابل‌حمل و برش‌کاری اکسیژنی مفید است. 
-
-کاربردها
-
-۵۵ درصد از تولید اکسیژن جهان در تولید فولاد مصرف می‌شود. ۲۵ ٪ دیگر آن به صنایع شیمیایی اختصاص یافته‌است. ۲۰ ٪ باقیمانده، بیشتر برای کاربردهای دارویی، برش به وسیله شعله، به عنوان اکسیدکننده موجود در سوخت موشک و تصفیه آب استفاده می‌شود. 
-
-پزشکی
-
-جذب اکسیژن از هوا هدف اساسی تنفس است، بنابراین از مکمل‌های اکسیژن در پزشکی استفاده می‌شود. این روش درمانی نه‌تنها سطح اکسیژن خون را افزایش می‌دهد، بلکه اثر جانبی مقاومت در برابر جریان خون در بسیاری از انواع ریه‌های بیمار را کاهش می‌دهد و باعث می‌شود که پمپاژ قلب راحت‌تر شود. از اکسیژن‌درمانی برای درمان آمفیزم، سینه‌پهلو، برخی از اختلالات قلبی (نارسایی قلب)، برخی از اختلالات ناشی از افزایش فشار سرخرگ ریوی و هر بیماری که بر توانایی بدن در مصرف و استفاده از اکسیژن تأثیر بگذارد استفاده می‌شود. 
-
-به دلیل انعطاف‌پذیری روش‌های درمانی وسایل قابل‌حمل در بیمارستان‌ها و همچنین خانه بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرند. از چادرهای اکسیژن نیز به عنوان مکمل‌های اکسیژن مورد استفاده قرار می‌گرفتند اما امروزه ماسک‌های اکسیژن و کانولای بینی جایگزین آنها شده‌اند. 
-
-پزشکی پرفشار یک درمان پزشکی است که از اتاق‌های اکسیژن مخصوص برای افزایش فشار نسبی اکسیژن در اطراف بیمار و در صورت نیاز کادر پزشکی استفاده می‌شود. این درمان شامل اکسیژن درمانی با فشار بیش از حد (HBOT)، استفاده از اکسیژن در فشار بالاتر از فشار اتمسفر، و تسریع درمانی برای بیماری کاهش فشار با هدف کاهش اثرات مضر حباب‌های گاز با کاهش اندازه آن‌ها و فراهم کردن شرایط بهبودی بیمار است. مسمومیت با مونوکسید کربن، گانگرن گازی و بیماری ناشی از کاهش ناگهانی فشار با این روش درمان می‌شوند. افزایش غلظت اکسیژن در ریه‌ها به جابجایی کربن مونوکسید از گروه هموگلوبین کمک می‌کند. گاز اکسیژن برای باکتری‌های بی‌هوازی گازی سمی است، بنابراین افزایش فشار جزئی آن باعث از بین رفتن آنها می‌شود. 
-
-بیماری رفع فشار یا فشارکاهی (DCS) در غواصی رخ می‌دهد که موجب ورود حباب‌های گاز بی‌اثر، اکثر نیتروژن و هلیوم در خون می‌شود که افزایش فشار اکسیژن در اسرع وقت به حل مجدد حباب‌ها در خون کمک می‌کند تا این گازهای اضافی از طریق ریه‌ها خارج گردند. 
-
-تجویز اکسیژن نورموباریک با بالاترین غلظت موجود اغلب به عنوان اولین کمک برای هرگونه صدمه غواصی که ممکن است باعث ایجاد حباب گاز بی‌اثر در بافت‌ها شود، استفاده می‌شود. 
-
-حامی زندگی و استفاده تفریحی
-
-کاربرد قابل‌توجه اکسیژن به‌عنوان گاز تنفس کم فشار در لباس‌های فضانوردی مدرن وجود دارد که بدن سرنشینان را با گاز تنفسی احاطه می‌کند. این دستگاه‌ها تقریبا از یک اکسیژن خالص با فشار تقریبی یک سوم فشار معمولی استفاده می‌کنند که منجر به فشار جزئی طبیعی اکسیژن خون می‌شود. این تبادل اکسیژن با غلظت بالا در فشار کم برای حفظ انعطاف‌پذیری لباس‌های فضایی لازم است. 
-
-غواصان و خدمه زیردریایی‌ها نیز از اکسیژن مصنوعی متناسب با فشار استفاده می‌کنند، اما بیشتر آنها از فشار طبیعی یا مخلوطی از اکسیژن و هوا استفاده می‌کنند. استفاده از اکسیژن خالص یا تقریبا خالص در غواصی در فشارهای بالاتر از سطح دریا عموما محدود به زمان استراحت، رفع فشار و معالجه اضطراری در عمق نسبتا کم (عمق ۶ متر یا کمتر) در فشارهای حداکثر ۲ ٫ ۸ بار می‌باشد، جایی که می‌توان مسمومیت حاد اکسیژن را بدون خطر غرق شدن کنترل کرد. غواصی عمیق‌تر نیاز به مخلوط شدن مقدار قابل توجهی از اکسیژن با سایر گازها، از جمله نیتروژن یا هلیوم دارد تا از اثر مسمومیت با اکسیژن جلوگیری شود. 
-
-ارتفاع‌زدگی تأثیر منفی ارتفاع زیاد به دلیل رقیق شدن سریع اکسیژن روی انسان است. علائم این بیماری شامل سردرد، استفراغ، خستگی، مشکل در خواب و سرگیجه است. بیماری حاد کوه می‌تواند به ادم ریه در ارتفاعات بالا (HAPE) همراه با تنگی نفس و ادم مغزی همراه باشد. با کاهش ارتفاع و مصرف مایعات کافی بیماری رو به بهبودی می‌رود و مصرف ایبوپروفن، استازولامید یا دگزامتازون برای موارد خفیف‌تر توصیه شده‌است و در موارد شدید نیاز به اکسیژن‌درمانی دارد. این بیماری در ارتفاع‌های بالاتر از ۲۵۰۰ متر و افزایش سریع ارتفاع رخ می‌دهد. 
-
-با افزایش ارتفاع هوا رقیق‌تر می‌شود و در ارتفاعات بیش از ۵ ٫ ۵۰۰ متر هوای موجود نسبت به هوای سطح دریا ۵۰ درصد رقیق‌تر شده‌است. تولید گلبول‌های قرمز پس از چند هفته زندگی در ارتفاعات افزایش می‌یابد و در نتیجه موجب افزایش غلظت هموگلوبین برای انتقال اکسیژن به بدن می‌شود همه این مکانیسم‌ها علی‌رغم سطح اکسیژن پایین، بدن را قادر می‌سازد تا اکسیژن کافی به هر سلول برسد. در سطح دریا خون ما ۹۸ – ۹۹ ٪ اشباع‌شده از اکسیژن است و در ارتفاع ۳۰۰۰ متری این مقدار به ۸۹ – ۹۰ ٪ کاهش می‌یابد و در قله اورست به ۴۰ ٪ می‌رسد. 
-کوهنوردان و هواپیماهای بدون فشار گاهی اوقات دارای مکمل اکسیژن هستند. هواپیماهای تجاری تحت فشار دارای اکسیژن اورژانسی هستند و در صورت کمبود فشار کابین به‌طور خودکار در اختیار مسافران قرار می‌گیرد. 
-افت فشار ناگهانی کابین، ژنراتورهای شیمیایی اکسیژن را در بالای هر صندلی فعال می‌کند و باعث رها شدن ماسک‌های اکسیژن می‌شود. برای شروع جریان اکسیژن، ابتدا باید آنها را به سمت خود بکشید، این کار باعث آن می‌شود که پین ایمنی سیلندر تولید اکسیژن که توسط یک نخ به ماسک‌ها وصل شده‌است جدا شود که باعث می‌شود واکنش شیمیایی مورد نیاز برای تولید اکسیژن انجام شود، درون سیلندر سدیم کلرات و پودر آهن وجود دارد که از واکنش گرمازای آنها یک جریان پایدار از گاز اکسیژن تولید می‌شود. 
-
-اکسیژن به‌عنوان یک سرخوشی ملایم، سابقه استفاده تفریحی در بارهای اکسیژن و ورزش را دارد. بارهای اکسیژن مؤسساتی هستند که از اواخر دهه ۱۹۹۰ در ژاپن، کالیفرنیا و لاس‌وگاس ظاهر شدند که افراد، در معرض غلظتی بالاتر از حد طبیعی اکسیژن با هزینه مشخص قرار می‌گرفتند. 
-
-در جنگ جهانی اول، خلبانان همواره مجبور به پرواز در ارتفاعات بالاتر می‌شدند. از این رو، همیشه با مشکل کمبود اکسیژن هوا دست و پنجه نرم می‌کردند. از همین رو ماسک اکسیژن همراه کلاه محافظ به یکی از ملزومات خلبانان نظامی تبدیل شد. 
-ورزشکاران حرفه‌ای، به ویژه در فوتبال آمریکایی، گاهی اوقات بین بازیها و در زمان استراحت از ماسک‌های اکسیژن برای تقویت عملکردشان استفاده می‌کنند. اثر دارویی استفاده از ماسک‌های اکسیژن در این روش مشکوک است و احتمالا تنها اثری دارونما دارد. مطالعات موجود افزایش عملکرد ناشی تنفس هوای غنی‌شده با اکسیژن را فقط در صورت تنفس حین ورزش هوازی پشتیبانی می‌کند. 
-
-در کوه‌های مرتفع فشار جو کمتر است و این بدان معنی است که اکسیژن کمتری برای تنفس در دسترس است. و دلیل اصلی بیماری در ارتفاع است. همه کوهنوردان باید با این شرایط سازگار شوند، حتی کوهنوردان حرفه‌ای که قبلا در ارتفاعات بوده‌اند. 
-به‌طور کلی، کوهنوردان با رسیدن به ارتفاع ۷۰۰۰ متر برای ادامه از کپسول اکسیژن استفاده می‌کنند. کوهنوردی و صعود در شرایط ویژه تقریبا همیشه با یک برنامه‌ریزی دقیق و سازگاری کوهنوردان با شرایط از قله‌های ۸۰۰۰ متری صورت گرفته‌است. 
-
-صنعتی
-ذوب سنگ آهن برای تولید فولاد، ۵۵ ٪ از اکسیژن تولید شده تجاری را در دنیا مصرف می‌کند. در این فرایند، اکسیژن با کمک فشار زیاد به آهن مذاب تزریق می‌شود که موجب می‌شود ناخالصی‌های گوگرد و کربن اضافی را به‌صورت گوگرد دی‌اکسید و کربن دی‌اکسید خارج می‌کند. این واکنش‌ها گرماده هستند، بنابراین درجه حرارت آن به ۱۷۰۰ درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد. 
-
-۲۵ درصد دیگر از اکسیژن تولید شده تجاری، توسط صنایع شیمیایی استفاده می‌شود. از واکنش اتیلن با اکسیژن برای ایجاد اتیلن اکساید استفاده می‌شود، که آن نیز به نوبه خود، به اتیلن گلیکول تبدیل می‌شود که مواد اولیه مورد استفاده برای تولید انبوهی از محصولات، از جمله پلیمرهای ضدیخ و پلی‌استر (پیش‌سازهای بسیاری از پلاستیک‌ها و پارچه‌ها) می‌باشد. 
-
-بیشتر از ۲۰ ٪ باقیمانده اکسیژن تولید شده تجاری در کاربردهای پزشکی، برش و جوش فلز، به‌عنوان اکسید کننده در پیشران راکت و در تصفیه آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برشکاری اکسیژنی شعله بسیار داغ حاصل سوختن استیلن به همراه اکسیژن است. در این فرایند، فلزی تا ضخامت ۶۰ سانتی‌متر ابتدا با یک شعله کوچک اکسی‌استیلن گرم می‌شود و سپس به سرعت توسط یک جریان بزرگ از اکسیژن بریده می‌شود. 
-
-ایمنی و احتیاط
-براساس استاندارد لوزی آتش، گاز اکسیژن فشرده از نظر سلامتی مضر نیست، غیرقابل اشتعال و غیر واکنش‌پذیر است، اما یک اکسید کننده است. اکسیژن مایع سردشده'' دارای درجه خطر سلامتی ۳ (به‌علت افزایش خطر هیپوکسی ناشی از بخارات متراکم شده و همچنین برای خطرات متداول در مایعات فوق سرد مانند سرمازدگی) است و رتبه سایر خطرات آن نیز مانند اکسیژن گازی فشرده شده‌است. 
-
-مسمومیت
-
-اکسیژن گازی در فشارهای نسبی می‌تواند سمی باشد و منجر به تشنج و سایر مشکلات سلامتی شود. مسمومیت با اکسیژن معمولا در فشارهای جزئی بیش از ۵۰ کیلو پاسکال یا ۲ ٫ ۵ برابر فشار جزئی اکسیژن در سطح دریا (۲۱ کیلو پاسکال؛ برابر با حدود ۵۰ ٪ از ترکیب اکسیژن در فشار عادی) رخ می‌دهد که می‌تواند برای بیمارانی که از دستگاه تنفس مصنوعی استفاده می���کنند مشکل ایجاد کند. در ماسک اکسیژن معمولا فقط شامل ۳۰ ٪ تا ۵۰ ٪ حجمشان را اکسیژن تشکیل می‌دهد که حدود ۳۰ کیلوپاسکال در فشار عادی یا استاندارد است. 
-
-زمانی، نوزادان نارس در انکوباتورهای حاوی هوای سرشار و مملو از اکسیژن قرار می‌گرفتند، اما این عمل بعد از اینکه برخی از نوزادان با توجه به میزان اکسیژن زیاد، نابینا شدند، متوقف شد. 
-
-تنفس اکسیژن خالص در برنامه‌های کاربردهای فضایی، از جمله در بعضی از لباس‌های مدرن هوافضا یا در فضاپیماهای پیشگام مانند آپولو، به دلیل فشارهای کم در کل استفاده‌شده باعث ایجاد خسارت نمی‌شود. در لباس‌ها فضایی، فشار نسبی اکسیژن در گازهای تنفسی عموما بالاتر از ۳۰ کیلو پاسکال (۱ ٫ ۴ برابر نرمال) است و فشار جزئی حاصل از آن در خون شریانی فضانورد فقط در سطح دریا از حد طبیعی بالاتر است. 
-
-مسمویت با اکسیژن در ریه‌ها و دستگاه عصبی مرکزی نیز می‌تواند در غواصی اسکوبا و غواصی‌های حرفه‌ای رخ دهد. تنفس طولانی مدت یک مخلوط هوا با فشار جزئی اکسیژن بیشتر از ۶۰ کیلو پاسکال می‌تواند منجر به فیبروز دائمی ریوی شود. 
-قرار گرفتن در معرض فشارهای جزئی بیشتر از ۱۶۰ کیلو پاسکال (اتمسفر ۱ ٫ ۶ ~) می‌تواند باعث تشنج شود و معمولا برای غواصان کشنده است. مسمومیت حاد اکسیژن (ایجاد تشنج، ترسناکترین اثر آن برای غواصان) با تنفس مخلوط هوای دارای ۲۱ درصد اکسیژن، می‌تواند در عمق ۶۶ متری یا بیشتر رخ دهد. این نوع مسمویت می‌تواند با تنفس هوایی که به‌طور ۱۰۰ درصد از اکسیژن تشکیل شده‌است، تنها در عمق شش متری رخ بدهد. 
-
-آتش‌سوزی و سایر خطرات
-
-منابع بسیار غلیظ اکسیژن موجب آتش‌سوزی سریع می‌شوند. خطر آتش‌سوزی و انفجار هنگامی وجود دارد که اکسید کننده‌ها و سوخت‌های غلیظ در نزدیکی یکدیگر قرار بگیرند. در هر صورت، برای شروع آتش‌سوزی یک اتفاق، مانند گرما یا جرقه، مورد نیاز است. اکسیژن یک سوخت نیست و اکسیدکننده محسوب می‌شود اما با این وجود، منبع اکثر انرژی شیمیایی آزاد شده در آتش‌سوزی است. 
-ترکیبات حاوی اکسیژن و دارای پتانسیل اکسیدکنندگی زیاد مانند پراکسیدها، کلرات‌ها، نیترات‌ها، پرکلرات‌ها و دی‌کرومات‌ها به‌عنوان ترکیبات دارای خطر ایجاد آتش‌سوزی در نظر گرفته می‌شود، زیرا این ترکیبات می‌توانند منبعی مناسب برای تأمین اکسیژن مورد نیاز برای آتش باشند. 
-
-اکسیژن با غلظت و تراکم بالا اجازه می‌دهد تا احتراق به سرعت و پرانرژی انجام شود. لوله‌های فولادی و مخازن ذخیره‌سازی مورد استفاده برای ذخیره و انتقال اکسیژن گازی و مایع به‌عنوان یک سوخت رفتار می‌کنند؛ بنابراین، طراحی و ساخت سیستم‌های اکسیژن نیاز به توجه و آموزش ویژه دارد تا از حداقل احتراق منابع قابل اشتعال اطمینان حاصل شود. آتش‌سوزی که باعث کشته شدن خدمه آپولو ۱ در آزمایش سکوی پرتاب شد، خیلی سریع گسترش یافت، زیرا کپسول حاوی اکسیژن تحت فشاری در حدود ۱ اتمسفر بود، در حالی باید فشار آن حدود فشار محیط باشد، فشاری که در چنین ماموریت‌هایی استفاده می‌شود. 
-
-اگر اکسیژن مایع نشت شده در تماس با مواد آلی مانند چوب، فراورده‌های پتروشیمی و آسفالت قرار بگیرد، می‌تواند با بروز اولین تنش مکانیکی موجب انفجار ناگهانی این مواد شود. همچنین اکسیژن مانند سایر مایعات فوق سرد، در صورت تماس با بدن انسان، می‌تواند باعث سرمازدگی در پوست و چشم شود. 
-
-جستارهای وابسته
-
-ترکیب‌های اکسیژن
-تاریخ زمین‌شناسی اکسیژن
-چرخه ازون-اکسیژن
-حسگر اکسیژن
-لایه ازون
-محدود کردن غلظت اکسیژن
-هیپوکسی
-گازهای تنفسی
-
-توضیحات
-
-منابع
-
-واژه‌نامه
-
-پیوند به بیرون
-اکسیژن (وب‌سایت وب‌المنتز) 
-اکسیژن به‌عنوان عامل اکسیدکننده
-مقاله رولد هافمن در مورد اکسیژن
-ویژگی‌ها، استفاده‌ها و کاربردهای اکسیژن
-اکسیژن (برنامه در دوران ما، بی‌بی‌سی) 
-اکسیژن (ویدئوهای جدول تناوبی از دانشگاه ناتینگهام) 
-کاهش میزان اکسیژن اتمسفر به‌مدت ۲۰ سال (مؤسسه پژوهشی اسکریپس) 
-تهیه اکسیژن، خصوصیات اکسیژن و رفتار اکسیدها
-
-اکسیژن
-افزودنی‌های عدد ئی
-اکسیدکننده‌ها
-زیست‌شناسی و داروشناسی عنصرهای شیمیایی
-عناصر شیمیایی
-کالکوژن‌ها
-گازهای تنفسی
-مواد شیمیایی برای اورژانس‌های پزشکی
-نافلزها
-نوشتارهای صوتی
-موسیقی یا موزیک یا خنیا یک نوع از هنر است که عناصر اصلی تشکیل‌دهنده آن، صدا و سکوت است و همینطور عناصر زیر مجموعه‌تر آن شامل زیروبمی (نواک) (تعیین‌کننده ملودی و هارمونی) و ضرب‌آهنگ (ریتم) است. موسیقی را هنر بیان احساسات به وسیله آواها گفته‌اند که مهم‌ترین عوامل آن صدا و ریتم هستند و همچنین دانش ترکیب صداها به گونه‌ای که خوش‌آیند باشد و سبب انبساط و انقلاب روان شود. 
-
-موسیقی را می‌توان به ژانرهایی تقسیم کرد (به عنوان مثال موسیقی کانتری که نوعی موسیقی محلی آمریکا است) و ژانرها را می‌توان بیشتر به زیرمجموعه ژانرها تقسیم نمود (شامل پاپ کانتری و کانتری که دوتا از مهم‌ترین و بیشترین ژانرهای فرعی کشور هستند)، اگرچه خطوط و روابط بین ژانرهای موسیقی اغلب ظریف هستند، گاهی برای تفسیر شخصی باز، و گاهی بحث‌برانگیز است. به عنوان مثال، رسم مرز بین برخی از هارد راکهای اولیه دهه ۱۹۸۰ و سبک موسیقی هوی‌متال می‌تواند دشوار باشد. 
-
-در هنرها، موسیقی ممکن است به عنوان یک هنر نمایشی، یک هنر زیبا یا یک هنر شنیداری طبقه‌بندی شود. 
-
-موسیقی ممکن است در یک کنسرت راک یا اجرای ارکستر به صورت زنده پخش یا خوانده شود و به صورت زنده به عنوان بخشی از یک اثر نمایشی (نمایش تئاتر موسیقی یا اپرا) شنیده شود، یا ممکن است در رادیو، پخش‌کننده MP ۳، دستگاه پخش سی‌دی، تلفن هوشمند یا به عنوان موسیقی فیلم یا نمایش تلویزیونی ضبط و گوش‌داده شود. 
-
-در بسیاری از فرهنگ‌ها، موسیقی بخش مهمی از شیوه زندگی مردم است، زیرا در مراسم مذهبی، مراسم و جشن‌های رسمی (به عنوان مثال: جشن فارغ‌التحصیلی و ازدواج)، فعالیتهای اجتماعی (به عنوان مثال رقص) و فعالیتهای فرهنگی اعم از آواز مبتدی کارائوکه تا بازی در گروه مبتدی فانک یا آواز خواندن در گروه کر به صورت گروهی نقش اساسی را ایفا می‌کند. 
-
-مردم ممکن است موسیقی نواختن برایشان همچون سرگرمی باشد؛ مانند نوجوانی که در یک ارکستر ویولونسل می‌نوازد، یا به عنوان یک نوازنده، یا خواننده حرفه‌ای کار می‌کنند. صنعت موسیقی شامل افرادی است که آهنگ‌ها و قطعات موسیقی جدیدی (مانند ترانه‌سراها و آهنگسازان) می‌سازند؛ افرادی که موسیقی اجرا می‌کنند (شامل ارکستر، نوازندگان گروه جاز و گروه راک، خوانندگان و رهبران هستند)، افرادی که موسیقی ضبط می‌کنند (متشکل از تهیه‌کنندگان موسیقی و ضبط صدا هستند)، افرادی که تورهای کنسرت برگزار می‌کنند، و افرادی که ضبط موسیقی و نت موسیقی را به مشتریان می‌فروشند. حتی هنگامی‌که آهنگی یا قطعه���ای اجرا می‌شود منتقدان موسیقی، روزنامه نگاران موسیقی و محققان موسیقی ممکن است قطعه و عملکرد آن را بررسی و ارزیابی کنند. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه موسیقی یک وام‌واژه از زبان عربی است که به ایران و زبان فارسی راه‌یافته و تلفظ درست آن در عربی «موسیقا» است همانند «عیسی»، «موسی»، «طوبی» و حتی املای «موسیقا» تاحدودی در متون عربی رواج دارد چراکه در عربی دو حرف «ی» (با دو نقطه در زیر) و «ی» (ألف مقصوره، بدون نقطه) تلفظ و کارکرد متفاوت دارند، ریشه اصلی واژه از زبان یونانی و برگرفته از واژه (Mousika) μουσική و مشتق از واژه Μοῦσαι است. براساس مدارک موجود، واژه «موسیقی» و هم‌خانواده‌های آن در «مفاتیح العلوم» خوارزمی و رساله موسیقی اخوان الصفاء دیده می‌شود که هر دو متعلق به قرن چهارم هجری قمری هستند. 
-
-قبل از ورود اسلام به ایران، در زبان فارسی به جای «موسیقی» از «خنیا» و به جای «موسیقی‌دان» یا «مطرب» از «خنیاگر» استفاده می‌شد که با واژگانی نظیر «خونیاک» در پارسی میانه و «هونواک» در اوستایی نیز از آن یاد شده‌است. همچنین واژه‌هایی نظیر «گوسان»، «کوسان» و «رامشگر» نیز برای موسیقی‌دان و خواننده به کار می‌رود. 
-
-تعریف موسیقی
-پیشینیان موسیقی را چنین تعریف کرده‌اند: معرفت الحان و آنچه التیام الحان بدان بود و بدان کامل شود. ارسطو موسیقی را یکی از شاخه‌های ریاضی می‌دانسته و فیلسوفان اسلامی نیز این نظر را پذیرفته‌اند، همانند ابن‌سینا که در بخش ریاضی کتاب شفا از موسیقی نام برده‌است ولی از آنجا که همه ویژگی‌های موسیقی مانند ریاضی مسلم و غیرقابل تغییر نیست، بلکه ذوق و قریحه سازنده و نوازنده هم در آن دخالت تام دارد، آن را هنر نیز می‌دانند. در هر صورت موسیقی امروز دانش و هنری گسترده‌است که بخش‌های گوناگون و تخصصی دارد. 
-
-صدا در صورتی موسیقی نامیده می‌شود که بتواند پیوند میان اذهان ایجاد کند و مرزی از جنس انتزاع آن را محدود نکند. 
-افلاطون: موسیقی یک ناموس اخلاقی است که روح به جهانیان، و بال به تفکر و جهش به تصور، و ربایش به غم و شادی و حیات به همه چیز می‌بخشد. 
-ارسطو: موسیقی حکمتی است که نفوس بشر از اظهار آن در قالب الفاظ عاجز است بنابراین آن را در قالب اصوات ظاهر می‌سازد. 
-ابونصر فارابی: موسیقی علم شناسایی الحان است و شامل دو علم است؛ علم موسیقی عملی و علم موسیقی نظری. 
-ابوعلی سینا: موسیقی علمی است ریاضی که در آن از چگونگی نغمه‌ها از نظر ملایمت و سازگاری، و چگونگی زمان‌های بین نغمه‌ها بحث می‌شود. 
-افلاطون: موسیقی روح انسان را مناسب و هماهنگ می‌کند و استعداد پذیرش عدالت را در وی برمی‌انگیزد. 
-بتهوون: موسیقی مظهری است عالی‌تر از هر علم و فلسفه‌ای. موسیقی هنر زبان دل و روح بشر و عالی‌ترین تجلی قریحه انسانی است. 
-بتهوون: آنجا که سخن از گفتن بازمی‌ماند موسیقی آغاز می‌شود. 
-لئوپددوفن: ریشه موسیقی به عهد کهن ارتباط دارد. در واقع همان روزی که انسان توانست برای نخستین بار خوشی‌ها ورنج‌های خود را با صدا نمایش دهد، مبدأ موسیقی به‌شمار می‌آید. 
-ابن خردادبه (به نقل از یحیی بن خالد بن برمک): موسیقی آن است که تو را شاد کند و برقصاند و بگریاند و اندوهگین کند و جز آن هر چه باشد رنج و بلاست. 
-ابن خردادبه: موسیقی ذهن را لطیف و خوی را ملایم و جان را شاد و قلب را دلیر و بخیل را بخشنده می‌کند، آفرین بر خردمندی که موسیقی را پدیدآورد. 
-هگل: آنچه موسیقی متعلق به خود می‌داند همان اعماق زندگانی درون شخص است موسیقی هنر خاص روح است و به‌طور مستقیم به روح خطاب می‌کند. 
-واگنر: من موسیقی را تنها وسیله لذت گوش به‌شمار نمی‌آورم بلکه آن را محرک قلب و مهیج احساسات می‌دانم. موسیقی عالی‌ترین هنرهاست. موسیقی متعلق به دل است و جایی که دل نیست موسیقی هم وجود ندارد. 
-نیچه: تمام پدیده‌ها در مقایسه با موسیقی تنها نمادند «زایش تراژدی» 
-نیچه: زندگی بدون موسیقی اشتباهی بزرگ بوده‌است. 
-
-نظریه‌های زیبایی‌شناسی درباره موسیقی
-
-سه نظریه زیبایی‌شناسی درباره موسیقی وجود دارد. 
-موسیقی به مثابه زبان احساسات
-موسیقی به مثابه نماد احساس
-ذات موسیقی صدا و حرکت است. 
-بسیاری از پدیده‌های طبیعی مانند آبشار و وزش باد از میان برگ‌های درختان و نوای طبیعی موسیقی ایجاد می‌کنند. پس باید بپذیریم موسیقی پدیده‌ای است در فطرت آدمی. از آنجاکه موسیقی، یکی از زیر مجموعه‌های فرهنگ، در همه جوامع وجود دارد، و گاه با افسانه‌ها و حکایت‌ها و احساسات آمیخته شده‌است. 
-
-تاریخچه زیبایی‌شناسی در موسیقی
-
-بیش از دوهزار سال است که غرب و شرق به قدرت موسیقی در برانگیختن احساسات اذعان کرده‌اند. به حدی که کسانی که دغدغه حفظ امنیت دولت را داشته‌اند موسیقی را خطرناک تلقی کرده‌اند. اما تشریح این امر که موسیقی چگونه چنین تأثیری بر ما می‌گذارد بسیار دشوار است. فهم دلیل این امر چندان سخت نیست. قدیمی‌ترین و رایج‌ترین نظریه‌های غربی هنر، هنر را تقلید طبیعت می‌دانند. اما موسیقی تماما با این تعریف سازگار نیست. موسیقی قادر به بازنمایی اشکال و رنگ‌ها یا توصیف جهان در قالب واژگان نیست و توانایی‌اش در تقلید اصواتی که در عالم طبیعت وجود دارند سهم بسیار کوچکی است. اما این قالب هنری غیرمفهومی و غیر تقلیدی که مجموعه‌ای از اصوات نظام یافته‌است به نحو معینی تجربیات زیبایی شناسانه‌ای فراهم می‌آورد که در ابعاد و مراتب مختلف دارای ارزشند. 
-
-از سرگرم‌کنندگی نسبی تا تجربه‌های زیبایی شناسانه‌ای که به کنه شخصیت راه می‌برند و ما را به مرتبه‌ای بی‌بدیل می‌رسانند. این هنر از چه نوعی است؟ 
-
-نظریه‌های زیبایی‌شناسی موسیقی که به این پرسش پاسخ می‌دهند در دو گروه کلی جای می‌گیرند؛ نظریه‌های قایل به وابستگی که ارزش زیبایی شناسانه موسیقی را بر حسب روابط آن با امر دیگری خارج از موسیقی تبیین می‌کنند و این امر معمولا احساس است. 
-نظریه‌های قایل به استقلال که ارزش زیبایی شناسانه موسیقی را وابسته به امری خارج از موسیقی نمی‌دانند بلکه آن را وابسته به ویژگی‌های ذاتی موسیقی تلقی می‌کنند. 
-
-تقسیم‌بندی موسیقی
-موسیقی به روش‌های بسیاری تقسیم‌بندی می‌شود. 
-
-بر اساس دوره هنری پیدایش: 
-موسیقی قرون وسطی
-موسیقی رنسانس
-موسیقی دوره باروک
-موسیقی کلاسیک
-موسیقی رومانتیک
-موسیقی مدرن
-موسیقی معاصر
-
-بر اساس ساختار آواشناسی: 
-کوانتو تونیک (موسیقی دارای نت‌های جداگانه مشخص با فاصله موسیقایی) 
-استریم تونیک (موسیقی بدون فواصل - موسیقی دارای نتهای پیوسته) 
-
-بر اساس ساختار گام|گامها: 
-گام کروماتیک
-گام دیاتونیک
-
-بر اساس تعداد نت‌ها در گام: 
-پنتاتونیک یا پنج صدایی (مانند موسیقی ژاپن) 
-مونوتونیک یا تک صدایی (مانند برخی سازهای تک‌نت همچون برخی شیپورهای نظامی یا سوت‌سوتک) 
-هگزاتونیک
-
-از دیدگاه ضرباهنگ: 
-موسیقی بی���ضرب - آن است که دارای وزنی آشکار نباشد که نمونه آن برخی آوازهای موسیقی ایرانی هستند. 
-موسیقی آهنگین یا رنگ (Rhythmic) به موسیقی‌هایی گفته می‌شود که دارای وزن باشد مانند آهنگ‌هایی که برای رقص ساخته‌شده باشد؛ پیش‌درآمد، مارش و غیره. 
-لارگو (خیلی آرام و آهسته) 
-آداجیو (آهسته) 
-پرستو (خیلی تند) 
-آلگرو (تند) 
-آندانته (معمولی) 
-آلگرتو
-
-از دیدگاه ناحیه پیدایش: 
-موسیقی بومی
-موسیقی نواحی
-موسیقی شرقی
-موسیقی غربی
-موسیقی ایرانی
-موسیقی عربی
-موسیقی فلامنکو
-موسیقی کانتری
- (و بسیاری نواحی دیگر) 
-
-از دیدگاه خاستگاه معنایی-کلامی و جایگاه اجتماعی: 
-موسیقی مذهبی
-موسیقی آیینی (به عنوان مثال موسیقی عرفانی یا موسیقی صوفی‌گری موسیقی عروسی یا عزا) 
-موسیقی بلوز
-موسیقی پاپ
-موسیقی راک
-موسیقی متال
-موسیقی کودک
-نوحه‌خوانی
-تواشیح
-
-از لحاظ اولویت کلام یا ساز: 
-موسیقی کلامی
-موسیقی بی‌کلام
-
-از دیدگاه کاربردی: 
-موسیقی درمانی مانند موسیقی زار جنوب ایران یا موسیقی‌های مخصوص آرامش و مدیتیشن
-موسیقی رقص
-موسیقی فیلم
-موسیقی نظامی (مارشه) 
-
-از لحاظ سازبندی (ارکستراسیون) و آوایی: 
-موسیقی تک سازی (Solo) 
-موسیقی سمفونیک
-موسیقی اپرا
-دو نوازی (دوئت) 
-سه نوازی (تریو) 
-چهارنوازی (کوارتت) 
-موسیقی تلفیقی (فیوژن) 
-موسیقی ضربی
-موسیقی آرشه‌ای (مانند کوارتت زهی، گروه سازهای بادی) 
-موسیقی آوایی (وکال) - مانند آثار ارکستر آوازی تهران یا گروه کر کلسیا
-
-بر پایه فرم موسیقی: 
-سونات
-سمفونی
-پرلود (پپش درآمد) 
-مینوئت
-پیشنوا (اورتور) 
-کنسرتو
-لایتموتیف یا نغمه معرف (leitmotiv به معنی نغمه راهبر یا شاخص) 
-
-بر اساس دستگاه یا مقام: 
-برای موسیقی سنتی ایرانی هفت دستگاه به همراه ۵ آواز برمی‌شمارند مانند: دستگاه ماهور، دستگاه شور، آواز بیات ترک. هر دستگاه می‌تواند تعدادی «گوشه» داشته باشد. همچنین در موسیقی ایرانی ۱۲ مقام برشمرده‌اند مانند مقام راست، زیر، اصفهان، حجاز. 
-
-تئوری موسیقی: 
-
-نظریه‌ای درباره نگارش و ساختار و قواعد موسیقی است. تئوری موسیقی از قرن‌های گذشته ابداع شده و به تدریج کامل‌تر شده‌است. تئوری موسیقی شامل تحلیل نت (موسیقی) های ملودی و نیز بررسی آن‌ها از دیدگاه نگارش (نت‌نویسی)، شناخت گام‌های مینور و ماژور، آکوردشناسی، ریتم، هارمونی (هماهنگی عرضی نتها)، کنترپوان (هماهنگی طولی نتها) و … است. در تئوری موسیقی به بررسی پویایی و دینامیک موسیقی نیز می‌پردازند و آن بستگی به نرمی یا سختی صداها و نت‌ها دارد. می‌توان تئوری موسیقی را براساس روابط ریاضی نیز مطرح کرد. در این صورت از روش‌های ریاضی برای تحلیل موسیقی استفاده می‌شود. 
-
-دیدگاه ادیان به موسیقی
-
-اسلام
-
-در میان فقهای اسلام کسانی مانند شهاب‌الدین الهیثمی و ابن ابی الدنیا موسیقی را یکسره لهو و لعب می‌دانستند و آن را مکروه یا حرام تلقی می‌کردند. ابن زیله نیز معتقد بود که موسیقی می‌تواند شخص را به ارتکاب عمل گناه بکشاند. با این حال فارابی معتقد بود که موسیقی نمی‌تواند هرگونه حالت روحی یا هر نوع شور و هیجانی را در شخص برانگیزد. ابوحامد محمد غزالی نیز موسیقی و سماع را جایز دانسته‌است. از آنجاکه دامنه تمدن اسلامی جز عربستان کشورهای بسیاری از جمله مصر، ایران، هند و آفریقا را دربرمی‌گرفت، موسیقی اسلامی نیز با تنوع و گوناگونی روبه‌رو بوده‌است. 
-
-زرتشت
-طبق متون تاریخی پیش از حمله اعراب به ایران، زرتشتیان با آهنگ‌های گروهی یا تک نفره آشنا بودند. طبق آیین زرتشتی خواندن دعاها با آواز تأثیر بیشتری دارد. متن این ترانه‌ها بیشتر از اوستا و گاتاها (منسوب به زرتشت) بوده‌اند. 
-
-ریورس
-
-سازهای موسیقی
-
-ساز به ابزار نواختن موسیقی گفته می‌شود. 
-
-اگرچه هر وسیله‌ای را که صدا بدهد می‌توان ساز دانست ولی در کل منظور از ساز وسایلی است که صرفا برای اجرای موسیقی ساخته می‌شود. 
-
-احتمالا قدیمی‌ترین وسیله تولید موسیقی صدای انسانی است. بعد از آن شاید انواع سازهای کوبه‌ای و پس از آن سازهای بادی قدمت بیشتری دارند. یک قطعه استخوان سوراخ شده مربوط به دوره انسان نئاندرتال را قدیمی‌ترین ساز بادی کشف‌شده می‌دانند. 
-
-سازهای موسیقی ایرانی
-
-سازهای بادی
-
-نی
-نی از قدیمی‌ترین این نوع است و شامل یک لوله استوانه‌ای از جنس نی بوده که دارای هفت بند و شش گره‌است. نی از دسته سازهای محلی است و تقریبا در تمام نقاط ایران معمول و رایج است. 
-
-سرنا
-سرنا ساز دیگری از خانواده آلات موسیقی بادی است که در تمام نقاط ایران معمول است و شامل سرنای بختیاری و موسیقی آذربایجانی و خراسانی است. در ایران این ساز به همراه دهل یا نقاره نواخته می‌شود. لازم است ذکر شود که نواختن این ساز در نقاط مختلف کشور در مواقع خاصی و به منظورهای مختلف انجام می‌شود. در لرستان و کردستان با نواختن دهل و سرنا مرگ کسی را خبر می‌دهند و در شمال به همراهی طناب بازها سرنا نواخته می‌شود و در آذربایجان غربی، روستائیان در عروسی‌ها حین رقص چوبی، سرنا می‌نوازند. 
-
-کرنا
-کرنا: سازی قدیمی و تاریخی است که در استان‌های مختلف ایران به شکل‌های متفاوت ساخته و اجرا می‌شود. مهم‌ترین کرناها، کرنای شمال، گیلان و کرنای مشهد و بختیاری است. این ساز بیشتر در خوزستان و فارس و چهار محال و گیلان مورد استعمال قرار می‌گیرد. 
-
-نی‌انبان
-نی‌انبان بیشتر در جنوب ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد و در بعضی نقاط ایران آن را «خیک نای» نیز می‌نامند. 
-
-سازهای زهی کششی و زخمه‌ای
-
-کمانچه
-یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی، کمانچه است که اولین شکل ویولون امروزی است. این ساز نقش تک‌نواز و همنواز، هر دو را به خوبی اجرا می‌کند. کمانچه سازی ملی است. در تمام استان‌های ایران نواختن آن متداول است و بیشتر در میان طوایف لر و بختیاری رواج دارد. این ساز در مناطق مختلف ایران دارای اشکال و فونکسیون گوناگونی است. به عنوان نمونه کمانچه ترکمنی کوچک‌تر و یک سیم کمتر دارد. امروزه این ساز در گستره آلتو هم مورد استفاده است. 
-از سازهای دیگر می‌توان از قیچک نام برد که قژک هم می‌نامند. این ساز امروزه در گستره باس هم ساخته و نواخته می‌شود. در این دسته می‌توان از چند ساز گمشده در طول تاریخ هم نام برد: دلربا و رباب زهی
-
-قانون
-قانون یک ساز است متعلق به خانواده قدیمی سیتار (Cythare) که از سازهایی است که از کهن در موسیقی ایرانی به کار می‌رفته و توانایی بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی را دارد. این ساز در سده‌های میانه تحت عنوان Canon یا miocanon به اروپا برده شد. این ساز دارای یک جعبه چوبی به شکل ذوزنقه‌است که به وسیله دو انگشت سبابه و دو مضراب (که میان حلقه‌ای که به انگشت کرده‌اند و خود انگشت قرار می‌گیرند) نواخته می‌شود. 
-
-بربط
-
-بربط سازی ایرانی از خانواده سازهای رشته‌ای مفید که به آن «العود یا لوت» نیز می‌گویند. ساختمان این سا�� شبیه گلابی است که از درازا به دو نیم شده‌است. دارای کاسه‌ای بزرگ و دسته‌ای کوتاه که در آغاز سه رشته سیم داشته‌است. 
-ابعاد ذکر شده از بربت در کتب قدیم با عود امروزی تفاوت داشته‌است. 
-
-رباب
-رباب، یکی از سازهای زهی است که از چهار قسمت شامل شکم خربزه مانند، سینه، دسته و سر تشکیل شده‌است. سیم‌های رباب در قدیم از روده و امروز از نخ نایلون ساخته می‌شود و مضراب رباب از پر مرغ ساخته شده‌است. این ساز اساسا سازی محلی است و بیشتر در نواحی بلوچستان معمول است و همچنین در نواحی سیستان نیز نواخته می‌شود. 
-
-تار
-تار یکی از سازهای زهی اصیل ایران است که یک شکم چند قسمتی و شش سیم دارد. از این گروه سازها، سه‌تار و دو تار را می‌توان نام برد که نوازندگی دوتار در ترکمن‌صحرا و نواحی خراسان بسیار معمول است. 
-سازهای گلابی شکل در طول تاریخ دچار تکامل و تغییر شده‌اند. این تغییر از ساختمان اصلی دوتار؛ در ابعاد گوناگون شروع‌شده و به سازهای امروزی رسیده‌است. 
-
-گیتار
-گیتار یکی از دیگر سازهای زهی با ریشه اسپانیایی است که انواع مختلف، چهار سیم، شش سیم، هشت سیم، دوازده سیم و… به دسته‌های گیتار کلاسیک، گیتار آکوستیک و گیتار الکتریک تقسیم می‌شود. این ساز زهی با پیک یا انگشت نواخته می‌شود. 
-
-سازهای ضربی
-از سازهای ضربی معروف ایرانی دهل و تنبک و نقاره در ابعاد و شکل‌ها و کاربردهای گوناگون و دایره ودف و دهلک و کسسر و... هستند. 
-
-دهل
-این ساز از استوانه کوتاهی از جنس چوب که قطر دایره آن حدود یک متر و ارتفاع آن ۲۵ تا ۳۰ سانتی‌متر است تشکیل‌شده و بر دو سطح دایره‌ای شکل آن پوست کشیده شده‌است. مضرابش دو چوب یکی به شکل عصا و دیگری ترکه‌ای نازک است. دهل سازی کاملا محلی و بیشتر همراهی‌کننده با سرناست. در مناطق فارس، بلوچستان و کردستان و خراسان بیش از سایر جاها مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-دایره
-این ساز ضربی که از حلقه‌ای چوبی تشکیل‌شده که بر یکی از سطوح جانبی دایره‌ای شکل آن پوست کشیده شده‌است، این ساز را با ضرب سر انگشتان هر دو دست می‌نوازند. سازی است همراهی‌کننده با سایر سازها. دایره در حال حاضر در مناطق مختلف ایران مورد استفاده قرا می‌گیرد مثل خراسان شمالی و آذربایجان و سلیر مناطق. این ساز در موسیقی شهری نیز کاربرد دارد. در بعضی از مناطق ایران اشکال غیر گرد نیز موجود است. دایره شش و هشت گوش خراسان جنوبی. 
-
-طبل
-طبل یکی دیگر از سازهای ضربی و کوچکتر از دهل است. مضراب دو کوبه چوبی دارد و آن را در مراسم عزاداری در اکثر مناطق ایران می‌نوازند. 
-می‌توان گفت نواختن این ساز طی ۱۰۰ سال گذشته در مراسم عزاداری مرسوم شده و جای دهل را گرفته‌است. نواختن طبل در مناطق غیر شهری ایران رواج کمتری دارد. 
-
-تنبک
-تنبک سازی است از پوست و چوب (معمولا گردو) و از دو قسمت گلویی و استوانه‌ای تشکیل یافته، سطح بالایی آن از پوست و قسمت گلویی آن‌که با دهانه‌ای گشاد دارد، باز است. 
-تکنیک نواختن این ساز با دو دست و انگشتان به گونه‌ای است که آن را جزو پر تکنیک‌ترین سازهای کوبه‌ای قرار داده‌است. 
-
-کاخون
-کاخون (Cajon) لغتی اسپانیایی به معنی «جعبه، صندوق، صندوقچه، کمد کوچک یا میز کشودار کوچک» است که به نوعی ساز کوبه‌ای گفته می‌شود. نوازنده بر روی کاخون می‌نشیند و با ضربات کف دست و انگشتان که بر روی صفحه جلویی ساز می‌کوبد، صدایی خاص و زنگ دار تولید می‌کند. 
-
-سازهای زه�� کوبه‌ای
-ساز منحصربه‌فرد ایرانی که در این تقسیم‌بندی قرار می‌گیرد سنتور است. این ساز شامل جعبه‌ای ذوزنقه‌ای است و از ۷۲ رشته سیم سفید و زرد تشکیل یافته‌است. 
-
-سنتور اساسا سازی است که قابلیت تکنوازی و همنوازی را داراست و نواختن آن در تمام استان‌های ایران متداول است. 
-
-سازهای شستی‌دار
-سازهای شستی‌دار سازهایی هستند که برای نواختن آن‌ها از صفحه‌کلید استفاده می‌شود. از شناخته شده‌ترین این‌گونه سازها می‌توان به پیانو، هارپسیکورد، کلاویکورد اشاره کرد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-موسیقی‌شناسی
-موسیقی‌دان
-تاریخ موسیقی
-جامعه‌شناسی موسیقی
-ژانر موسیقی
-تئوری موسیقی
-آموزش موسیقی
-صنعت موسیقی
-عناصر موسیقی
-فناوری موسیقی
-موسیقی بصری
-زنان در موسیقی
-فهرست اصطلاحات موسیقی
-
-یادداشت
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-سرگرمی
-صوت
-فرهنگ
-
-هنر
-هنرهای نمایشی
-نت نشانه‌ای برای بیان صدای موسیقایی است. در زبان انگلیسی این کلمه به معنی صدا نیز کاربرد دارد. 
-
-هر نت در موسیقی میزان نواک (زیر و بمی) و دیرند (میزان کشش) یک‌صدا را بیان می‌کند. 
-
-حامل
-
-حامل عبارت است از تعدادی خطوط افقی و موازی، با فواصل مساوی که نت‌های موسیقی روی خطوط و بین خطوط و یک نت بالای حامل و یک نت پایین حامل نوشته می‌شوند. خطوط حامل از پایین به بالا شمرده می‌شوند. در پرکاربردترین حالت حامل از پنج خط تشکیل شده‌است. به‌وسیله حامل پنج خطی می‌توان تعداد یازده نت را نشان داد که عبارتند از: پنج نت در روی خطوط، چهار نت بین خطوط، یک نت در بالا (مماس با خط پنجم) و یک نت در زیر حامل (مماس با خط یکم). 
-
-علامت‌ها و نشانه‌های تغییردهنده صدا
-تعریف: علائمی که در سمت چپ نت‌های موسیقی می‌آیند و بدون تغییر در مکان آن‌ها بر روی حامل باعث تغییر فرکانس نت‌ها می‌شوند. 
-
-این علائم شامل: (دیز) و (بمل) و X (دوبل دیز) و (دوبل بمل) و (بکار) هستند. در موسیقی ایرانی دو علامت سری و کرن نیز وجود دارد. 
-
- (دیز): هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد، آن را نیم پرده زیرتر می‌کند. 
-
- (بمل): هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد، آن را نیم پرده بم‌تر می‌کند. 
-
-X (دوبل دیز): هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد، آن را یک پرده زیرتر می‌کند. 
-
- (دوبل بمل): هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد، آن را یک پرده بم‌تر می‌کند. 
-
- (بکار): هرگاه سمت چپ نتی قرار گیرد، باعث خنثی شدن نشانه تغییردهنده می‌شود و نت به حالت طبیعی برمی‌گردد. 
-
-نامگذاری
-در نت‌نویسی موسیقایی، علامت‌های تغییر دهنده قبل از نت‌ها قرار می‌گیرند. تغییرات سیستماتیک روی هفت نت در گام‌ها را می‌توان در سرکلید نوشت، با توجه به اینکه آن‌ها روی تمامی نتهای مورد نظر در قطعه تأثیر می‌گذارند. تأثیرات سرکلید و علامت‌های تغییردهنده محلی (عرضی) با هم ترکیب نمی‌شوند. اگر سرکلید G را نشان می‌دهد، علامت عرضی آن را به G تغییر می‌دهد نه به G، اما بعضی اوقات این نوع از علامت‌های تغییردهنده نادر به‌معنی (طبیعی)، همراه با یک برای واضح کردن آن بکار می‌رود. همچنین (و عموما)، علامت در سرکلید همراه با علامت به‌معنای دوبل دیز است نه سه دیز. 
-
-مانند نت‌های مترادف، بسیاری از علامت‌های تغییردهنده صداهای برابری ایجاد می‌کنند که متفاوت نوشته می‌شوند. برای نمونه، بالا بردن نت B به B آن را معادل نت «دو» خواهد کرد. در تمامی حالت‌ها، گام کامل کروماتیک پنج مجموعه جدید به نت‌های اصلی اضافه می‌کند که تعداد آن‌ها به ۱۲ نت می‌رسد (سیزدهمین نت همان اکتاو است)، که هر کدام نیم پرده با دیگری تفاوت دارد. 
-
-نت‌هایی که بر مبنای گام دیاتونیک قرار دارد، بعضا بنام نت‌های دیاتونیک خوانده می‌شوند؛ نت‌هایی که خارج از این مجموعه هستند بعضا نت‌های کروماتیک خوانده می‌شوند. 
-
-در شیوه دیگر نت‌نویسی، که اغلب در کشورهای انگلیسی استفاده می‌شود، از پسوند «is» برای نشان دادن و «es» (فقط «s» بعد از A, E) برای نشان داده. برای مثال Fis برای F, Ges برای G, Es برای E. این سیستم در آلمان ایجاد شد و اکنون در تمام کشورهای اروپایی که زبان اصلی آن‌ها انگلیسی یا رومانی، نیست بکار می‌رود. 
-
-در بسیاری از کشورها که از این سیستم استفاده می‌کنند، حرف H برای نشان دادن B طبیعی در انگلیسی بکار می‌رود، حرف B برای نشان داده B و Heses برای B (نه Bes، که همچنان در سیستم وجود دارد). بلژیک و هلند از همان پسوند استفاده می‌کنند اما نتهای گفته‌شده A تا G بکار برده می‌شوند، که B همان Bes است. دانمارک همچنین از H استفاده می‌کند اما bes به‌جای Heses برای B استفاده می‌شود. 
-
-جدول کامل گام کروماتیک بر مبنای C ۴ یا دوی میانی در زیر آورده می‌شود: 
-
-پنج خط حامل که نت‌های C, D, E, F, G, A, B, C را نشان می‌دهند. 
-
-جستارهای وابسته
-موسیقی
-سلفژ
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-کتاب‌شناسی
-Nattiez, Jean-Jacques (۱۹۹۰). Music and Discourse: Toward a Semiology of Music (Musicologie générale et sémiologue, ۱۹۸۷). Translated by Carolyn Abbate (۱۹۹۰).. 
-
-پیوند به بیرون
-
-Converter: Frequencies to note name, + / - cents
-Note names, keyboard positions, frequencies and MIDI numbers
-Music notation systems − Frequencies of equal temperament tuning - The English and American system versus the German system
-Frequencies of musical notes
-
-نت‌نویسی
-موسیقی سازی یا موسیقی بی‌کلام (به انگلیسی: Instrumental) قطعه‌ای موسیقی است که تنها برای صدای سازها تصنیف یا تنظیم‌شده و صدای انسانی یا آواز در آن نیست، و فقط از صدا‌های طبیعی یا سازهای مختلف در آن استفاده می‌شود. 
-
-موسیقی سنتی ایرانی به دو بخش کلی «سازی» و «آوازی» تقسیم می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-موسیقی آوازی
-آواز
-
-منابع
-
-آثار موسیقایی
-فرم‌های ترانه
-فهرست‌های موسیقی
-موسیقی‌های سازی
-الگو مدل یا یک سلسله قوانین است که با استفاده از آن می‌توان هر چیزی یا قسمتی از یک چیز را تولید نمود. دانش شناسایی الگوها به شناسایی الگو معروف است. الگو در واقع تولید هر چیزی است که با تکرار عجین و سرشته شده باشد. تکرار می‌تواند زیرالگوها یا زیرالگوهای اصلاح‌شده بر طبق چند قانون ساده داشته باشند. 
-در فرهنگ سخن آمده که الگو واژه‌ای ترکی است. 
-
-به‌صورت کلی می‌توان به‌وسیله مردم الگوها را تشخیص داد یا کشف نمود (در بعضی از حالات نیز می‌توان از رایانه استفاده کرد) 
-
-گاه الگوها مانند فرش کردن منظم یک صفحه، پدیده، و تقسیم نمودن دودویی متوازن نام‌گذاری می‌شوند. 
-
-برخالها (فرکتالها / فراکتالها) الگوهای ریاضی هستند. الگوهای پدیده‌های طبیعی از اصول معینی تبعیت می‌نمایند که در برخال‌هاها یافت می‌شوند، برای مثال خود-همسانی. اگر چه خود-همسانی در طبیعت فقط تقریبی و کتره‌ای (تصادفی) است، می‌توان اندازه‌گیری‌های انتگرالی را، که بیان‌کننده ویژگی‌های برخال‌ها می‌باشند، به «برخال‌های» طبیعی مثل کرانه دریا، شکل درختان و جز اینها، اعمال کرد (رجوع کنید به هندسه برخال). درحالیکه ظاهر بیرونی الگوهای خود-همسانی کاملا پیچیده به نظر می‌رسند، قوانین مورد ��یاز برای ایجاد یا توصیف شیوه تشکیل آن‌ها می‌تواند بسیار ساده باشند (برای نمونه سامانه لیندرمایر برای توصیف شکل درختان). 
-
-افزون بر الگوهای ایستا، ممکن است از الگوهای پویا مانند نوسان نیز سخن به میان آید. 
-
-الگوها در پدیده‌های طبیعی
-سخت پوستان دریایی. 
-تپه شنی، تنگه‌های بزرگ و غیره. 
-سرخسها، نحوه تقسیم شاخه‌های یک درخت، کرانه‌ها، ابرها و جز اینها. 
-
-الگوها در هنر
-هنر مدرن، موندریان، هنر دیدگانی (آپ آرت). 
-امپرسیونیسم، پرداز نقطه‌رنگ (پوینتیلیسم). 
-هنر نمایشی: دوایر گیسوزده. 
-
-الگوها در علوم و ریاضی
-برخالها
-بلورها
-فرش کردن پنزور
-
-برداشتهای دیگر از " الگو
-اغلب «الگو» به معنی مدل یا قالب می‌باشد، مثل قالب برش شیرینی. رجوع شود به الگوی طراحی (معماری) و الگوی طراحی (دانش رایانه). 
-
-جستارهای وابسته
-تشخیص الگو
-بیان منظم
-اشکال عمده DNA. 
-
-الگوها
-مفهوم‌ها در متافیزیک
-طراحی
-تغییر یا دگرگونی، کیفیت ناپایداری و جریان، یک گذشته پرتحول داشته‌است. در فلسفه یونان قدیم، درحالیکه هراکلیتوس دگرگونی را فراگیر و حاضرتر از همیشه دید، پارمنیدس مجازا وجود آن را انکار کرد. 
-
-اوید در یک نوشتار کلاسیک، چگونگی رفتار با تغییر را به صورت دگردیسی در فرضیه دگردیسی
-
-اخترشناسی افلاطونی یک جهان ایستا و رؤیایی را بیان نمود، با تغییر نامنظم که به اجسام کروی بی‌اهمیت محدود شده‌است. 
-
-تفکر میانسده‌ای احترام زیادی برای رجوع به منابع و وحی قائل شده، قیود سختی برای تشویق دگرگونی قرار داد. 
-
-ایساک نیوتن و گوتفرید لایبنیتز برای ایجاد نمودن مدل‌های ریاضی دگرگونی، مفاهیم ریاضی را تحت کنترل حسابان درآوردند. این کار یک‌قدم بزرگ برای درک جریان و ناپایداری را فراهم کرد. 
-
-با رشد صنعتی شدن و سرمایه داری، اهمیت وابستگی به خلاقیت پدیدار گردید، و تحولات و فشارهای سیاسی و اجتماعی اغلب دگرگونیهایی را با انقلاب خشونت‌آمیز ایجاد کرد (مثل آمریکای شمالی در سده ۱۸ ام و بعدا دنباله روها). در پایانه‌های سده بیستم تفکر بسیاری از بازرگانان و تازه به دوران رسیده‌ها مشتاقانه روی انتقال در مدیریت، به صورت عملی و نظری متمرکز شده بود، در حالیکه نسبت به دگرگونی‌ها در جامعه و جغرافیای سیاسی تجاهل یا دلسوزی داشتند؛ و مدیسون اونیو در مقابل تکرار مناجات تحلیلی خود در مورد هوس تغییر، انعام دریافت می‌دارد: در دنیای با تغییرات سریع امروز، شما به … کالای X احترام یاج دارید. 
-
-از دید فرهنگ
-عقاید فرهنگی برای دگرگونی خود در یکی از دو دسته زیر قرار می‌گیرد: 
-نظریه‌ای که دگرگونی را، با فقدان جبر گرایی یا الهیات تصادفی می‌داند. 
-نظریه‌هایی که دگرگونی را دوره می‌داند، که به‌وسیله آن یک شخصی انتظار روی دادن دوباره پیشامدی را دارد. این تفکر، اغلب در باورهای مشرق‌زمین مانند هندوگرایی و بوداگرایی دیده می‌شود، با این وجود در سده‌های میانه در اروپا بسیار هواخواه داشت، که اغلب در نگارشها از آن به نام چرخ آینده یاد می‌شود. 
-نظریه اسلامی که دگرگونی را اختیاری و وابسته به اراده انسان‌ها می‌شناسد. دگرگونی ممکن است سازواره‌ها (ارگانیزم‌ها) یا سازمان‌هایی برای وفق دادن نیاز داشته باشد. رجوع کنید به تکامل. 
-
-هویت و دگرگونی و جهانی‌سازی را مقایسه کنید. 
-واژه ' تغییر' با توجه به مفهومش ممکن است در موارد دیگری مثل تبدیل پول، ترابری و غیره به معنی ویژه آن بکا�� رود. 
-
-بوداگرایی در چین
-تائوئیسم
-فلسفه چینی
-فلسفه زمان
-مفهوم‌ها در متافیزیک
-فضا عبارت است از یک گستره سه‌بعدی نامحدود که اجسام در آن وجود و رویدادها در آن رخ می‌دهند و فاصله و جهت نسبی دارند. فضای فیزیکی اغلب در سه بعد خطی تصور می‌شود، اما فیزیکدانان نوین معمولا آن را در کنار زمان به عنوان یک پیوستار نامحدود ۴ بعدی به نام فضازمان توصیف می‌کنند. مفهوم فضا اهمیتی بنیادین در درک جهان فیزیکی دارد. اما بین فیلسوفان همچنان بر سر اینکه آیا فضا خود یک موجودیت است یا اینکه رابطه‌ای میان موجودیت‌ها یا بخشی از یک چارچوب مفهومی است، اختلاف نظر وجود دارد. 
-
-بحث در مورد ماهیت و حالت وجودی فضا به دوران باستان بازمی‌گردد مثلا در رساله‌هایی چون تیمائوس افلاطون، یا سقراط در بازتاب‌هایش از آنچه یونانی‌ها khôra (به معنی فضا) می‌خواندند، یا در رساله فیزیک ارسطو (کتاب ۴، دلتا) در تعریف topos (به معنی مکان) یا بعدتر به عنوان مفهوم هندسی مکان در رساله «قول فی المکان» دانشمند سده یازده، ابن هیثم. بسیاری از پرسش‌های کلاسیک فلسفی در رنسانس مورد بحث قرار گرفت و در قرن هفدهم و در زمان آغاز شکل‌گیری مکانیک کلاسیک مجددا فرمولبندی شد. از دید ایزاک نیوتن، فضا مطلق بود، یعنی همیشگی بود و مستقل از اینکه ماده‌ای در آن باشد یا نباشد. سایر فیلسوفان طبیعی از جمله گاتفرید لایب‌نیتز فکر می‌کردند که فضا مجموعه‌ای از روابط میان اجسام بود که توسط فاصله و جهتشان نسبت به یکدیگر مشخص می‌شد. در قرن هجدهم یک فیلسوف و خداشناس به نام جرج بارکلی تلاش کرد تا قابلیت دیدن عمق فضایی را در مقاله‌اش با عنوان «به سوی نظریه جدیدتری برای دیدن» رد کند. امانوئل کانت متافیزیک دان چنین گفت که مفاهیم فضا و زمان، مفاهیم تجربی نیستند که از تجربیات دنیای خارج به دست آمده‌باشند، بلکه اجزایی از یک چارچوب سیستماتیک هستند که در اختیار انسان قرار دارند و برای ساختار بخشیدن به همه تجربیات استفاده می‌شوند. 
-
-در سده‌های ۱۹ ام و ۲۰ ام ریاضیدانان شروع به بررسی هندسه‌های نااقلیدسی نمودند که در آن‌ها فضا به جای تخت بودن دارای انحناست. بنا بر نظریه نسبیت عام اینشتین، فضای اطراف میدان‌های گرانشی از فضای اقلیدسی پیروی نمی‌کند آزمونهای نسبیت عام تأیید کرده‌اند که هندسه‌های نااقلیدسی مدل بهتری برای شکل فضا ارائه می‌کنند. 
-
-فلسفه فضا
-
-گالیلئو گالیله
-نظریه‌های گالیله‌ای و کارتزین درباره فضا، ماده و حرکت از بنیان‌های انقلاب علمی هستند که با انتشار مبادی ریاضیات نیوتن در سال ۱۶۸۷ به اوج رسید. نیوتن به کمک نظریه‌هایش درباره فضا و زمان توانست حرکت اجسام را توضیح دهد. اگرچه نظریه وی به عنوان تاثیرگذارترین در فیزیک شناخته می‌شود، در واقع برآمده از ایده‌های پیشینیان او در همان مورد بود. 
-
-گالیله به عنوان یکی از پیشگامان دانش نوین، ایده‌های ارسطو و بطلمیوس درباره مرکزیت زمین در جهان بازبینی کرد. او با نظریه کوپرنیک موافق بود که خورشید مرکزی بود و در آن زمین و سایر سیارات به دور یک خورشید ثابت می‌گردند. اگر زمین حرکت می‌کند، باور ارسطویی مبنی بر اینکه گرایش طبیعی به سکون دارد، زیر سؤال می‌رود. گالیله می‌خواست به جای آن ثابت کند که خورشید دور محور خود می‌گردد؛ که حرکت هم دقیقا به اندازه سکون، حالتی طبیعی برای یک جسم است. به عبارت دیگر برای گالیله، اجرام آسمان�� از جمله زمین تمایل طبیعی به حرکت در مسیرهای دایره‌ای داشتند. 
-
-رنه دکارت
-دکارت می‌خواست جهان‌بینی ارسطویی را با نظریه‌ای درباره فضا و حرکت که توسط قوانین طبیعی تعیین می‌شوند، جایگزین کند. به عبارت دیگر او در جستجوی یک بنیان متافیزیکی یا توضیحی مکانیکی برای نظریه‌هایش در مورد ماده و حرکت بود. فضای دکارتی ساختاری اقلیدسی دارد (نامتناهی، همگن و تخت) و به عنوان آنچه ماده را در برمی‌گیرد، تعریف می‌شود. 
-
-مفهوم دکارتی فضا، ارتباط تنگاتنگی با نظریه‌های او درباره ماهیت بدن، ذهن و ماده دارد. او بسیار به خاطر گفته معروفش؛ cogito ergo sum (من فکر می‌کنم پس هستم) و ایده اینکه تنها حقیقتی که می‌توانیم به آن اطمینان داشته باشیم این است که شک می‌کنیم و در نتیجه فکر می‌کنیم، پس وجود داریم. نظریه‌های وی در مکتب خردگرایی جای می‌گیرند که دانش ما از جهان را به توانایی ما در تفکر نسبت می‌دهد؛ در مقابل تجربه‌گرایی که آن را به تجربیات نسبت می‌دهد او تمایز مشخصی بین ذهن و جسم قائل بود که به دوگانه‌انگاری دکارتی معروف است. 
-
-گافرید لایب‌نیتز و ایزاک نیوتن
-
-در قرن هفدهم فلسفه فضا و زمان به عنوان یک مسئله اساسی در اپیستمولوژی و متافیزیک ظهور کرد که در قلب آن گاتفرید لایب‌نیتز، فیلسوف و ریاضیدان آلمانی و ایزاک نیوتن، فیزیکدان و ریاضیدان انگلیسی قرار داشتند که دو نظریه مخالف در زمینه چیستی فضا ارائه دادند. لایب‌نیتز به جای آنکه فضا را موجودیت مستقلی بداند که در فرا و ورای ماده وجود دارد، بر این باور بود که فضا چیزی جز روابط فضایی میان اجسام در جهان نیست: «فضا یعنی چیزی که از در نظر گرفتن مکان‌ها با هم نتیجه می‌شود» نواحی اشغال نشده، نواحی هستند که می‌توانست جسمی در آن‌ها قرار بگیرد و در نتیجه روابط فضایی با سایر مکان‌ها داشته باشد؛ بنابراین برای لایب‌نیتز فضا یک انتزاع ایدئال از رابطه بین موجودیت‌ها یا مکان‌های آن‌ها بود و در نتیجه نمی‌توانست پیوسته باشد و می‌بایست گسسته باشد. فضا را می‌توان شبیه به روابط بین اعضای خانواده تصور نمود. اگرچه افراد در خانواده با یکدیگر رابطه دارند، رابطه‌ها مستقل از افراد وجود ندارند. لایب‌نیتز چنین استدلال کرد که فضا نمی‌تواند مستقل از اجسام در جهان وجود داشته باشد زیرا در این صورت دو جهان که دقیقا یکسان باشند و تنها از نظر موقعیت دنیای مادی یکسان نباشند، از هم متفاوت خواهند بود. اما از آنجا که هیچ راه تجربی برای جدا کردن این دوجهان از یکدیگر وجود ندارد، بنا بر اصل هویت بازنشناختنی‌ها هیچ تفاوت واقعی میان این دو جهان وجود ندارد. بر طبق اصل دلیل کافی هر نظریه‌ای از فضا که از آن نتیجه شود که می‌توان دو جهان متفاوت با چنین شرایطی داشت، نادرست است. 
-
-نیوتن باور داشت که فضا چیزی بیشتر از روابط میان اجسام مادی است و دیدگاهش را بر پایه مشاهده و آزمایش بنا نمود. یک نسبیت‌گرا نمی‌تواند تفاوتی بین حرکت لخت که در آن جسم با سرعت ثابت حرکت می‌کند و حرکت غیر لخت که در آن سرعت با زمان تغییر می‌کند، قائل شود زیرا همه اندازه‌گیری‌های فضایی نسبت به اجسام دیگر و حرکت‌های آنهاست. اما نیوتن استدلال نمود که چون حرکت غیر لخت نیرو ایجاد می‌کند، می‌بایست مطلق باشد او از مثال آب در یک سطل چرخان برای توضیح استدلالش استفاده نمود. آب در یک سطل آویزان از یک طناب نخست سطح صافی دارد و پس از شروع به چرخیدن سطل، سطح آب مقعر می‌شود. اگر سطل را از چرخش بازداریم سطح آب مقعر می‌ماند زیرا به چرخش ادامه می‌دهد. در نتیجه مشخص است که سطح مقعر ناشی از حرکت نسبی میان سطل و آب نیست. بلکه طبق نظر نیوتن می‌بایست ناشی از حرکت غیر لخت نسبت به خود فضا بوده‌باشد. برای چندین قرن از استدلال سطل آب برای اینکه نشان داده شود که فضا مستقل از ماده وجود دارد، استفاده می‌شد. 
-
-امانوئل کانت
-
-در قرن هجدهم، فیلسوف آلمانی، امانوئل کانت نظریه‌ای در مورد دانش ارائه داد که در آن دانش در مورد فضا می‌تواند هم پیشینی و هم ترکیبی باشد. بر طبق نظر کانت، دانش در مورد فضا ترکیبی است، زیرا گزاره‌هایی که در مورد فضا بیان می‌شوند را نمی‌توان صرفا بر مبنای معانی کلمات در گزاره، درست دانست. در اثر خود کانت این دیدگاه که فضا یا باید ماده باشد یا رابطه را رد کرد. در عوض او به این نتیجه رسید که فضا و زمان توسط انسان کشف نشده‌اند که ویژگی‌های عینی دنیا باشند بلکه به عنوان بخشی از یک چارچوب که تجربه را سازماندهی می‌کند، توسط ما تحمیل می‌شوند. 
-
-هندسه نااقلیدسی
-
-کتاب عناصر اقلیدس شامل پنج اصل است که زیربنای هندسه اقلیدسی را تشکیل می‌دهند. یکی از این اصول به نام اصل توازی موضوع بحث و اختلاف ریاضیدانان در سده‌های متمادی بوده‌است. این اصل چنین می‌گوید که در هر صفحه‌ای که در آن یک خط راست L و یک نقطه P در خارج خط قرارگرفته باشد، تنها یک خط وجود دارد که از P می‌گذرد و با L موازی است. تا قرن نوزدهم عده کمی در درستی این اصل تردید داشتند و بحث‌ها بیشتر حول این بود که آیا این یک اصل است یا اینکه یک نظریه است که می‌توان آن را از اصول دیگر نتیجه گرفت. اما در حدود سال ۱۸۳۰، یانوش بوبویی مجارستانی ونیکلای لباچفسکی روس، به‌طور جداگانه رساله‌هایی درباره نوعی از هندسه منتشر نمودند که شامل اصل توازی نبود و هندسه هذلولوی نام داشت. در این نوع از هندسه، بی‌نهایت خط مختلف موازی می‌توانست از P بگذرد. در نتیجه مجموع زاویه‌ها در مثلث کمتر از ۱۸۰ درجه خواهد بود و و نسبت محیط دایره به قطر آن از عدد پی بزرگتر است. در دهه ۱۸۵۰، برنهارد ریمان نظریه معادلی برای هندسه بیضوی ارائه داد که در آن هیچ خط موازی از P نمی‌گذرد. در این نوع هندسه مجموع زوایای مثلث بیش از ۱۸۰ درجه و نسبت محیط دایره به قطر آن از عدد پی کوچکتر است. 
-
-کارل فریدریش گاوس و آنری پوانکاره
-
-اگرچه یک اجماع کانتی در آن زمان حاکم بود، وقتی هندسه‌های نااقلیدسی به رسمیت رسیدند برخی شروع به تأمل در مورد خمیدگی فضا نمودند. کارل فریدریش گاوس، یک ریاضیدان آلمانی نخستین کسی بود که به فکر یک بررسی تجربی در مورد ساختار هندسی فضا افتاد. او در این اندیشه بود که آزمونی برای بررسی مجموع زوایای یک مثلث ستاره‌ای ترتیب دهد و گزارش‌هایی وجود دارد که او این کار را در مقیاسی کوچکتر با مثلث‌سازی قله‌های کوه‌ها در آلمان انجام داد. 
-
-آنری پوانکاره، یک ریاضیدان و فیزیکدان فرانسوی اواخر قرن نوزدهم، دیدگاه مهمی را معرفی نمود که طی آن سعی داشت بی‌ثمر بودن هر گونه تلاش برای تعیین هندسه فضا از طریق آزمایش زا نمایش دهد. برای او اینکه چه هندسه‌ای برای توصیف فضا به کار رود، یک مسئله قراردادی بود. 
-
-آلبرت اینشتین
-
-در سال ۱۹۰۵ آلبرت اینشتین نظریه نسبیت خاص را منتشر نمود که به این مفهوم منتهی می‌شد که فضا و زمان را می‌توان به عنوان یک ��اختار واحد به نام فضازمان در نظر گرفت. در این نظریه سرعت نور در خلاء برای تمام ناظرها یکسان است. از این موضوع می‌توان نتیجه گرفت که اگر دو رویداد که از دید یک ناظر خاص هم‌زمان هستند ممکن است برای ناظر دیگر هم‌زمان نباشند. اگر ناظرها نسبت به هم در حرکت باشند ممکن است رویدادها از دید ناظر دیگر هم‌زمان نباشند. علاوه بر این برای یک ناظر، ساعتی که نسبت به ناظر در حرکت است، کندتر از ساعتی که نسبت به او ساکن است، کار می‌کند؛ و اجسام در جهتی که نسبت به او حرکت می‌کنند، کوتاهتر می‌شوند. 
-
-در پی آن اینشتین روی نظریه نسبیت عام کار کرد که نظریه‌ای در مورد نحوه برهمکنش گرانش با فضازمان است. به جای در نظر گرفتن گرانش به عنوان یک میدان نیرو که در فضازمان عمل می‌کند، اینشتین پیشنهاد داد که گرانش ساختار هندسی فضازمان را تغییر می‌دهد بر طبق نظریه عام او زمان در مکان‌هایی با پتانسیل گرانشی کمتر، آهسته‌تر می‌گذرد و پرتوهای نور در نزدیکی یک میدان گرانشی خمیده می‌شوند. دانشمندان با بررسی رفتار تپ‌اخترهای دوتایی به تأیید پیش‌بینی‌های اینشتین رسیدند و معمولا برای توصیف فضازمان از هندسه نااقلیدسی استفاده می‌شود. 
-
-در فیزیک
-
-تعریف فضا در فیزیک مورد اختلاف است. مفاهیم گوناگونی که برای تعریف فضا استفاده شده‌اند عبارت‌اند از: 
-ساختاری که توسط یک مجموعه از «روابط فضایی» بین چیزها تعریف شده‌است. 
-خمینه‌ای (منیفلدی) که توسط یک دستگاه مختصاتی تعریف‌شده باشد که در آن بتوان مکان چیزها را تعیین کرد. 
-نهادی که اشیاء موجود در جهان را از تماس و برخورد با یکدیگر بازمی‌دارد. 
-وضعیتی در حوزه معنایی وجود که «زمینه» ی اشکال بروز یافته را فراهم می‌کند و بدین ترتیب حرکت و پویایی فیزیکی را ممکن می‌سازد. 
-
-در فیزیک کلاسیک، فضا، یک فضای اقلیدسی سه‌بعدی است که در آن هر موقعیتی را می‌توان با استفاده از سه مختصات توصیف کرد. فیزیک نسبیت از فضا-زمان به جای فضا استفاده می‌کند، فضا-زمان به صورت یک خمینه چهاربعدی مدل می‌شود. 
-
-از جمله پرسش‌های فلسفی درباره فضا عبارت‌اند از: آیا فضا مطلق است یا کاملا نسبیتی است؟ آیا فضا هندسه درست واحدی دارد یا اینکه هندسه فضا فقط قرارداد است؟ از جمله شخصیت‌های برجسته تاریخی‌ای که در این مباحث موضع مشخصی داشته‌اند، می‌توان از آیزاک نیوتن (فضا مطلق است)، گوتفرید لایبنیتس (فضا نسبی است)، و هانری پوانکاره (هندسه فضایی قراردادی است) نام برد. 
-
-تجربههای ذهنی مرتبط با این پرسش‌ها، بحث سطل نیوتن و جهان کروی پوانکاره هستند. 
-
-نگاه کنید به: مختصات کروی، مختصات دکارتی، فلسفه فیزیک
-
-در معماری
-
-با اینکه بسیاری از معماران، فضا را ذات و ماهیت معماری می‌دانند و با وجود مطالب زیادی که در باب اهمیت فضا در معماری عنوان‌شده و می‌شود، در فرهنگ‌ها و دانشنامه‌ها تعریفی از مفهوم فضا در معماری به چشم نمی‌خورد. فقدان واژه فضا در کتاب‌های مرجع معماری نیز کاملا قابل‌توجه و تعجب‌انگیز است. 
-
-دلیل این امر شاید این باشد که تلقی و کاربرد معماران از واژه فضا چنان واضح است که نیازی به توضیح واژه‌ای کاملا مشخص، احساس نمی‌کنند. اما این برهان ساده، آنجا که درمی‌یابیم این واژه در متن تاریخ طولانی معماری نسبتا جدید می‌باشد و در دهه‌های اخیر مفهومی بحث‌انگیز بوده‌است، اعتبار خود را از دست می‌دهد. 
-
-با توجه به کمبود منابع جامع درباره فضای معماری و جدید بودن این مبحث، برای تبیین مفهوم فضا در تئوری معماری، بایستی به دیدگاه‌های معماران و نظریه‌پردازان در مورد مفهوم فضای معماری استناد نماییم. در میان نظریه‌پردازان معماری مدرن، برونو زوی و زیگفرید گیدئون از جمله افرادی هستند که به شکل نسبتا جامعی مفهوم فضای معماری را مورد کنکاش قرار داده و سعی نموده‌اند اهمیت آن را در معماری بازنمایانند. 
-
-برونو زوی معماری را هنر فضا و فضا را ذات معماری معرفی می‌کند، ولی او طبیعت فضای مورد بحث را مشخص نمی‌نماید. برداشت او از فضا صورت واقع‌گرایانه دارد. به اعتقاد او، نماها و دیوارهای یک خانه، کلیسا یا کاخ مهم نیست که چقدر زیبا باشند، آن‌ها تنها ظرفند و به جعبه شکل می‌دهند، نهاد و مظروف فضای داخلی است. ذات معماری برای زوی، سازمان‌دهی معنادار فضا از طریق فرایند محدودسازی است؛ بنابراین از این دیدگاه، فضا ماده‌ای با گسترش یکسان است که می‌توان از طریق تعیین محدوده‌ها در آن، به شیوه‌های مختلف به آن شکل داد. 
-
-برونو زوی با تعمیم مفهوم فضای معماری، فضای جدیدی با عنوان فضای شهری را نیز تعریف می‌نماید. او بر این عقیده‌است که تجربه فضایی معماری در شهر تداوم می‌یابد. در خیابان‌ها، میدان‌ها، کوچه‌ها، پارک‌ها، استادیوم‌های ورزشی، حیاط خانه‌ها و در هر جایی که ساخته دست انسان خلاءها را محدود کرده و فضاهای بسته‌ای به وجود آورده‌است. اگر در داخل بنایی فضا محدود به شش سطح باشد (کف، سقف و چهار دیوار)، بدین مفهوم نیست که خلاء بسته‌شده در پنج سطح (مانند یک حیاط یا یک میدان) به جای شش سطح، فضا به‌شمار نمی‌آید. اما آیا می‌توان حرکت در فضای بزرگراه خط مستقیم و یکنواختی را که کیلومترها در دشتی غیرمسکونی پیش رفته‌است، به عنوان یک تجربه فضایی مطرح ساخت؟ مسلم است آنچه در جهت دید به‌وسیله یک سطح چه از طریق دیوارسازی یا از طریق کاشتن درخت یا به‌وسیله عناصری که فضاهای معماری را متمایز می‌کنند، محدود شده باشد، فضای شهری محسوب می‌شود. زوی با استناد به توضیحات فوق، چنین نتیجه‌گیری می‌کند که هر بنا هم‌زمان دو فضا را به وجود می‌آورد: فضای داخلی که به‌وسیله اثر معماری معین شده‌است و فضای خارجی یا شهری که به‌وسیله آن اثر معماری و آثار نزدیک به آن ایجاد شده‌است. 
-
-مفهومی که برونو زوی از فضای معماری مطرح می‌نماید، هنوز پذیرش عام دارد و مورد استناد بسیاری از نظریه‌پردازان می‌باشد. برای نمونه به گفته وان درلان، فضای معماری با برافراشتن دو دیوار پا به عرصه وجود می‌نهد، دو دیوار فضایی جدید میان خود پدیدمی‌آورند که از فضای طبیعی پیرامون آن‌ها مجزا می‌شود. 
-
-در واژه‌نامه تخصصی معماری واژه فضا در حوزه معماری و هنرهای دیداری این‌گونه تعریف شده‌است: 
-
-۱. (۲) اجزاء و مثل اتاق‌ها و تالار و حیاط، جای تهی، حجم پر نشده و توخالی، کیفیت و بیان معماری. 
-
-فضای سه‌بعدی
-فضای سه‌بعدی شامل عمق، طول و عرض است. فضای چهار بعدی، علاوه بر ابعاد سه‌گانه بعد زمان را می‌رساند که به آن، فضای لایتناهی می‌گویند. تصویری است که توهم فضا در آن معادل بی بیکرانگی در محیط است. 
-
-فضای کنترل شده ساختمان
-بخش‌هایی از فضای داخلی ساختمان که مورد کاربرد انسان‌ها قرار می‌گیرد و در طول اوقات سرد سال، گرم شده و طی اوقات گرم سال، خنک می‌شود. شرایط دمای این فضاها در ساختمان باید در محدوده آسایش باشد. 
-
-فضای کنترل نشده ساختمان
-بخش‌هایی از فضای درونی ساختمان که در اوقات گرم یا سرد سال ضروری نیست خنک یا سرد شوند. م. انبارها، پارکینگ‌هایی که از سه طرف با دیوار محصورند، دالان‌ها و مانند آن‌ها. 
-
-فضای معماری
-فضای معماری، فضایی که توسط سطوح، به شکل‌های گوناگون محدود گشته و به عملکردهای تعیین‌شده پاسخ می‌گوید که موضوع و جوهر اصلی معماری است. 
-
-معماری عبارت است از علم و هنر شکل بخش فضای زیست انسان، به عبارت دیگر معماری به وجود آورنده فضایی است که انسان را از عوامل طبیعی مصون داشته و فعالیت زندگی فردی و اجتماعی او را دربرگرفته و به نیازهای مادی و معنوی انسان پاسخگو خواهد بود. 
-
-پس می‌توان گفت، فضایی که توسط سطوح عمودی و افقی به وجود می‌آید، موضوع و جوهر اصلی معماری‌ست به عبارت دیگر موضوع اصلی و در حقیقت جوهر معماری، فضا است. یک ساختمان، فقط مجموعه‌ای از طول، عرض و عمق نیست بلکه مجموعه‌ای است از اندازه‌های مختلف فضاهای خالی که انسان می‌تواند در آن حرکت و زندگی کند. 
-
-در ستاره‌شناسی
-
-فضا قسمت‌های نسبتا تهی کیهان است که بیرون از جو سیارات قرار دارد. فضا را گاهی برای تمایز از فضای جو و مکان‌های زمینی، «فضای میان ستاره‌ای» می‌نامند. 
-
-از آنجا که جو زمین ناگهان تمام نمی‌شود، بلکه کم‌کم با افزایش ارتفاع رقیق می‌شود، مرز مشخصی میان فضا و جو وجود ندارد. در ایالات‌متحده آمریکا، به افرادی که بالاتر از بلندای ۵۰ مایلی (۸۰ کیلومتری) سفر کنند، فضانورد گفته می‌شود. ارتفاع ۴۰۰ ٬ ۰۰۰ پایی (۱۲۰ کیلومتری) مرزی است که آثار جوی در ورود دوباره مشهود می‌شوند. غالبا از ارتفاع ۱۰۰ کیلومتری به عنوان مرز میان جو و فضا یاد می‌شود. 
-
-نگاه کنید به: فیزیک نجومی، هوافضا، فناوری فضایی، مهاجرت به فضا، شاتل فضایی، فضا-زمان
-
-در ریاضیات
-
-در ریاضیات، فضا مجموعه‌ای است که معمولا ساختار اضافی‌ای هم دارد. 
-
-برای نمونه، نگاه کنید به فضای اقلیدسی، فضای برداری، فضای برداری هنجارین، فضای باناخ، فضای ضرب داخلی، فضای هیلبرت، فضای توپولوژیک، فضای یکنواخت، فضای متریک. 
-
-در روان‌شناسی
-اصطلاح فضای درون گاهی برای توصیف محتویات ذهن انسان به کار برده شده‌است. 
-
-فضای تاریخی
-ممکن است شیئی متعلق به گذشته‌های دور باشد. چقدر دور؟ این سؤال یک معنای عام و یک معنای خاص دارد. برای خیلی از افراد ده هزار سال قبل با بیست هزار سال قبل تفاوتی نمی‌کند. حتی برای بعضی‌ها صدسال قبل با پنجاه سال قبل هم فرق نمی‌کند. درحالی‌که برای باستان‌شناس، مورخ، دانشمند یا هرکس که علاقه‌مند به دوره‌های تاریخی باشد، بسیار متفاوت است. 
-چگونه می‌شود این دوره‌ها را احساس کرد و از هم تمیز داد؟ آشنا شدن با آثار به جا مانده از دوره‌ها در همه زمینه‌های معماری، ادبیات، هنر، لباس و … می‌تواند این احساس را ایجاد یا تقویت کند. گاهی برای ما دوره خاصی از تاریخ اهمیت ندارد اما یک احساس عمومی و کلی از گذشته ما را در یک فضای تاریخی قرار می‌دهد. برای اینکار باید اشیاء و آثار اصلی را دید. 
-به یاد داشته باشیم که اشیای گذشته متعلق به زمانی هستند که در یک مجموعه زنده و پویا مورد استفاده قرار می‌گرفتند. حتی کلمات و ادبیات و محاورات در زمان خودش بیشترین زندگی و حیات را داشته‌است، اما به تدریج جان‌باخته و جسمی از آن به یادگار مانده‌است، لذا به هر میزان که بتو��نیم خود را در شرایط و زندگی هم‌زمان این آثار قرار دهیم. گویی که تقریبا حیات فرهنگی و تمدنی آن روزگار را احساس کرده‌ایم و خود را اگرچه با فاصله زیاد یکی از افراد آن روزگار می‌پنداریم در این صورت به فضای تاریخ وارد شده‌ایم. می‌توان گفت هرچه ما نسبت زمانی خود را با اثر گذشته کم کرده و به آن زمان نزدیک شویم، وارد فضای تاریخ و هرقدر خود را از شیء یا اثر گذشته دور بدانیم با دیدن یا قرار گرفتن در یک یا مجموعه‌ای از آن‌ها به فضای تاریخی نزدیک شده‌ایم. گاهی اوقات آثار گذشتگان به دلایل عام یا خاص با ما ارتباط بیشتری پیدا می‌کنند؛ مثلا بعضی از این آثار امروز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگرچه با تغییر در کاربری آن مثل فرش و… این باعث پیوند ما به گذشته و احساس مشترک با آن‌ها می‌شود. هرچه این تعلق به آثار بیشتر باشد، این پیوند قویتر است. 
-
-پیوند به بیرون
-سازمان فضایی ایران
-
-منابع
-
-Reichenbach, Hans. The Philosophy of Space & Time, Translated by Maria Reichenbach and John Freuned, Dover Publications, Inc. , New York, ۱۹۵۷. Standard Book Number: ۴۸۶ - ۶۰۴۴۳ - ۸
-
-صدر، سید ابوالقاسم. (۱۳۸۰). دائرةالمعارف معماری و شهرسازی (مصور). ویرایش محسن نیک‌بخت، تهران: انتشارات آزاده. 
-
-
-تعاریف فیزیک
-توپولوژی
-طبیعت
-فضازمان
-هیچ
-شبکه رایانه‌ای (کوتاه: شبکه) به اتصال دو یا چند سیستم (مانند کامپیوتر، لپ‌تاپ، و…) با توانایی ارسال و دریافت داده گفته می‌شود. این انتقال داده‌ها می‌تواند با کابل چند رسانه‌ای، کابل نوری یا بیسیم انجام شود. همچنین می‌توانیم منابع داخل شبکه را در دسترس تمامی کاربران درون شبکه قرار دهیم. 
-
-شبکه رایانه‌ای باعث تسهیل ارتباط میان کاربران شده و اجازه می‌دهد تا کاربران منابع خود را به اشتراک بگذارند. منابعی مانند فایل‌های داخل شبکه (شامل: اسناد متنی، عکس، فایل صوتی و تصویری و…) و همچنین پرینتر، اسکنر و دستگاه‌های مشابه که داخل شبکه استفاده می‌شوند. 
-
-انواع شبکه‌های رایانه‌ای از نظر وسعت: 
-
-WAN: شبکه محیط گسترده (Wide Area Network) 
-
-MAN: شبکه محیط کلان‌شهری (Metropolitan Area Network) 
-
-LAN: شبکه محیط محلی (Local Area Network) 
-
-PAN: شبکه محیط شخصی (Personal Area Network) 
-
-WLAN: شبکه محیط محلی بی‌سیم (Wireless Local Area Network) 
-
-CAN: شبکه محیط پردیس دانشگاه (Campus Area Network) 
-
-HAN: شبکه محیط خانه (Home Area Network) 
-
-SAN: شبکه محیط ذخیره‌سازی (Storage Area Network) 
-
-انواع شبکه‌های رایانه‌ای از نظر توپولوژی: 
-
-Star - Bus - Ring - Mesh - Extended Star
-
-انواع شبکه‌های رایانه‌ای از نظر نقش کاربر: 
-
-نظیر به نظیر: هم کاربر سرویس می‌دهد و هم سرویس می‌گیرد. 
-
-کلاینت سرور: سرور (سرویس‌دهنده) عمل سرویس‌دهی را انجام می‌دهد و کلاینت (مشتری) فقط سرویس می‌گیرد. 
-
-معرفی
-یک شبکه رایانه‌ای اجازه به اشتراک‌گذاری منابع و اطلاعات را بین دستگاه‌های متصل شده به هم، می‌دهد. در دهه ۶۰ میلادی، آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته (ARPA) پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته (ARPANET) برای وزارت دفاع ایالات‌متحده آمریکا اختصاص داد. این اولین شبکه رایانه‌ای در جهان بود. توسعه شبکه از سال ۱۹۶۹ و براساس طرح‌های توسعه‌یافته دهه ۶۰ آغاز شد. 
-
-هدف
-شبکه‌های رایانه‌ای را می‌توان برای اهداف مختلف استفاده کرد: 
-تسهیل ارتباطات: با استفاده از شبکه، افراد می‌توانند به آسانی از طریق رایانامه، پیام‌رسانی فوری، اتاق گفتگو، تلفن، تلفن تصویری و ویدئو کنفرانس، ارتباط برقرار کنند. 
-اشتراک‌گذاری سخت‌افزارها: در یک محیط شبکه‌ای، هر کامپیوتر در شبکه می‌تواند به منابع سخت‌افزاری در شبکه دسترسی پیدا کرده و از آن‌ها استفاده کند؛ مانند چاپ یک سند به وسیله چاپگری که در شبکه به اشتراک گذاشته شده‌است. 
-اشتراک‌گذاری پرونده‌ها، داده‌ها و اطلاعات: در یک محیط شبکه‌ای، هر کاربر مجاز می‌تواند به داده‌ها و اطلاعاتی که بر روی رایانه‌های دیگر موجود در شبکه، ذخیره شده‌است دسترسی پیدا کند. قابلیت دسترسی به داده‌ها و اطلاعات در دستگاه‌های ذخیره‌سازی اشتراکی، از ویژگی‌های مهم بسیاری از شبکه‌های است. 
-اشتراک‌گذاری نرم‌افزارها: کاربرانی که به یک شبکه متصل اند، می‌توانند برنامه‌های کاربردی موجود روی کامپیوترهای راه دور را اجرا کنند. 
-
-تعریف
-مجموعه‌ای از دستگاه‌های مستقل و متصل به یکدیگر هستند که با یکدیگر ارتباط داشته و تبادل داده می‌کنند. 
-
-مستقل بودن دستگاه‌ها بدین معناست که هر کدام دارای واحدهای کنترلی و پردازشی مجزا بوده و بود و نبود یکی بر دیگری تأثیرگذار نیست. متصل بودن دستگاه‌ها یعنی از طریق یک رسانه فیزیکی مانند کابل، فیبر نوری، ماهواره‌ها و… به هم وصل می‌باشند. 
-دو شرط فوق شروط لازم برای ایجاد یک شبکه کامپیوتری می‌باشند اما شرط کافی برای تشکیل یک شبکه کامپیوتری داشتن ارتباط و تبادل داده بین کامپیوترهاست. 
-این موضوع در بین متخصصین قلمرو شبکه مورد بحث است که آیا دو رایانه که با استفاده از نوعی از رسانه ارتباطی به یکدیگر متصل شده‌اند تشکیل یک شبکه می‌دهند. در این باره بعضی مطالعات می‌گویند که یک شبکه نیازمند دست‌کم ۳ رایانه متصل به هم است. یکی از این منابع با عنوان «ارتباطات راه دور: واژه‌نامه اصطلاحات ارتباطات راه دور»، یک شبکه رایانه‌ای را این‌طور تعریف می‌کند: «شبکه‌ای از گره‌های پردازشگر دیتا که جهت ارتباطات دیتا به یکدیگر متصل شده‌اند». در همین سند عبارت «شبکه» این‌طور تعریف شده‌است: «اتصال سه با چند نهاد ارتباطی». رایانه‌ای که به وسیله‌ای غیر رایانه‌ای متصل شده‌است (به عنوان نمونه از طریق ارتباط «اترنت» به یک پرینتر متصل شده‌است) ممکن است که یک شبکه رایانه‌ای به حساب آید، اگرچه این نوشتار به این نوع پیکربندی نمی‌پردازد. 
-
-این نوشتار از تعاریفی استفاده می‌کند که به دو یا چند رایانه متصل به هم نیازمند است تا تشکیل یک شبکه را بدهد. در مورد تعداد بیشتری رایانه که به هم متصل هستند عموما توابع پایه‌ای مشترکی دیده می‌شود. از این بابت برای آنکه شبکه‌ای به وظیفه‌اش عمل کند، سه نیاز اولیه بایستی فراهم گردد، «اتصالات»، «ارتباطات» و «خدمات». اتصالات به بستر سخت‌افزاری اشاره دارد، ارتباطات به روشی اشاره می‌کند که به‌واسطه آن وسایل با یکدیگر صحبت کنند و خدمات آن‌هایی هستند که برای بقیه اعضای شبکه به اشتراک گذاشته شده‌اند. 
-
-دسته‌بندی شبکه‌های رایانه‌ای
-فهرست زیر، دسته‌های شبکه‌های رایانه‌ای را نشان می‌دهد. 
-
-بر اساس نوع اتصال
-شبکه‌های رایانه‌ای را می‌توان با توجه به تکنولوژی سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری که برای اتصال دستگاه‌های افراد در شبکه استفاده می‌شود، دسته‌بندی کرد؛ مانند فیبر نوری، اینترنت، شبکه محلی بی‌سیم، HomePNA، ارتباط خط نیرو یا G. hn. 
-
-اترنت با استفاده از سیم‌کشی فیزیکی دستگاه‌ها را به هم متصل می‌کند. دستگاه‌های مستقر معمول شامل هاب‌ها، سوئیچ���ها، پل‌ها یا مسیریاب‌ها هستند. 
-
-تکنولوژی شبکه بی‌سیم برای اتصال دستگاه‌ها، بدون استفاده از سیم‌کشی طراحی شده‌است. این دستگاه‌ها از امواج رادیویی یا سیگنال‌های مادون‌قرمز به عنوان رسانه انتقال استفاده می‌کنند. 
-
-فناوری ITU-T G. hn از سیم‌کشی موجود در منازل (کابل هم‌محور، خطوط تلفن و خطوط برق) برای ایجاد یک شبکه محلی پر سرعت (تا ۱ گیگا بیت در ثانیه) استفاده می‌کند. 
-
-بر اساس تکنولوژی سیم‌کشی
-زوج به‌هم‌تابیده: زوج به‌هم‌تابیده یکی از بهترین رسانه‌های مورد استفاده برای ارتباطات راه دور می‌باشد. سیم‌های زوج به‌هم‌تابیده، سیم تلفن معمولی هستند که از دو سیم مسی عایق که دو به دو به هم پیچ خورده‌اند درست شده‌اند. از زوج به‌هم‌تابیده برای انتقال صدا و داده‌ها استفاده می‌شود. استفاده از دو سیم به‌هم‌تابیده به کاهش تداخل و القای الکترومغناطیسی کمک می‌کند. سرعت انتقال داده، دامنه‌ای از ۲ میلیون بیت در هر ثانیه تا ۱۰۰ میلیون بیت در هر ثانیه، دارد. 
-کابل هم‌محور: کابل هم‌محور به‌طور گسترده‌ای در سیستم‌های تلویزیون کابلی، ساختمان‌های اداری، و دیگر سایت‌های کاری برای شبکه‌های محلی، استفاده می‌شود. کابل‌ها یک رسانای داخلی دارند که توسط یک عایق منعطف محصور شده‌اند، که روی این لایه منعطف نیز توسط یک رسانای نازک برای انعطاف کابل، به هم بافته شده‌است. همه این اجزا، در داخل عایق دیگری جاسازی شده‌اند. لایه عایق به حداقل رساندن تداخل و اعوجاج کمک می‌کند. سرعت انتقال داده، دامنه‌ای از ۲۰۰ میلیون تا بیش از ۵۰۰ میلیون بیت در هر ثانیه دارد. 
-فیبر نوری: کابل فیبر نوری شامل یک یا چند رشته از الیاف شیشه‌ای پیچیده شده در لایه‌های محافظ می‌باشد. این کابل می‌تواند نور را تا مسافت‌های طولانی انتقال دهد. کابل‌های فیبر نوری تحت تأثیر تابش‌های الکترومغناطیسی قرار نمی‌گیرند. سرعت انتقال ممکن است به چند تریلیون بیت در ثانیه برسد. 
-
-بر اساس تکنولوژی بی‌سیم
-ریزموج (مایکروویو) زمینی: ریزموج‌های زمینی از گیرنده‌ها و فرستنده‌های زمینی استفاده می‌کنند. تجهیزات این تکنولوژی شبیه به دیش‌های ماهواره‌است. مایکروویو زمینی از دامنه‌های کوتاه گیگاهرتز استفاده می‌کند، که این سبب می‌شود تمام ارتباطات به صورت دید خطی محدود باشد. فاصله بین ایستگاه‌های رله (تقویت سیگنال) حدود ۳۰ مایل است. آنتن‌های ریزموج معمولا در بالای ساختمان‌ها، برج‌ها، تپه‌ها و قله کوه نصب می‌شوند. 
-ماهواره‌های ارتباطی: ماهواره‌ها از ریزموج‌های رادیویی که توسط جو زمین منحرف نمی‌شوند، به عنوان رسانه مخابراتی خود استفاده می‌کنند. 
-ماهواره‌ها در فضا مستقر هستند؛ به‌طور معمول ۲۲۰۰۰ مایل (برای ماهواره‌های geosynchronous) بالاتر از خط استوا. 
-این سیستم‌های در حال چرخش به دور زمین، قادر به دریافت و رله صدا، داده‌ها و سیگنال‌های تلویزیونی هستند. 
-تلفن همراه و سیستم‌های سلولار نتورک (Cellular network): تلفن همراه و سیستم‌های سلولار نتورک از چندین فناوری ارتباطات رادیویی استفاده می‌کنند. این سیستم‌ها به مناطق مختلف جغرافیایی تقسیم شده‌اند. هر منطقه دارای فرستنده‌های کم قدرت یا دستگاه‌های رله رادیویی آنتن برای تقویت تماس‌ها از یک منطقه به منطقه بعدی است. 
-شبکه‌های محلی بی‌سیم: شبکه محلی بی‌سیم از یک تکنولوژی رادیویی فرکانس بالا (مشابه سلول دیجیتالی) و یک تکنولوژی رادیویی فرکانس پایین استفاده می‌کند. شبکه‌های محلی بی‌سیم از تکنولوژی طیف گسترده، برای برقراری ارتباط میان دستگاه‌های متعدد در یک منطقه محدود، استفاده می‌کنند. نمونه‌ای از استاندارد تکنولوژی بی‌سیم موج رادیویی، IEEE است. 
-ارتباطات فروسرخ: ارتباط فروسرخ، سیگنال‌های بین دستگاه‌ها را در فواصل کوچک (کمتراز ۱۰ متر) به صورت همتا به همتا (رو در رو) انتقال می‌دهد؛ در خط انتقال نباید هیچ‌گونه شی‌ای قرار داشته باشد. 
-
-بر اساس اندازه
-ممکن است شبکه‌های رایانه‌ای بر اساس اندازه یا گستردگی ناحیه‌ای که شبکه پوشش می‌دهد طبقه‌بندی شوند. برای نمونه «شبکه شخصی» (PAN)، «شبکه محلی» (LAN)، «شبکه دانشگاهی» (CAN)، «شبکه کلان‌شهری» (MAN) یا «شبکه گسترده» (WAN). 
-
-بر اساس لایه شبکه
-ممکن است شبکه‌های رایانه‌ای مطابق مدل‌های مرجع پایه‌ای که در صنعت به عنوان استاندارد شناخته می‌شوند مانند «مدل مرجع ۷ لایه OSI» و «مدل ۴ لایه TCP / IP»، بر اساس نوع «لایه شبکه» ای که در آن عمل می‌کنند طبقه‌بندی شوند. 
-
-بر اساس معماری کاربری
-ممکن است شبکه‌های رایانه‌ای بر اساس معماری کاربری که بین اعضای شبکه وجود دارد طبقه‌بندی شود، برای نمونه معماری‌های Active Networking، «مشتری-خدمتگذار» (Client-Server) یا به اسم Domain Base معروف می‌باشد و «همتا به همتا» Peer-to-Peer (گروه کاری) به اسم Workgroup معروف می‌باشد. 
-
-بر اساس همبندی (توپولوژی) 
-
-ممکن است شبکه‌های رایانه‌ای بر اساس نوع همبندی شبکه طبقه‌بندی شوند مانند: «شبکه باس» (Bus)، «شبکه ستاره» ((Star، «شبکه حلقه‌ای» (Ring)، «شبکه توری» (Mesh)، «شبکه ستاره-باس» (Star-Bus)، «شبکه درختی» (Tree) یا «شبکه سلسله مراتبی» (Hierarchical) و ترکیبی و غیره. 
-
-همبندی شبکه را می‌توان بر اساس نظم هندسی ترتیب داد. همبندی‌های شبکه طرح‌های منطقی شبکه هستند. واژه منطقی در اینجا بسیار پرمعنی است. این واژه به این معنی است که همبندی شبکه به طرح فیزیکی شبکه بستگی ندارد. مهم نیست که رایانه‌ها در یک شبکه به صورت خطی پشت سر هم قرار گرفته باشند، ولی زمانیکه از طریق یک «هاب» به یکدیگر متصل شده باشند تشکیل همبندی ستاره می‌کنند نه باس؛ و این عامل مهمی است که شبکه‌ها در آن فرق می‌کنند، جنبه ظاهری و جنبه عملکردی. 
-
-بر اساس قرارداد
-ممکن است شبکه‌های رایانه‌ای بر اساس «قرارداد» ارتباطی طبقه‌بندی شوند. برای اطلاعات بیشتر لیست پشته‌های قرارداد شبکه و لیست قراردادهای شبکه را ببینید. 
-
-انواع شبکه‌های رایانه‌ای از نظر اندازه
-
-شبکه شخصی (PAN) 
-
- «شبکه شخصی» (Personal Area Network) یک «شبکه رایانه‌ای» است که برای ارتباطات میان وسایل رایانه‌ای که اطراف یک فرد می‌باشند (مانند «تلفن» ها و «رایانه‌های جیبی» (PDA) که به آن «دستیار دیجیتالی شخصی» نیز می‌گویند) بکار می‌رود. این‌که این وسایل ممکن است متعلق به آن فرد باشند یا خیر جای بحث خود را دارد. برد یک شبکه شخصی عموما چند متر بیشتر نیست. موارد مصرف شبکه‌های خصوصی می‌تواند جهت ارتباطات وسایل شخصی چند نفر به یکدیگر یا برقراری اتصال این وسایل به شبکه‌ای در سطح بالاتر و شبکه «اینترنت» باشد. 
-
-ارتباطات شبکه‌های شخصی ممکن است به صورت سیمی به «گذرگاه» های رایانه مانند USB و فایروایر برقرار شود. همچنین با بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند IrDA، «بلوتوث» (Bluetooth) و UWB می‌توان شبکه‌های شخصی را به صورت بی‌سیم س��خت. 
-
-دستگاه‌هایی که در این شبکه مورد استفاده قرار می‌گیرند، همان دستگاه‌هایی هستند که هر روزه با آن‌ها در ارتباط هستیم. مانند لپ‌تاپ، تلفن همراه، Xbox و …
-
-شبکه محلی شخصی که خود یکی از انواع شبکه کامپیوتری است به دو دسته زیر تقسیم می‌شود: 
-
-شبکه شخصی بی‌سیم
-
-شبکه شخصی بی‌سیم با استفاده از فناوری‌های بی‌سیم مانند WiFi، بلوتوث توسعه‌یافته و برد کمی هم دارند. 
-
-شبکه شخصی سیمی
-
-شبکه شخصی سیمی با استفاده از USB ایجاد می‌شود. 
-
-نمونه‌هایی از شبکه محلی شخصی
-شبکه محلی Body
-
-شبکه محلی Body به شبکه‌ای گفته می‌شود که همراه یا شخص در حال حرکت است. به عنوان مثال تلفن همراهی که به یک شبکه متصل شده‌است و صاحبش از آن برای به اشتراک‌گذاری داده به دیگران استفاده می‌کند. 
-
-شبکه آفلاین
-
-شبکه آفلاین یا شبکه خانگی به شبکه‌ای گفته می‌شود که در یک خانه از طریق اتصال وسایلی نظیر چاپگر، رایانه و تلویزیون مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-شبکه محلی (LAN) 
-
- «شبکه محلی» (Local Area Network) یک «شبکه رایانه‌ای» است که محدوده جغرافیایی کوچکی مانند یک خانه، یک دفتر کار یا گروهی از ساختمان‌ها را پوشش می‌دهد. در مقایسه با «شبکه‌های گسترده» (WAN) از مشخصات تعریف‌شده شبکه‌های محلی می‌توان به سرعت (نرخ انتقال) بسیار بالاتر آنها، محدوده جغرافیایی کوچکتر و عدم نیاز به «خطوط استیجاری» مخابراتی اشاره کرد. 
-
-دو فناوری «اترنت» (Ethernet) روی کابل «جفت به هم تابیده بدون محافظ» (UTP) و «وای‌فای» (Wi-Fi) رایج‌ترین فناوری‌هایی هستند که امروزه استفاده می‌شوند، با این حال فناوری‌های «آرکنت» (ARCNET) و «توکن رینگ» (Token Ring) و بسیاری روش‌های دیگر در گذشته مورد استفاده بوده‌اند. 
-
-شبکه کلان‌شهری (MAN) 
-
- «شبکه کلان‌شهری» (Metropolitan Area Network) یک «شبکه رایانه‌ای» بزرگ است که معمولا در سطح یک شهر گسترده می‌شود. در این شبکه‌ها معمولا از «زیرساخت بی‌سیم» یا اتصالات «فیبر نوری» جهت ارتباط محل‌های مختلف استفاده می‌شود. 
-
-شبکه گسترده (WAN) 
-
- «شبکه گسترده» (Wide Area Network) یک «شبکه رایانه‌ای» است که نسبتا ناحیه جغرافیایی وسیعی را پوشش می‌دهد (برای نمونه از یک کشور به کشوری دیگر یا از یک قاره به قاره‌ای دیگر). این شبکه‌ها معمولا از امکانات انتقال خدمات دهندگان عمومی مانند شرکت‌های مخابرات استفاده می‌کند. به عبارت کمتر رسمی این شبکه‌ها از «مسیریاب» ها و لینک‌های ارتباطی عمومی استفاده می‌کنند. 
-
-شبکه‌های گسترده برای اتصال شبکه‌های محلی یا دیگر انواع شبکه به یکدیگر استفاده می‌شوند؛ بنابراین کاربران و رایانه‌های یک مکان می‌توانند با کاربران و رایانه‌هایی در مکان‌های دیگر در ارتباط باشند. بسیاری از شبکه‌های گسترده برای یک سازمان ویژه پیاده‌سازی می‌شوند و خصوصی هستند. بعضی دیگر به‌وسیله «سرویس دهندگان اینترنت» (ISP) پیاده‌سازی می‌شوند تا شبکه‌های محلی سازمان‌ها را به اینترنت متصل کنند. 
-
-شبکه متصل (Internetwork) 
-
-دو یا چند «شبکه» یا «زیرشبکه» (Subnet) که با استفاده از تجهیزاتی که در لایه ۳ یعنی «لایه شبکه» «مدل مرجع OSI» عمل می‌کنند مانند یک «مسیریاب»، به یکدیگر متصل می‌شوند تشکیل یک شبکه از شبکه‌ها یا «شبکه متصل» را می‌دهند. همچنین می‌توان شبکه‌ای که از اتصال داخلی میان شبکه‌های عمومی، خصوصی، تجاری، صنعتی یا دولتی به وجود می‌آید را «شبکه متصل» نامید. 
-
-در کاربردهای جدید شبکه‌های به هم متصل شده از قرارداد IP استفاده می‌کنند. بسته به اینکه چه کسانی یک شبکه از شبکه‌ها را مدیریت می‌کنند و اینکه چه کسانی در این شبکه عضو هستند، می‌توان سه نوع «شبکه متصل» دسته‌بندی نمود: 
-شبکه داخلی یا اینترانت (Intranet) 
-شبکه خارجی یا اکسترانت (Extranet) 
-شبکه‌اینترنت (Internet) 
-شبکه‌های داخلی یا خارجی ممکن است که اتصالاتی به شبکه اینترنت داشته یا نداشته باشند. در صورتی که این شبکه‌ها به اینترنت متصل باشند در مقابل دسترسی‌های غیرمجاز از سوی اینترنت محافظت می‌شوند. خود شبکه اینترنت به عنوان بخشی از شبکه داخلی یا شبکه خارجی به حساب نمی‌آید، اگرچه که ممکن است شبکه اینترنت به عنوان بستری برای برقراری دسترسی بین قسمت‌هایی از یک شبکه خارجی خدماتی را ارائه دهد. 
-
-شبکه داخلی (Intranet) 
-
-یک «شبکه داخلی» مجموعه‌ای از شبکه‌های متصل به هم می‌باشد که از قرارداد IP و ابزارهای مبتنی بر IP مانند «مرورگران وب» استفاده می‌کند و معمولا زیر نظر یک نهاد مدیریتی کنترل می‌شود. این نهاد مدیریتی «شبکه داخلی» را نسبت به باقی قسمت‌های دنیا محصور می‌کند و به کاربران خاصی اجازه ورود به این شبکه را می‌دهد. به‌طور معمول‌تر شبکه درونی یک شرکت یا دیگر شرکت‌ها «شبکه داخلی» می‌باشد. 
-
-به‌طور مثال شبکه ملی اطلاعات در ایران نوعی از شبکه‌های داخلی (اینترانت) می‌باشد. 
-
-شبکه خارجی (Extranet) 
-
-یک «شبکه خارجی» یک «شبکه» یا یک «شبکه متصل» است که به لحاظ قلمرو محدود به یک سازمان یا نهاد است ولی همچنین شامل اتصالات محدود به شبکه‌های متعلق به یک یا چند سازمان یا نهاد دیگر است که معمولا ولی نه همیشه قابل‌اعتماد هستند. برای نمونه مشتریان یک شرکت ممکن است که دسترسی به بخش‌هایی از «شبکه داخلی» آن شرکت داشته باشند که بدین ترتیب یک «شبکه خارجی» درست می‌شود، چراکه از دیدگاه امنیتی این مشتریان برای شبکه قابل‌اعتماد به نظر نمی‌رسند. همچنین از نظر فنی می‌توان یک «شبکه خارجی» را در گروه شبکه‌های دانشگاهی، کلان‌شهری، گسترده یا دیگر انواع شبکه (هر چیزی غیر از شبکه محلی) به حساب آورد، چراکه از نظر تعریف یک «شبکه خارجی» نمی‌تواند فقط از یک شبکه محلی تشکیل‌شده باشد، چون بایستی دست‌کم یک اتصال به خارج از شبکه داشته باشد. 
-
-شبکه اینترنت (Internet) 
-
-شبکه ویژه‌ای از شبکه‌ها که حاصل اتصالات داخلی شبکه‌های دولتی، دانشگاهی، عمومی و خصوصی در سرتاسر دنیا است. این شبکه بر اساس شبکه اولیه‌ای کار می‌کند که «آرپانت» (ARPANET) نام داشت و به‌وسیله مؤسسه «آرپا» (ARPA) که وابسته به «وزارت دفاع ایالات‌متحده آمریکا» است ایجاد شد. همچنین منزلگاهی برای «وب جهان‌گستر» (WWW) است. در لاتین واژه Internet برای نامیدن آن بکار می‌رود که برای اشتباه نشدن با معنی عام واژه «شبکه متصل» حرف اول را بزرگ می‌نویسند. 
-
-اعضای شبکه اینترنت یا شرکت‌های سرویس‌دهنده آن‌ها از «آدرسهای IP» استفاده می‌کنند. این آدرس‌ها از موسسات ثبت‌نام آدرس تهیه می‌شوند تا تخصیص آدرس‌ها قابل کنترل باشد. همچنین «سرویس دهندگان اینترنت» و شرکت‌های بزرگ، اطلاعات مربوط به در دسترس بودن آدرس‌هایشان را به‌واسطه «قرارداد دروازه لبه» (BGP) با دیگر اعضای اینترنت مبادله می‌کنند. 
-
-اجزای اصلی سخت‌افزاری
-همه شبکه‌ها از اجزای سخت‌افزاری پایه‌ای تشکیل شده‌اند تا گره‌های شبکه را به یکدیگر متصل کنند، مانند «کارت‌های شبکه»، «تکرارگر» ها، «هاب» ها، «پل» ها، «راهگزین» ها و «مسیریاب» ها. علاوه بر این، بعضی روش‌ها برای اتصال این اجزای سخت‌افزاری لازم است که معمولا از کابل‌های الکتریکی استفاده می‌شود (از همه رایج‌تر «کابل رده ۵» (کابل Cat ۵) است)، و کمتر از آنها، ارتباطات میکروویو (مانند آی‌تریپل‌ئی ۸۰۲ ٫ ۱۱) و («کابل فیبر نوری» Optical Fiber Cable) بکار می‌روند. 
-
-کارت شبکه (network adapter) 
-
- «کارت شبکه»، «آداپتور شبکه» یا «کارت واسط شبکه» (Network Interface Card) قطعه‌ای از سخت‌افزار رایانه‌است و طراحی‌شده تا این امکان را به رایانه‌ها بدهد که بتوانند بر روی یک شبکه رایانه‌ای با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این قطعه دسترسی فیزیکی به یک رسانه شبکه را تأمین می‌کند و با استفاده از «آدرسهای MAC»، سیستمی سطح پایین جهت آدرس‌دهی فراهم می‌کند. این شرایط به کاربران اجازه می‌دهد تا به وسیله کابل یا به صورت بی‌سیم به یکدیگر متصل شوند. 
-
-تکرارگر (repeater) 
-
- «تکرارگر» تجهیزی الکترونیکی است که سیگنالی را دریافت کرده و آن را با سطح دامنه بالاتر، انرژی بیشتر یا به سمت دیگر یک مانع ارسال می‌کند. بدین ترتیب می‌توان سیگنال را بدون کاستی به فواصل دورتری فرستاد. از آنجا که تکرارگرها با سیگنال‌های فیزیکی واقعی سروکار دارند و در جهت تفسیر داده‌ای که انتقال می‌دهند تلاشی نمی‌کنند، این تجهیزات در «لایه فیزیکی» یعنی اولین لایه از «مدل مرجع OSI» عمل می‌کنند. 
-
-هاب (جعبه تقسیم) - hub
-
- «هاب» قطعه‌ای سخت‌افزاری است که امکان اتصال قسمت‌های یک شبکه را با هدایت ترافیک در سراسر شبکه فراهم می‌کند. هاب‌ها در «لایه فیزیکی» از «مدل مرجع OSI» عمل می‌کنند. عملکرد هاب بسیار ابتدایی است، به این ترتیب که داده رسیده از یک گره را برای تمامی گره‌های شبکه کپی می‌کند. هاب‌ها عموما برای متصل کردن بخش‌های یک «شبکه محلی» بکار می‌روند. هر هاب چندین «درگاه» (پورت) دارد. زمانی که بسته‌ای از یک درگاه می‌رسد، به دیگر درگاه‌ها کپی می‌شود، بنابراین همه قسمت‌های شبکه محلی می‌توانند بسته‌ها را ببینند. 
-
-پل (bridge) 
-
-یک «پل» دو «زیرشبکه» (سگمنت) را در «لایه پیوند داده» از «مدل مرجع OSI» به هم متصل می‌کند. پل‌ها شبیه به «تکرارگر» ها و «هاب» های شبکه‌اند که برای اتصال قسمت‌های شبکه در «لایه فیزیکی» عمل می‌کنند، با این حال پل با استفاده از مفهوم پل‌زدن کار می‌کند، یعنی به جای آنکه ترافیک هر شبکه بدون نظارت به دیگر درگاه‌ها کپی شود، آن را مدیریت می‌کند. بسته‌هایی که از یک‌طرف پل وارد می‌شوند تنها در صورتی به طرف دیگر انتشار می‌یابند که آدرس مقصد آن‌ها مربوط به سیستم‌هایی باشد که در طرف دیگر پل قرار دارند. پل مانع انتشار پیغام‌های همگانی در قطعه‌های کابل وصل‌شده به آن نمی‌شود. 
-
-پل‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند: 
-پل‌های محلی: مستقیما به «شبکه‌های محلی» متصل می‌شود. 
-پل‌های دوردست: از آن می‌توان برای ساختن «شبکه‌های گسترده» جهت ایجاد ارتباط بین «شبکه‌های محلی» استفاده کرد. پل‌های دور دست در شرایطی که سرعت اتصال از شبکه‌های انتهایی کمتر است با «مسیریاب» ها جایگزین می‌شوند. 
-پل‌های بی‌سیم: برای «اتصال شبکه‌های محلی» به «شبکه‌های محلی بی‌سیم» یا «شبکه‌های محلی بی‌سیم» به هم یا ایستگاه‌های دوردست به «شبکه‌های محلی» استفاده می‌شوند. 
-
-راهگزین (switch) 
-
- «راهگزین» که در پارسی بیشتر واژه «سوئیچ» برای آن بکار برده می‌شود، وسیله‌ای است که قسمت‌های شبکه را به یکدیگر متصل می‌کند. راهگزین‌های معمولی شبکه تقریبا ظاهری شبیه به «هاب» دارند، ولی یک راهگزین در مقایسه با هاب از هوشمندی بیشتری (و همچنین قیمت بیشتری) برخوردار است. راهگزین‌های شبکه این توانمندی را دارند که محتویات بسته‌های داده‌ای که دریافت می‌کنند را بررسی کرده، دستگاه فرستنده و گیرنده بسته را شناسایی کنند، و سپس آن بسته را به شکلی مناسب ارسال نمایند. با ارسال هر پیام فقط به دستگاه متصلی که پیام به هدف آن ارسال‌شده، راهگزین «پهنای باند» شبکه را به شکل بهینه‌تری استفاده می‌کند و عموما عملکرد بهتری نسبت به یک هاب دارد. 
-
-از نظر فنی می‌توان گفت که راهگزین در «لایه پیوند داده» از «مدل مرجع OSI» عمل کنند؛ ولی بعضی انواع راهگزین قادرند تا در لایه‌های بالاتر نیز به بررسی محتویات بسته بپردازند و از اطلاعات به‌دست آمده برای تعیین مسیر مناسب ارسال بسته استفاده کنند. به این راه گزین‌ها به اصطلاح «راهگزین‌های چندلایه» (Multilayer Switch) می‌گویند. 
-
-مسیریاب (router) 
-
- «مسیریاب» ها تجهیزات شبکه‌ای هستند که بسته‌های داده را با استفاده از «سرایند» ها و «جدول ارسال» تعیین مسیر کرده، و ارسال می‌کنند. مسیریاب‌ها در «لایه شبکه» از «مدل مرجع OSI» عمل می‌کنند. همچنین مسیریاب‌ها اتصال بین بسترهای فیزیکی متفاوت را امکان‌پذیر می‌کنند. این کار با چک کردن سرایند یک بسته داده انجام می‌شود. 
-
-مسیریاب‌ها از «قراردادهای مسیریابی» مانند ابتدا کوتاه‌ترین مسیر را انتخاب کردن استفاده می‌کنند تا با یکدیگر گفتگو کرده و بهترین مسیر بین هر دو ایستگاه را پیکربندی کنند. هر مسیریاب دسته کم به دو شبکه، معمولا شبکه‌های محلی، شبکه‌های گسترده یا یک شبکه محلی و یک سرویس‌دهنده اینترنت متصل است. بعضی انواع مودم‌های DSL و کابلی جهت مصارف خانگی درون خود از وجود یک مسیریاب نیز بهره می‌برند. 
-
-کابل شبکه (network cable) 
-کابل‌های شبکه، تجهیزاتی هستند که برای اتصال دستگاه‌های مرتبط با رایانه، مانند سرورها، روترها، سوئیچ‌ها، چاپگرها و دستگاه‌ها در یک شبکه محلی (LAN) یا شبکه گسترده (WAN) استفاده می‌شوند. کابل‌های شبکه در انواع و درجه‌های مختلف با سرعت‌ها و فواصل انتقال متفاوت هستند. آنها اجزای ضروری شبکه‌های کامپیوتری هستند و نقش حیاتی در انتقال کارآمد داده‌ها و اطلاعات دارند. 
-
-مفهوم Active (اکتیو) و Passive (پسیو) در شبکه
-اکتیو به تجهیزاتی در شبکه گفته می‌شود که برای فعالیت خود معمولا نیازمند به نیروی برق می‌باشند و خود نیز در ایجاد، هدایت و تقویت سیگنال‌های داده نقش دارند. 
-
-برای مثال می‌توان به سرورها و سوئیچ‌ها و روترها اشاره نمود. 
-
-پسیو به تجهیزاتی در شبکه گفته می‌شود که برای فعالیت خود معمولا نیازمند به نیروی برق نمی‌باشند و خود نیز در ایجاد، هدایت و تقویت سیگنال‌های داده نقش ندارند. 
-
-برای مثال می‌توان به کابل، هاب و انواع کانکتورها اشاره نمود. 
-
-مزایای استفاده از شبکه گسترده
-استفاده از شبکه گسترده WAN به مجموعه‌هایی توصیه می‌شود که در چند شهر شعبه داشته و قصد برقراری ارتباطی کم‌هزینه با امنیت بالا را دارند. 
-در این نوع از شبکه داده‌ها به صورت متمرکز ذخیره‌شده و نیازی به خرید سرورهای ایمیل یا پشتیبانی نیست. 
-به دلیل ط��احی منحصربه‌فردی که برای طراحی شبکه گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد، تمامی نرم‌افزارهای فعال در شبکه همواره به‌روز هستند. 
-برای برقراری ارتباط سریع با سایر بخش‌ها می‌تواند از ابزارهای مختلفی مانند اسکایپ، فیسبوک و واتس آپ استفاده کرد. 
-اشتراک‌گذاری داده‌های موجود در هارد دیسک و فایل‌های نرم‌افزاری را به راحتی می‌توان به اشتراک گذاشت. 
-با توجه به پهنای بالای این شبکه، سرعت انتقال داده نسبت به سایر انواع شبکه‌های کامپیوتری بسیار بیشتر است. 
-
-پشتیبانی شبکه
-شبکه‌های کامپیوتر بعد از اینکه راه‌اندازی شدند ممکن است دچار ایرادهای مختلفی گردند در نتیجه لازم هست تا یک شخص یا شرکت پشتیبانی آن را بر عهده بگیرد تا فعالیت‌های شرکتی که از خدمات شبکه استفاده می‌کند دچار خلل و ایراد نشود و به درستی کار کند. 
-
-ملاک‌های یک شرکت پشتیبانی شبکه در درجه اول در دسترس بودن کارشناسان پشتیبانی شبکه است و این موضوع یکی از دلایلی است که باعث می‌شود مشکلات شبکه شما در کوتاه‌ترین زمان ممکن برطرف شود. 
-
-جستارهای وابسته
-سخت‌افزار شبکه
-شبکه شخصی (PAN) 
-شبکه محلی (LAN) 
-شبکه ذخیره‌سازی (SAN) 
-شبکه دانشگاهی (CAN) 
-شبکه کلان‌شهری (MAN) 
-شبکه گسترده (WAN) 
-اینترنت
-درگاه (شبکه‌های رایانه‌ای) 
-شبکه تحویل محتوا
-
-پانویس
-
-منابع
-برگردان از مقاله: شبکه رایانه‌ای در بخش انگلیسی ویکی‌پدیا
-محمد مددی
-
-پیوند به بیرون
-
-IEEE Ethernet manufacturer information
-A computer networking acronym guide
-
-شبکه‌های رایانه‌ای
-رایانه یا کامپیوتر دستگاهی الکترونیک است که می‌تواند برنامه‌ریزی شود تا دستورها و محاسبات ریاضیاتی و منطقی را به‌صورت خودکار از طریق برنامه‌نویسی انجام دهد. رایانه‌های نوین می‌توانند از مجموعه بزرگی از دستورها (کد) به نام برنامه (نرم‌افزار) پیروی کنند، این امر به آن‌ها اجازه می‌دهد تا قابلیت انجام حجم بزرگی از وظایف را داشته باشند، و بر اساس برنامه‌ای که به آن‌ها داده می‌شود عمل می‌کنند. یک رایانه شامل سخت‌افزار و نرم‌افزار است که با هم یک سامانه رایانه‌ای (Computer system) را تشکیل می‌دهند. همچنین رایانه‌ها با اتصال به هم، می‌توانند به نوع دیگری از رایانه بدل شوند. مانند شبکه رایانه‌ای و رایانش خوشه‌ای. 
-
-رایانه‌ها به‌عنوان سامانه کنترل برای حجم گسترده‌ای از دستگاه‌های صنعتی و دستگاه‌های مصرفی استفاده می‌شوند. رایانه‌ها به‌عنوان دستگاه‌های خانگی مانند دستگاه مایکروویو و دور فرمانها، دستگاه‌های کارخانه‌ای مانند ربات صنعتی و طراحی به کمک رایانه (CAD) و دستگاه‌های عمومی مانند رایانه‌های شخصی (PC)، تلفن‌های همراه و تلفن‌های هوشمند استفاده می‌شوند. اینترنت بزرگ‌ترین شبکه در جهان است که از اتصال رایانه‌های زیادی به‌هم تشکیل شده‌است. رایانه‌ها می‌توانند به اینترنت متصل شوند و از منابع اطلاعاتی متعدد اینترنت بهره ببرند. 
-
-در گذشته رایانه‌ها به‌عنوان دستگاه‌های محاسبات ریاضی فرض می‌شدند. تاریخچه رایانه نیز بر همین موضوع استوار است. اولین رایانه (دستگاه محاسبه) چرتکه نام داشت. چرتکه، رایانه‌ای بود که انسان‌ها در گذشته برای انجام محاسبات پایه از آن استفاده می‌کردند. در اوایل انقلاب صنعتی، برخی دستگاه‌های مکانیکی به‌طور خودکار انجام محاسبات طولانی را انجام می‌دادند. برای مثال، الگوهای راهنما برای دستگاه‌های ریسندگی. ��عدها رایانه‌ها پیشرفته‌تر شدند و در سده بیستم میلادی توانستند دستگاه‌های الکترونیکی آنالوگ را بسازند. اولین رایانه‌های رقمی در طی جنگ جهانی دوم ساخته شدند. اولین ترانزیستور نیم‌رسانا در اواخر سال ۱۹۴۰ بر اساس ماسفت (MOSFET) و مدارهای مجتمع (IC) در اواخر ۱۹۵۰ و ریزپردازنده‌ها در سال ۱۹۷۰ ساخته شدند. سرعت، قدرت و همه‌کاره بودن رایانه‌ها سبب شد تا انقلاب دیجیتال رخ دهد و پیشرفت چشمگیری در زندگی انسان حاصل شود. 
-
-رایانه‌های امروزی از واحد پردازش مرکزی (CPU)، نوعی حافظه و دستگاه‌های جانبی تشکیل شده‌اند. واحد پردازش، وظیفه انجام عملیات‌های محاسباتی و منطقی را بر عهده دارد. دستگاه‌های جانبی شامل دستگاه‌های ورودی (مانند صفحه‌کلید و ماوس)، دستگاه‌های خروجی (مانند مانیتو و هدفون) و ورودی / خروجی (مانند صفحه لمسی) می‌توانند برای نمایش و ارسال اطلاعات در رایانه مورد استفاده قرار گیرند. رایانه‌ها از لحاظ کارکرد به‌صورت مکانیکی، الکترومکانیکی و الکترونیکی، از لحاظ محاسبات به‌صورت قیاسی (Analog) و رقمی (Digital)؛ و از لحاظ اندازه به ریزرایانه‌ها، رایانه‌های کوچک، بزرگ‌رایانه‌ها و ابررایانه‌ها تقسیم می‌شوند. رایانه‌های شخصی رایج‌ترین نوع رایانه در میان انواع رایانه‌ها هستند. 
-
-رایانه‌های امروزی بسیاری ار مشکلات و کمبودهای دنیای واقعی را با ارائه خدمات بی‌نظیر در فضای مجازی برطرف نموده‌اند. 
-
-ریشه‌شناسی
-
-کامپیوت «compute» در زبان انگلیسی به معنای «محاسبه به واسطه ماشین» است. در زبان انگلیسی پسوند er- بعد از اسم، آن را به فاعل تبدیل می‌کند. کامپیوتر «Computer» به دستگاه خودکاری گفته می‌شود که محاسبات ریاضی را انجام می‌دهد. بر اساس «واژه‌نامه ریشه‌یابی Barnhart Concise Dictionary of Etymology» واژه کامپیوتر در سال ۱۶۴۶ میلادی به فرهنگ انگلیسی آکسفورد وارد گردید که به معنی «شخصی که محاسبه می‌کند» بوده‌است و سپس از سال ۱۸۹۷ م به ماشین‌های محاسبه مکانیکی گفته می‌شد. در هنگام جنگ جهانی دوم، «کامپیوتر» به زنان نظامی بریتانیایی و آمریکایی که کارشان محاسبه مسیرهای شلیک توپ‌های بزرگ جنگی به‌وسیله ابزار مشابهی بود، اشاره می‌کرد. اصطلاحا به افرادی که پیش از ظهور تجاری رایانه‌ها محاسبه‌های ریاضی را انجام می‌دادند، کامپیوتر انسانی گفته می‌شد. آن‌ها معمولا تحت هدایت یک فیزیک‌دان بوده‌اند. هزاران رایانه در تجارت، دولت و تشکیل یک تحقیق کار می‌کردند یا استخدام‌شده بودند. بیشتر این کاربران رایانه خانم‌ها بوده‌اند که مدرک رشته حسابان داشته‌اند. تعدای از آن‌ها برای سالنامه‌ها محاسبات نجومی را انجام می‌دادند. بعد از دهه ۱۹۲۰ ماشین محاسبات به ماشینی که کار یک رایانه انسانی را انجام می‌داد گفته می‌شد. 
-
-البته در اوایل دهه ۵۰ میلادی هنوز اصطلاح ماشین رایانش (Computing machine) برای معرفی رایانه‌ها به‌کار می‌رفت، پس از آن عبارت کوتاه‌تر کامپیوتر (Computer) به‌جای آن به‌کار گرفته شد. واژه «کامپیوتر» از سال ۱۳۴۱ وارد زبان فارسی شد. ورود رایانه به ایران در اوایل دهه ۱۳۴۰ بود و واژه رایانه که از «رایانیدن» به معنای «مرتب کردن، سازمان دادن» گرفته‌شده، در دو دهه اخیر در زبان فارسی رایج شده‌است. واژه کامپیوتر در سده بیست و یکم میلادی به دستگاهی الکترونیک گفته می‌شود که توانایی ذخیره، مدیریت و جست و جوی اطلاعات را دارد، محاسبات انجام می‌دهد و می‌تواند سایر دستگاه‌ها را کنترل کند. این واژه یک مفهوم کلی است و انواع کامپیوتر را در بر می‌گیرد. 
-
-برابر این واژه در زبان‌های دیگر حتما همان واژه زبان انگلیسی نیست. در زبان فرانسوی، واژه «Ordinateur»، که به معنی «سازمان‌ده» یا «ماشین مرتب‌ساز» است، به‌کار می‌رود. در زبان اسپانیایی، «Ordenador» با معنایی مشابه استفاده می‌شود. همچنین در دیگر کشورهای اسپانیایی‌زبان، «Computadora» به‌صورت انگلیسی‌مآبانه‌ای ادا می‌شود. در زبان پرتغالی، واژه «computador» به‌کار می‌رود که از واژه computar گرفته‌شده و به معنای «محاسبه کردن» می‌باشد. در زبان ایتالیایی، واژه «calcolatore» که به معنای ماشین‌حساب است، به‌کار می‌رود و بیشتر روی ویژگی حسابگری منطقی آن تأکید دارد. در زبان سوئدی، رایانه «Dator» خوانده می‌شود که از «data» (داده) برگرفته شده‌است. در زبان فنلاندی، «tietokone» خوانده می‌شود که به معنی «ماشین اطلاعات» می‌باشد. اما در زبان ایسلندی، توصیف شاعرانه‌تری به‌کار می‌رود: tölva؛ که واژه‌ای مرکب است و به معنای «زن پیشگوی شمارشگر» می‌باشد. در زبان چینی، رایانه «电子计算机» یا «مغز برقی» خوانده می‌شود. در انگلیسی، واژه‌ها و تعابیر گوناگونی استفاده می‌شود. به‌عنوان مثال، دستگاه داده‌پرداز («data processing machine»). 
-
-معنای واژه فارسی رایانه
-واژه رایانه از مصدر رایانیدن ساخته‌شده که در فارسی میانه به شکل rāyēnīdan و به معنای «مرتب کردن، نظم بخشیدن و سامان دادن چیزی» بوده که هم معنای است. این مصدر در زبان فارسی میانه کاربرد فراوانی داشته و مشتق‌های زیادی نیز از آن گرفته‌شده بوده‌است. برای مصدر رایانیدن / رایاندن در لغت‌نامه دهخدا چنین آمده: 
-
-منبع‌شناسی تاریخ ماد و هخامنشی
-رایاندن [د] (مص) راهنمایی نمودن به بیرون. هدایت کردن. (ناظم الاطباء). 
-
-شکل فارسی میانه این واژه rāyēnīdan بوده و اگر می‌خواسته به فارسی نو برسد به شکل رایانیدن / رایاندن درمی‌آمده. (بسنجید با واژه‌ی فارسی میانه‌ی āgāhēnīdan که در فارسی نو آگاهانیدن / آگاهاندن شده‌است). 
-
-این واژه از ریشه‌ی فرضی ایرانی باستان –radz* است که به معنای «مرتب کردن» بوده. این ریشه به‌صورت –rad به فارسی باستان رسیده و به شکل rāy در فارسی میانه (پهلوی) به‌کار رفته. از این ریشه ستاک‌های حال و واژه‌های زیر در فارسی میانه و نو به‌کار رفته‌اند: 
-
--ā-rādz-a*ی ایرانی باستان> -ā-rāy فارسی میانه که در واژه‌ی آرایش فارسی نو دیده می‌شود. 
--pati-rādz-a*ی ایرانی باستان> -pē-rāy فارسی میانه که در واژه‌ی پیرایش فارسی نو دیده می‌شود؛ * -rādz-ta*ی ایرانی باستان> rāst فارسی میانه که در واژه‌ی راست فارسی نو دیده می‌شود. 
-این ریشه‌ی ایرانی از ریشه‌ی هندواروپایی -reĝ* به معنای «مرتب کردن و نظم دادن» آمده‌است. از این ریشه در
-هندی rāj-a به معنی «هدایت‌کننده، شاه» (یعنی کسی که نظم می‌دهد) 
-لاتینی rect-us به معنی «راست، مستقیم» 
-فرانسه di-rect به معنی «راست، مستقیم» 
-آلمانی richt به معنی «راست، مستقیم کردن» 
-انگلیسی right به معنی «راست، مستقیم، درست» 
-
-برجای مانده‌است. 
-
-در فارسی نو پسوند -ه (= / e / در فارسی رسمی ایران و / a / در فارسی رسمی افغانستان و تاجیکستان) را به ستاک حال فعل‌ها می‌چسبانند تا نام ابزار آن فعل‌ها به‌دست آید (البته با این فرمول مشتق‌های دیگری نیز ساخته می‌شود، اما در اینجا تنها نام ابزار مد نظر است)؛ برای نمونه ��ز
-مال- (یعنی ستاک حال مالیدن) + -ه، ماله «ابزار مالیدن سیمان و گچ خیس» 
-گیر- (یعنی ستاک حال گرفتن) + -ه، گیره «ابزار گرفتن» 
-پوش- (یعنی ستاک حال پوشاندن) + -ه، پوشه «ابزار پوشیدن» 
-رسان- (یعنی ستاک حال رساندن) + -ه، رسانه «ابزار رساندن اطلاعات و برنامه‌های دیداری و شنیداری» 
-حاصل می‌گردد. 
-
-در فارسی نو پسوند -ه (= e- یا همان a-) را به ستاک حال «رایانیدن» یعنی رایان- چسبانده‌اند تا نام ابزار این فعل ساخته شود؛ یعنی «رایانه» به معنای «ابزار نظم بخشیدن و سازماندهی (داده‌ها)» است. 
-
-سازندگان این واژه به واژه‌ی فرانسوی این مفهوم، یعنی ordinateurتوجه داشته‌اند که در فرانسه از مصدر ordre «ترتیب و نظم دادن و سازمان بخشیدن» ساخته‌شده. به هرحال، معنا دهی واژه‌ی رایانه برای این دستگاه جامع‌تر و رساتر از کامپیوتر است. یادآور می‌شود که computerبه معنای «حسابگر» یا «مقایسه‌گر» است، حال آن‌که کار این دستگاه براستی فراتر از «حساب کردن» است. 
-
-تاریخچه
-
-برای یافتن اولین رایانه‌ها و مطالعه تاریخچه رایانه، به هر دستگاهی درطول تاریخ اشاره دارد که توانایی انجام محاسبات ریاضی را داشته باشد. شاید اولین ابزار انسان برای حساب، انگشتان دست بوده‌است که با آن محاسبه انگشتی یا دکتیلانمی (dactylonomy) انجام می‌داده‌است. در گذشته دستگاه‌های مختلف مکانیکی ساده‌ای مثل چوب‌خط، ابزار استخوانی، چرتکه، آنتیکیترا و خط‌کش محاسبه نیز رایانه خوانده می‌شدند. معمولا به ابزارهای قدیمی برای انجام ساده محاسبه، رایانه قیاسی یا آنالوگ گفته می‌شود. در برخی موارد از آن‌ها به‌عنوان رایانه قیاسی نام‌برده می‌شود. البته لازم است ذکر شود کاربرد واژه رایانه آنالوگ در علوم مختلف بیش از این است که به چرتکه و خط‌کش محاسبه محدود شود. به‌طور مثال در علوم الکترونیک، مخابرات و مدیریت، روشی برای محاسبه مشتق و انتگرال توابع ریاضی و معادلات دیفرانسیل توسط تقویت‌کننده‌های عملیاتی، مقاومت، القاگر و خازن متداول است که به مجموعه سامانه مداری «رایانه قیاسی» (آنالوگ) گفته می‌شود. چرا که برخلاف رایانه‌های رقمی، اعداد را نه به‌صورت اعداد در پایه دو بلکه به‌صورت کمیت‌های فیزیکی متناظر با آن اعداد نمایش می‌دهند. چیزی که امروزه از آن به‌عنوان «رایانه» یاد می‌شود در گذشته به عنوان «رایانه رقمی ««دیجیتال»» یاد می‌شد تا آن‌ها را از انواع «رایانه قیاسی» جدا سازند. 
-
-چوب‌خط
-
-ابزاری ساده و بسیار قدیمی برای شمارش بوده‌است که در آن از تناظر یک‌به‌یک استفاده می‌شود. به عنوان مثال در شمارش تعداد سیب‌ها برای هر سیب یک انگشت تا می‌شود. سابقه کاربرد چوب‌خط به گذشته‌های پیش از تاریخ می‌رسد و باستان‌شناسان نمونه‌ها و شواهد بسیاری از آن یافته‌اند. در واقع بهترین راه شمارش در قدیم بوده‌است. 
-
-چرتکه
-
-به عنوان اولین ابزار در میان رودان، مصر باستان، امپراتوری هخامنشی، یونان باستان و چین باستان (سوانپان) اختراع شد. چرتکه قادر به انجام چهار عمل اصلی است و امروزه نیز از آن در برخی محاسبات کوچک استفاده می‌شود. 
-
-سازوکار آنتیکیترا
-یک ابزار باستانی مربوط به عصر هلنیستی و اوایل سده یکم پیش از میلاد مسیح است. این دستگاه به منظور انجام محاسبات مربوط به اخترشناسی و گرفت طراحی شده‌است. ماشین آنتیکیترا به عنوان قدیمی‌ترین نمونه دستگاهی که در آن چرخ‌دنده به کار رفته‌است شناخته می‌شود و گاهی از آن با عنوان نخستین رایانه آنالوگ نام‌برده می‌شود. 
-
-سده هفدهم
-
-ماشین‌حساب پاسکال
-
-دستگاهی که بلز پاسکال در سال ۱۶۴۲ ساخت اولین تلاش در راه ساخت دستگاه‌های محاسب خودکار بود. پاسکال آن دستگاه را که پس از چرتکه دومین ابزار ساخت بشر بود، برای یاری‌رساندن به پدرش ساخت. پدر وی حسابدار دولتی بود و با کمک این دستگاه می‌توانست همه اعداد شش رقمی را با هم جمع و تفریق کند. 
-
-گوتفرید لایبنیتس
-
-لایبنیتز ریاضی‌دان آلمانی نیز از نخستین کسانی بود که در راه ساختن یک دستگاه خودکار محاسبه کوشش کرد. او در سال ۱۶۷۱ دستگاهی برای محاسبه ساخت که کامل شدن آن تا ۱۹۶۴ به درازا کشید. هم‌زمان در انگلستان ساموئل مورلند در سال ۱۶۷۳ دستگاهی ساخت که جمع و تفریق و ضرب می‌کرد. 
-
-سده نوزدهم
-
-لووم ژاکارد
-
-ماشین ژاکارد یک نوع لووم بود که برای ترسیم خودکار اشکال بر روی پارچه‌ها از یک کارت پانچ استفاده می‌کرد. 
-
-موتور تفاوت
-
-این رایانه اولین رایانه محاسباتی برای جدول‌بندی عملکردها بود که توسط چارلز بابیج در سال ۱۸۲۲ طراحی شد. این رایانه توانایی کپی کردن داده‌ها و اعداد زیادی را در زمان خودش داشت. 
-
-موتور تحلیلی
-
-رایانه‌ای قابل برنامه‌نویسی که توسط ریاضی‌دان انگلیسی چارلز بابیج پیشنهاد شد. وی در آغاز این سده در سال ۱۸۱۰ در اندیشه ساخت دستگاهی بود که بتواند بر روی اعداد بیست و شش رقمی محاسبه انجام دهد. او بیست سال از عمرش را در راه ساخت آن صرف کرد اما در پایان آن را نیمه‌کاره رها کرد تا ساخت دستگاهی دیگر که خود آن را دستگاه تحلیلی می‌نامید آغاز کند. او می‌خواست دستگاهی برنامه‌پذیر بسازد که همه عملیاتی را که می‌خواستند دستگاه بر روی عددها انجام دهد، قبلا برنامه‌شان به دستگاه داده‌شده باشد. قرار بود عددها و درخواست عملیات بر روی آن‌ها به یاری کارت‌های پانچ وارد شوند. بابیج در سال ۱۸۷۱ مرد و ساخت این دستگاه هم به پایان نرسید. ایدا لاولیس اولین برنامه‌نویس جهان، اولین کدها را برای موتور تحلیلی نوشت. 
-
-ماشین حسابداری
-
-یا ماشین‌حساب الکتریکی، یک دستگاه الکترومکانیکی بود، که با هدف کمک به خلاصه کردن اطلاعات ذخیره‌شده در کارت‌های پانچ، طراحی‌شده بود. این دستگاه در دهه ۱۸۸۰ توسط هرمان هولریث اختراع شد و نخستین بار، به منظور پردازش داده‌ها در سرشماری سال ۱۸۹۰ ایالات‌متحده مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-سده بیستم
-
-مارک ۱
-در سال ۱۹۴۳ و در بحبوحه جنگ جهانی دوم دولت آمریکا طرحی سری برای ساخت دستگاهی را آغاز کرد که بتواند مکالمات رمزنگاری‌شده آلمانی‌ها را رمز برداری کند. این مسئولیت را شرکت آی‌بی‌ام و دانشگاه هاروارد به عهده گرفتند که سرانجام به ساخت دستگاهی به نام ASCC در سال ۱۹۴۴ انجامید. این دستگاه پنج تنی که ۱۵ متر درازا و ۲ ٫ ۵ متر بلندی داشت، می‌توانست تا ۷۲ عدد ۲۴ رقمی را در خود نگاه دارد و با آن‌ها کار کند. دستگاه با نوارهای سوراخ‌دار برنامه‌ریزی می‌شد و همه بخش‌های آن مکانیکی یا الکترومکانیکی بود. 
-
-انیاک
-
-این رایانه که در ساختن آن علاوه بر اجزاء الکترومکانیکی از نوزده هزار لامپ خلاء استفاده‌شده بود و ۱۳۰۰۰۰ وات انرژی مصرف می‌کرد و ۱۵۰۰ فوت مربع جا اشغال می‌کرد بنام انیاک (ENIAC) مخفف محاسبه‌گر و یکپارچه‌ساز عددی الکترونیکی (Electronic Numerical Integrator And Computer) نامگذاری شد. انیاک در سال ۱۹۴۶ میلادی در دانشگاه پنسیلوانیا آماده نصب و راه‌اندازی گردید و در زمان خود پیچیده‌ترین دستگاه الکترونیکی جهان بود. 
-
-زیراکس آلتو
-
-یکی از نخستین رایانه‌هایی بود که برای استفاده شخصی طراحی شد (هرچند رایانه خانگی نبود) و مسلما می‌توان آن را نخستین رایانه شخصی دانست. این رایانه در سال ۱۹۷۳ میلادی توسط زیراکس پارک ساخته شد و اولین رایانه‌ای بود که تشبیه دسکتاپ (به معنای رومیزی) را به کار برد و از موشی در میانای نگاره‌ای کاربر استفاده کرد. 
-
-رایانه شخصی
-
-در سال ۱۹۷۵، اد رابرتس رایانه التیر ۸۸۰۰ را اختراع کرد. التیر ۸۸۰۰ اولین رایانه شخصی در جهان است. رایانه‌ای همه‌کاره است که از نظر اندازه و قابلیت‌ها و قیمت به‌گونه‌ای ساخته‌شده که برای استفاده شخصی مناسب بوده و قرار است که کاربر نهایی از آن استفاده کند. این نوع رایانه‌ها با مدل‌های پردازش دسته‌ای و اشتراک زمانی متفاوت است که برای کار عده‌ای فراوان و تولید رایانه‌های بزرگ و کوچک استفاده می‌شود. 
-
-اپل لیسا
-
-یک رایانه شخصی است که توسط شرکت اپل در سال ۱۹۸۰ طراحی شد و در سال ۱۹۸۳ با قیمت ۹۹۹۵ دلار ارائه شد. لیزا دارای پردازنده موتورولا ۶۸۰۰۰ و سیستم‌عامل لیسا او اس بود. 
-
-توسعه لیسا از سال ۱۹۸۷ به عنوان یک رایانه شخصی قدرتمند به همراه واسط گرافیکی کاربر با هدف مشتریان تجاری آغاز شد. 
-
-در سال ۱۹۸۲ استیو جابز از پروژه کنار گذاشته‌شد و به پروژه مکینتاش پیوست. مکینتاش به صورت مستقیم از نسل لیسا نیست اگرچه شباهت‌های آشکاری بین سیستم‌ها و نسخه نهایی‌شان وجود دارد. 
-
-اسپکتروم
-
-نوعی رایانه خانگی است. این رایانه خانگی ۸ بیتی در آوریل سال ۱۹۸۲ توسط یک شرکت کوچک انگلیسی به نام شرکت تحقیقاتی سینکلر (به انگلیسی: Sinclair Research Ltd) و مدیریت سر کلایو سینکلر در انگلستان به بازار عرضه شد. 
-
-اپل I
-
-یک رایانه شخصی است که در سال ۱۹۷۶ توسط شرکت اپل به بازار عرضه شد. این رایانه توسط استیو وازنیک طراحی و دست‌ساز شد. دوست وازنیک، یعنی استیو جابز، ایده فروش این رایانه را داشت. اپل I نخستین محصول اپل بود. این رایانه، که دارای پردازشگر ۱ مگاهرتز و ۴ کیلوبایت حافظه بود، ۶۶۶ دلار قیمت داشت و ساخت آن تا سال ۱۹۷۷ ادامه داشت. 
-
-اپل ۲
-
-این محصول توسط استیو وازنیاک (به انگلیسی: Steve Wozniak) و برای شرکت رایانه‌ای اپل (که اکنون به شرکت اپل شناخته می‌شود) طراحی و در سال ۱۹۷۷ معرفی شد. این محصول به عنوان یکی از دستاوردهای شرکت اپل به عنوان محصولی سخت‌افزاری مورد توجه بود تا اینکه تولید و عرضه آن در نوامبر سال ۱۹۹۳ متوقف شد. 
-
-اپل ۳
-
-یک رایانه شخصی با کاربرد تجاری ساخت شرکت اپل است که جانشین اپل II محسوب می‌شد، اما چندان موفق نبود. گسترش اپل III در سال ۱۹۷۸ تحت نظارت دکتر وندل ساندر آغاز شد. اپل III در سال ۱۹۸۰ به قیمت ۷ ٬ ۸۰۰ دلار به بازار عرضه شد. 
-
-موبایل
-
-مارتین کوپر ایده ساخت گوشی همراه را از یک مجموعه تلویریونی علمی تخیلی به نام «پیشتازان فضا» الهام گرفت که در آن شخصیت اصلی سریال با گوشی بی‌سیم حرف می‌زند و تصمیم گرفت روی عملی کردن این قضیه کار کند و به این ترتیب گوشی DynaTAC ۸۰۰۰ X اولین گوشی تلفن همراهی شد که برای اولین بار از سال ۱۹۸۳ و با قیمت جالب‌توجه سه هزار و ۹۹۵ دلار به صورت تجاری در سراسر جهان به فروش رسید. امروزه موبایل‌ها توسط اکثر افراد جامعه در هر سنی، کابر دارند. 
-
-داده و اطلاعات
-داده به آن دسته ��ز ورودی‌های خام گفته می‌شود که برای پردازش به رایانه ارسال می‌شوند. 
-به داده‌های پردازش‌شده اطلاعات (Information) می‌گویند. 
-رایانه در ابتدا داده را دریافت و بر روی آن عملیات خاصی انجام می‌دهد که به آن پردازش (Process) گفته می‌شود و در نتیجه اطلاعات را نمایش می‌دهد. (چاپ می‌کند) 
-
-رایانه‌ها چگونه کار می‌کنند؟ 
-از زمان رایانه‌های اولیه که در سال ۱۹۴۱ ساخته‌شده بودند تاکنون فناوری‌های دیجیتالی رشد نموده‌است، معماری فون نویمان یک رایانه را به چهار بخش اصلی توصیف می‌کند: واحد محاسبه و منطق ((Arithmetic and Logic Unit (ALU)، واحد کنترل ((Control unit (CU)، و ابزارهای ورودی / خروجی ((Input / Output (I / O). این بخش‌ها توسط اتصالات داخلی سیمی به نام گذرگاه (Bus) با یکدیگر در پیوند هستند. 
-
-حافظه
-
-در این سامانه، حافظه به صورت متوالی شماره‌گذاری شده در خانه‌ها است، هر کدام محتوی بخش کوچکی از داده‌ها می‌باشند. داده‌ها ممکن است دستورالعمل‌هایی باشند که به رایانه می‌گویند که چه کاری را انجام دهد. خانه ممکن است حاوی اطلاعات مورد نیاز یک دستورالعمل باشد. 
-اندازه هر خانه، و تعداد خانه‌ها، در رایانه مختلف متفاوت است، همچنین فناوری‌های به‌کار رفته برای اجرای حافظه نیز از رایانه‌ای به رایانه دیگر در تغییر است (از بازپخش‌کننده‌های الکترومکانیکی تا تیوپ‌ها و فنرهای پر شده از جیوه یا ماتریس‌های ثابت مغناطیسی و در آخر ترانزیستورهای واقعی و مدار مجتمع‌ها با میلیون‌ها فیوز نیم‌رسانا یا MOSFEهایی با عملکردی شبیه ظرفیت خازنی روی یک تراشه تنها). 
-
-پردازش یا فرایند
-
-واحد محاسبه و منطق یا ALU دستگاهی است که عملیات پایه مانند چهار عمل اصلی حساب (جمع و تفریق و ضرب و تقسیم)، عملیات منطقی (و، یا نقیض)، عملیات قیاسی (برای مثال مقایسه دو بایت برای شرط برابری) و دستورها انتصابی برای مقدار دادن به یک متغیر را انجام می‌دهد. این واحد جائیست که «کار واقعی» در آن صورت می‌پذیرد. 
-
-البته CPU‌ها (یا همان واحد پردازش مرکزی) به دو دسته کلی RISC و CISC تقسیم‌بندی می‌شوند. 
-نوع اول پردازش گرهای مبتنی بر اعمال ساده هستند و نوع دوم پردازشگرهای مبتنی بر اعمال پیچیده می‌باشند. پردازشگرهای مبتنی بر اعمال پیچیده در واحد محاسبه و منطق خود دارای اعمال و دستورهایی بسیار فراتر از چهار عمل اصلی یا منطقی می‌باشند. تنوع دستورها این دسته از پردازنده‌ها تا حدی است که توضیحات آن‌ها خود می‌تواند یک کتاب با قطر متوسط ایجاد کند. 
-پردازنده‌های مبتنی بر اعمال ساده اعمال بسیار کمی را پوشش می‌دهند و در حقیقت برای برنامه‌نویسی برای این پردازنده‌ها بار نسبتا سنگینی بر دوش برنامه‌نویس است. این پردازنده‌ها تنها حاوی ۴ عمل اصلی و اعمال منطقی ریاضی و مقایسه‌ای به علاوه چند دستور بی‌اهمیت دیگر می‌باشند. هرچند ذکر این نکته ضروری است که دستورها پیچیده نیز از ترکیب تعدادی دستور ساده تشکیل شده‌اند و برای پیاده‌سازی این دستورها در معماری‌های مختلف از پیاده‌سازی سخت‌افزاری (معماری CISC) و پیاده‌سازی نرم‌افزاری (معماری RISC) استفاده می‌شود. 
-
- (قابل‌ذکر است پردازنده‌های اینتل از نوع پردازنده مبتنی بر اعمال پیچیده می‌باشند) 
-
-واحد کنترل همچنین این مطلب را که کدامین بایت از حافظه حاوی دستورالعمل فعلی اجرا شونده‌است را تعقیب می‌کند، سپس به واحد محاسبه و منطق اعلام می‌کند که کدام عمل اجر�� و از حافظه دریافت شود و نتایج به بخش اختصاص داده‌شده از حافظه ارسال گردد. بعد از یک‌بار عمل، واحد کنترل به دستورالعمل بعدی ارجاع می‌کند (که معمولا در خانه حافظه بعدی قرار دارد، مگر اینکه دستورالعمل جهش دستورالعمل بعدی باشد که به رایانه اعلام می‌کند دستورالعمل بعدی در خانه دیگر قرار گرفته‌است). 
-
-ورودی / خروجی
-
-بخش ورودی / خروجی (I / O) این امکان را به رایانه می‌دهد تا اطلاعات را وارد یا خارج کنند. پراستفاده‌ترین دستگاه‌های ورودی / خروجی عبارتند از: 
-نمایشگر «خروجی» 
-صفحه‌کلید «ورودی» 
-وب‌بین «ورودی» 
-موشواره «ورودی» 
-بلندگو و دوگوشی «خروجی» 
-ابزارهای اشاره‌گر «ورودی» 
-موشی
-موشی نوری
-تبلت گرافیکی
-کنترل‌کننده بازی
-قلم نوری
-اهرم اشاره
-تاچ‌پد
-صفحه لمسی
-توپک
-
-دستورالعمل‌ها
-
-دستورالعمل‌ها در داخل رایانه به صورت اعداد مشخص شده‌اند - مثلا کد دستور العمل (copy instruction) برابر ۰۰۱ می‌تواند باشد. مجموعه معین دستورالعمل‌های تعریف‌شده که توسط یک رایانه ویژه پشتیبانی می‌شود را زبان ماشین می‌نامند. در واقعیت، اشخاص معمولا به زبان ماشین دستورالعمل نمی‌نویسند بلکه بیشتر به نوعی از انواع سطح بالای زبان‌های برنامه‌نویسی، برنامه‌نویسی می‌کنند تا سپس توسط برنامه ویژه‌ای (تفسیرگرها (interpreters) یا همگردان‌ها (Compilers) به دستورالعمل ویژه ماشین تبدیل گردد. برخی زبان‌های برنامه‌نویسی از نوع بسیار شبیه و نزدیک به زبان ماشین که اسمبلر (یک‌زبان سطح پایین) نامیده می‌شود، استفاده می‌کنند؛ همچنین زبان‌های سطح بالای دیگری نیز مانند پرولوگ نیز از یک‌زبان انتزاعی و چکیده که با زبان ماشین تفاوت دارد به جای دستورالعمل‌های ویژه ماشین استفاده می‌کنند. 
-
-معماری‌ها
-
-در رایانه‌های معاصر واحد محاسبه و منطق را به همراه واحد کنترل در یک مدار مجتمع که واحد پردازشی مرکزی (CPU) نامیده می‌شود، جمع نموده‌اند. عموما، حافظه رایانه روی یک مدار مجتمع کوچک نزدیک CPU قرار گرفته. اکثریت قاطع بخش‌های رایانه تشکیل شده‌اند از سامانه‌های فرعی (به عنوان نمونه، منبع تغذیه رایانه) یا دستگاه‌های ورودی / خروجی. 
-
-برخی رایانه‌های بزرگ‌تر چندین CPU و واحد کنترل دارند که به صورت هم‌زمان با یکدیگر در حال کار هستند. این‌گونه رایانه‌ها بیشتر برای کاربردهای پژوهشی و محاسبات علمی یا به‌عنوان سرویس دهنده‌ها در شبکه‌های رایانه‌ای بکار می‌روند. 
-
-کارایی رایانه‌ها بنا به تئوری کاملا درست است. رایانه داده‌ها و دستورالعمل‌ها را از حافظه‌اش واکشی (fetch) می‌کند. دستورالعمل‌ها اجرا می‌شوند، نتایج ذخیره می‌شوند، دستورالعمل بعدی واکشی می‌شود. این رویه تا زمانی که رایانه خاموش شود ادامه پیدا می‌کند. 
-واحد پردازنده مرکزی در رایانه‌های شخصی امروزی مانند پردازنده‌های شرکت ای-ام-دی و شرکت اینتل از معماری موسوم به خط لوله استفاده می‌شود و در زمانی که پردازنده در حال ذخیره نتیجه یک دستور است مرحله اجرای دستور قبلی و مرحله واکشی دستور قبل از آن را آغاز می‌کند. همچنین این رایانه‌ها از سطوح مختلف حافظه نهانگاهی استفاده می‌کنند که در زمان دسترسی به حافظه اصلی صرفه‌جویی کنند. 
-
-برنامه‌ها
-
-برنامه رایانه‌ای فهرست‌های بزرگی از دستورالعمل‌ها (احتمالا به همراه جدول‌هایی از داده) برای اجرا روی رایانه هستند. خیلی از رایانه‌ها حاوی میلی��ن‌ها دستورالعمل هستند، و بسیاری از این دستورها به تکرار اجرا می‌شوند. یک رایانه شخصی نوین نوعی (در سال ۲۰۰۳) می‌تواند در ثانیه میان ۲ تا ۳ میلیارد دستورالعمل را پیاده نماید. رایانه‌ها این مقدار محاسبه را صرف انجام دستورالعمل‌های پیچیده نمی‌کنند. بیشتر میلیون‌ها دستورالعمل ساده را که توسط اشخاص باهوشی «برنامه نویسان» در کنار یکدیگر چیده شده‌اند را اجرا می‌کنند. برنامه‌نویسان مجموعه‌هایی از دستورالعمل‌ها را توسعه می‌دهند تا یکسری از وظایف عمومی را انجام دهند (برای نمونه، رسم یک نقطه روی صفحه) و سپس آن مجموعه دستورالعمل‌ها را برای دیگر برنامه‌نویسان در دسترس قرار می‌دهند. 
-
-رایانه‌های امروزه، قادرند چندین برنامه را در آن واحد اجرا نمایند. از این قابلیت به عنوان چندکارگی (multitasking) نام‌برده می‌شود. در واقع، CPU یک‌رشته دستورالعمل‌ها را از یک برنامه اجرا می‌کند، سپس پس از یک مقطع ویژه زمانی دستورالعمل‌هایی از یک برنامه دیگر را اجرا می‌کند. این فاصله زمانی اکثرا به‌عنوان یک برش زمانی (time slice) نام‌برده می‌شود. این ویژگی که CPU زمان اجرا را بین برنامه‌ها تقسیم می‌کند، این توهم را به وجود می‌آورد که رایانه هم‌زمان مشغول اجرای چند برنامه‌است. این شبیه به چگونگی نمایش فریم‌های یک فیلم است، که فریم‌ها با سرعت بالا در حال حرکت هستند و به نظر می‌رسد که صفحه ثابتی تصاویر را نمایش می‌دهد. سیستم‌عامل همان برنامه‌ای است که این اشتراک زمانی را بین برنامه‌های دیگر تعیین می‌کند. 
-
-سیستم‌عامل
-
-بزرگ‌ترین بخش نرم‌افزاری مربوط به نرم‌افزارهای سیستم می‌شود. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نرم‌افزار سیستمی سیستم‌عامل (OS) است که توسط توسعه دهندگان برای ایجاد واسط کاربری و استفاده از نرم‌افزارهای کاربردی تولید می‌شود. 
-
-امروزه در رایانه رومیزی عمدتا از سه نوع سیستم‌عامل استفاده می‌شود که در بین کاربران محبوب هستند: 
-مایکروسافت ویندوز
-مک‌اواس (برای رایانه‌های مکینتاش) 
-لینوکس
-
-تمامی این سیستم‌های عامل با طرح و رابط کاربری خودشان طیف مخاطبان خودشان را دربردارند. 
-
-بیشتر گیمرها و کاربران خانگی از ویندوز به عنوان سیستم‌عامل خود استفاده می‌نمایند. 
-
-بیشتر برنامه‌نویسان، موسیقی‌دانان و گرافیست‌ها نیز مک اواس و لینوکس رو به عنوان سیستم‌عامل محبوب قرار داده‌اند. 
-
-سیستم‌عامل مکینتاش مخصوص سیستم‌های اپل می‌باشد که توسط استیو جابز بنیان‌گذاری شده‌است. 
-
-سیستم‌عامل لینوکس هم توسط لینوس توروالدز ساخته‌شده و کدهای آن به صورت آزاد (متن‌باز) در دسترس عموم قرار دارد تا هر شخصی بتواند سیستم‌عامل لینوکس را بر اساس سلیقه خودش استفاده نماید. 
-
-سیستم یا سامانه عامل بر اساس پیشفرض‌ها تصمیم می‌گیرد که کدام برنامه برای انجام چه وظیفه‌ای اجرا شود، چه زمان، از کدام منابع (مثل حافظه، ورودی / خروجی و…) استفاده شود. همچنین سیستم‌عامل یک‌لایه انتزاعی بین سخت‌افزار و برنامه‌های دیگر که می‌خواهند از سخت‌افزار استفاده کنند، می‌باشد، که این امکان را به برنامه نویسان می‌دهد تا بدون اینکه جزئیات ریز هر قطعه الکترونیکی از سخت‌افزار را بدانند بتوانند برای آن قطعه برنامه‌نویسی نمایند. 
-در گذشته یک اصطلاح متداول بود که گفته می‌شد با تمام این وجود رایانه‌ها نمی‌توانند برخی از مسائل را حل کنند که به ��ین مسائل حل نشدنی گفته می‌شود مانند مسائلی که در مسیر حلشان در حلقه بی‌نهایت می‌افتند. به همین دلیل نیاز است که با کمک روش‌های خاص به‌طور مثال به چند بخش تقسیم نمودن مسئله یا روش‌های متداول دیگر از رخ دادن این خطا تا حد امکان جلوگیری نمود. از جمله سیستم عامل‌های امروزی می‌توان به مایکروسافت ویندوز، مکینتاش اپل و لینوکس و بی اس دی اشاره کرد. 
-
-کاربردهای رایانه
-نخستین رایانه‌های رقمی، با قیمت‌های زیاد و حجم بزرگشان، در اصل محاسبات علمی را انجام می‌دادند، انیاک یک رایانه قدیمی ایالات‌متحده اصولا طراحی‌شده تا محاسبات پرتابه‌ای توپخانه و محاسبات مربوط به جدول چگالی نوترونی را انجام دهد. (این محاسبات بین دسامبر ۱۹۴۱ تا ژانویه ۱۹۴۶ روی حجمی بالغ بر یک‌میلیون کارت پانچ انجام پذیرفت که این خود طراحی و سپس تصمیم نادرست بکارگرفته شده را نشان می‌دهد) بسیاری از ابر رایانه‌های امروزی فقط برای کارهای ویژه محاسبات جنگ‌افزار هسته‌ای استفاده می‌گردد. 
-
-CSIR Mk I نیز که نخستین رایانه استرالیایی بود برای ارزیابی میزان بارندگی در کوه‌های اسنوئی (Snowy) این کشور به‌کار رفته، این محاسبات در چارچوب یک پروژه عظیم تولید برقابی انجام گرفت. 
-
-برخی رایانه‌ها نیز برای انجام رمزگشایی بکار گرفته می‌شد، برای مثال Colossus که در جریان جنگ جهانی دوم ساخته شد، جزو اولین رایانه‌های برنامه‌پذیر بود (البته ماشین تورینگ کامل نبود). هرچند رایانه‌های بعدی می‌توانستند برنامه‌ریزی شوند تا شطرنج‌بازی کنند یا تصویر نمایش دهند و سایر کاربردها را نشان دهد. 
-
-سیاست‌مداران و شرکت‌های بزرگ نیز رایانه‌های اولیه را برای خودکارسازی بسیاری از مجموعه‌های داده و پردازش کارهایی که قبلا توسط انسان‌ها انجام می‌گرفت، بکار بستند - برای مثال، نگهداری و به‌روز رسانی حساب‌ها و دارایی‌ها. در موسسات پژوهشی نیز دانشمندان رشته‌های مختلف شروع به استفاده از رایانه برای مقاصدشان نمودند. 
-
-کاهش پیوسته قیمت‌های رایانه باعث شد تا سازمان‌های کوچک‌تر نیز بتوانند آن‌ها را در اختیار بگیرند. بازرگانان، سازمان‌ها، و سیاست‌مداران اغلب تعداد زیادی از رایانه‌های کوچک را برای تکمیل وظایفی که قبلا برای تکمیلشان نیاز به رایانه بزرگ (mainframe) گران‌قیمت و بزرگ بود، به کار بگیرند. مجموعه‌هایی از رایانه‌های کوچک‌تر در یک محل اغلب به‌عنوان خادم سرا (server farm) نام‌برده می‌شود. 
-
-با اختراع ریزپردازنده‌ها در دهه ۱۹۷۰ این امکان که بتوان رایانه‌هایی بسیار ارزان‌قیمت را تولید نمود، به وجود آمد. رایانه‌های شخصی برای انجام وظایف بسیاری محبوب گشتند، از جمله کتابداری، نوشتن و چاپ مستندات. محاسبات پیش‌بینی‌ها و کارهای تکراری ریاضی توسط صفحات گسترده (spreadsheet)، ارتباطات توسط پست الکترونیک، و اینترنت. حضور گسترده رایانه‌ها و سفارشی کردن آسانشان باعث شد تا در امورات بسیار دیگری بکار گرفته شوند. 
-
-در همان زمان، رایانه‌های کوچک، که معمولا با یک برنامه ثابت ارائه می‌شدند، راهشان را به سوی کاربردهای دیگری باز می‌نمودند، کاربردهایی چون لوازم خانگی، 
-خودروها، هواپیماها، و ابزار صنعتی. این پردازشگرهای جاسازی‌شده کنترل رفتارهای آن لوازم را ساده‌تر کردند، همچنین امکان انجام رفتارهای پیچیده را نیز فراهم نمودند (برای نمونه، ترمزهای ضدقفل در خودروها). با شرو�� سده بیست و یکم، اغلب دستگاه‌های الکتریکی، اغلب حالت‌های انتقال نیرو، اغلب خطوط تولید کارخانه‌ها توسط رایانه‌ها کنترل می‌شوند. اکثر مهندسان پیش‌بینی می‌کنند که این روند همچنان به پیش برود…
-یکی از کارهایی که می‌توان به‌وسیله رایانه انجام داد برنامه گیرنده ماهواره‌است. 
-
-انواع رایانه
-
-رایانه‌های توکار (جاسازی‌شده) 
-
-رایانه‌هایی هم وجود دارند که تنها برای کاربردهایی ویژه طراحی می‌شوند. در ۲۰ سال گذشته، هرچند برخی ابزارهای خانگی که از نمونه‌های قابل‌ذکر آن می‌توان جعبه‌های بازی‌های ویدئویی را که بعدها در دستگاه‌های دیگری از جمله تلفن همراه، دوربین‌های ضبط ویدئویی، و PDAها (یا منشی دیجیتالی شخصی) و ده‌ها هزار وسیله خانگی، صنعتی، خودروسازی و تمام ابزاری که در درون آن‌ها مدارهایی که نیازهای ماشین تورینگ را مهیا ساخته‌اند، گسترش یافت، را نام برد (اغلب این لوازم برنامه‌هایی را در خود دارند که به صورت ثابت روی ROM تراشه‌هایی که برای تغییر نیاز به تعویض دارند، نگاشته شده‌اند). این رایانه‌ها که در درون ابزارهای با کاربرد ویژه گنجانیده شده‌اند «ریزکنترل‌گرها» یا رایانه‌های توکار " (Embedded Computers) نامیده می‌شوند؛ بنابراین تعریف این رایانه‌ها به عنوان ابزاری که با هدف پردازش اطلاعات طراحی گردیده محدودیت‌هایی دارد. بیش‌تر می‌توان آن‌ها را به ماشین‌هایی تشبیه کرد که در یک مجموعه بزرگ‌تر به عنوان یک بخش حضور دارند مانند دستگاه‌های تلفن، ماکروفرها یا هواپیما که این رایانه‌ها بدون تغییری فیزیکی به دست کاربر می‌توانند برای هدف‌های گونه‌گونی به کارگرفته شوند. 
-
-رایانه‌های شخصی
-
-اشخاصی که با انواع دیگری از رایانه‌ها ناآشنا هستند از عبارت رایانه برای رجوع به نوع خاصی استفاده می‌کنند که رایانه شخصی (PC) نامیده می‌شوند. 
-رایانه‌ای است که از اجزای الکترونیکی میکرو (ریز) تشکیل‌شده که جزو کوچک‌ترین و ارزان‌ترین رایانه‌ها به‌شمار می‌روند و کاربردهای خانگی و اداری دارند. شرکت آی‌بی‌ام رایانه شخصی را در سال ۱۹۸۱ میلادی به جهان معرفی کرد. 
-
-نخستین رایانه آی‌بی‌ام از برخی از ماشین حساب‌های امروزی نیز ضعیف‌تر است ولی در آن زمان شگفت‌انگیز بود. رایانه شخصی سی سال پیش دارای حافظه ROM با ظرفیت ۴۰ K و حافظه RAM با ظرفیت ۶۴ K بود. البته کاربر می‌توانست حافظه RAM را تا ۲۵۶ K افزایش دهد. 
-
-صنعت رایانه
-
-صنعت رایانه همواره صنعتی رو به رشد، چه در حوزه سخت‌افزاری و چه در حوزه نرم‌افزاری بوده‌است، این صنعت پیوسته مورد توجه سرمایه‌گذاران بوده و سرمایه‌ها را به خود جذب کرده‌است. آینده روشن این فناوری همواره سرمایه داران را ترغیب می‌کند تا روی این صنعت سرمایه‌گذاری کنند. دو کشور چین و هند قدرت‌های نوظهور در این صنعت هستند. 
-
-رایانش
-
-به هر نوع فعالیتی که از رایانه در مدیریت، انجام فرایندها و اطلاعات و ارتباطات استفاده شود گفته می‌شود؛ که شامل توسعه سخت‌افزار و نرم‌افزار می‌شود. علوم رایانه دانش پایه‌های نظری اطلاعات و محاسبات و کاربرد آن‌ها در سامانه‌های رایانه‌ای است. رایانش عبارتی است که به هر نوع استفاده از رایانه در انجام امور به صورت عام گفته می‌شود، مثلا عبارت رایانش زیستی استفاده از رایانه در مباحث مربوط به رشته زیست‌شناسی است. 
-
-رایانش ابری
-
-مدل رایانشی بر پایه شبکه‌های رای��نه‌ای مانند اینترنت است که الگویی تازه برای عرضه، مصرف و تحویل خدمات رایانشی (شامل زیرساخت، نرم‌افزار، بستر، و سایر منابع رایانشی) با به‌کارگیری شبکه ارائه می‌کند. 
-
-رایانش موازی
-
-یا محاسبات موازی به اجرای هم‌زمان یک برنامه (که به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم شده‌است) بر روی چند پردازنده به منظور دستیابی به سرعت بیشتر گفته می‌شود. ایده اصلی این است که فرایند حل یک مسئله را معمولا می‌توان به زیروظایف خردتری تقسیم کرد که با اجرای هم‌زمان این زیروظایف و هماهنگ‌کردن آنها مسئله اصلی در زمان کوتاهتری حل می‌شود. 
-
-رایانش کوانتومی
-
-ماشینی است که از پدیده‌ها و قوانین مکانیک کوانتوم مانند برهم نهی (Superposition) و درهم تنیدگی (Entanglement) برای انجام محاسباتش استفاده می‌کند. رایانه‌های کوانتومی با رایانه‌های فعلی که با ترانزیستورها کار می‌کنند تفاوت اساسی دارند. ایده اصلی که در پس رایانه‌های کوانتومی نهفته‌است این است که می‌توان از خواص و قوانین فیزیک کوانتوم برای ذخیره‌سازی و انجام عملیات روی داده‌ها استفاده کرد. یک مدل تئوریک و انتزاعی از این ماشین‌ها، ماشین تورینگ کوانتومی (Quantum Turing Machine) است که رایانه کوانتومی جهانی (Universal Quantum Computer) نیز نامیده می‌شود. 
-
-برنامه‌سازی
-
-برنامه‌سازی یا برنامه‌نویسی به نوشتن کدهایی از زبان برنامه‌نویسی خاصی گفته می‌شود. رایانه با کدها مانند فرمان عمل می‌کند و آنها را اجرا می‌کند. رایانه دستگاهی قابل برنامه‌نویسی است که کاربر با یادگیری زبان‌های برنامه‌نویسی (مانند: پایتون، جاوا، سی‌پلاس‌پلاس و…) می‌تواند به رایانه فرمان دهد. می‌تواند نرم‌افزاری را بنویسد و توسط رایانه آن را اجرا کند. 
-
-دستگاه اعداد دودویی
-
-دستگاه اعداد دودویی شامل عددهای ۰ (صفر) و ۱ (یک) است. دستگاه اعداد دودویی زبان اصلی رایانه است. ۰ بمعنای خاموش و ۱ بمعنای روشن است. یادگیری زبان دودویی امری غیرقابل یادگیری است. برای مثال یک نرم‌افزار خیلی ساده شامل تعداد بیشماری ۰ و ۱ است. زبان‌های برنامه‌نویسی با زبان اصلی رایانه که، ۰ و ۱ است کاملا تفاوت دارد. کد را با زبان برنامه‌نویسی نوشته و آن را با نرم‌افزارهایی به‌نام همگردان ویا مفسر به ۰ و ۱ موردنظر تبدیل می‌کنیم. 
-
-تأثیر رایانه بر علوم و صنایع مختلف
-
-شیمی
-شیمی محاسباتی شاخه‌ای از دانش شیمی است که سعی در حل مسائل شیمی با کمک رایانه‌ها دارد دراین رشته از رایانه‌ها برای پیش‌بینی ساختار مولکولی خواص مولکولی و واکنش‌های شیمیایی استفاده می‌شود دراین رشته از نتایج شیمی محض که در قالب برنامه‌های مؤثر رایانه‌ای درآمده‌اند برای محاسبه ساختار شیمیایی و خواص مولکولها و جامدات استفاده می‌شود در حالیکه نتایج آن معمولا کامل کننده اطلاعات به‌دست آمده از واکنش‌های شیمیایی هستند اما در برخی موارد می‌تواند منجر به پیش‌بینی پدیده‌های مشاهده نشده شیمیایی شود بنابراین شیمی محاسباتی می‌تواند به شیمی آزمایشگاهی کمک کرده و در یافتن موضوعات جدید شیمیایی با شیمی تجربی رقابت نماید سیمای شیمی محاسباتی شامل مدل‌سازی مولکولی روش‌های محاسباتی و طراحی مولکول به کمک رایانه و همچنین داده‌های شیمیایی و طراحی سنتزهای الی می‌باشد همچنین از این رشته به گستردگی برای طراحی داروها، کاتالیستها و مواد نو استفاده می‌شود. 
-
-رایانه شیمیایی رایانه‌هایی خل��ف عرف هستند که بر پایه یک ترکیب شیمیایی نیمه‌جامد به نام «سوپ» کار می‌کنند. در چنین رایانه‌هایی داده‌ها بر اساس غلظت این محلول نمایش داده می‌شوند. محاسبات نیز به صورت واکنش‌های شیمیایی اجرا می‌شوند. همان گونه که ملاحظه می‌شود، ورودی‌ها در این رایانه‌ها، بر خلاف رایانه‌های دودویی، می‌توانند به صورت آنالوگ باشند. تاکنون این رایانه‌ها در مرحله آزمایشی هستند، ولی ممکن است در آینده کاربردهای فراوانی برای آن‌ها پیدا شود. 
-
-صنعت خودروسازی
-
-کارپیوتر «carputer» به طبقه وسیعی از دستگاه‌های محاسباتی تلفن همراه اشاره دارد که برای استفاده در اتومبیل در ناوبری طراحی شده‌اند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-مهندسی کامپیوتر
-امنیت رایانه
-لوازم کامپیوتری
-زیست‌رایانه
-رایانه ترکیبی
-اعتیاد به رایانه
-رایانه (رسته) 
-هنر رایانه‌ای
-رایانه رکمونت
-کنسول بازی ویدئویی
-کنسول بازی دستی
-رایانه پوشیدنی
-عینک هوشمند
-ابزارک
-کاغذ الکترونیک
-معیار چالش HPC
-گیر کردن
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-
-الکترونیک مصرف‌کنندگان
-صنعت الکترونیک
-مقاله‌های با کد مثال
-مقاله‌های دارای ویدئو
-شبکه عبارتست از مجموعه یا سیستم درون پیوندی (interconnected) انسانی یا فیزیکی که دسترسی به قابلیت یا توانایی خاصی را در محدوده‌ای از مکان و زمان فراهم می‌کند و در حالت مطلوب محدودیت مکانی و زمانی نیز ندارد. 
-
-موارد زیر نمونه‌های انواع شبکه می‌باشند: 
-شبکه‌های کامپیوتری: 
-شبکه رایانه‌ای← مورد استفاده «ارتباط بین چند کامپیوتر با سیستم‌عامل‌ها مختلف به صورت کابلی یا بی‌سیم» 
-
-شبکه‌های فناوری: 
-شبکه‌های آبرسانی← قابلیت و توانایی «آبرسانی» 
-شبکه الکتریکی← قابلیت و توانایی «برق‌رسانی» 
-شبکه گازرسانی← قابلیت و توانایی «گازرسانی» 
-شبکه مخابراتی← قابلیت و توانایی «گفتگو» 
-شبکه حمل و نقل← قابلیت و توانایی «جابجایی» 
-شبکه داده یا data ← قابلیت و توانایی «انتقال داده یا data» 
-شبکه رایانه‌ای ← قابلیت و توانایی «ارتباط بین Server و Client» 
-
-شبکه‌های رسانه‌ای: 
-شبکه رادیویی← قابلیت و توانایی «صوت» 
-شبکه تلویزیونی← قابلیت و توانایی «صوت و تصویر» 
-
-شبکه‌های انسانی: 
-شبکه اقتصادی← قابلیت و توانایی «درآمد» 
-شبکه اجتماعی← قابلیت و توانایی «همزیستی» 
-
-دیگر شبکه‌ها: 
-شبکه فضایی
-شبکه عصبی
-
-بدیهی است بهره‌برداری از قابلیت و توانایی شبکه‌ها در مکان‌های خاصی امکان دارد که گره (Node) نام دارند و مستلزم تجهیزات خاصی می‌باشند. 
-
-منابع
-صفحه‌های ابهام‌زدایی
-شبکه شخصی شبکه‌ای رایانه‌ای است که برای ارتباطات میان وسایل رایانه‌ای که اطراف یک فرد می‌باشند (مانند تلفنها و رایانه‌های جیبی (PDA) که به آن دستیار دیجیتالی شخصی نیز می‌گویند) بکار می‌رود. این‌که این وسایل ممکن است متعلق به آن فرد باشند یا خیر جای بحث خود را دارد. برد یک شبکه شخصی عموما چند متر بیشتر نیست. موارد مصرف شبکه‌های خصوصی می‌تواند جهت ارتباطات وسایل شخصی چند نفر به یکدیگر یا برقراری اتصال این وسایل به شبکه‌ای در سطح بالاتر و شبکه اینترنت باشد. 
-
-ارتباطات شبکه‌های شخصی ممکن است به صورت سیمی به گذرگاه‌های رایانه مانند USB و فایروایر برقرار شود. همچنین با بهره‌گیری از فناوری‌هایی مانند IrDA، بلوتوث و UWB می‌توان شبکه‌های شخصی را به صورت بیسیم ساخت. 
-
-بلوتوث (Bluetooth) 
-
-شبکه خصوصی مبتنی بر فناوری «بلوتوث» که همچنین «پیکونت» (Piconet) نیز نامیده می‌شود از ۸ وسیله فعال تشکیل می‌شود که بین آنها رابطه کارخواه-کارساز (Client-Server) برقرار است (تا ۲۵۵ وسیله می‌توانند در حالت پارک شده در این شبکه شرکت داشته باشند). اولین وسیله «بلوتوث» در شبکه پیکونت نقش کارساز را بر عهده می‌گیرد و دیگر وسایل همه کارخواه‌هایی هستند که با خدمتگذار ارتباط برقرار می‌کنند. برد یک شبکه پیکونت عموما حدود چند ده متر است، اگرچه با استفاده از تقویت کننده‌های مخصوص به حدود ۱۰۰ متر نیز می‌رسد. 
-
-نوآوری‌های اخیر در «آنتن» های «بلوتوث» به این وسایل اجازه داده‌است تا از بردی که در ابتدا برای آن طراحی شده‌است بسیار فراتر قدم بگذارند. در همایش دوازدهم DEF CON (همایش سالانه «هکر» ها که در «لاس‌وگاس» برگزار می‌شود)، گروهی از هکرها که با عنوان Flexilis شناخته می‌شوند، توانستند دو وسیله «بلوتوث» را که حدود نیم مایل (۸۰۰ متر) از یکدیگر دور بودند با موفقیت به هم متصل کنند. آنها از آنتنی مجهز به یک «نوسان‌نما» (Scope) و یک «آنتن یاگی» (Yagi) استفاده کردند که همه آنها به قنداق یک تفنگ متصل شده بود. کابلی آنتن را به کارت «بلوتوث» در رایانه متصل می‌کرد. بعدها آنتن را «تیرانداز آبی» نامیدند. 
-
-دیگر فناوریها
-یک فناوری دیگر شبکه‌های شخصی با عنوان Skinplex اطلاعات را با استفاده از ناحیه خازنی اطراف پوست انسان منتقل می‌کند. وسایلی که از این فناوری استفاده می‌کنند در فاصله ۱ متری اطراف بدن انسان می‌تواند شناسایی شوند و با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. این فناوری قبلا برای کنترل دسترسی به قفل درها و برای جلوگیری از متراکم شدن سقف ماشین‌های سقف تاشو استفاده شده‌است. 
-
-منابع
-
-برگردان از مقاله Personal Area Network در بخش انگلیسی ویکی‌پدیا
-
-جستارهای وابسته
-شبکه رایانه‌ای
-شبکه بدنی (Ban) 
-شبکه شخصی بی‌سیم (WPAN) 
-شبکه محلی (LAN) 
-شبکه ذخیره‌سازی (SAN) 
-شبکه دانشگاهی (CAN) 
-شبکه کلان‌شهری (MAN) 
-شبکه گسترده (WAN) 
-اینترنت
-بلوتوث (Bluetooth) 
-IrDA
-UWB
-
-پیوند به بیرون
-Intrabody Signalling by Tom Zimmerman and نیل جرشنفلد
-Archived version with working downloads
-ZigbeeMania Resource site for LR-PAN networks, focusing on Zigbee and ۸۰۲ ٫ ۱۵ ٫ ۴
-SeV, Examples of popular PAN clothing. 
-ASPAN - Next Generation Personal Area Networks
-smartnfc. com - Intra Body Communication and Personal Area Networks
-
-شبکه شخصی
-بلوتوث
-شبکه بی‌سیم
-شبکه‌های رایانه‌ای
-شبکه محلی یا شبکه داخلی یا لن - LAN یک شبکه رایانه‌ای است که محدوده کوچکی مانند یک خانه، یک دفتر کار یا گروهی از ساختمان‌ها را پوشش می‌دهد. در مقایسه با شبکه‌های گسترده (WAN) از مشخصات تعریف‌شده شبکه‌های محلی می‌توان به سرعت (نرخ انتقال) بسیار بالاتر آنها، محدوده جغرافیایی کوچکتر و عدم نیاز به خطوط استیجاری مخابراتی اشاره کرد. 
-
-دو فناوری اترنت (Ethernet) روی کابل زوج به‌هم‌تابیده (UTP) و وای-فای (Wi-Fi) رایج‌ترین فناوری‌هایی هستند که امروزه استفاده می‌شوند، با این حال فناوری‌های آرکنت (ARCNET) و توکن رینگ (Token Ring) و بسیاری روش‌های دیگر در گذشته مورد استفاده بوده‌اند. 
-
-تاریخچه
-پیش از ظهور رایانه‌های شخصی (PC)، امکان داشت که یک محل تنها یک رایانه مرکزی داشته باشد، و کاربران به‌وسیله پایانه‌ها از طریق کابل‌کشی ساده و کم‌سرعتی به آن دسترسی داشتند. شبکه‌هایی مانند SNA متعلق به شرکت آی‌بی‌ام (IBM) جهت ارتباط پایانه‌ها یا دیگر رایانه‌های مرکزی در محل‌های دوردست از طریق خطوط اجاره‌ای بکارگرفته شدند، از این رو این ارتباطات شبکه‌های گسترده (WAN) بودند. 
-
-اولین شبکه محلی در دهه ۱۹۷۰ (میلادی) ساخته شد و به منظور ارتباطات پرسرعت بین چند رایانه بزرگ در یک محل بکار گرفته شد. از میان بسیاری سیستم‌های رقیب که در این دوران ساخته شدند، اترنت و آرکنت مشهورترین‌ها هستند. 
-
-توسعه و ازدیاد رایانه‌های شخصی که با سیستم‌عاملهای CP / M و DOS کار می‌کردند این حقیقت را با خود به همراه آوردند که خیلی زود هر مکان به تنهایی پر از ده‌ها و صدها رایانه گردد. اولین انگیزه برای شبکه‌کردن این محل‌ها عموما به اشتراک گذاشتن فضای دیسک و چاپگرهای لیزری بود، که هر دو در آن زمان بسیار گران بودند. برای چندین سال این ایده بسیار مورد توجه و علاقه بود، طوری‌که از سال ۱۹۸۳ به بعد، متخصصان صنعت رایانه مرتبا اظهار می‌داشتند که سال بعدی سال شبکه محلی است. 
-
-در واقع زیاد شدن تنوع لایه فیزیکی و قراردادهای شبکه ناسازگار، و چندگانگی در تعیین بهترین روش به اشتراک گذاشتن منابع، به ایده فوق صدمه زد. به تبع هر فروشنده کارت شبکه، کابل شبکه، قرارداد و سیستم‌عامل شبکه خودش را عرضه می‌کرد. با ظهور سیستم‌عامل Netware محصول شرکت ناول (Novel) راه حلی پدید آمد، به این ترتیب که این سیستم‌عامل ۴۰ نوع کابل و کارت شبکه رقیب را پشتیبانی می‌کرد و علاوه بر آن از دیگر سیستم‌عامل‌های رقیب بسیار حرفه‌ای‌تر بود. سیستم‌عامل Netware از همان آغاز پیدایش شبکه‌های محلی رایانه‌های شخصی در سال ۱۹۸۳ تا اواسط دهه ۱۹۹۰ براین بازار حکمرانی می‌کرد، تا آنکه شرکت مایکروسافت سیستم‌عامل Windows NT Advanced Server و Windows for Workgroups را عرضه کرد. 
-
-از رقبای سیستم‌عامل Netware تنها VINES ساخت شرکت بانیان (Banyan) از نظر قدرت فنی با آن قابل‌مقایسه بود، ولی شرکت Banyan هرگز بنیان استواری پیدا نکرد. شرکت‌های مایکروسافت و تریکام (۳ COM) با یکدیگر همکاری کردند تا یک سیستم‌عامل شبکه ساده بسازند که حاصل آن شد اساس سیستم‌عاملهای ۳ +Share محصول تریکام، LAN Manager محصول مایکروسافت و سرور لن محصول شرکت آی‌بی‌ام که هیچ‌کدام ازین سیستم‌عامل‌ها موفقیت قابل ملاحظه‌ای به دست نیاوردند. 
-
-در همین دوران ایستگاه‌های کاری (Workstation) (رایانه‌های) مبتنی بر سیستم‌عامل یونیکس (Unix) از فروشندگانی مانند شرکت‌های سان مایکروسیستمز (Sun Microsystems)، هیولت پکارد (Hewlett Packard)، سیلیکن گرافیکز (Silicon Graphics)، اینترگراف (Intergraph)، نکست (NeXT) و آپلو (Apollo) از شبکه‌سازی مبتنی بر قرارداد مجموعه پروتکل اینترنت استفاده می‌کردند. اگرچه اعضای این گروه از شرکت‌های تجاری که به تولید چنین محصولی می‌پرداختند کمتر شده‌اند، ولی ادامه یافتن توسعه فناوری در این زمینه، بر روی اینترنت و همچنین دو سیستم‌عامل لینوکس (Linux) و اواس ده محصول شرکت اپل (Apple) تأثیر گذاشت و امروزه قرارداد TCP / IP تقریبا به‌طور کامل جایگزین قراردادهای تبادل بسته بین‌شبکه‌ای، AppleTalk, NBF و دیگر قراردادهایی که در شبکه‌های محلی اولیه رایانه‌های شخصی به کار می‌رفت شده‌است. 
-
-جنبه‌های فنی
-با اینکه امروزه قرارداد راهگزینی اترنت رایج‌ترین قرارداد لایه پیوند داده و قرارداد IP رایج‌ترین قرارداد لایه شبکه است، در گذشته گزینه‌های بسیار دیگری مورد استفاده بودند و بعضی از آن‌ها هنوز در بعضی نواحی کوچک مشهور مانده‌اند. 
-
-شبکه‌های محلی کوچکتر عموما از یک یا چند راهگزین (Switch) (در پارسی ��یشتر رایج است که به آن سوئیچ می‌گویند) تشکیل شده‌اند که به یکدیگر متصل شده‌اند. جهت دسترسی به اینترنت غالبا یکی از این راهگزین‌ها به یک مسیریاب، مودم کابلی یا مودم ADSL متصل می‌شود. 
-
-شبکه‌های محلی بزرگ‌تر به واسطه این ویژگی‌ها شناخته می‌شوند: استفاده از اتصالات اضافی (بیش از یکی جهت پشتیبان) بین راهگزین‌ها، استفاده از قرارداد درخت پوشا (STP) جهت جلوگیری از ایجاد حلقه، توانایی راهگزین‌ها جهت مدیریت انواع مختلف ترافیک با استفاده از استاندارد کیفیت خدمات و همچنین استفاده از شبکه‌های محلی مجازی (VLAN) جهت جداسازی ترافیکها از یکدیگر. 
-
-شبکه‌های محلی ممکن است به‌وسیله خطوط اجاره‌ای، خدمات استیجاری یا به روش تونل‌زنی (Tunneling) بر روی اینترنت با بهره‌جویی از فناوری شبکه‌های مجازی خصوصی (VPN) اتصالاتی به دیگر شبکه‌های محلی داشته باشند. 
-
-جستارهای وابسته
-شبکه رایانه‌ای
-شبکه شخصی (PAN) 
-شبکه ذخیره‌سازی (SAN) 
-شبکه دانشگاهی (CAN) 
-شبکه کلان‌شهری (MAN) 
-شبکه گسترده (WAN) 
-اینترنت
-اترنت (Ethernet) 
-آرکنت (ARCNET) 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-IEEE: The working group setting LAN standards
-Setting up a network using Linux
-شبکه محلی و شبکه گسترده
-Building a local area network
-Local Area Networks for K- ۱۲ Schools - From the ERIC Clearinghouse on Information and Technology
-LAN design
-
-
-ابزار اداری
-شبکه‌های رایانه‌ای
-دریای عمان، خلیج عمان، (نام‌های دیگر: دریای مکران یا خلیج مکران)، پهنه‌ای آبی و خلیجی است که از غرب به تنگه هرمز، خلیج‌فارس و امارات متحده عربی از شمال به ایران، از شرق به اقیانوس هند و از جنوب به کشور عمان محدود می‌شود. ۵۴۵ کیلومتر طول و ۱۸۱ هزار کیلومترمربع وسعت دارد. در جغرافیای اسلامی دریای عمان شامل منطقه فعلی دریای عرب نیز می‌شده‌است و گاهی به آن دریای مکران و دریای اخضر نیز می‌گفته‌اند. جزیره شیطان در واقع شرقی‌ترین جزیره ایران و تنها جزیره ایران در دریای عمان است. 
-
-نام دریای عمان از قرن ۱۸ و با حضور انگلیس در منطقه رواج یافت. «عمانا» (اومانای تاریخی) در اصل نام یکی از شهرهای جنوب ایران و در غرب چابهار فعلی و بندر جاسک بوده‌است. در روزگار اشکانیان و ساسانیان نیز نام دریای عمان به‌کار می‌رفته‌است و واژه «عمان» نیز ریشه ایرانی دارد. مرکز سرزمین مزون یا مازون (نام فارسی عمان) صحار بود و نخستین ساکنان آن از اقوام غیر عرب بودند. چنان‌که یاقوت حموی می‌گوید بحر فارس یا خلیج‌فارس شاخه‌ای از دریای بزرگ هند است. مرزهای این دریا از بندر تیز از بخش‌های مکران در کرانه دریای فارس تا آبادان است و اینجا دهانه دجله است که بدان می‌ریزد. به علاوه، در منابع جغرافیایی قدیم همواره از این دریا به نام بحر مکران یا بحر کرمان نام برده‌شده‌است. دریای مکران نامی بوده که حتی بر کتیبه‌های بیستون از زمان هخامنشیان نیز نقش بسته‌است و در کتیبه‌های زمان ساسانیان نیز به همین نام است. بنابر گواهی منابع تاریخی، از قدیم‌ترین روزگاران، این بخش از دریای بزرگ پارس همواره دریای مکران خوانده می‌شد، هرچند که گاهی قسمت جنوبی آن را بحر عمان می‌نامیده‌اند. نام دریای مکران و دریای پارس تا اواخر قرن نوزدهم بر این بخش از دریا گفته می‌شد. در این زمان که انگلستان بر شبه‌قاره هند تسلط کامل پیدا کرده بود و می‌خواست در آب‌های جنوب ایران نیز حضوری فعال داشته باشد، مسقط و سرزمین عمان را تحت سلطه خود درمی‌آورد. از این زمان به بعد، دولت انگلیس کم‌کم نام عمان را بر دریای مکران و پارس جاری می‌سازد. 
-
-تفاوت دریای عمان و خلیج عمان
-
-عموم کشورها و سازمان‌های بین‌المللی این پهنه آبی را خلیج عمان می‌نامند. اما ترکیه به‌جای دریای عرب و خلیج عمان به کل پهنه آبی شمال اقیانوس هند دریای عمان می‌گوید. پیری رئیس دریا سالار عثمانی در نقشه خود اینگونه ترسیم کرده و تا کنون این رویه باقی مانده‌است. اما بعضی از نقشه نگاران بعدی عثمانی به‌جای دریای عمان بحر محیط عجم به‌کار برده‌اند: tr: Umman Deniziاین ادبیات به‌طور غیررسمی در ایران نیز رایج است. 
-
-حد و مرز خلیج عمان
-بر اساس تعریف سازمان آب‌نگاری بین‌المللی مرز شمال غربی خلیج عمان خطی است که رأس لیمه (۲۵ ° ۵۷ 'N) در ساحل شبه‌جزیره عربستان را به رأس الکوه (۲۵ ° ۴۸ 'N) در ساحل ایران متصل می‌کند و مرز جنوب غربی آن خطی است که رأس‌الحد (۲۲ ° ۳۲ 'N) در پیشرفته‌ترین برآمدگی جنوب شرقی شبه‌جزیره عربستان، را به جیوانی (۶۱ ° ۴۳ 'E) در ساحل پاکستان متصل می‌کند. بر اساس این تعریف مساحت آن ۱۸۱ هزار کیلومتر مربع است ولی در تعریف قدیمی از تنگه هرمز تا دکن (هند) بوده‌است که مساحت آن ۹۰۳ هزار کیلومتر مربع بوده‌است. 
-
-مشخصات
-خلیج عمان (اومانا)، پیشروی آب اقیانوس هند به داخل خشکی در جنوب غربی آسیا است. سواحل شرقی ایران در شمال آن و کشورهای عمان و امارات در جنوب آن قرار دارند. خلیج عمان از سمت غرب توسط تنگه هرمز به خلیج‌فارس و از سمت شرق و جنوب شرقی به دریای عرب و اقیانوس هند وصل می‌شود. در جنوب خلیج عمان کشور عمان قرار دارد. طول ساحل ایران در امتداد دریای عمان، از خلیج گواتر تا بندرعباس، ۷۸۴ کیلومتر است. سواحل جنوبی ایران از تنگه هرمز تا بندر گواتر مجاور آن است و این مسافت نیمی از سواحل جنوبی ایران را تشکیل می‌دهد. مدار رأس‌السرطان از شمال آن عبور می‌کند و از این رو این دریا در منطقه گرم کره زمین واقع است. حداکثر درجه حرارت سطح آب در مرداد ماه ۳۳ درجه و در دی‌ماه دست‌کم ۱۹ ٫ ۸ درجه است. طول آن از تنگه هرمز تا دکن حدود ۶۱۰ کیلومتر و عرض آن کمتر از عرض آب‌های خلیج‌فارس است. در مقابل عمق آن از خلیج‌فارس بیشتر است. مساحت آن ۹۰۳ هزار کیلومتر مربع است. عمق این دریا در اطراف چاه‌بهار حدود ۳۳۹۸ متر است. هرچه به سوی غرب پیش برویم، عمق آن به سرعت کم می‌شود تا جایی که در نزدیکی تنگه هرمز به ۷۳ متر می‌رسد. بنادری چون جاسک، چاه‌بهار و گواتر در کنار این دریا دیده می‌شوند که بیانگر بازرگانی و دریانوردی آن است. شهرهای مهم حاشیه این دریا در ایران چابهار و جاسک و در کشور عمان مسقط، در امارات متحده عربی بندر فجیره و خور فکان هستند. طول خط ساحلی ایران در مجاورت دریای عمان حدود ۶۳۷ کیلومتر است و حد اکثر عمق دریا در محدوده آب‌های ساحلی ایران در این ناحیه به بیش از ۲۰۰۰ متر می‌رسد. جلگه ساحلی ایران در مجاورت دریای عمان از حدود بندر عباس در تنگه هرمز تا گواتر در مرز با پاکستان امتداد می‌یابد. حد اکثر عرض این جلگه به ۳۰ کیلومتر می‌رسد. 
-
-کشورهای ساحلی
-۸۵۰ کیلومتر خط ساحلی
-۷۵۰ کیلومتر خط ساحلی
-۵۰ کیلومتر خط ساحلی
-۵۰ کیلومتر خط ساحلی
-
-نام‌های تاریخی
-
-در منابع تاریخی قدیمی‌تر اسلامی و عربی تمام پهنه این خلیج و دریای عرب فعلی را روی‌هم به نام‌های بحر فارس، دریای مکران و بحر اخضر و در بعضی منابع اروپایی قدیم با نام دریای اریترا و دریای رومیروم و دریای هندوس نیز یاد کرده‌اند که گاهی به کل اقیانوس هند و پهنه‌های آبی مرتبط با آن نیز گفته می‌شده‌است. 
-نام این دریا به همراه دریای عرب امروزی از سوی جغرافی نویسان مسلمان، هندی‌ها و پارسیان مکران -مکران که گویا تغییر یافته (مهی خوران) است و اروپائیان با تلفظ Mecran- Makran بکار برده‌اند. گاهی اوقات دریای مکران آبهای کل جنوب ایران و پاکستان فعلی قلمداد شده و دریای عمان نیز به سواحل عمان گفته شده‌است. 
-
-عمانای تاریخی در واقع نام یکی از شهرهای جنوب ایران و در فاصله غرب چابهار فعلی و بندر جاسک قرار داشته‌است. نگاه شود (به نقشه پریپلوس). عمان یا اومانا در طول تاریخ نام‌های مختلفی داشته‌است. از مشهورترین نام‌های عمان، «مگان» و تغییر یافته‌اش «مجان» بوده‌است، این نام به صنعت کشتی‌سازی و معادن مس «نحاس» در زمان سومریان ارتباط داشته‌است. البته مدتی نام عمان «مزون» بوده‌است. مردم محلی از این منطقه به عنوان دریای سیستان و بلوچستان، دریای جنوب و دریای چابهار نیز یاد کرده‌اند. 
-حدود مکران یاقوت حموی: از غرب به کرمان، از شمال به سیستان، از جنوب به دریا و از شرق با هندوستان (پاکستان) همسایه است. 
-بحر کرمان (از مشرق) به بحر مکران پیوسته بود و (از مغرب) از جزیره کیش فراتر می‌رفت و قسمتی از بحر فارس را هم در بر می‌گرفت. بحر مکران (از مشرق) به بحر سند و (از مغرب) به بحر کرمان پیوسته بود. گاهی قسمت جنوبی این دو دریا را بحر عمان می‌خواندند. یونانیان در زمان اسکندر و پس از وی، به‌عمد، نام ایرانی دریاهای جنوب ایران را تحریف کرده‌اند. افزون بر این، در روزگار اشکانیان و ساسانیان نیز نام دریای عمان به‌کار می‌رفته‌است و واژه «عمان» نیز ریشه ایرانی دارد. کشور مزون (نام فارسی عمان) که مرکز آن صحار بود و نخستین ساکنان آن از اقوام غیر عرب بودند. 
-دریای مکران (بحر مکران) 
-دریای اخضر (بحر اخضر) 
-دریای پارس (این نام شامل کل خلیج‌فارس و دریای عمان بود) 
-
-اهمیت ترانزیتی
-بندر راهبردی چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران است نیز در شمال این دریا قرار دارد و نزدیک‌ترین و آسان‌ترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه (که محصور در خشکی اند) به آبهای آزاد است. خورهای دریای عمان کمتر از خورهای خلیج‌فارس است. قرار است کریدور شمال-جنوب ایجاد و راه‌آهنی از بندر چابهار تا زاهدان و از آنجا به افغانستان و همچنین به راه‌آهن مشهد بافق وصل شود. 
-
-انتقال آب
-طرح‌هایی برای انتقال آب این دریا در دست مطالعه و بررسی و اقدام است که می‌تواند پهنه زیادی از ایران را تحت پوشش قرار دهد. فاز اول طرح انتقال آب از دریای عمان آب‌رسانی به ۳ استان شرقی کشور است اما در افق بلند مدت مقرر شده از محل این طرح به ۱۷ استان کشور آبرسانی انجام شود که ۷۹ درصد مساحت کشور تحت پوشش این طرح خواهد رفت. 
-
-جستارهای وابسته
-
-اقیانوس هند
-تنگه هرمز
-خلیج‌فارس
-سرزمین بحرین
-شبه‌جزیره مسندم
-تاریخ امارات متحده عربی
-سعید بن بطی آل مکتوم
-ساحل آشتی
-حادثه مه ۲۰۱۹ خلیج عمان
-حادثه ژوئن ۲۰۱۹ دریای عمان
-جغرافیای عمان
-جغرافیای ایران
-جغرافیای امارات متحده عربی
-جغرافیای پاکستان
-
-پانویس
-
-منابع
-اسناد نام خلیج‌فارس، میراثی کهن و جاودان
-همشهری مورخ ۱۶ دی ۱۳۹۳ سواحل مکران
-عمان فی عام ۱۹۸۶ (عام الحصاد والتراث) إصدار وزارة الإعلام، دارالعرب للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۹۸۶ میلادی
-لفتنانت کولونیل، ��یر آرنولد ویلسون، «(تاریخ عمان و الخلیج)»، انتشار سال ۱۹۸۸ میلادی. 
-
-پیوند به بیرون
-دریای عرب، دریای عمان یا دریای مکران؟ 
- ((مکران) مکران دریای - persian gulf studies
-Gedrosia - Livius
- [ایران هرگاه صلاح بداند می‌تواند یادداشت تفاهم … -http: / / www. persiangulfstudies. com / fa / index. asp ? P=NEWSVIEW&ID= ۲۲۴] 
-کریدور شمال- جنوب ۵۰۰۰ کیلومتر نزدیکتر ۳۰ درصد ارزانتر
-روزنامه 'هندو' - بررسی استراتژیک Strategic Review لینک مرده
-
-
-دریاهای ایران
-پهنه‌های آبی امارات متحده عربی
-پهنه‌های آبی ایران
-پهنه‌های آبی پاکستان
-پهنه‌های آبی دریای عرب
-پهنه‌های آبی عمان
-تنگه‌های اقیانوس هند
-خلیج‌های ایران
-مرز امارات متحده عربی و عمان
-مرز ایران و پاکستان
-پان عربیسم (به عربی: الوحدة العربیة) یک ایدئولوژی است، که از اتحاد همه مردم عرب در یک دولت ملی واحد، متشکل از کشورهای عربی غرب آسیا و شمال آفریقا از اقیانوس اطلس تا دریای عرب، که نمایان‌گر جهان عرب است، حمایت می‌کند. این ایده ارتباط نزدیکی با ملی‌گرایی عربی دارد و بر این عقیده تأکید دارد که عرب‌ها یک ملت واحد را تشکیل می‌دهند. این ایده در اواخر قرن نوزدهم در میان مناطق عرب‌نشین امپراتوری عثمانی شکل گرفت و محبوبیت آن در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ به اوج خود رسید. طرفداران پان عربیسم اغلب از اصول سوسیالیستی حمایت کرده و به شدت با دخالت سیاسی جهان غرب در جهان عرب مخالفت کرده‌اند. همچنین با تشکیل اتحادها و تاحدودی همکاری اقتصادی، به دنبال تقویت کشورهای عربی در برابر نیروهای خارجی بودند. 
-
-سرآغاز این ایدئولوژی به رفتارهای ضد دولت عثمانی، توسط شریف حسین پیش از جنگ جهانی اول که به تحریک بریتانیا صورت می‌گرفت بازمی‌گردد، که در سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۶ میلادی، منجر به معاهده بین دولت بریتانیا و شریف حسین گردید. شریف حسین که به‌دنبال استقلال از امپراتوری عثمانی و تشکیل دولت مستقل عربی در منطقه بود طی این معاهده قول پشتیبانی بریتانیا از دولت نو پدید عربی در صورت شورش عرب‌ها برضد عثمانی را گرفت. در حالی که بریتانیا در سال ۱۹۱۶ طی توافق‌نامه سایکس پیکو با فرانسه بدون توجه به معاهده خود با شریف حسین نقشه تقسیم خاورمیانه بین دو کشور را توافق کردند و در سال ۱۹۱۸ پس از سقوط عثمانی، بریتانیا به وعده خود با شریف حسین عمل نکرد. 
-
-حالت شناخته‌شده آن برای نخستین بار در دهه ۱۹۳۰ میلادی و توسط میشل عفلق در سوریه بنا گذاشته شد. او بنیادگذار حزب بعث بود که خط فکری آن آمیزه‌ای از مارکسیسم و ملی‌گرایی است. ایدئولوژی پان عرب که یک ایدئولوژی سکولار و ملی‌گرا می‌باشد، آنچنانکه برخی اعضای برجسته آن مسیحی می‌باشند؛ مثلا طارق عزیز، وزیرخارجه عراق در دولت صدام حسین یکی از پان عرب‌های مسیحی برجسته بود. این حرکت متهم به تضعیف اقوام دیگر منطقه، مانند ترک‌ها و ایرانی‌ها (شامل اقوام ایرانی کرد ساکن خارج از مرزهای فعلی ایران) می‌باشد. طی سال‌های نیمه دوم سده بیستم پان عربیسم کوشید تا کشورهای گوناگون عربی را یکپارچه کند. مهم‌ترین این کوشش‌ها به تشکیل کشور جمهوری متحده عربی انجامید که میان سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۶۱ از یکی شدن سوریه و مصر به وجود آمده بود. 
-
-در دهه ۱۹۶۰ پرچم‌دار اصلی پان عربیسم جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر بود؛ ولی بواسطه شکست کشورهای عربی در جنگ شش روزه با اسرائیل و بواسطه عدم رشد کافی اقتصادی این ایده ضربات سنگینی را متحم�� شد. البته صلح با اسرائیل هم ضربه مهلکی بر چهره پان عرب‌ها وارد کرد و آن‌ها در در انظار عمومی رسوا ساخت. نمود امروزی اندیشه‌های پان عربی، جهان عرب در اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج‌فارس خود را نشان می‌دهد. این دو سازمان تلاشی برای نزدیک‌سازی کشورهای عربی به یکدیگر است. 
-
-در زمان محمدرضا شاه پهلوی
-
-در زمانی که محمدرضا شاه علنا روابط ایران با اسرائیل را تأیید کرد، جمال عبدالناصر مناسبات سیاسی خود را با ایران قطع کرد و به تبلیغ علیه شاه پرداخت. سوریه و عراق و سایر کشورهای عربی از «جنبش آزادی‌بخش» خوزستان پشتیبانی کردند. سپس اعراب نام خلیج‌فارس را خلیج عربی و خوزستان را نیز عربستان نامیدند. 
-
-عراق
-
-صدام حسین
-
-صدام حسین، به دنبال برانگیختن اختلافات قومی، با حمایت «جبهه آزادی عربستان» در خوزستان و «جبهه آزادی ایران» در بلوچستان درآمد. 
-
-ایدئولوژی پان‌عربی حزب بعث، خوزستان متعلق به ملت عرب می‌دانست و مدعی بود که باید به دست عرب‌ها برگردد. 
-
-صدام حسین ادعای بی‌اساسی در مورد مالکیت جزایر سه‌گانه ایران برای خود کرد. در سپتامبر ۱۹۸۰، عراق، نقشه‌ای جعلی و تحریک‌کننده را چاپ که در در آن، مالکیت جزایر سه‌گانه، از طرف ملت‌های عرب، به او داده شده‌است؛ یعنی ایرانیان، مشروعیت حقوق عراق را به رسمیت شناخته‌اند. 
-
-صدام حسین، با حمایت آشکار مالی از تجزیه‌طلب‌های شورشی در خوزستان، دادن وعده همیاری به آنها جهت آزادی عربستان (نامی که توسط رژیم صدام حسین بر استان قدیمی ایران گذاشته شد) متهم شد. بنابر بر گفته فرمانده کل خوزستان، دریادار احمد مدنی، ایران به شورشیان، حمایت تسلیحاتی می‌کرد. 
-
-صدام حسین با برجسته‌سازی چهره عربی اسلام، مثل تأکید بر تبار عربی محمد، زبان عربی قرآن و جایگاه شهرهای مقدس اسلام در کشورهای عربی، به مقابله پیام حکومت ایران به مردم عراق شد. بعدها، با تأکید برتری اعراب بر ایرانیان، او جنگ خود علیه ایران را جنگ قادسیه دوم خواند. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-Bassam Tibi: Vom Gottesreich zum Nationalstaat. Islam und panarabischer Nationalismus
-آسایش طلب طوسی، محمدکاظم، پان عربیسم، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۵
-
-پیوند به بیرون
-امیرحسین خنجی: تشدید جنبش ضدایرانی در میان عرب‌های خوزستان
-
-
-جنبش‌های پان
-جهان عرب
-ملی‌گرایی بر پایه کشور و منطقه
-ملی‌گرایی عربی
-نزاع اعراب و اسرائیل
-ارنست رادرفورد فیزیک‌دان برجسته هسته‌ای و برنده نوبل اهل نیوزیلند بود. ۱۹۱۱، او هسته اتم را کشف کرد. به‌پاس آن، او را پدر فیزیک هسته‌ای می‌نامند. عنصر رادرفوردیم به افتخار او نام‌گذاری شده‌است. 
-
-از کارهای او، پیش‌نهاد نیمه عمر رادیواکتیو، کشف عنصر رادیواکتیو رادون، و جدا کردن تابش آلفا و بتا هنگام کار در دانشگاه مک‌گیل در مونترال، کبک، کانادا بود. ۱۹۰۸، او «به سبب تحقیق درباره تجزیه عناصر و شیمی مواد رادیواکتیو» نوبل شیمی گرفت. او نخستین برنده نوبل در کانادا و اقیانوسیه بود. 
-
-رادرفورد، ۱۹۰۷ به دانشگاه ویکتوریا منچستر (دانشگاه منچستر امروزی) در انگلستان نقل‌مکان کرد، جایی که او و توماس رویز ثابت کردند که تابش آلفا، هسته هلیوم است. رادرفورد بزرگترین و مشهورترین کارش را پس از برنده نوبل شدن انجام داد. ۱۹۱۱، او پیش نهاد که بار اتم‌ها در یک هسته بسیار کوچک متمرکز شده‌است، گرچه نتوانست مثبت یا منفی بودن آن را ثابت کند.. بدین‌ترتیب با کشف و تفسیر خ��د، مدل اتم رادرفورد را پیش نهاد. پراکندگی رادرفورد، از راه آزمایش ورقه نازک طلا از سوی هانس گایگر و ارنست مارسدن-سایپرز نشان داده‌شد. ۱۹۱۷، او نخستین آزمایش هسته‌ای را انجام داد که در آن، هسته‌های نیتروژن با ذرات آلفا بمباران می‌شد. در نتیجه، او انتشار ذره‌ای زیراتمی را کشف کرد که ۱۹۱۹، آن را «اتم هیدروژن» نامید، گرچه ۱۹۲۰، آن را، دقیق‌تر، پروتون نامید. 
-
-۱۹۱۹، رادرفورد مدیر آزمایشگاه کاوندیش در دانشگاه کمبریج شد. ۱۹۳۲، جیمز چادویک با هدایت او، نوترون را کشف کرد و همان سال اولین آزمایش تقسیم هسته، کاملا کنترل‌شده، از سوی دانشجویان او، جان کاکرافت و ارنست والتون، انجام شد. 
-
-رادرفورد، ۱۹۳۷ درگذشت و در ابی وست‌مینستر نزدیک آیزاک نیوتون به خاک سپرده‌شد. ۱۹۹۷، عنصر شیمیایی رادرفوردیم (عنصر ۱۰۴) به افتخار او نام‌گذاری شد. 
-
-کودکی و نوجوانی
-ارنست رادرفورد، ۳۰ اوت ۱۸۷۱ در حومه برایت‌واتر، نلسون در ساحل شمالی جزیره جنوبی نیوزیلند زاده شد. او چهارمین از دوازده فرزند جیمز و مارتا رادرفورد، نیوزیلندی‌های نسل اول بود که در کودکی از اسکاتلند به زلاند نو آمده بودند. خانواده رادرفورد، پرجمعیت و دوازده‌بچه‌ای بود که همه در کارهای روزمره خانواده همکاری می‌کردند. اهل خانه، همه جدی و کلیسا رو، خوش‌حال و بافرهنگ بودند. علاقه رادرفورد به علوم، زود آشکار شد. او ده ساله بود که به کتاب پرطرف‌داری به نام مفاهیم اولیه در فیزیک، نوشته معلمی به‌نام بالفور استوارت برخورد. این کتاب، یک خودآموز فیزیک بود که در آن اصول فیزیک با چیزهای ساده در خانه مانند سکه، شمع، سنگ ترازو و وسایل آشپزخانه یاد داده می‌شد. رادرفورد جوان، سخت شیفته آن کتاب شده بود. نخستین بورسیه از چندین بورسیه تحصیلی زندگی‌اش را ۱۸۸۷، که ۱۶ ساله بود، به‌دست آورد. 
-
-تحصیل در دانشگاه
-رادرفورد با دومین بورس تحصیلی، در دانشکده کانتربری کرایست‌چرچ ثبت‌نام کرد که سال پیش از تولدش بنا شده بود. او رشته تحصیلی اصلی‌اش را فیزیک و ریاضی برگزید که از بخت او، هر دوی آن‌ها معلمان خوبی هم داشت. او در پایان دوره آموزشی سه‌ساله، کارشناسی ریاضی و فیزیک گرفت. در روزگار اقامت در کرایست‌چرچ، او با ماری نیوتن، دختر صاحب‌خانه‌اش آشنا و پای‌بند عشق او شد. 
-
-۱۸۹۵، رادرفورد در پی انتشار دو مقاله مهم درباره فعالیت تشعشعی عناصر و برخلاف دوم شدن در گزینش، جایزه مهم بورس تحصیلی گرفت. مقررات این جایزه، به برنده، حق انتخاب مؤسسه آموزشی می‌داد، که رادرفورد، آزمایشگاه کاوندیش دانشگاه کمبریج به مدیریت جی. جی تامسون (صاحب‌نظر پیش‌تاز در الکترومغناطیس) را برگزید. در آن سال ویلهلم رونتگن، فیزیک‌دان آلمانی، اشعه ایکس را کشف کرده بود و در پی آن، آنری بکرل، پرتوزایی را کشف؛ و ماری کوری آن را نام گذاشته بود؛ کشف مهم دیگری که آغاز کار اصلی رادرفورد شد. 
-
-کارهای علمی
-
-۱۸۹۵، رادرفورد به آزمایشگاه کاوندیش دانشگاه کمبریج رفت تا زیرنظر جی. جی تامسون کار کند. تامسون که استاد فیزیک تجربی بود، رادرفورد را فعالانه در آزمایشگاه به کار گرفت. رادرفورد در آغاز تحقیقات‌ش، با آزمایشی که ایده آن از خودش بود، دو تابش رادیواکتیوی ناهمانند شناسایی کرد. او پی برد که برگه‌ای به پهنای یک‌پانصدم سانتی‌متر، مانع عبور بخشی از تابش می‌شد، اما برای جلوگیری از عبور بخش دیگر تابش، برگه بس ضخیم‌تری لازم بود. او نخستین پرتو را که بار الکتریکی مثبت داشت و یونیدهکننده‌ای قوی بود و به آسانی جذب مواد می‌شد، اشعه آلفا نامید. پرتو دوم که تابش کمتر و بار الکتریکی منفی داشت اما نفوذ آن در مواد زیاد بود، اشعه بتا نامید. پرتو سوم، که شبیه پرتو ایکس بود را، ۱۹۰۰، پل اوریچ ویلارد (فیزیک‌دان فرانسوی) کشف کرد. این پرتو، نافذترین تابش، و طول موج آن بسیار کوتاه بود. این پرتو، گاما نام گرفت. رادرفورد و همکاران‌ش کشف کردند که تشعشع طبیعی در اورانیوم، خروج ذره آلفا از هسته اتم آن به صورت یک هسته اتم هلیم و برجای‌ماندن اتمی سبکتر از اتم اورانیوم در اورانیوم به ازاء هر خروج ذره آلفا از آن است. از این کشف نتیجه گرفتند که رادیوم تنها عنصر از عناصر حاصل از فعالیت تشعشعی اورانیوم است. 
-
-۱۹۰۳، رادرفورد عضو انجمن سلطنتی لندن شد و ۱۹۰۴، نخستین کتاب‌ش به نام فعالیت تشعشعی را که از کتاب‌های کلاسیک در این زمینه است، منتشر کرد. شهرت روزافزون رادرفورد در جوامع علمی سبب شد که از سوی دانشگاه‌ها، چندین کرسی استادی به او پیشنهاد شود. ۱۹۰۷، او به انگلستان بازگشت تا استاد دانشگاه منچستر شود. رادرفورد در دانشگاه منچستر رهبر گروهی شد که به‌سرعت دست‌به‌کار تدوین نظریه‌های تازه درباره ساختار اتم بود. آن دوره پرثمرترین دوره زندگی دانشگاهی او بود. رادرفورد به‌پاس کوشش‌های علمی‌اش در دانشگاه منچستر، چندین نشان و جایزه گرفت، که نوبل شیمی در ۱۹۰۸، اوج آن‌ها بود. این نشان افتخار را البته برای کارهایش در کانادا روی فعالیت تشعشعی عناصر به او دادند. 
-
-بزرگ‌ترین دستاورد رادرفورد در دانشگاه منچستر کشف ساختار هسته اتم بود. پیش از رادرفورد اتم، به گفته خودش، یک نازنین سخت و قرمز، یا به‌حسب سلیقه، خاکستری بود؛ اما اینک یک منظومه بسیار ریز شامل ذرات بی‌شمار است که هنوز هم اسرار دیگری نهفته دارد. 
-
-مرگ
-۱۹۳۷، رادرفورد در اثر فتق محتقن، گونه‌ای تورم به‌سبب گرفتگی اعضای درونی، به‌دنبال افتادنش از درخت هنگام هرس کردن، درگذشت. او، ۶۶ ساله و هنوز سرزنده و قوی بود. 
-
-سهم رادرفورد در شکل‌گیری درک کنونی ما از ماهیت ماده از هر کس دیگری بیشتر است. او آشکارا بزرگ‌ترین فیزیک‌دان آزمایش‌گری بود که جهان تا آن زمان به خود دیده بود. ده‌ها انجمن علمی و دانشگاه به او عضویت و درجات دانشگاهی افتخاری داده‌اند و او را پدر انرژی هسته‌ای نامیده‌اند. 
-
-یادبودها
-
-جستارهای وابسته
-توماس رویدز
-واپاشی آلفا
-ذرات آلفا
-پراکندگی رادرفورد
-
-منابع
-
-
-
-
-ارنست رادرفورد
-استادان دانشگاه مک‌گیل
-اعضای افتخاری آکادمی علوم اتحاد شوروی
-اعضای افتخاری انجمن سلطنتی ادینبورگ
-اعضای انجمن سلطنتی
-اعضای فرهنگستان پاپی علوم
-اعضای کالج ترینیتی، کمبریج
-اعضای مجمع فیلسوفان آمریکا
-اعضای وابسته خارجی آکادمی ملی علوم
-افراد انگلیسی اسکاتلندی‌تبار
-افراد نیوزیلندی اسکاتلندی‌تبار
-اهالی کرایست چرچ
-اهالی منطقه نلسون
-اهالی نیوزیلند انگلستانی‌تبار
-اهالی نیوزیلند
-بارون‌های اعیان پادشاهی متحده
-برندگان جایزه تحقیقی فارادی
-برندگان جایزه نوبل اهل انگلستان
-برندگان جایزه نوبل اهل بریتانیا
-برندگان جایزه نوبل اهل نیوزیلند
-برندگان جایزه نوبل شیمی
-پیشگامان رادیو
-خاک‌سپاری‌ها در کلیسای وست‌مینستر
-دارندگان عنوان شوالیه
-دانشمندان سده ۱۹ (میلادی) اهل نیوزیلند
-دانشمندان سده ۲۰ (میلادی) اهل بریتانیا
-دانش‌آموختگان ترینیتی کالج، کمبریج
-دانش‌آموختگان دانشگاه کانتربوری
-درگذشتگان ۱۹۳۷ (میلادی) 
-دریافت‌کنندگان مدال الیوت کرسون
-دریافت‌کنندگان مدال کاپلی
-رؤسای انجمن سلطنتی
-زادگان ۱۸۷۱ (میلادی) 
-فیزیک‌دانان آزمایشگاهی
-فیزیک‌دانان اهل بریتانیا
-فیزیک‌دانان اهل نیوزیلند
-فیزیک‌دانان سده ۱۹ (میلادی) اهل بریتانیا
-فیزیک‌دانان سده ۲۰ (میلادی) اهل بریتانیا
-فیزیک‌دانان هسته‌ای اهل بریتانیا
-فیزیک‌دانان هسته‌ای اهل نیوزیلند
-کاشفان عناصر شیمیایی
-نیوزیلندی‌های مهاجرت‌کرده به بریتانیا
-مدل خواستیک (مدل کارخواه-کارساز یا مدل کلاینت-سرور)، یک ساختار رایانش توزیع‌شده است که وظایف یا حجم کار را بین سرویس‌دهنده‌ها که سرور (کارساز) نامیده می‌شوند، و سرویس‌گیرنده‌ها که کارخواه نامیده می‌شوند، تقسیم می‌کند. 
-
-یک برنامه کاربردی کارخواه-کارساز (Client-Server) تحت شبکه رایانه‌ای برنامه‌ای است که یک کارخواه را که توسط یک رابط کاربری برنامه شناسایی می‌شود، به یک سرور یا سامانه پایگاه داده متصل می‌کند. هنگامی‌که یک کارخواه مستقیما به یک سیستم پایگاه داده، یا یک سرور یکپارچه متصل می‌گردد، معماری برنامه، معماری دولایه‌ای است. 
-
-یک معماری کارخواه-کارساز یک معماری شبکه‌ای است که در آن هر رایانه یا پردازش روی شبکه یا یک کارساز است، یا یک کارخواه. سرورها معمولا رایانه‌های پرقدرت، یا پردازش‌هایی هستند که مختص انجام کار خاصی مانند مدیریت دیسک گردانها (سرور پرونده‌ای)، چاپگرها، مدیریت ترافیک شبکه (سرور شبکه‌ای) (network server)، می‌باشند. 
-
-کارخواه‌ها، ایستگاه‌های کاری یا رایانه‌های شخصی هستند که کاربران بر روی آن‌ها برنامه‌های کاربردی را اجرا می‌نمایند. کارخواه‌ها به منابعی که کارساز به آن‌ها اختصاص می‌دهد مانند، پرونده، دستگاه‌ها، و قدرت پردازش اعتماد دارند. این معماری از سایر معماری‌ها در این نکته متمایز است که می‌تواند با استفاده از لایه‌ها ساختاردهی مطمئنی از سیستم به وجود آورد. 
-
-در سال‌های اخیر استفاده از یک کارخواه کوچک (thin client) که حاوی منطق کاری نیست، و تنها عناصر رابط کاربری جهت اتصال به یک کارساز کاربردی که منطق کاری روی آن پیاده‌سازی شده باب شده‌است، که به صورت تراگذاری، با یک کارساز پایگاه داده، که اطلاعات بروی آن به صورت خام نگهداری و توسط برنامه کاربردی مورد استفاده قرار می‌گیرد. شبیه به معماری که معماری سه-لایه‌ای (three-tier architecture) معروف است، و یک نوع خاص از معماری n-لایه (n-tier architecture) است. 
-
-در کل، معماری‌های n-لایه می‌توانند از تعدادی خدمات مشخص، که شامل روابط تراگذاری بین کارسازهای کاربردی که از پیاده‌سازی منطق کاری متفاوتی نیز استفاده کرده باشند، استفاده کند. هرکدام از آن‌ها می‌توانند از یک پایگاه داده معین یا مشترک استفاده نمایند. 
-
-نوع دیگری از معماری شبکه‌ای به نام معماری همکار-به-همکار شناخته می‌شود، زیرا هر گره وظایف یکسانی دارد. هر دو نوع معماری‌های کارخواه-کارساز یا همکار-به-همکار به‌طور گسترده‌ای کاربر دارند، و هرکدام مزیت‌ها و معایب خاص خودشان را دارند. 
-
-نقش سرویس دهنده- سرویس گیرنده
-مشخصه «سرویس گیرنده-سرویس دهنده» رابطه همکاری بین بخش‌های مختلف را در یک برنامه را توصیف می‌کند. مولفه سرویس‌دهنده سرور یک عملکرد یا سرویس را به یک یا تعداد زیادی مشتری ارائه می‌دهد، که درخواست‌های چنین سرویس‌هایی را شروع می‌کنند. سرورها بر اساس خدماتی که ارائه می‌دهند طبقه‌بندی می‌شوند. به عنوان مثال، یک وب سرور، صفحات وب و یک سرویس‌دهنده فایل به پرونده‌های رایانه‌ای سرویس می‌دهد. یک منبع مشترک ممکن است هر یک از نرم‌افزارها و اجزای الکترونیکی رایانه سرور باشد، از برنامه‌ها و داده‌ها گرفته تا پردازنده‌ها و دستگاه‌های ذخیره‌سازی. 
-
-اینکه کامپیوتر یک کلاینت باشد، یک سرور یا هر دو، با توجه به ماهیت برنامه‌ای که به توابع سرویس نیاز دارد، تعیین می‌شود. به عنوان مثال، یک کامپیوتر می‌تواند همزمان وب سرور و نرم‌افزار سرور پرونده را اجرا کند تا داده‌های مختلف را به مشتریانی که درخواستهای مختلفی می‌کنند. نرم‌افزار سرویس گیرنده همچنین می‌تواند با نرم‌افزار سرور در همان رایانه ارتباط برقرار کند. ارتباط بین سرورها، مانند همگام سازی داده‌ها، گاهی اوقات ارتباط بین سرور یا سرور به سرور نامیده می‌شود. 
-
-ارتباط سرویس دهنده- سرویس گیرنده
-به‌طور کلی، یک سرویس یک انتزاع از منابع رایانه‌ای است و لازم نیست مشتری در هنگام انجام درخواست و ارائه پاسخ، به نحوه عملکرد سرور توجه کند. مشتری فقط باید پاسخ را براساس پروتکل معروف برنامه درک کند، یعنی محتوا و قالب‌بندی داده‌ها برای سرویس درخواستی. 
-
-سرویس گیرنده‌ها و سرورها پیام‌های خود را با الگوی پیام پاسخ درخواست پاسخ می‌دهند. سرویس گیرنده درخواستی را ارسال می‌کند و سرور پاسخی را برمی‌گرداند. این تبادل پیام مثالی از ارتباط بین فرایند است. برای برقراری ارتباط، رایانه‌ها باید زبان مشترکی داشته باشند، و آنها باید از قوانینی پیروی کنند تا کلاینت و سرور بدانند که چه انتظاری دارند. زبان و قوانین ارتباطی در یک پروتکل ارتباطی تعریف شده‌اند. همه پروتکل‌های سرویس دهنده-سرور در لایه برنامه کار می‌کنند. پروتکل لایه برنامه الگوهای اساسی را تعریف می‌کند برای رسمی کردن تبادل داده‌ها حتی بیشتر، سرور ممکن است یک رابط برنامه‌نویسی برنامه (API) را پیاده‌سازی کند. API یک‌لایه انتزاعی برای دسترسی به یک سرویس است. با محدود کردن ارتباطات به یک قالب محتوای خاص، تجزیه را تسهیل می‌کند با انتزاع دسترسی، تبادل داده بین پلتفرمی را تسهیل می‌کند. 
-
-یک سرور ممکن است در مدت زمان کوتاهی از بسیاری از سرویس گیرنده‌های متقاضی درخواست دریافت کند. یک رایانه در هر لحظه فقط می‌تواند تعداد محدودی کار را انجام دهد و با تکیه بر یک سیستم زمان‌بندی، درخواستهای ورودی از مشتریان را برای اولویت‌بندی آنها در اولویت قرار می‌دهد. 
-
-مثالهای مرتبط
-هنگامی‌که مشتری بانکی با مرورگر وب (مشتری) به خدمات بانکی آنلاین دسترسی پیدا می‌کند، مشتری درخواستی را از وب سرور بانک آغاز می‌کند. اعتبار ورود مشتری ممکن است در یک پایگاه داده ذخیره شود و وب سرور به عنوان مشتری به سرور پایگاه داده دسترسی پیدا کند یک سرور برنامه با استفاده از منطق تجاری بانک داده‌های برگشتی را تفسیر می‌کند و خروجی را به وب سرور ارائه می‌دهد و سرانجام سرور وب نتیجه را برای نمایش به مرورگر وب مشتری برمی‌گرداند. 
-
-در هر مرحله از این توالی تبادل پیام مشتری-سرور، رایانه‌ای یک درخواست را پردازش می‌کند و داده را برمی‌گرداند. این الگوی پیام‌رسانی درخو��ست پاسخ است. وقتی همه درخواست‌ها برآورده می‌شوند، توالی کامل می‌شود و مرورگر وب داده‌ها را به مشتری. 
-
-این مثال الگوی طراحی قابل‌استفاده برای مدل مشتری-سرور را نشان می‌دهد: تفکیک نگرانی‌ها. 
-
-تاریخچه
-شکل اولیه معماری کلاینت سرور ورود شغل از راه دور است، حداقل با OS / ۳۶۰ (اعلام‌شده در سال ۱۹۶۴)، جایی که درخواست اجرای یک شغل بود و پاسخ خروجی بود. 
-
-دانشمندان کامپیوتر در حال ساخت مدل مشتری - سرور در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، در ساخت ARPANET (در مؤسسه تحقیقاتی استنفورد) از اصطلاحات میزبان سرور (یا میزبان سرویس‌دهنده) و میزبان کاربر (یا با استفاده از میزبان) استفاده کردند و اینها ظاهر می‌شوند در اسناد اولیه RFC ۵ و RFC ۴. این استفاده در زیراکس PARC در اواسط دهه ۱۹۷۰ ادامه داشت. 
-
-یکی از زمینه‌هایی که محققان از این اصطلاحات استفاده کردند، در طراحی زبان برنامه‌نویسی شبکه رایانه‌ای به نام Decode-Encode Language (DEL) بود. هدف این زبان پذیرش دستورات از یک رایانه (میزبان کاربر) بود، که گزارشات وضعیت را به عنوان رمزگذار کردن دستورات در بسته‌های شبکه به کاربر بازمی‌گرداند. یک رایانه دیگر با قابلیت DEL، میزبان سرور، بسته‌ها را دریافت کرده، رمزگشایی کرده و داده‌های قالب‌بندی شده را به میزبان کاربر بازمی‌گرداند. یک برنامه DEL بر روی کاربر -host نتایج را برای ارائه به کاربر دریافت کرد. این یک معامله سرور مشتری است. توسعه DEL تازه در سال ۱۹۶۹ آغاز شد، سالی که وزارت دفاع ایالات‌متحده ARPANET (سلف اینترنت) را تأسیس کرد. 
-
-سرور-پذیرنده، میزبان پذیرنده
-میزبان مشتری و میزبان سرور کاملا متفاوت از کلاینت و سرور است. میزبان هر رایانه‌ای است که به یک شبکه متصل است. در حالی که کلمات سرور و کلاینت ممکن است به کامپیوتر یا به یک برنامه رایانه‌ای، میزبان سرور و کاربر اشاره داشته باشند - میزبان همیشه به رایانه‌ها مراجعه می‌کند. میزبان یک رایانه چند منظوره و چند منظوره است؛ کلاینت‌ها و سرورها فقط برنامه‌هایی هستند که روی میزبان اجرا می‌شوند. در مدل کلاینت سرور، یک سرور بیشتر به وظیفه سرویس‌دهی اختصاص دارد. 
-
-استفاده اولیه از کلمه مشتری در «جداسازی داده‌ها از عملکرد در سیستم پرونده توزیع‌شده»، مقاله ۱۹۷۸ توسط دانشمندان کامپیوتر Xerox PARC هوارد استورگیس، جیمز میچل و جی اسرائیل وجود دارد. نویسندگان مراقب هستند که این اصطلاح را برای خوانندگان تعریف کنند، و توضیح دهد که آنها از آن برای تشخیص بین کاربر و گره شبکه کاربر (سرویس گیرنده) استفاده می‌کنند. (تا سال ۱۹۹۲، کلمه سرور به زبان عمومی وارد شده بود) 
-
-پردازش متمرکز
-مدل سرویس گیرنده و سرور حکم نمی‌کند که میزبان سرور باید بیش از میزبان سرویس گیرنده داشته باشد، بلکه هر رایانه عمومی را قادر می‌سازد تا با استفاده از منابع مشترک سایر میزبان‌ها، توانایی‌های خود را گسترش دهد. با این حال، محاسبات متمرکز به‌طور خاص مقدار زیادی از منابع برای تعداد کمی از رایانه‌ها. هرچه محاسبات بیشتر از میزبان‌های کلاینت به رایانه‌های مرکزی بارگیری شود، میزبان‌های مشتری نیز می‌توانند ساده‌تر باشند. این بستگی زیادی به منابع شبکه (سرورها و زیرساخت‌ها) برای محاسبه و ذخیره‌سازی. گره بدون دیسک حتی سیستم‌عامل خود را از شبکه بارگیری می‌کند و یک ترمینال رایانه‌ای فاقد سیستم‌عامل است؛ این فقط یک رابط ورودی / خروجی به سرور است. ��ر مقابل، یک سرویس گیرنده چربی، مانند یک شخصی کامپیوتر، منابع زیادی دارد و برای عملکردهای اساسی به یک سرور اعتماد نمی‌کند. 
-
-با کاهش قیمت رایانه‌ها و افزایش قدرت آنها از دهه ۱۹۸۰ به اواخر دهه ۱۹۹۰، بسیاری از سازمانها محاسبات را از سرورهای متمرکز مانند رایانه‌های اصلی و مینی کامپیوترها به مشتریهای چربی منتقل کردند. مدیریت پیچیده فناوری اطلاعات. در طول دهه ۲۰۰۰، برنامه‌های وب به اندازه کافی بالغ شدند تا بتوانند با نرم‌افزارهای کاربردی رقیب برای یک معماری معماری خاص رقابت کنند. عواملی که باعث ایجاد روند رایانش ابری در سالهای ۲۰۱۰ شد. 
-
-مقایسه با شبکه «همتابه‌همتا» 
-علاوه بر مدل سرویس دهنده-سرور، برنامه‌های محاسباتی توزیع‌شده اغلب از معماری برنامه peer-to-peer (P ۲ P) استفاده می‌کنند. 
-
-در مدل سرویس گیرنده - سرور، سرور اغلب به گونه‌ای طراحی شده‌است که به عنوان یک سیستم متمرکز عمل می‌کند که به بسیاری از سرویس گیرندگان سرویس می‌دهد. توان محاسباتی، حافظه و نیازهای ذخیره‌سازی سرور باید متناسب با حجم کار مورد انتظار مقیاس بندی شود. سیستم‌های تعادل بار و خرابی که معمولا برای مقیاس گذاری سرور فراتر از یک ماشین فیزیکی استفاده می‌شود. 
-
-Load Balancing به صورت توزیع متد و کارآمد شبکه یا ترافیک برنامه در سرورهای متعدد در مزرعه سرور تعریف می‌شود. هر توازن بار بین دستگاه‌های سرویس گیرنده و سرورهای باطن قرار می‌گیرد، درخواست‌های ورودی را به هر سرور موجود که قادر به انجام آنها باشد دریافت و سپس توزیع می‌کند. 
-
-در یک شبکه نظیر به نظیر، دو یا چند رایانه (همتا) منابع خود را جمع می‌کنند و در یک سیستم غیرمتمرکز ارتباط برقرار می‌کنند. همتاها در یک شبکه غیر سلسله مراتبی گره‌های برابر یا برابر هستند. بر خلاف مشتری در مشتری - سرور یا مشتری - شبکه صف-مشتری، همتایان به‌طور مستقیم با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. در شبکه نظیر به نظیر، الگوریتمی در پروتکل ارتباطات نظیر به نظیر بار را متعادل می‌کند، و حتی همتایان با منابع متوسط می‌توانند به اشتراک بگذارند load. اگر گره‌ای در دسترس نباشد، منابع مشترک آن تا زمانی که سایر همتایان آن را ارائه دهند، در دسترس خواهد بود. در حالت ایده‌آل، یک همکار نیازی به دستیابی به دسترسی بالا ندارد زیرا سایر همسالان زائد هرگونه خرابی منابع را جبران می‌کنند؛ در دسترس بودن و ظرفیت بار همسالان تغییر می‌کند، پروتکل درخواست را تغییر می‌دهد. 
-
-هر دو سرور سرویس گیرنده و سرویس‌دهنده به عنوان زیر مجموعه سیستم‌های توزیع‌شده نظیر به نظیر در نظر گرفته می‌شوند. 
-
-جستارهای وابسته
-سرور
-کارخواه کوچک
-کارخواه بزرگ
-معماری‌های مختلف پایگاه داده‌ها
-
-منابع
-
-ارتباطات بین پردازشی
-پروتکل‌های لایه کاربرد
-سرویس‌دهنده‌ها (رایانش) 
-سرویس‌گیرنده‌ها (رایانش) 
-معماری شبکه
-نرم‌افزارهای موبایل
-واژگان عمومی شبکه
-معماری چندلایه (در مهندسی نرم‌افزار) برای آسانتر نمودن پردازش رایانه‌ای بکار می‌رود. این‌گونه معماری برای توصیف و تشریح فرایندی بکار می‌رود که در آن درجه‌ای از تفکیک میان اجزای گسسته بدست آمده باشد. این تفکیک توسط یک یا چند پیشکار نرم‌افزاری اعمال می‌شود. مثالی از آن کاربرد میان افزار برای افزایش بهره‌وری خدمات داده‌ای میان یک کاربر و یک پایگاه داده‌ها می‌باشد. همچنین ممکن است از این عبارت با عنوان معماری n-لایه یاد شود. بیشترین شکل استفاده آن در حالت معماری سه-لایه می‌باشد. 
-
-معماری سه لایه
-معماری سه لایه، یک الگوی معماری مشتری خدمتگزار در مهندسی نرم‌افزار است که در آن سه واحد 'واسطه کاربری' (نمایش)، 'پردازش منطقی' (منطق) و 'دسترسی به داده' (داده) به صورت واحدهای مستقل و حتی بر روی پلت فرم‌های جداگانه، توسعه و نگهداری می‌شوند. برای اولین بار این معماری توسط آقای John J. Donovan در Open Environment Corporation به کار گرفته شد. 
-
-جدا از فواید ناشی از ماژولار بودن این معماری، فایده اصلی معماری سه لایه این است که هر کدام از سه واحد مذکور در صورت نیاز برای پاسخگویی به نیازمندی‌های جدید یا تغییر در تکنولوژی، به صورت مستقل و بدون نیاز تغییر لایه دیگر، تغییر کنند. 
-
-معمولا لایه نمایش بر روی کامپیوتر شخصی یا workstation قرار گرفته می‌شود و دارای یک واسطه کاربری گرافیکی می‌باشد. لایه منطق خود از چندین ماجول جداگانه ساخته‌شده که معمولا بر روی یک سرور برنامه به کار گرفته می‌شود. لایه داده نیز برای کار از یک سرور پایگاه داده کمک می‌گیرد. با توجه به حجم و پیچیدگی، معمولا لایه منطق خود به چندین زیر لایه شکسته می‌شود که به چنین معماری‌ای، معماری چند صفحه‌ای (n-tier architecture) گفته می‌شود. 
-
-لایه نمایش
-این لایه بالایی‌ترین لایه یک برنامه نرم‌افزاری محسوب می‌شود که در واقع کاربر نهایی، تنها با این لایه در ارتباط می‌باشد. وظیفه این لایه این است که اطلاعاتی از لایه منطق دریافت کرده‌است را به شکل مناسبی مثلا در قالب یک واسطه کاربری گرافیکی به کاربر نمایش دهد. 
-
-لایه منطق (لایه میانی) 
-این لایه وظیفه این دارد که بر روی داده‌هایی که از لایه داده دریافت کرده پردازش‌های لازم را انجام داده و در اختیار لایه نمایش قرار گذارد. در واقع عملکرد اصلی برنامه در این لایه پیاده‌سازی می‌شود. هم‌چنین این لایه هیچ وقت به صورت مستقیم مثلا با پایگاه داده صحبت نمی‌کند و به واسطه لایه داده این کار را انجام می‌دهد. 
-
-لایه داده
-لایه داده شامل ارتباط به پایگاه داده، فایل سرور و غیره و هم‌چنین لایه دسترسی به داده که عملیات‌های مانا بر روی داده‌ها انجام می‌شود، می‌باشد. این لایه وظیفه دارد یک واسطه برای لایه منطق فراهم آورد که از طریق آن لایه منطق بتواند بدون درگیر شدن در پیچیدگی‌های مربوط به ارتباط مستقیم با پایگاه داده و … بتواند عملیات لازم شامل ذخیره‌سازی، ویرایش، حذف و بازیابی داده‌ها را انجام دهد. اگر چه چنین معماری‌ای، ممکن است تأثیر منفی بر روی کارایی و سرعت برنامه نهایی بگذارد ولی باعث می‌شود که تأثیر به سزایی بر روی بهبود مقیاس‌پذیری و نگهداری برنامه بگذارد. 
-
-استفاده در توسعه برنامه‌های تحت وب
-استفاده اصلی معماری سه لایه در توسعه نرم‌افزارهای تحت وب می‌باشد. 
-
-ملاحظات دیگر
-نحوه انتقال داده بین لایه‌های مختلف، قسمتی از معماری می‌باشد که در این زمینه پروتکل‌های متعددی از جمله SNMP, CORBA, Java RMI,. Net Remoting, Windows Communication Foundation, sockets, UDP و … وجود دارند. لایه‌های جداگانه معمولا (نه لزوما) بر روی حتی سرورهای فیزیکی جداگانه اجرا می‌شوند و هر لایه نیز می‌تواند به صورت جداگانه به صورت خوشه‌ای در آید. 
-
-قابلیت ردیابی
-قابلیت ردیابی end-to-end جریان داده‌ها در یک معماری چند لایه یک چالش مهم است که هرچه اندازه سامانه سامانه بزرگتر باشد، ب��شتر اهمیت خود را نشان می‌دهد. اندازه‌گیری پاسخ برنامه مفاهیمی برای اندازه‌گیری کارایی تراکنش‌ها بین لایه‌های مختلف بیان می‌کند. 
-
-جستارهای وابسته
-مدل کارخواه-کارساز
-معماری سه-لایه
-منطق کاری
-
-منابع
-
-
-
-اصطلاحات مهندسی نرم‌افزار
-الگوهای طراحی نرم‌افزار
-الگوی معماری (علم رایانه) 
-طراحی نرم‌افزار
-معماری رایانش توزیع‌شده
-معماری نرم‌افزار
-مزار شریف مرکز ولایت بلخ در شمال افغانستان و چهارمین شهر بزرگ افغانستان پس از شهرهای کابل، هرات و قندهار است. مزار شریف، نام و جایگاه خود را پس از پیداشدن قبری منسوب به علی بن ابی‌طالب (یا امامزاده علی) یا زرتشت پیامبر در سده ۹ ق (۱۵ م) و ایجاد مرقدی روی آن به‌دست‌آورد. این مکان به‌نام زیارت یا مزار سخی و نیز مسجد کبود یاد می‌شود که در مرکز این شهر واقع است. 
-
-مزار شریف در ۱۵ کیلومتری شرق شهر باستانی بلخ واقع شده‌است. این شهر در ۱۲۳۰ ش (۱۸۵۲ م) جزء قلمرو افغانستان شد. 
-
-شهر مزار شریف به‌عنوان قطب مهمی در منطقه شمال در نزدیکی مرزهای ازبکستان و تاجیکستان واقع است. شهر دارای یک فرودگاه بین‌المللی بوده و تنها شهر افغانستان بین مراکز ولایتی با ۹۱ ٪ زمین‌های پوشیده از ساختمان است. مزار شریف دارای منطقه‌ای بزرگ و مسکونی جدا، از منطقه شهرداری است که جز کلان‌شهر مزار شریف به‌شمار می‌رود. مزار شریف پایین‌ترین شهر افغانستان از سطح دریا به میزان است. شهر در جریان تهاجم شوروی و جنگ‌های داخلی بزرگ‌ترین شهر افغانستان بود که به‌طور معجزه آسایی سالم ماند و امروز از امن‌ترین شهرهای افغانستان بعد از بامیان است. مزارشریف گرمترین شهر در ولایت بلخ است که درجه گرما آن حتی به ۴۵ درجه سانتیگراد در تابستان می‌رسد. این بیشترین نفوس را در سمت شمال دارد. 
-
-نامگذاری
-شهر مزار شریف در ولایت بلخ افغانستان قرار دارد. در این شهر بارگاه با عظمت و باشکوهی قرار دارد که مورد توجه مردم افغانستان است. برخی از شیعیان به معجزه و حاجت از بارگاه منسوب به علی در این شهر اعتقاد دارند. 
-در این بارگاه قرار که روی سنگ قبرش نوشته‌شده: «هذا مزار شریف علی بن ابیطالب». بنا به روایات مستدل و دقیق‌تر و اعتقاد بسیاری از مسلمانان محل دفن علی ابن ابیطالب در نجف عراق قرار دارد که علی بن ابیطالب در مزار شریف با ایشان همنام است. به احتمال بسیار زیاد فردی که در مزار شریف دفن شده، یکی از دانشمندان و علامه خوشنامی است که در سده پنجم می‌زیست و علاوه بر اشتراکات در نام یا لقب با امام اول شیعیان، ارادت زیادی نیز به امامان شیعه داشته‌است. 
-
-احترام این بارگاه نزد شیعیان افغانستان محفوظ است. به‌ویژه آن‌که اکنون محل تجمعی برای عبادت پروردگار شده‌است. 
-
-همچنان هر سال در نوروز در مزار شریف جشنی بر پا می‌شود که به نام جشن گل سرخ مشهور است و چهل روز طول می‌کشد. 
-همه‌ساله بعضی از مردم در ایام سال نو به این شهر می‌آیند و نوروز را جشن می‌گیرند و با برافراشتن ژنده (پرچم، علم) روضه سال نو را آغاز می‌کنند که تا چهل روز برافراشته است و به تاریخ ده ثور (اردیبهشت) دوباره پایین کشیده می‌شود. 
-
-تاریخ
-
-دوران پیش از میلاد
-در سده ششم پیش از میلاد شهر تحت کنترل امپراتور ارشمیدس بود اما توسط اسکندر مقدونی از چنگ وی دررفت و بعد از مرگ اسکندر بدست سلوکیان افتاد. اما سلوکیان نیز اقبال خوشی نداشتند و شهر بدست دولت یونانی بلخ افتاد. ��ر سال ۱۳۰ پیش از میلاد شهر بدست سکاها افتاد و پادشاهی یونانی بلخ به سقوط مواجه شد. Yuezhi مزار شریف را تصرف نموده و راه را برای امپراطوری کوشانیان باز نمود اما بعد از سقوط کوشان‌ها شهر بدست ساسانیان افتاد و جنگجویان مسلمان هم در ۶۵۱ میلادی به مزار شریف رسیدند. 
-
-از سده نهم الی ۱۹۱۹
-مناطق اطراف مزار شریف بخش بزرگ و یکی از چهار ربع خراسان (بلخ، هرات، مرو و نیشابور) بوده‌است که بعد از خلافت عباسیان توسط سلسله‌های طاهریان، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان، غوریان، خوارزم شاهیان، مغولان، ایلخانیان، تیموریان، شیبانیان، گورکانیان و خانات بخارا اداره می‌شد. نظر به باورها مزار شریف موجودیت خود را مدیون یک رؤیا است، در سده دوازدهم شیخی رؤیا دید که علی بن ابی‌طالب داماد و پسر عموی پیامبر اسلام برایش اظهار داشت که آرامگاه او به‌طور مخفیانه در نزدیکی‌های شهر بلخ انتقال داده شده‌است. 
-
-مولانا جلال‌الدین محمد بلخی مشهور به رومی در مزار شریف‌زاده شد. پدرش بهاءولد، از نسل خلیفه اسلام ابوبکر بوده و تحت تأثیر عقاید امام غزالی فیلسوف مشهور دنیای اسلام بود. موعظه‌های بهاءولد هنوز هم موجود است و از با ارزش‌ترین آثار علوم اسلامی بشمار می‌رود. مولانا رومی شش جلد اثر مشهور خود، مثنوی معنوی را تا زمان مرگ خود در ۱۲۷۳ تکمیل نمود. 
-
-بعد از تحقیقات صورت گرفته درباره آرامگاه حضرت علی، آرامگاه زرتشت پیامبر سلطان احمد سنجر سلجوقی دستور داد تا شهر و زیارتگاهی با شکوهی بالای مقبره حضرت علی بسازند تا که در سده ۱۳ هم توسط مغولان ویران شد اما بعد از مغولان دوباره و به‌شکل بهتری نوسازی شد. 
-
-کمی بعد‌تر از حمله مغولان اپیدمی بزرگ مالاریا شهر بلخ را فرا گرفت، فرماندار بلخ دستور داد مرکز را به مزار شریف انتقال دهند و از آن تاریخ تا حال مزار شریف در حال گسترش و توسعه است و شهر بلخ هم بخاطر موجودیت مزار شریف دیگر رشدی نکرده‌است. 
-
-در زمان حمله انگلیس‌ها به افغانستان امیر شیر علی‌خان افغانستان را از قصر خود در تاشقرغان مزار شریف کنترل می‌کرد و بریتانیایی‌ها نتوانستند مزار شریف را تصرف کنند. در سده نزدهم و بعد از مرگ امیر شیر علی‌خان پسر وی وزیر اکبر خان به تعقیب انگلیسیها پرداخت و الی جلال‌آباد تمامی لشکر ۱۶ ٬ ۵۰۰ نفری انگلیس‌ها را تارو مار نمود که منجر به دومین جنگ افغان و انگلیس شد چون انگلیسیها می‌خواستند شکست شان را تلافی نمایند. 
-
-اواخر سده بیستم
-در جریان اشغال افغانستان توسط شوروی در سالهای ۱۹۸۰ , مزار شریف بخاطر نزدیکی با ازبکستان پایگاه استراتژیک شوروی در افغانستان بود و آنها از فرودگاه مزار شریف برای حملات هوایی خود بر مجاهدین استفاده می‌کردند. فرمانده ارتش افغانستان-شوروی ژنرال عبدالرشید دوستم بود که موفقیت‌آمیز حملات حزب وحدت و جمعیت اسلامی افغانستان را برای تسخیر مزار شریف دفع می‌نمود. 
-
-ژنرال دوستم در ۱۹۹۲ و کمی قبل‌تر از سقوط حکومت نجیب الله علیه وی شورید و حزب جنبش ملی را تشکیل داد مزارشریف مرکز بالفعل فرماندهی وی بود و از آنجا او تمام سمت شمال را کنترل می‌کرد. تحت کنترل دوستم شهر در آرامش بود تا که بدست نیروهای طالبان افتاد. مزار شریف گوهر درخشنده در تاج خراب افغانستان بود. در آنزمان پول‌های زیادی به مزار شریف توسط روسیه ترکیه و ازبکستان سرازیر می‌شد که دوستم روابط خوبی هم با آنها داشت. وی پول خود را چاپ می‌کرد و هواپیمایی خودش را راه انداخت. 
-
-صلح مزار شریف با خیانت یکی از ژنرالان دوستم بنام عبدالملک پهلوان که خود را وابسته به طالبان می‌خواند، پایان یافت. دوستم شهر را ترک نمود و شهر هم بدست پهلوان افتاد. وقتی طالبان آمادگی تصرف مزار شریف را می‌گرفتند، معامله یی وی با عبدالملک پهلوان بهم خورد و طی نیرنگی پهلوان موفق به کشتن هزاران طالب در مزار شریف شد. وی ۳۰۰۰ جنگجوی طالبان را برای گرفتن مزار تطمیع نمود که تمامی آنها را نیز کشت. چند طالب باقی ماندن فرار نمودند و این دسیسه انجام‌شده را گزارش دادند، متعاقبا دوستم از موضوع با خبر شده، به شهر آمده و کنترل آنرا دوباره از پهلوان بدست گرفت. 
-
-از ۲۰۰۱ تا به حال
-
-به تعقیب حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، مزار شریف اولین شهر افغانستان بود که بدست نیروهای ناتو و ایالات‌متحده آمریکا افتاد، آنها با پشتیبانی هوایی رسما کنترل کامل شهر را بدست گرفتند. طالبان خیلی زود در مزار شریف شکست خوردند و متعاقبا مناطق شمال و شمال غرب افغانستان را نیز از دست دادند و ۳۰۰۰ نیروی شان هم کشته شدند. 
-
-بعد از ۲۰۰۲، کنترل شهر به‌دست حامد کرزی افتاد و اردوی ۲۰۹ شاهین را در مزار شریف مستقر کرد تا مناطق شمال را تحت کنترل داشته‌باشد. مرکز فرماندهی پولیس‌های سرحدی منطقه شمال افغانستان نیز در مزار شریف قرار داشت. 
-
-نیروهای حافظ صلح ناتو تا ۲۰۲۱ در داخل و اطراف مزار شریف با همکاری دولت افغانستان استقرار داشتند. در تاریخ ۱۴ اوت ۲۰۲۱ این شهر با تصرف گروه‌های طالبان سقوط کرد و از دست دولت افغانستان خارج شد. 
-
-جغرافیا
-
-ارتفاع مزارشریف از از سطح دریا ۳۵۷ متر (۱۱۷۱ فوت) است. 
-
-آب و هوا
-مزار شریف دارای آب و هوای سرد ستپی، با تابستان‌های خیلی گرم و درجه حرارت روزانه بین جون الی اگست با زمستان‌های سرد و درجه حرارت زیر صفر است که برفباری آن بین ماه‌های نوامبر الی مارس ادامه دارد. مقدار بارندگی آن کم و اغلب در ماه‌های دسامبر و اپریل اتفاق می‌افتد. 
-
-مکان‌های دیدنی
-شهر جدید مزار شریف درست در اطراف آرامگاه حضرت علی ساخته شده‌است. این آرامگاه یکی از باشکوه‌ترین بناهای تاریخی افغانستان است. بیرون از مزار شریف شهر باستانی بلخ قرار دارد که مرکز مهم ورزش سنتی بزکشی است. سالانه تعداد قابل توجهی از مردم برای تجلیل نوروز به شمال افغانستان در مسجد کبود گرد هم می‌آیند و با بالا نمودن جهنده سخی آنرا به‌طور باشکوهی جشن می‌گیرند و پس از چهل روز جهنده را دوباره پایین می‌نمایند. 
-
-فرودگاه‌ها
-فرودگاه مزار شریف – برای استفاده مردم ولایت بلخ است که نیروهای ناتو و نیروی هوایی افغانستان نیز از آن استفاده می‌کند. این فرودگاه توسعه داده شده‌است و هم‌اکنون چهارمین فرورگاه بین‌المللی در افغانستان است. 
-مسجدها
-آرامگاه حضرت علی
-پارک‌ها و جاهای دیدنی
-پارک فرهنگی مولانا جلال‌الدین
-قصر تاشقرغان
-کاخ والی بلخ
-دروازه مزارشریف
-پارک خالد ابن ولید
-دانشگاه
-دانشگاه بلخ
-دانشگاه آریا
-دانشگاه سادات
-دانشگاه مولانا
-دانشگاه تاج
-دانشگاه ابن‌سینا
-بیمارستان‌ها
-شفاخانه ناحیوی مزار شریف
-شفاخانه صالحه بیات
-شفاخانه ملی قول اردوی شاهین
-هتل‌ها
-هتل سرینا مزار شریف
-هتل عروس شهر
-هتل مزار
-هتل فرهات
-هتل کفایت
-هتل برات
-هتل شینواری
-هتل مارکوپولو
-هتل همسفر
-بانک‌ها
-د افغانستان بانک
-AIB
-کابل بانک
-عزیزی بانک
-پشتنی بانک
-انجمن‌های اجتماعی
-انجمن جوانان بلخ
-
-ورزش
-تیم‌های ورزش حرفه‌ای مزار شریف
-
-ورزشگاه‌ها
-ورزشگاه کریکت بلخ
-ورزشگاه بزکشی
-
-مردم‌شناسی
-
-شهر مزار شریف با جمعیت ۶۹۳ ٬ ۰۰۰ نفری در سال ۲۰۱۵، و مساحت ۸ ٬ ۳۰۴ هکتاری با ۷۷ ٬ ۶۱۵ سکونت‌گاه است. 
-
-مزارشریف شهری کثیر القوم بوده و اکثریت جمعیت مزار شریف را تاجیک‌ها و سپس بدنبال آن هزاره‌ها و پشتون‌ها و ازبک‌ها تشکیل می‌دهند
-
-اقتصاد و زیر ساخت‌ها
-
-مزار شریف مرکز تجارتی مهمی در شمال افغانستان است. اقتصاد منطقه بر پایه محصولات قره قل و فارم‌ها پرورش گوسفند استوار است. پالایشگاه‌ها و شرکت‌های کوچک جستجوی نفت و گاز نیز چشم‌انداز اقتصادی شهر را تغیر داده‌است. هند و پاکستان کنسولگری‌های خود را در این شهر برای روابط تجارتی و سیاسی شان مستقر کرده‌اند. 
-
-ترابری
-
-راه‌آهن
-
-مزار شریف اولین شهر افغانستان است که توسط راه‌آهن خود را به کشور همسایه متصل نموده‌است. خدمات راه‌آهن مزار شریف به ازبکستان در دسامبر ۲۰۱۱ شروع شد و اولین محموله کالاهای تجاری آن به فرودگاه مزار شریف رسید، جایی که کالاها توسط لاری‌ها و هواپیماها به مقصد شان در سراسر افغانستان رسانیده می‌شوند. 
-
-فرودگاه
-در جون ۲۰۱۶ , فرودگاه مزار شریف ارتباط خود را با فرودگاه‌های کابل، مشهد، تهران و استانبول برقرار نمود. 
-
-آزادراه‌ها
-بزرگراه (AH ۷۶) مزار شریف را از غرب به شبرغان و از جنوب شرق به کابل و پلخمری وصل می‌سازد. جاده دیگری از شرق آنرا به کندز متصل می‌کند. جاده شمالی شهر، به شهر بندری ترمز ازبکستان جایی که از طریق بزرگراه (M ۳۹) به سمرقند و تاشکند می‌رسد، وصل می‌شود. جاده جنوبی به شهر بامیان و مناطق مرکزی افغانستان متصل است. 
-
-جستارهای وابسته
-ولایت بلخ
-
-منابع
-
-مختصات و ارتفاع
-ویکی‌پدیا انگلیسی
-
-پیوند به بیرون
-
-www. mazar-i-sharif. de
-Map of Mazari Sharif نقشه مزار شریف
-
-
-شهرها در افغانستان
-شهرهای آسیای میانه
-شهرهای راه ابریشم
-مرکز استان‌ها در افغانستان
-مناطق مسکونی در ولایت بلخ
-ولایت بلخ
-ولسوالی‌های افغانستان
-کانادا کشوری در شمال قاره آمریکای شمالی است که از ده استان و سه قلمرو تشکیل‌شده است. این کشور از شرق تا اقیانوس اطلس، از غرب تا اقیانوس آرام و از شمال تا اقیانوس منجمد شمالی گسترده است و از جنوب با ایالات‌متحده آمریکا همسایه است. کانادا با مساحت ۹ ٬ ۹۸۴ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع، دومین کشور پهناور جهان از نظر مجموع مساحت و چهارمین کشور پهناور جهان از نظر مساحت خشکی است. مرز مشترک کانادا با ایالات‌متحده، طولانی‌ترین مرز زمینی در جهان است. پایتخت کانادا اتاوا و تورنتو بزرگ‌ترین شهر آن کشور است. بخش زیادی از سرزمین کانادا به دلیل سرما و نزدیکی به قطب شمال، خالی از سکنه است. 
-
-حکومت کانادا یک پادشاهی مشروطه، فدرال و سکولار با دموکراسی پارلمانی است که در حال حاضر پادشاه چارلز سوم پادشاه این کشور است. ساختار پادشاهی کانادا، دولت فدرال، دو مجلس سنا و عوام، دولت‌های ایالتی و فرماندار کل که به عنوان نماینده چارلز ایفای نقش می‌کند، تشکیل‌شده است. رأی‌دهندگان کانادا و شهروندان نیز در قاعده این هرم قرار می‌گیرند. این کشور توسط دولت‌های مستقل از هم اداره می‌شود، که در مجموع زیر پوشش دولت فدرال قرار گرفته‌اند. 
-
-چارلز پادشاه بریتانیا، پادشاه کشور کانادا نیز هست و قانون به امضاء و به نام ا�� رسمیت و ضمانت اجرایی پیدا می‌کند. 
-
-کانادا منابع طبیعی فراوانی دارد. آب و هوای آن سرد و در بیشتر نقاط قطبی است. البته آب و هوا در بخش جنوب غربی، جایی که شهر ونکوور در آن قرار دارد، معتدل است. آبشار نیاگارا، پهناورترین آبشار جهان هم در مرز این کشور با ایالات‌متحده قرار دارد. نزدیکی جغرافیایی این کشور به آمریکا سبب شده تا روابط اقتصادی کانادا و آمریکا بسیار گسترده باشد، به گونه‌ای که آمریکا و کانادا بزرگ‌ترین رابطه اقتصادی را در جهان دارند و حجم معاملات این دو کشور با هم از معاملات هر دو کشور دیگری در جهان بیشتر است. با این حال این رابطه اقتصادی قوی، زیان‌هایی هم برای کانادا در پی داشته‌است. آلودگی ناشی از فعالیت کارخانه‌های آمریکایی در نزدیکی مرز دو کشور یکی از این زیان‌هاست. 
-
-این کشور تا سال ۱۷۱۳ مستعمره فرانسه بود. در این سال انگلیس کنترل آن را در دست گرفت. در یکم ژوئیه ۱۸۶۷ کانادا استقلال یافت. این کشور عضو کشورهای همسود (مشترک‌المنافع) است. 
-
-پایتخت سیاسی کانادا شهر اتاوا است، محلی که در آن مجلس فدرال کشور و خانه فرماندار کل قرار دارد. او یک کانادایی است که به صورت تشریفاتی رئیس مملکت است و به عنوان نماینده پادشاه چارلز در کانادا خدمت می‌کند. هرچند فرماندار کل تمام امور را در دست ندارد اما در امور اجرایی به‌طور غیر مستقیم و در امور قضایی به‌طور مستقیم نقش دارد و مؤثر است. فرماندار کل، توسط پادشاه و به توصیه نخست‌وزیر منصوب می‌شود. بر پایه آمار ۲۰۱۱ تعداد ۱۶۳ ٬ ۲۹۰ نفر با تبار ایرانی در کانادا زندگی می‌کنند. 
-
-نام کانادا
-
-نام کانادا از واژه سرخ‌پوستی Kanata به معنی «دهکده» یا «سرپناه» می‌آید. در سال ۱۵۳۵، ساکنان این منطقه که اکنون با نام شهر کبک شناخته می‌شود، از این واژه استفاده کردند تا نشانی این محل را به ژاک کارتیه که مقصدش به سمت دهکده استاداکونا بود بدهند. کارتیه واژه کانادا را هم برای آن دهکده و هم کل منطقه‌ای که در آن زمان به آن دونا کونا می‌گفتند، استفاده می‌کرد. در سال ۱۵۴۷ در نقشه‌ها نیز با همین عنوان کانادا ثبت شد. 
-
-تاریخ کانادا
-
-آثار به‌دست‌آمده از زندگی نخستین بومیان کانادایی که در بخشی از این کشور به مدت طولانی ساکن بودند و نیز بررسی‌های باستان‌شناسی در شمالی‌ترین بخش کشور، یوکان نشان می‌دهد که زندگی در آن به ۲۶۵۰۰ سال پیش و در جنوبی‌ترین بخش به ۹۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. 
-
-در سال ۱۴۹۷، جان کابوت پس از رسیدن به سواحل نیوفوندلند، یک مستعمره بریتانیایی ایجاد کرد. حدود ۴۰ سال بعد، ژاک کارتیه به دهانه رود سن لوران (در نزدیکی شهر مونترال) قدم گذاشته و مستعمره‌ای فرانسوی بنا نهاد. از آن پس، مهاجران بریتانیایی بیشتر در سواحل دریا و خلیج هادسن مستقر شدند، در حالی که فرانسویان بیشتر به سوی مناطق داخلی کانادا روان شدند. در سال ۱۷۸۳، بریتانیا کنترل بخش فرانسوی‌نشین کانادا (استان کبک کنونی) را نیز در اختیار گرفت. 
-
-سیاست، دولت و قانون
-
-با افزودن لایحه الحاقی قانون اساسی که در روز اول ژوئیه سال ۱۸۶۷ به تصویب رسید، استقلالش را از بریتانیای کبیر اعلام کرد. این روز به نام روز کانادا ثبت شد. نوع حکومت کانادا، سلطنت مشروطه فدرال، همراه با نظام پارلمانی است. این کشور از ده استان و سه قلمرو جداگانه تشکیل‌شده که مردم آن چند فرهنگی هستند. در سطح فدرال، زبان‌های رسمی کانادا، انگلیسی و ف��انسوی در سطح یکسان است. در قوانین دولت کانادا اگر فرزندی در خاک کانادا متولد شود تابعیت کشور کانادا را دارد. 
-
-نظام حقوقی
-کانادا پیرو نظام حقوقی کامن لا (برگرفته از حقوق انگلستان) است، به استثنای استان کبک که نظام حقوقی آن بر مبنای ترکیبی از سیستم حقوق نوشته (سیویل لا) و کامن لا بنا شده‌است. 
-
-پارلمان کانادا و مجالس ایالتی و منطقه‌ای هر دو اختیار وضع قوانین را دارند. پارلمان می‌تواند برای کل کانادا قانون وضع کند اما صرفا در خصوص موضوعاتی که در قانون اساسی تجویز شده‌است. مجلس ایالتی یا منطقه‌ای صرفا می‌تواند در خصوص موضوعات مربوط به داخل مرزهای ایالت قانون وضع کند. 
-
-وزیر دادگستری برای ارایه خدمات حقوقی از قبیل تهیه پیش‌نویس قوانین و ارایه مشورت به دولت مسئولیت دارد. 
-
-مانند دیگر کشورهای پیرو کامن‌لا، دادگاه عالی نقش مهمی در معرفی قوانین این کشور بازی می‌کند و قدرت لغو قوانین مغایر با قانون اساسی را داراست. دادگاه عالی این کشور، بالاترین مرجع قضایی کشور است و توسط قاضی ارشد، ریاست می‌شود. ۹ عضو آن توسط فرماندار کل به پیشنهاد نخست‌وزیر انتخاب می‌شود. 
-
-تمامی قضات در سطح عالی و تجدیدنظر (استانی) توسط فرماندار، به پیشنهاد نخست‌وزیر و وزیر دادگستری، بعد از مشورت با سازمان‌های قانونی غیردولتی منصوب می‌شوند. اعضای کابینه فدرال، دادگاه‌های عالی در سطح استانی و کشوری، انتخاب می‌کنند. پست‌های قضایی در سطح استانی و کشوری، توسط دیگر دولتمردان، انتخاب می‌شوند. 
-
-قوانین مربوط به جرم و جنایت منحصرا در اختیار مسئولان فدرال است و در سرتاسر کانادا یکی است. سازمان‌های اجرای قوانین، مانند دادگاه‌های جنایی، در هر استان به عهده یک فرد است، اما در مناطق روستایی، نظارت برعهده پلیس سواره‌نظام سلطنتی کانادا (RCMP) است. 
-
-سیاست خارجی
-
-تقسیمات کشوری
-
-کانادا به ۱۰ استان و ۳ ناحیه یا قلمرو تقسیم‌شده است. استان‌ها در مجموع استقلال زیادی از دولت مرکزی دارند، اما، درجه این آزادی عمل در نزد قلمروها کمتر است. مهم‌ترین استان از لحاظ اقتصادی و سیاسی استان انتاریو است که شهرهای تورنتو و اتاوا در آن قرار دارند. کبک، آلبرتا، بریتیش کلمبیا، منیتوبا، نیوبرانزویک، نیوفاندلند و لابرادور، نووااسکوشیا، انتاریو، جزیره پرینس ادوارد آیلند و سسکچوان استان‌های این کشور هستند. ۳ قلمروی آن نوناووت، قلمروهای شمال غرب و یوکان است. نوع حکومت در استان‌ها، فدرالیسم با درجه خودمختاری بیشتر، از دولت فدرال است که این خودمختاری در نوع حکومت قلمروها کمتر به چشم می‌خورد. هرکدام از این دو بخش، یعنی استان‌ها و قلمروها، دارای فهرستی از سمبل‌های منحصر به خود هستند. 
-
-استان‌ها، مسئول اکثر برنامه‌های اجتماعی، مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و پرورش و رفاه عمومی (کمک‌های مالی) هستند و با هم بیشتر درآمد را از دست فدرال دریافت می‌کنند، که این اصل تقریبا در میان ساختار حکومتی کشورهای متحد در جهان، وجود دارد. دولت فدرال، با اعمال قدرت خود می‌تواند سیاست‌های ملی را در مناطق استانی نیز، به اجرا بگذارد، مانند لایحه الحاقی بهداشت کانادا؛ که البته مسئولان استانی می‌توانند آن‌ها را نادیده بگیرند، اما این مسئله در عمل به ندرت اتفاق می‌افتد. برابرسازی پرداختی‌ها (حقوق)، توسط دولت فدرال صورت گرفت تا به مردم اطمینان ببخشد که استاندارده��ی برابری در مورد ارائه خدمات و اخذ مالیات، در میان استان‌های فقیر و غنی، ارائه می‌شود. 
-
-تمام استان‌های این کشور اعضای قوه مقننه که از سرتاسر ایالات و استان‌ها انتخاب می‌شوند و ریاست آن به عهده نخست‌وزیر است را انتخاب می‌کنند، به همان روشی که خود نخست‌وزیر انتخاب می‌شود. هر استان همچنین دارای یک بخش است که نماینده پادشاه چارلز است، همانند استاندار کانادا، که به پیشنهاد نخست‌وزیر کانادا به این سمت منصوب می‌شود که در سال‌های اخیر، در اینباره با دولت‌های استانی نیز، مشورت می‌شود. 
-
-استان‌ها و قلمروها
-
-استان‌ها عهده‌دار چرخاندن برنامه‌های اجتماعی کشور هستند و همراه دولت فدرال به جمع‌آوری مالیات می‌پردازند. هم‌زمان، دولت فدرال می‌تواند برنامه‌های ملی خود را به سرتاسر کشور معرفی کند، ولی اختیار شرکت در این برنامه‌ها با خود استان‌هاست. دولت فدرال عهده‌دار میزان کردن ثروت میان استان‌هاست، و برای این منظور همه‌ساله مقداری از درآمدهای استان‌های دارا را میان استان‌های ندار پخش می‌کند. تمامی استان‌ها و قلمروها مجلس قانون‌گذاری مخصوص خود را دارند. 
-
-جغرافیا
-
-کانادا دومین کشور بزرگ دنیاست، ولی جمعیت نسبتا کمی دارد. با آن‌که گستردگی کانادا از همسایه‌اش آمریکا بیشتر است، جمعیتی برابر ۱۱ درصد جمعیت آمریکا دارد (۳۲ میلیون نفر در سال ۲۰۰۴). 
-
-کانادا کشوری نوین و دارای فناوری پیشرفته است و توان فراهم کردن انرژی سوختی خود از منابع درون‌مرزی را دارد. این کشور دارای منابع گسترده طبیعی است، و برخی از استان‌های آن وابستگی سنگینی به بهره‌گیری از این منابع دارند. 
-
-آب و هوای کانادا روی‌هم‌رفته سرد و در بیشتر جاها قطبی است. البته آب و هوا در بخش جنوب غربی، جایی که شهر ونکوور و جزیره ونکوور از استان بریتیش کلمبیا در آن قرار دارند، معتدل است. تورنتو نیز که از شهرهای مهم این کشور است از نظر پویندگی‌های بورسی در جهان‌بین ۱۰ کشور نخست از نظر بورس است. آب و هوای تورنتو سرد و جنگل‌های تایگا در این کشور دیده می‌شود برج سی ان در تورنتو نخستین برج بلند مخابراتی جهان است. 
-
-در بیرون از شهر آبشار نیاگارا جای دارد که بزرگ‌ترین آبشار از دید پهنا است و یک دهکده رؤیایی نیز به همین نام (نیاگارا) هست. نزدیک به نیمی از پهنای کانادا را فلات لارنسی می‌سازد، منطقه‌ای کما بیش هموار پوشیده از سنگ سخت که خلیج هودسون را دربردارد و تا ژرفای سرزمین‌های درونی رخنه می‌کند. پایانی دور از دریای این فلات سراشیب تندی دارد که در شرق در کنار زمین‌های پست پیرامون رود لارنس و دریاچه‌های بزرگ پیدا است. به سوی غرب رشته‌ای از دریاچه‌های بیشتر (دارای دریاچه وینیپگ) مرز با جلگه‌های سبزه‌زار میانی را جدا ساخته می‌کند. منطقه کوهستانی گسترده‌ای – با بیش از ۸۰۰ کیلومتر پهنا – در غرب جلگه‌ها جای دارد. این رشته کوه‌های غربی متشکل است از کوه‌های راکی مکنزی کرانی و سنت الایاس که دارای بلندترین قله کاناداست. 
-
-آب و هوا: بیشتر بخش‌های کانادا، تابستان‌های معتدل و زمستان‌های سرد و دراز و منتهای درجات دما را دارد. آب و هوای شمال دور قطبی است. در کران اقیانوس آرام میانگین دما در زمستان تنها کمی بالاتر از دمای یخ‌زدگی است. در بیشتر بخش‌های بریتیش کلمبیا ریزش باران سنگین است. در دیگر جاهای کشور اندازه کل بارندگی میانگین یا کم است. کمابیش در همه کانادا برف سنگینی در زمستان‌ها می‌بارد. 
-
-جمعیت و زبان
-
-جمعیت کانادا بر طبق آخرین برآوردها حدود ۳۷ ٫ ۷ میلیون نفر است. حدود چهار پنجم مردم کانادا در نوار جنوبی کشور یعنی شهرهایی که کمتر از ۱۵۰ کیلومتر تا مرزهای آمریکا فاصله دارند زندگی می‌کنند. 
-
-کانادا تراکم جمعیتی بسیار پایینی دارد. این کشور به لحاظ وسعت دومین کشور دنیا و به لحاظ جمعیت کشور سی‌وهشتم دنیاست. کانادا بالاترین نرخ سرانه مهاجرپذیری در دنیا را دارد؛ یعنی نسبت تعداد افرادی که هر سال به کانادا مهاجرت می‌کنند به جمعیت کانادا بیشتر از هر کشور دیگری است. بیش از ۳۴ گروه قومی با جمعیت بیشتر از صد هزار نفر در این کشور زندگی می‌کنند که یکی از این گروه‌ها ایرانیان هستند. جمعیت ایرانیان کانادا نیز به سرعت در حال رشد است. به طوری که در سرشماری سال ۲۰۰۶ جمعیت ایرانیان و ایرانی‌تبارها ۱۲۱ هزار نفر بود اما در سرشماری سال ۲۰۱۶ مرکز آمار کانادا این رقم به حدود ۲۱۰ هزار نفر رسید؛ یعنی میانگین رشد سالانه ۳۴ درصدی مهاجران ایرانی در این ده سال ثبت شده‌است. 
-
-هرچند کانادا پس از روسیه بزرگ‌ترین کشور جهان است، اما جمعیت آن تنها، حدود یک‌پنجم جمعیت روسیه است. نزدیک به ۹۰ درصد از جمعیت این کشور در امتداد مرز جنوبی آن، تا فاصله ۲۰۰ کیلومتری آمریکا زندگی می‌کنند. پرجمعیت‌ترین شهرهای کانادا به ترتیب تورنتو (۲ ٬ ۶۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر)، مونترآل (۱ ٬ ۶۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر)، کلگری (۱ ٬ ۰۲۰ ٬ ۰۰۰ نفر)، اتاوا (۸۱۲ ٬ ۰۰۰ نفر)، ادمونتون (۷۱۲ ٬ ۰۰۰ نفر)، میسیساگا (۶۶۸ ٬ ۰۰۰ نفر)، نورث یورک (۶۳۶ ٬ ۰۰۰ نفر)، وینیپگ (۶۳۲ ٬ ۰۰۰ نفر)، اسکاربرو (۶۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر) و ونکوور (۶۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر) هستند. 
-
-جمعیت فرانسوی زبان
-زبان فرانسه زبان مادری حدود ۶ ٫ ۶ میلیون کانادایی است. بیشتر فرانسوی‌زبانان در استان کبک زندگی می‌کنند، اما در حدود ۱ میلیون نفر از آن‌ها در استان‌های دیگر کانادا به سر می‌برند. حدود ۷۶ درصد از فرانسوی‌زبانان بیرون استان کبک، در استان‌های انتاریو و نیوبرانزویک زندگی می‌کنند. زبان فرانسوی به همراه زبان انگلیسی، دو زبان رسمی در کانادا محسوب می‌شوند. 
-
-مهاجرت به کانادا
-در سال‌های اخیر مهاجرت به کانادا افزایش چشمگیری داشته‌است و افراد بسیاری از سراسر جهان برای زندگی به این کشور سفر می‌کنند. امنیت بالا، ثبات اقتصادی، برخورداری از نظام آموزشی برجسته و تنوع قومی از جمله دلایلی است که مهاجرت به کانادا را چنین پرطرفدار ساخته‌است. در واقع طبق آخرین نظرسنجی مؤسسه گالوپ مردمان کانادا بیشترین میزان پذیرش را نسبت به مهاجران داشته و تأثیر آن‌ها را در اقتصاد و فرهنگ کشور خود امری مثبت می‌دانند. 
-
-ایرانیان کانادا
-
-بر پایه آمار رسمی ارائه‌شده از سوی مرکز آمار کانادا در سال ۲۰۱۶ میلادی حدود ۲۱۰ هزار ایرانی یا ایرانی‌تبار ساکن کانادا بوده‌اند. 
-
-بر پایه آمارهای قبل از آن، در سال ۲۰۱۱ در این کشور ۱۶۳ ٬ ۲۹۰ نفر ایرانی زندگی می‌کرده‌اند که ۸۳ ٬ ۴۹۵ نفر از ایشان مرد و ۷۹ ٬ ۸۰۰ نفر زن بوده‌اند. در سرشماری سال ۲۰۰۶ جمعیت ایرانی‌تبارها ۱۲۱ ٬ ۵۰۵ بوده که این دو رقم بیش از ۳۴ ٪ رشد جامعه ایرانیان کانادا را طی ۵ سال نشان می‌دهد. 
-
-مسلمانان کانادا
-بیش از یک‌میلیون مسلمان از قومیت‌های گوناگون که عمدتا مهاجرند، در کانادا زندگی می‌کنند. محل اقامت مسلمانان این کشور به ترتیب تراکم جمعیت آنان، عبارت است از شهرهای تورنتو، مونترآل، ونکوور، اتاوا، وینزر و برخی شهرهای دیگر مانند هالیفکس، کیچنر، واترلو، ادمنتون و وینی‌پگ. 
-
-نیروهای نظامی
-
-کانادا از اعضای ناتو (سازمان اتحاد کشورهای آتلانتیک شمالی) است و نیروهای مسلح کانادا (CF)، شامل نیروی زمینی ارتش، نیروی دریایی کانادا و نیروی هوایی می‌شود. تجهیزات اصلی CF، شامل ۱۴۰۰ وسیله نقلیه جنگی زره‌پوش، ۳۴ کشتی جنگی و ۸۶۱ هواپیمای جنگی است. 
-
-نظام آموزشی
-
-نظام آموزشی کانادا از یک سیستم فدرال برخوردار نبوده و هرکدام از استان‌ها در زمینه سیاست‌های آموزشی دارای خودمختاری هستند. 
-
-نظام آموزشی و ساختار آن در ایالات و قلمروهای کانادا به کلی با یکدیگر متفاوت‌اند. اما به‌طورکلی می‌توان گفت نظام آموزشی کشور کانادا از یک دوره پیش‌دبستانی با مدت زمانی ۱ تا ۲ سال؛ مقطع آموزش ابتدایی با مدت زمان ۵ تا ۸ سال و مقطع آموزش متوسطه، تا پایان پایه ۱۲ تحصیلی، متشکل شده‌است. 
-
-اقتصاد
-
-کانادا با تولید ناخالص داخلی سهمی در حدود ۱ ٫ ۷۹ تریلیون دلار در رده یازدهم بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان در سال ۲۰۱۵ قرار گرفت. 
-کانادا یکی از کشورهای عضو گروه هشت و سازمان همکاری اقتصادی و توسعه است. این کشور دارای منابع معدنی غنی، صنایع پیشرفته (همچون خودروسازی، صنایع شیمیایی و نفت، صنعت غذایی، چوب و کاغذ، صنایع معدنی و فلزی و شیلات) و محصولات فراوان کشاورزی (از جمله گندم، دانه‌های روغنی، میوه، سبزیجات و توتون) است. 
-
-این کشور از نظر صنعت و فناوری، کشوری پیشرفته‌است که سیستم اقتصادی آن به شدت به خصوص در بخش بازرگانی و داد و ستد به ایالات‌متحده وابسته است، به نحوی که باعث شده این کشور رابطه اقتصادی پیچیده و بلندمدتی را با این کشور داشته باشد - وابستگی این کشور به بخش منابع طبیعی گران‌بهایش نیز بسیار زیاد است. 
-
-مجموع صادرات کانادا در سال ۲۰۲۰ حدود ۴۴۶ میلیارد دلار و واردات آن حدود ۴۵۳ میلیارد دلار بوده‌است. 
-
-واحد پول این کشور دلار کانادا نام دارد. هر دلار کانادا معادل ۰ ٫ ۷۹۲ دلار آمریکاست
-
-فرهنگ
-
-فرهنگ کانادا از طیف گسترده‌ای از ملیت‌های تشکیل‌دهنده تأثیر پذیرفته‌است و سیاست‌هایی که باعث ارتقا به یک «جامعه عادلانه» می‌شوند توسط قانون اساسی این کشور محافظت شده‌اند. کانادا تأکید خاصی بر ایجاد برابری و فرا گیرندگی برای همه مردمش دارد. از چندگانگی فرهنگی معمولا به عنوان یکی از دستاوردهای چشمگیر کانادا و یک عنصر تمایز آفرین کلیدی از هویت کانادایی، یاد می‌شود. هویت فرهنگی در کبک قدرتمند است و یک فرهنگ فرانسوی کانادایی متمایز از جامعه انگلیسی‌زبان کانادا وجود دارد. هرچند، کانادا درکل یک موزائیک فرهنگی و به عبارت دیگر مجموعه‌ای از خرده‌فرهنگ‌های قومی منطقه‌محور است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-پژوهشهای کانادا: راهنمایی بر منابع کانادا
-آمارگیری کانادا به همرا ه ثبت جمعیت این کشور
-اطلس کانادا – آن لاین
-کانادا در «کتاب حقایق جهان» 
-http: / / www. statcan. ca
-
-دولت
-وبگاه رسمی دولت کانادا
-وبگاه رسمی نخست‌وزیر کانادا
-وبگاه رسمی فرماندار کانادا
-
-اعضاء اتحادیه کشورهای همسود
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۸۶۷ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۸۶۷ (میلادی) در کانادا
-پادشاهی مشروطه
-زبان‌های کانادا
-
-کشورها و سرزمین‌های انگلیسی‌زبان
-کشورها و سرزمی��‌های فرانسوی‌زبان
-کشورهای جی ۷
-کشورهای عضو جی ۸
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو ناتو
-کشورهای فدرال
-کشورهای گروه ۲۰
-کشورهای هم‌مرز با اقیانوس اطلس
-لیبرال دموکراسی
-مستعمره‌ها و تحت‌الحمایه‌های پیشین بریتانیا در قاره آمریکا
-مستعمره‌های پیشین بریتانیا
-مستعمره‌های پیشین فرانسه
-استان تهران با وسعتی حدود ۱۳ ٬ ۶۸۸ کیلومتر مربع از استان‌های مرکزی ایران در جنوب بخش مرکزی رشته‌کوه البرز قرار دارد. این استان از شمال به استان مازندران، از جنوب به استان قم، از جنوب‌غربی به استان مرکزی، از غرب به استان البرز و از شرق به استان سمنان محدود می‌شود. جمعیت این استان که پرجمعیت‌ترین استان ایران است، طبق داده‌های آماری سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۴ ٬ ۰۳۳ ٬ ۴۰۰ نفر بوده که ۱۳ ٬ ۲۶۱ ٬ ۶۰۰ در نقاط شهری و ۷۷۱ ٬ ۸۰۰ در نقاط روستایی ساکن هستند. مرکز این استان شهر تهران است و دماوند، شهر ری، کهریزک و ورامین از دیگر شهرهای مهم این استان محسوب می‌شوند. با وجود اینکه استان تهران تنها ۰ ٫ ۷۸ درصد مساحت ایران را دربرگرفته است اما ۱۶ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌است. 
-
-شهر تهران بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر ایران، مرکز این استان است. استان تهران که صنعتی‌ترین استان ایران است، از لحاظ تولید ناخالص داخلی در رتبه ۱ کشوری قرار دارد همچنین سهم تولید ناخالص بخش کشاورزی در این استان ۱، صنعت ۲۲ و خدمات ۷۷ درصد بوده‌است. استان تهران همچنین مرکز تلاقی راه‌های ارتباطی ایران (خطوط راه‌آهن، جاده‌ای و هوایی) است. تمرکز موسسات مالی، اعتباری و بانکی در شهر تهران است. همچنین استان‌های قم و البرز قسمتی از استان تهران بودند که بعدا از این استان جدا و مستقل شدند. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-در نخستین تقسیمات کشوری در فاصله سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۳۹ استان دوم مشتمل بر شهرستان‌های قم، کاشان، تهران، سمنان، ساری و گرگان بوده که در سال ۱۳۴۵ شهرستان‌های دامغان، سمنان، شاهرود و کاشان و بخشی از شهرستان رودسر از استان دوم جدا شدند. در سال ۱۳۴۰ با تصویب هیئت‌وزیران فرمانداری کل سمنان مشتمل بر سمنان، شاهرود، بسطام، سنگسر (مهدی‌شهر)، سرخه و نقاط تابعه آنها با مرکزیت شهر سمنان تشکیل شد. در سال ۱۳۵۵ طبق تصمیم دولت وقت با الحاق دماوند، فیروزکوه، گرمسار و ورامین، فرمانداری کل سمنان به استان سمنان تبدیل شد؛ اما براساس آخرین تقسیمات کشوری سه شهرستان دماوند، فیروزکوه و ورامین از استان سمنان منتزع و به استان تهران الحاق شدند. 
-
-استان تهران اکنون دارای شانزده شهرستان است. 
-
-استان تهران با بیش از ۱۳ میلیون نفر جمعیت، ۱۷ ٫ ۵ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده‌است. از این میزان، ۱۲ ٬ ۲۵۲ ٬ ۰۰۰ نفر در مناطق شهری و ۱ ٬ ۱۶۱ ٬ ۰۰۰ نفر در مناطق روستایی آن ساکن هستند. ۶۳ ٫ ۶ درصد از جمعیت شهری استان تهران در شهر تهران و مابقی در ۴۴ شهر دیگر استان ساکنند. رشد جمعیت شهر تهران ۴ ٫ ۱ درصد است که در مقایسه با دهه قبل اندکی افزایش یافته‌است. در میان شهرهای استان تهران، شهریار با ۱۶ ٫ ۸ درصد رشد سالیانه، در مقام نخست رشد قرار دارد و ملارد با ۱۰ درصد، پاکدشت با ۹ ٫ ۹ درصد و صفادشت با ۸ ٫ ۸ درصد رشد سالانه جمعیت در مقام‌های بعدی قرار دارند. 
-
-در طول سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ ده شهر به شهرهای استان تهران اضافه شده‌اند که بزرگ‌ترین آنها شهرهای اندیشه، صالحیه، باغستان و نصیرشه�� با ۷۵ هزار، ۵۴ هزار، ۵۲ هزار، ۲۳ هزار نفر و کوچک‌ترین آن‌ها شهر ارجمند با ۱ ٬ ۷۰۰ نفر بوده‌است. استان تهران امروزه دارای ۱۶ شهرستان، ۳۵ بخش، ۷۳ دهستان، ۴۹ شهر و ۳ فرمانداری ویژه است. 
-
-جغرافیای استان تهران
-
-پستی و بلندی
-استان تهران در دامنه جنوبی البرز مرکزی قرار دارد. ناهمواری‌های این استان به سه دسته تقسیم می‌شوند: 
-رشته‌کوه‌های البرز در شمال تهران
-بخش‌های مرکزی و کوهپایه‌های جنوبی البرز
-دشت‌های استان تهران
-
-۱. رشته‌کوه البرز
-
-بخش شمالی
-رشته‌کوه البرز به ۳ قسمت شرقی، مرکزی و غربی تقسیم می‌شود. استان تهران در بخش مرکزی این رشته‌کوه جای دارد. بخش مرکزی رشته‌کوه البرز به ۳ قسمت شمالی، میانی و جنوبی تقسیم می‌شود. بخش محدودی از این ارتفاعات در استان تهران و مابقی در استان مازندران واقع شده‌است. 
-
-بخش میانی
-این ارتفاعات شمالی، حد شمالی استان تهران را تشکیل می‌دهد. در شمال‌غربی آن، کوه‌های استان البرز، و در شمال‌شرقی آن ارتفاعات فیروزکوه قرار دارد. 
-
-بخش جنوبی سومین بخش از البرز مرکزی است که رودهای کرج و جاجرود آن را قطع کرده‌است. از کوه‌های مهم این قسمت می‌توان به لواسانات و شمیرانات را نام برد. 
-
-۲. بخش مرکزی
-بخش‌های مرکزی و کوهپایه‌های جنوبی البرز که زمین‌های این ناحیه به علت داشتن شیب ملایم و خاک‌های آبرفتی برای کشاورزی مناسب است. 
-
-۳. دشت‌ها
-دشت‌های استان تهران با شیب ملایم از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی کشیده شده‌اند. این دشت‌ها به دلیل هموار بودن شرایط خوبی را برای فعالیت‌های انسانی مانند زراعت و ساختن کارخانجات، فراهم آورده‌اند. 
-
-آب و هوا
-سه عامل در آب و هوای استان تهران تأثیرگذار هستند: 
-رشته‌کوه البرز در شمال تهران
-وزش بادهای باران‌زای غربی
-دشت کویر در جنوب استان
-
-پوشش گیاهی استان تهران
-جنگل‌های طبیعی: در نقاط مختلف استان این‌گونه جنگل‌ها پراکنده‌اند؛ در دامنه‌های جنوبی البرز، ارتفاعات تهران گونه‌های گیاهی مانند بادام کوهی، پسته، انجیر و زرشک به چشم می‌خورد. 
-جنگل‌های دست کاشت: طی سال‌های اخیر، فضاها و پارک‌های جنگلی جدید در استان تهران به وجود آمده‌است. بزرگ‌ترین آن‌ها عبارتند از پارک چیتگر در غرب استان و پارک جنگلی لویزان در شمال‌شرق آن. در سطح استان چندین پارک جنگلی دیگر از جمله سوهانک، وردآورد، سرخ‌حصار و توسکا وجود دارد. درختان این پارک‌ها عمدتا کاج، اقاقیا و زبان گنجشک هستند. 
-
-مراتع
-در مناطق شمالی استان، بارش بیش از ۳۰۰ میلی‌متر در سال، دمای کافی، خاک مساعد و ویژگی‌های خاص توپوگرافی پوشش گیاهی مناسبی را به صورت مراتع بهاری و تابستانی در کوه و دشت برای دامپروران محلی و عشایری به وجود می‌آورد. گونه‌های گیاهی عمده در این مناطق عبارت اند از بنه، گز، خاکشیر، شیرین‌بیان، قیاق، گون، آویشن، خزه و کنگر. 
-
-جدایی شهرستان کرج و تشکیل استان البرز
-در جلسه هیئت دولت در تاریخ ۱۲ بهمن سال ۱۳۸۸، لایحه تأسیس استان البرز (به مرکزیت کرج) تصویب و به مجلس شورای اسلامی فرستاده شد و در ادامه با تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۳۸۹ / ۴ / ۷ شهرستان‌های کرج (به مرکزیت شهر کرج)، ساوجبلاغ (به مرکزیت هشتگرد) و شهرستان نظرآباد (به مرکزیت نظرآباد) از استان تهران جدا شد. 
-
-طبیعت گردی
-مناطق محبوب گردشگران طبیعت در استان تهران: 
-
-قله‌های توچال و کلکچال و دارآباد
-کاخهای سعد آباد و نیاوران و گلستان
-
-ناهمواری‌ها
-
-استان تهران در جنوب شرقی مرکز رشته کوه‌های البرز که در شمال ایران از آذربایجان تا خراسان با جهت غربی- شرقی کشیده شده، قرار دارد. رشته کوه‌های البرز به سه دیواره تقسیم می‌شود: 
-دیواره شمالی: ارتفاعات محدودی از این دیواره در استان تهران و بقیه آن در استان مازندران قرار دارد. 
-دیواره میانی: حد شمالی استان را تشکیل می‌دهد و بلندترین قسمت رشته کوه‌های البرز مرکزی است. کوه دماوند به ارتفاع ۵۶۷۱ متر در بخش لاریجان شهرستان آمل استان مازندران قرار دارد. این دیواره بزرگ کوهستانی به صورت کوه‌های «کندوان» و پس از آن کوه‌های «طالقان» در شمال غربی استان، تا محل به هم پیوستن رود «الموت» به «طالقان رود»، ادامه می‌یابد. در شمال شرقی نیز این دیواره با نام رشته ارتفاعات شهرستان فیروزکوه و سوادکوه تا دره رود فیروزکوه (شعبه اصلی حبله رود) که از جنوب دامنه‌های شرقی آن می‌گذرد، ادامه می‌یابد. در شرق دره فیروزکوه که پس از دریافت زیرشاخه‌هایی حبله رود نامیده می‌شود، ارتفاعات «شهمیرزاد» شروع می‌شود. 
-دیواره جنوبی: سومین بخش از ارتفاعات مرکزی است که رودخانه‌های جاجرود و کرج آن را بریده و به سه قسمت جدا از هم تقسیم نموده‌است. این سه قسمت عبارت‌اند از: 
-کوه‌های لواسانات که بین دره‌های رود دماوند و جاجرود قرار دارند و در شمال به دره «رود لار» محدودند. دنباله این کوه‌ها در شرق جاده آبعلی و دماوند تا دره حبله رود ادامه یافته‌اند. 
-کوه‌های شمیرانات که میان سرچشمه‌ها جاجرود و کرج قرار دارند و بلندترین نقطه آن‌ها قله‌ها خلنو، سرکچال و کلون‌بستک با ارتفاع بین ۴۲۰۰ تا ۴۳۷۵ متر است. 
-کوه‌های کهار که از غرب دره رود کرج آغاز شده و در جنوب طالقان رود به موازات آن ادامه دارند. 
-علاوه بر این سه دیوار کوهستانی، در جنوب و شرق دشت تهران کوه‌هایی با ارتفاع کمتر وجود دارند که مهم‌ترین آن‌ها کوه‌های حسن‌آباد و نمک در جنوب و بی‌بی شهربانو و القادر در جنوب شرقی و ارتفاعات قصرفیروزه در شرق است. 
-
-آب و هوا
-سه عامل جغرافیایی در ساخت کلی اقلیم استان تهران نقش مؤثری دارند: 
-
-کویر یا دشت کویر: مناطق خشک مانند دشت قزوین، کویر قم و مناطق خشک استان سمنان که مجاور استان تهران قرار دارند، از عوامل منفی تأثیرگذار بر هوای استان تهران هستند و موجب گرما و خشکی هوا، همراه با گرد و غبار می‌شوند. 
-
-رشته کوه‌های البرز: این رشته کوه‌ها موجب تعدیل آب و هوا می‌شود. 
-
-بادهای مرطوب و باران‌زای غربی: این بادها نقش مؤثری در تعدیل گرمای سوزان بخش کویری دارند، ولی تأثیر آن را خنثی نمی‌کنند. 
-
-استان تهران را می‌توان به سه بخش اقلیمی زیر تقسیم کرد: 
-ارتفاعات شمالی: بر دامنه‌های جنوبی، بلندیهای البرز مرکزی، در ارتفاعی بالای ۳۰۰۰ متر قرار گرفته و آب و هوایی مرطوب و نیمه مرطوب و سردسیر با زمستانهای بسیار سرد و طولانی دارد. بارزترین نقاط این اقلیم، دماوند، فیروزکوه، کلون بستک (در لواسانات) و توچال است. 
-کوهپایه: این اقلیم در ارتفاع دو تا سه هزار متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای آب و هوایی نیمه مرطوب و سردسیر و زمستانهایی به نسبت طولانی است. آبعلی، شهرستان فیروزکوه، شهرستان دماوند، لواسانات (شامل شهر لواسان، دهستان لواسان بزرگ، دهستان لواسان کوچک، منطقه حفاظت‌شده ورجین، دشت لار و سد لتیان)، همچ��ین سد امیرکبیر و دره طالقان در این اقلیم قرار دارند. 
-نیمه‌خشک و خشک: با زمستانهای کوتاه و تابستانهای گرم، در ارتفاعات کمتر از ۲۰۰۰ متر واقع شده‌است. هر چه ارتفاع کاهش می‌یابد، خشکی محیط بیشتر می‌شود. ورامین، شهریار و جنوب شهرستان ری در این اقلیم قرار گرفته‌اند. 
-
-هوای تهران در مناطق کوهستانی دارای آب و هوای معتدل و در دشت، نیمه بیابانی است. تهران در مرز شرایط جوی بری و اقیانوسی قرار گرفته و تمایل آن به موقعیت بری بیشتر از وضعیت اقیانوسی است. 
-
-منابع آب
-وجود رودخانه‌های همیشگی مانند رودخانه کرج، رودخانه جاجرود، رود لار، حبله رود، رود شور یا ابهررود و طالقان‌رود موجب شده تا استان تهران از لحاظ منابع آب کمبودی نداشته باشد. امروزه با استفاده از امکانات، آب استان تهران از سد امیرکبیر، لتیان و رود لار تأمین می‌شود. 
-
-مهم‌ترین چشمه‌ها عبارت‌اند از: چشمه اعلاء دماوند، چشمه آب علی هراز، چشمه وله در گچسر، چشمه شاه دشت کرج، چشمه‌علی در شهرری، چشمه تیزآب، چشمه گله گیله و…
-
-اقتصاد
-استان تهران بیشترین سهم در تأمین درآمد دولت در بودجه ۱۴۰۱ را داشته‌است. ۵۳ درصد کل درآمد مالیاتی ایران از استان تهران گرفته می‌شود. همچنین حدود ۶۵ درصد مالیات پرداختی اشخاص حقوقی را شرکت‌های ثبت‌شده در تهران پرداخت می‌کنند. سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی در ایران حدود ۶ تا ۷ درصد است که این میزان در استان تهران حدود ۱۲ درصد و در دیگر استان‌ها بین ۲ تا ۴ درصد است که به این معنی است که استان تهران مالیات بیشتری نسبت به سهم تولید ناخالصش در مقایسه با دیگر استانها پرداخت می‌کند. همچنین ۲۲ ٫ ۴ درصد از کارگاه‌های صنعتی کشور و ۵۳ ٪ از غولهای اقتصادی ایران در استان تهران قرار دارند. 
-
-استان تهران با ثبت تولید ناخالص داخلی ۷۴۰ هزار میلیارد تومانی، بیشترین سهم را از تولید کل تولید ناخالص داخلی کشور معادل ۱ / ۲۲ درصد در سال ۱۳۹۹ و ۲۲ ٫ ۴ در سال ۱۳۹۸ را نیز داشته‌است. همچنین تهران در سال ۱۳۹۶ بیشترین تولید ناخالص بدون در نظرگرفتن نفت و گاز و برق و معدن را در کشور داشته‌است. 
-
-تهران مقام نخست در میزان سپرده بانکی به ازای هر نفر در کشور را دارد. خانوارهای این استان بالاترین میانگین درآمد را در کشور دارند. گرچه درآمد سرانه استان تهران در سال ۹۸ در رده پنجم کشوری بوده‌است. 
-
-ترابری
-استان تهران در مجموع ۱ ٫ ۱ ٪ از راه‌های کشور را به خود اختصاص داده‌است. که شامل ۱۹۷ کیلومتر آزادراه و ۴۵۵ کیلومتر بزرگراه و ۱۹۵ کیلومتر راه اصلی و ۹۲ کیلومتر راه فرعی است. استان تهران از نظر شاخص توسعه حمل نقل بالاترین رتبه را در کشور دارد. 
-
-مردم‌شناسی
-استان تهران پرجمعیت‌ترین استان ایران است. تراکم جمعیتی در این استان ۹۶۹ نفر در هر کیلومتر مربع است. 
-
-اقوام
-
-فارسی‌زبانان
-اکثریت مردم استان تهران را اقوام و طوایف فارسی‌زبان تشکیل می‌دهند، به گونه‌ای که شهر تهران بزرگ‌ترین شهر فارسی‌زبان جهان به‌شمار می‌آید. 
-
-ترک‌زبان‌های آذربایجان
-آذربایجانی‌ها از اقوام ایرانی ساکن در استان تهران که بزرگ‌ترین گروه مهاجران در استان تهران را نیز تشکیل می‌دهند. آذری‌ها در تهران به زبان‌های ترکی آذری و فارسی سخن می‌گویند. 
-
-مازندرانی‌ها
-مازندرانی‌ها، سومین قوم بزرگ استان تهران هستند که بیشتر از شهرستان‌های بابل، ساری، آمل، قائمشهر و سوادکوه به تهران کوچ کرده‌اند. 
-
-علاوه بر شهرستان تهران، زبان مازندرانی در شهرستان‌های فیروزکوه، دماوند و شمیرانات نیز صحبت می‌شود. 
-
-کردها
-بسیاری از کردها در سال‌های اخیر به استان تهران مهاجرت کرده‌اند. 
-
-همچنین مردم چهار قصبه به نامهای، سربندان، جابان، سرخ ده و خسروان، از توابع شهرستان دماوند در شرق استان تهران به زبان کردی کرمانجی تکلم می‌کنند. مردم این قصبه‌ها از کردان کرمانج هستند که در زمان قاجار از خراسان به این منطقه کوچ داده شدند. 
-
-همزمان با کوچ طوایف کرمانج از خراسان به دماوند، گروه دیگری از کردهای خراسان از چناران به پیرانشهر از شهرهای کردستان در جنوب دریاچه ارومیه مهاجرت داده شدند. 
-
-لرها
-سالانه لرهای زیادی به استان تهران مهاجرت می‌کنند و به این ترتیب تهران دارای اقلیتی از مردمان لر شده‌است. همچنین ایل هداوند از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین ایلات استان تهران است که در زمان کریمخان زند به استان تهران نقل‌مکان کردند. 
-
-گیلک‌ها
-جمعیتی از گیلک‌ها نیز در تهران ساکن هستند و به زبان‌های گیلکی و فارسی سخن می‌گویند. 
-
-ارامنه
-جمعیتی از ارامنه ایرانی عمدتا در مناطق شرقی شهر تهران زندگی می‌کنند. 
-
-زبان
-
-زبان‌های رایج در استان تهران به شرح زیر هستند: 
-زبان فارسی: زبان فارسی رایج‌ترین زبان استان تهران است و زبان ارتباطی میان اقوام گوناگون می‌باشد. اکثریت مردم شهر تهران فارسی‌زبان بوده و به لهجه تهرانی صحبت می‌کنند. لهجه تهرانی یکی از لهجه‌های زبان فارسی است. این لهجه تفاوت آشکاری با فارسی نوشتاری معیار دارد. لهجه تهرانی با لهجه معیار در ایران متفاوت است اما نزدیکترین لهجه به لهجه معیار در ایران به‌شمار می‌آید. در عین حال برخی غیرزبانشناسان لهجه تهرانی و لهجه معیار در ایران را یکسان دانسته‌اند و معتقدند در سده اخیر از جانب رسانه‌های دولت‌های مرکزی ایران به عنوان لهجه معیار در رسانه‌های دیداری و شنیداری سراسری (به جز رسانه‌های محلی) مورد استفاده قرار گرفته‌است. 
-زبان مازندرانی: زبان مازندرانی با گویش‌های مختلف در شهرستان‌های فیروزکوه دماوند پردیس شمیرانات و تهران و همچنین شهرهای رودهن و بومهن گویش می‌شود. 
-گویش فیروزکوهی: گویش فیروزکوهی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در شهرستان فیروزکوه گویش می‌شود. 
-طبری دماوندی: گویش طبری دماوندی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد که در تمام نواحی کوهستانی شهرستان دماوند و پردیس را در بر می‌گیرد. در محلات شمالی شهر دماوند تا سه کیلومتری مرکز شهر همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار، چشمه‌علا، مشا، احمدآباد و اوره به زبان مازندرانی صحبت می‌شود. همچنین روستاهایی که در مسیر گردنه‌های گدوک و امامزاده هاشم و اطراف آنها واقع شده‌اند همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. از مسیر گدوک: کهنک در منتهی‌الیه شرقی دماوند، آرو، روستاهای دشت کوه شامل: یهر، لی پشت، دهنار، مومج و هویر و سیدآباد درپنجاه کیلومتری گدوک و روستاهای جنوبی آن: کلاک، مشهد ویدره و از مسیر امامزاده هاشم: دهستان آبعلی شامل: مبارک‌آباد، آبعلی، قائم محله، سادات محله، کریتون، جورد، وسکاره و ایراء همگی به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. این گویش توسط بومیان شهر رودهن و بومهن گویش می‌شود. 
-گویش قصرانی: گویش قصرانی یا قصرانی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد. گویش قصرانی گویش اهالی شهرستان شمیر��نات و شهرستان پردیس می‌باشد. اکثر نواحی بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات همچون میگون، لالان، شمشک، زایگان، امامه، روته، جیرود، دربندسر، گرمابدر، دیزین، آبنیک به گویش قصرانی گویش صحبت می‌کنند. این گویش علاوه بر رودبار قصران در نواحی شرقی بخش لواسانات همچون ایرا و وسکاره و در نواحی شرقی و شمالی بخش آسارا شهرستان کرج همچون شهرستانک، لانیز، شلنک و همه‌جا گویش می‌شود. 
-گویش تجریشی: گویش تجریشی گویشی از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در جنوب رودبار قصران همچون تجریش آهار اوشان و فشم گویش می‌شود. 
-گویش لواسانی: گویشی لواسانی گویشی از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در بیشتر آبادی‌های بخش لواسانات گویش می‌شود. 
-گویش دماوندی: گویش دماوندی گویشی از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در نواحی جنوبی مرکزی و شرقی شهرستان دماوند گویش می‌شود این گویش در بیشتر محلات شهر دماوند گویش می‌شود و بومیان محلات شمالی همچون دشتبان، دشتک، دشتمزار و چشمه‌علا به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. 
-
-اتباع دیگر کشورها
-
-افغانستانی‌ها
-حدود ۲ میلیون تن از اتباع کشور افغانستان در تهران زندگی می‌کنند. 
-
-عراقی‌های ایرانی‌تبار
-جمعیتی از اتباع کشور عراق که ایرانی‌تبار هستند و به معاودین معروف هستند در منطقه دولت‌آباد تهران زندگی می‌کنند. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست شهرهای استان تهران
-فهرست کوه‌های استان تهران
-محله‌های تهران
-تاریخ تهران
-
-منابع
-
-استاندار تهران
-
-پیوند به بیرون
-
-کتاب استان‌شناسی تهران ISBN ۹۶۴ - ۰۵ - ۱۷۷۲ - ۰
-آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان تهران از
-استانداری تهران
-
-
-تهران
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۵۶ در ایران
-جغرافیای تهران
-نیتروژن یا ازت یکی از عنصرهای شیمیایی در جدول تناوبی است که نشان شیمیایی آن N و عدد اتمی آن ۷ است. نیتروژن معمولا به صورت یک گاز، نافلز، دو اتمی بی‌اثر، بی‌رنگ، بی‌مزه و بی‌بو است که ۷۸ ٪ جو زمین را دربر گرفته و عنصر اصلی در بافت‌های زنده است. نیتروژن ترکیبات مهمی مانند آمونیاک، اسید نیتریک و سیانیدها را شکل می‌دهد. 
-
-گاز نیتروژن درصد عمده‌ای از هوای اطراف ما را تشکیل می‌دهد. از گاز نیتروژن می‌توان به منظور کاهش یا از بین بردن اکسایش (اکسیداسیون) مواد غذایی استفاده کرد. 
-
-ویژگی‌های نیتروژن
-
-چرخه نیتروژن
-
-نیتروژن از گروه غیرفلزات بوده و دارای بار الکترون منفی ۳ ٫ ۰ می‌باشد. نیتروژن پنج الکترون در پوسته خود داشته و در نتیجه در اکثر ترکیبات سه‌ظرفیتی است. نیتروژن خالص یک گاز بی‌اثر و بی‌رنگ است و ۷۸ ٪ جو زمین را به خود اختصاص داده‌است. در ۶۳ K منجمد شده و در ۷۷ K به‌صورت مایع، به ماده سرمایشی معروف سرمازا (Cryogen) تبدیل می‌شود. 
-
-به‌طور کلی چرخه نیتروژن به زبان ساده عبارت است از: نیتروژن هوا به هنگام آذرخش به اکسید نیتروژن تبدیل‌شده و در باران حل‌شده و جذب خاک می‌شود؛ در خاک این ترکیبات، توسط باکتری‌ها به موادی تبدیل می‌شوند که به‌وسیله گیاهان جذب می‌شوند. حیوانات با خوردن گیاهان، نیتروژن را وارد بدن خود می‌کنند، با مردن و تجزیه اندام حیوانات، دوباره نیتروژن وارد هوا می‌شود. 
-
-گیاهان با انجام عمل فتوسنتز باعث تولید اکسیژن، انرژی و گلوکز (قند ساده) می‌شوند؛ حال برای آنکه گیاه بتواند با کمک قند ساخته‌شده، پروتئین‌سازی کند، نیاز به نیتروژن دارد؛ اما نمی‌تواند این نیتروژن را به‌طور مستقیم از هوا دریافت کند، بلکه می‌بایست آن را به‌صورت یک ماده محلول درآب به نام نیترات توسط ریشه‌های خود جذب نماید. 
-
-کاربردها
-مهم‌ترین کاربرد اقتصادی نیتروژن برای ساخت آمونیاک از طریق فرایند هابر (Haber) است. آمونیاک معمولا برای تولید کود و مواد تقویتی و تولید اسید نیتریک استفاده می‌شود. نیتروژن همچنین به‌عنوان پرکننده بی‌اثر، در مخزن‌های بزرگ برای نگهداری مایعات قابل انفجار، و در هنگام ساخت قطعات الکترونیک مانند ترانزیستور، دیود و مدار یکپارچه و همچنین برای ساخت فلزات ضدزنگ استفاده می‌شود. نیتروژن همچنین به صورت ماده خنک‌کننده، هم برای منجمد کردن غذا و هم ترابری آن، نگهداری اجساد و یاخته‌های تناسلی (اسپرم و تخمک) و غده‌های جنسی (بیضه و تخمدان)، و در زیست‌شناسی برای نگهداری پایدار از نمونه‌های زیستی کاربرد دارد. 
-نمک اسید نیتریک شامل ترکیبات مهمی مانند نیترات پتاسیوم و سدیم و نیترات آمونیوم است؛ که اولی برای تولید باروت و دومی برای تولید کود به کار می‌رود. ترکیبات نیترات شده مانند نیتروگلیسرین و‌تری نیترو تولوئن (تی‌ان‌تی) معمولا منفجر شونده هستند. 
-
-اسید نیتریک به عنوان ماده اکسیدکننده در سوخت مایع موشک‌ها استفاده می‌شود. هیدرازین و مشتقات آن نیز در سوخت موشک‌ها بکار می‌روند. 
-نیتروژن اغلب در سرمازاها (Cryogens)، به صورت مایع (معمولا LN ۲) استفاده می‌شود. نیتروژن مایع با عمل تقطیر هوا به دست می‌آید. در فشار جو، نیتروژن در دمای ۱۹۵ ٫ ۸ - درجه سانتیگراد (۳۲۰ ٫ ۴ - درجه فارنهایت) مایع می‌شود. 
-
-نیتروژن به صورت گسترده در صنایع مختلف کاربرد دارد. بازار نیتروژن مواردی از قبیل فروش نیتروژن صنعتی و خدمات مرتبط با این محصول را در بر می‌گیرد. محصولات اصلی به دست آمده از گاز نیتروژن عبارتند از: گاز نیتروژن فشرده و نیتروژن مایع. 
-
-فراوانی
-نیتروژن بیشترین عنصر جو کره زمین از نظر حجم است. (۷۸ درصد) و برای اهداف صنعتی با عمل تقطیر هوای مایع به‌دست می‌آید. ترکیباتی که حاوی این عنصر هستند در فضای بیرونی نیز مشاهده شده‌اند. نیتروژن - ۱۴ در اثر عمل همجوشی هسته‌ای در ستارگان، تولید می‌گردد. نیتروژن از ترکیبات عمده ضایعات حیوانی (مانند چلغوز یا کود) بوده و معمولا به صورت اوره، اسید اوریک و ترکیباتی از محصولات نیتروژنی یافت می‌شود. 
-
-ترکیبات
-اصلی‌ترین هیدرید نیتروژن، آمونیاک است (NH ۳)، البته هیدرازین (N ۲ H ۴) نیز مشهور است. ترکیب آمونیاک ساده‌تر از آب بوده و در محلول، یون‌های آمونیوم (NH ۴ +) را تشکیل می‌دهد. آمونیاک مایع در حقیقت کمی آمفیروتیک بوده و آمونیاک و یون‌های آمینه (NH ۲ -) را به‌وجود می‌آورد؛ که البته هر دو نمک آمیدها و نیترید شناخته شده‌اند، ولی در آب تجزیه می‌شوند. ترکیبات جانشین آمونیاک به تنهایی یا باهم، آمین نامیده می‌شوند. زنجیره‌ها، حلقه‌ها و ساختارهای بزرگ‌تر هیدریدهای نیتروژنی نیز شناخته شده‌اند، ولی در واقع ناپایدار هستند. 
-
-گروه‌های دیگر آنیونهای نیتروژن، آزیدین‌ها (N ۳ -) هستند، که خطی بوده و نسبت به دی‌اکسید کربن ایزو الکتریک هستند. مولکول دیگر با ساختار مشابه، مونوکسید دی نیتروژن N ۲ O یا گاز خنده است، و یکی از اکسیدهای گوناگون بوده و برجسته‌تر از مونوکسید نیتروژن (NO) و دی‌اکسید نیتروژن (NO ۲) است، که هر دوی آن‌ها الکترون غیر زوج دا��ند؛ که دومی تمایلی را به دوپارشدن نشان داده و از اجزای تشکیل‌دهنده هوای آلوده‌است. 
-
-اکسیدهای استاندارد بیشتری مانند تری‌اکسید دی نیتروژن (N ۲ O ۳) و پنتاکسید دی نیتروژن (N ۲ O ۵) معمولا تا حدی نا پایدار و قابل انفجار هستند. اسیدهای متناظر آن‌ها نیتروس (HNO ۲) و اسید نیتریک (HNO ۳) بوده با نمک‌های متناظر که نیتریتها و نیتراتها نامیده می‌شوند. اسید نیتریک یکی از چند اسیدی است که از هیدرونیوم قوی‌تر است. 
-
-نقش زیست‌شناختی
-نیتروژن عنصر اصلی اسیدهای آمینه و اسیدهای هسته‌ای که نیتروژن را ماده‌ای حیاتی برای ادامه زندگی می‌کنند، است. لوبیا مانند اکثر گیاهانی که دانه‌های سبوسی دارند می‌تواند عمل بازیافت نیتروژن را به‌طور مستقیم از هوا انجام دهد، چراکه ریشه‌های آن‌ها دارای برآمدگی‌هایی، برای نگهداری میکروبهایی است که عمل تبدیل به آمونیاک را فرایندی به نام تثبیت نیتروژن انجام می‌دهد، می‌باشد. این گیاهان آمونیاک را به اکسیدهای نیتروژن و آمینو اسید تبدیل کرده و پروتئین می‌سازند. 
-
-ایزوتوپ‌ها
-نیتروژن دو ایزوتوپ پایدار دارد: (N- ۱۴ , N- ۱۵). که مهم‌ترین آن دو N- ۱۴ (۹۹ ٫ ۶۳۴ ٪) است که در چرخه CNO در ستارگان تولید می‌شود. مابقی، ایزوتوپ N- ۱۵ است. یکی از ده ایزوتوپی که به صورت مصنوعی تولید می‌شوند دارای نیمه عمر نه دقیقه‌ای داشته و ایزوتوپ‌های دیگر نیمه عمر چند ثانیه یا کمتر دارند. 
-
-واکنش‌های زیست‌شناختی-واسطهای (مانند همانند سازی، جذب و ترکیب نیترات سازی) و … پویایی نیتروژن در خاک را به شدت کنترل می‌کنند. این ترکیبات معمولا باعث عمل غنی‌سازی N- ۱۵ لایه زیرین و تخلیه محصول می‌شود. البته این فرایند سریع اغلب مقادیری از آمونیام و نیترات نیز دربردارد، زیرا آمونیوم به صورت ترجیحی به‌وسیله سایبان جو نیترات، نگهداری می‌شود. خاک نیتراتی نسبت به خاک آمونیومی، توسط ریشه درختان بهتر جذب و ترکیب می‌شود. 
-
-آلوتروپ نیتروژن
-دی نیتروژن (N ۲) 
-
-نیتروژن و گیاه
-نیتروژن غذای اصلی برای گیاهان است. یکی از اجزای اساسی پروتئین می‌باشد (برای ساخت اسیدهای آمینه، در کاتالیز واکنش‌های شیمیایی و حمل و نقل الکترون‌ها) و کلروفیل (قادر ساختن فتوسنتز) و در بسیاری از بخش‌های گیاهان شرکت دارد. نیتروژن نقش مهمی در فرایندهای فیزیولوژیکی مختلف دارد. رنگ سبز تیره را القاء می‌کند و باعث افزایش رشد برگ، ساقه و سایر بخش‌های گیاه و نمونه آن می‌شود. به علاوه باعث تحریک رشد ریشه، بهبود کیفیت میوه، افزایش محتوای پروتئین و همچنین باعث جذب و استفاده مواد مغذی دیگر نظیر پتاسیم و فسفر می‌شود (۱). کمبود نیتروژن باعث کاهش رشد، کلروز (تغییر رنگ سبز به زرد) ایجاد نقطه‌های قرمز و صورتی بر روی برگ‌ها می‌شود (۳). کاربرد زیاد آن باعث ایجاد رنگ سبز تیره، اثر منفی روی رشد گیاه و تولید میوه با کمترین کیفیت و کمیت می‌شود (۴). 
-
-بهره‌وری نیتروژن در گیاهان و مدیریت آن
-فاکتورهای متعددی مانند سن گیاه، ویژگی‌های گیاه و وضعیت خاک و فاکتورهای اقلیمی میزان بهره‌وری نیتروژن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گیاه در مراحل اولیه رشد (جوانه زنی و رشد گیاهچه) که سیستم ریشه‌ای کامل و تعداد برگ‌های کمی دارد چگونه می‌تواند بیشترین نیتروژن مورد نیاز خود را با کاربرد برگی یا خاکی جذب نماید؟ کاربرد بالای نیتروژن در این مواقع فقط هدر دادن سرمایه می‌باشد زیرا پاسخ دلخواه را به دنبال نخواهد داشت. زمانی که سیستم ریشه‌ای گیاه کامل و سایز و تعداد برگ‌ها زیاد می‌شود استفاده نیتروژن افزایش پیدا می‌کند. ریشه‌های عمیق و برگ‌های بزرگ کارایی استفاده از نیتروژن را بالا می‌برد. استفاده برگی نیتروژن در این مرحله که برگ گیاه بزرگ‌تر است مفیدتر از مرحله‌ای است که برگ‌های کوچکتری دارد. بیشترین بازده استفاده از نیتروژن در مرحله بلوغ گیاه می‌باشد بعد از که گیاه به سمت پیری می‌رود بهتر است که مصرف آن را کاهش دهیم. کارایی مصرف به شدت وابسته به شرایط خاکی و اقلیمی است. شرایطی مانند PH خاک، بافت خاک، ساختار، آبشویی، مواد آلی، رطوبت، حضور دیگر مواد مغذی، اکسیداسیون و احیا، روش مصرف نیتروژن، تراکم خاک و غیره کارایی آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. PH مورد نیاز برای جذب بهتر آن حدود ۶ ٫ ۵ – ۷ می‌باشد. به علاوه بافت خاک (درصد شن، سیلت و رس) از لحاظ سیستمی در مدیریت نیتروژن در نظر گرفته می‌شود به گونه‌ای که در خاک‌هایی با بافت شنی و بافت درشت توانایی نگهداری نیتروژن پایین می‌باشد. از میان عوامل محدودکننده کارایی نیتروژن آبشویی یکی از مشکلات عمده می‌باشد. با کاربرد نیتروژن در اب آبیاری، در آن حل می‌شود و از سطح رویی خاک به قسمت‌های پایین برده می‌شود؛ که این فراید باعث کاهش قابلیت دسترسی نیتروژن می‌شود. تراکم خاک باعث کاهش اکسیژن و بروز مشکل هوادهی می‌شود و هوا برای فرایند شکستن نیتروژن و انتشار آن در ناحیه ریشه ضروری می‌باشد. 
-
-فرایند جذب نیتروژن
-سه روش مختلف برای جذب مواد مغذی توسط گیاه وجود دارد؛ که شامل جریان توده‌ای، انتشار و root interception می‌باشند؛ و نیتروژن عمدتا توسط جریان توده‌ای جذب گیاه می‌شود؛ که قبل از آن باید در آب حل بشود که توانایی عبور از غشاء را داشته باشد. جذب مواد غذایی از طریق تبادل بین آنیون‌ها و کاتیون‌ها صورت می‌پذیرد؛ که یون هیدروژن از ریشه توسط پمپ پروتون به داخل خاک رانده می‌شود و یون نیتروژن جایگزین آن در ریشه می‌شود. به علاوه فرایند ربایش توسط ریشه (Root interception) برای جذب این عنصر صورت می‌پذیرد. گیاهان دارای دو مسیر فیزیولوژیکی برای انتقال انرژی هستند که شامل آوند آبکش و چوبی می‌باشند. با کاربرد خاکی نیتروژن؛ این عنصر از طریق آوند چوبی به برگ‌ها انتقال داده می‌شود و با کاربرد برگی آن از طریق آوند آب‌کش از برگ‌ها به ریشه‌ها منتقل می‌شود. نیترات (NO ۳ -) و آمینواسیدها دو عنصر اصلی هستند که توسط آوند چوبی منتقل می‌شوند (۵). بافت آوند چوبی در گیاهان به نوع گیاه بستگی دارد و می‌تواند به صورت تک یا دوتایی در سلول‌های مختلف باشد. بعضی از گیاهان مانند سرخس‌ها دارای آوند چوبی Straw هستند. آن‌ها از سلول‌های بلند و باریک تشکیل می‌شوند که به عنوان تریکوئید شناخته می‌شوند. اما گیاهان دیگر مانند گیاهان گلدار دارای آوندهای بزرگ و بیشتری هستند؛ که در اندازه‌های بزرگتری هستند و بنابراین دارای سیستم انتقال آبی کاراتر و بهتری می‌باشند و کاربرد نیتروژن در آن‌ها کارا‌تر می‌باشد (۶ ٬ ۷). برای بهتر بکاربردن مواد مغذی بهتر است که آگاهی خوبی در مورد سیستم‌های آوندی گیاهان مختلف داشته باشیم. 
-
-منابع نیتروژن
-نیتروژن از منابع مختلفی مانند تثبیت صنعتی، تثبیت اتمسفری آن، تثبیت بیولوژیکی و منابع آلی قابل‌دسترس است؛ که نیتروژن قابل‌دسترس صنعتی مهم‌ترین منبع نیتروژن در جهان است. جدول یک
-
-تثبیت صنعی نیتروژن برای اولین بار در جهان توسط Caro در سال ۱۹۰۱ با استفاده از N ۲ و Ca (CN ۲) از کلسیم کاربید انجام شد. بعد از آن Harber و Bosh آمونیاک را از گاز نیتروژن و گاز هیدروژن در درجه حرارت بالا ۴۰۰ – ۶۰۰۰ درجه سانتی‌گراد و فشار حدود ۲۰۰ – ۱۰۰۰ اتمسفر تولید کردند. 
-
-تثبیت نیتروژن اتمسفری
-تثبیت نیتروژن اتمسفری زمانی اتفاق می‌افتد که گاز نیتروژن (N ۲) توسط انرژی نور شکسته می‌شود و تبدیل به نیتریک اکسید (NO ۲) می‌شود و سپس با اکسیژن ترکیب می‌شود و نیترات را تولید می‌کند؛ که توسط باران به زمین منتقل می‌شود. مقدار نیتروژنی که توسط این روش تثبیت می‌شود کم می‌باشد. 
-
-تثبیت بیولوژیکی نیتروژن
-این روش تثبیت نیتروژن توسط میکروارگانیسم‌ها صورت می‌پذیرد. این میکروارگانیسم‌ها نیتروژن اتمسفری را توسط فرایند آمونیفیکاسیون (توسط باکتری) تبدیل به آمونیم می‌کنند؛ و سپس توسط باکتری‌هایی مانند nitrosomonas, nitrosospira و nitrosococcus آمونیوم تبدیل به نیتریک اکسید و سپس توسط باکتری‌هایی مانند نیتروباکتر، نیتروسپیرا، نیتروسپینا و نیتروکوکوس نیتریک اکسید تبدیل به نیترات می‌شود که بهترین فرم قابل جذب برای رشد و نمو گیاه شناخته می‌شود (۸). 
-
-تثبیت آلی نیتروژن
-انواع مختلفی از کودهای آلی وجود دارد که حاوی نیتروژن می‌باشد. کودهای متراکمی مانند کودهای مورد استفاده در حیاط خانه (۰ ٫ ۵ ٪ N)، کود مرغی (۳ ٫ ۰۳ ٪ N)، کمپوست مزرعه (۰ ٫ ۵ ٪ N) و کود سبز (G. M). 
-
-مدیریت نیتروژن
-روش و زمان کاربرد نیتروژن اثر مستقیمی روی میزان محصولات دارد. روش‌های جدید کود دهی مانند کود آبیاری (Fertigation) و Flooded Application جایگزین روش‌های قدیمی‌تر مانند کاربرد برگی شده‌اند. قبل از استفاده از نیتروژن باید موارد زیر را در نظر گرفت: 
-
-الف) نوع گیاه یا محصول و خصوصیات ریشه آن
-
-ب) برآورد نیاز مراحل مختلف رشد گیاه نسبت به نیتروژن
-
-پ) خصوصیات خاک
-
-ت) رطوبت خاک
-
-د) منبع آب مورد استفاده در کشاورزی
-
-تعدادی از روش‌های کاربرد مواد مغذی در کشاورزی
-
-روش Broadcasting
-این روش کاربرد به صورت افکندن کود در خاک و محصول تعریف می‌شود. توزیع یکنواخت کود در کل زمین است. این روش بیشترین میزان کود را نیاز دارد. این روش برای کاربرد کود در محصولات متراکم مناسب می‌باشد. 
-
-روش گماشتن (Placement) 
-یک روشی برای کاربرد نیتروژن است که در آن کود در داخل خاک قرار می‌گیرد. این روش برای کاربرد نیتروژن زمانی که مقدار نیتروژن در دسترس کم می‌باشد یا این‌که به خاطر ویژگی‌های نامناسب خاک ریشه گیاه توانایی رشد خوبی ندارد می‌تواند بکار رود. این روش به سه دسته closely placement, Localizing addition و Deep placement تقسیم می‌شود. 
-
-روش برگی Foliar method
-در این روش کود (N حل‌شده در آب) را داخل آب حل کرده و روی برگ‌ها و قسمت‌های رویشی توسط پاشنده‌ها می‌پاشند. 
-
-روش کود آبیاری (Fertigation method) 
-در این روش محلول نیتروژن توسط جریان آب آبیاری به پای گیاهان می‌رسد. مشاهده شده‌است که این روش برای کاربرد کودهای نیتروژنه بسیار اقتصادی و بسیار ایدئال می‌باشد؛ زیرا کمترین مشکل از دست رفتن کود نیتروژن وجود دارد و همچنین میزان جذب توسط گیاه نیز بالا می‌رود. 
-
-روش Starter application of solution
-این روش یکی از روش‌های مدرن کاربرد کودها می‌باشد. محلول نیتروژن همراه فسفر و پتاسیم به نسبت (۱:۲:۱) به گیاهان برنج در طول زمان انتقال داده می‌شود. مزیت اصلی این روش حمایت ر��د قوی دانهال می‌باشد (۹). 
-
-هشدارها و خطرات
-نیتروژن گازی کاملا بی‌اثر است اما گاهی خطر آفرین است و ممکن است منجر به خفگی با گاز نجیب شود: 
-
-کودهای نیتراتی شسته شده منبع اصلی آلودگی رودها و آب‌های زیر زمینی است. سیانور (-CN) حاوی ترکیباتی بسیار سمی است. 
-
-نیتروژن اگر بسیار سرد شود مایع می‌شود و اگر آن به دست شما برخورد کرد دست شما از شدت سرما ترک ترک می‌شود و خشک می‌شود و شاید اکسیژن به آن نرسد. 
-
-همچنین این عنصر ۸۰ ٪ اتمسفر را تشکیل می‌دهد ولی اگر این مقدار به ۱۰۰ ٪ برسد (نیتروژن بسیار زیاد) در اثر فشار و کمبود اکسیژن انسان خفه می‌شود و در عرض کمتر از ۱۰ دقیقه می‌میرد. 
-
-پیوند به بیرون
-
-۱. Bloom, A. J. , ۲۰۱۵. The increasing importance of distinguishing among plant nitrogen sources. Current
-
-opinion in plant biology, ۲۵: ۱۰ - ۱۶. 
-
-۲. Hemerly, A. , ۲۰۱۶. Genetic controls of biomass increase in sugarcane by association with beneficial
-
-nitrogen-fixing bacteria’’, In Plant and Animal Genome XXIV Conference. Plant and Animal Genome,
-
-during month of January. 
-
-۳. Bianco, M. S. , A. B. CecílioFilho and L. B. de Carvalho, ۲۰۱۵. Nutritional status of the cauliflower cultivar
-
-Verona grown with omission of out added macronutrients. Plos One, ۱۰ (۴): e ۰۱۲۳۵۰۰. 
-
-۴. King, B. J. , M. Y. Siddiqi, A. D. M. Glass, ۱۹۹۲. Studies of the uptake of nitrate in barley. ۵. Estimation of
-
-root cytoplasmatic nitrate concentration using reductase-activity – Implications for nitrate influx. Plant
-
-Physiology, ۹۹: ۱۵۸۲ - ۱۵۸۹. 
-
-Agriculture, ۱۰ (۲): ۱ - ۸. 
-
-۵. Bollard, E. G. , ۱۹۶۰. Transport in the xylem. Ann. Rev. Plant Physiology, ۱۱: ۱۴۱ – ۱۶۶. 
-
-۶. Zimmermann, M. H. and J. A. Milburn, ۲۰۱۲. Transport in plants I: Phloem transport. Springer Science and
-
-Business Media, ۱. 
-
-۷. Boundless, ۲۰۱۵. Vascular tissue: xylem and phloem " , Boundless Biology. Boundless, ۲۱ Jul. ۲۰۱۵. 
-
-Retrieved ۱۶ Dec. available from https: / / www. boundless. com / biology / textbooks / boundless-biologytextbook /
-
-seedless-plants- ۲۵ / seedless-vascular-plants- ۱۵۷ / vascular-tissue -] xylem- and-phloem- ۶۱۴ - ۱۱۸۳۴ / Nitrogen assimilation in plants, ۲۰۱۰: ۰۰ - ۰۰ ISBN ۹۷۸ - ۸۱ - ۳۰۸ - ۰۴۰۶ - ۴. Editors: TakujiOhyama and
-
-KuniSueyoshi. 
-
-۸. Nitrifying bacteria, from wikipedia, the free encyclopedia, available at https: / / en. wikipedia. 
-
-org / wiki / Nitrifying_bacteria. 
-
-۹. Alagappan, S. , and Dr. R. Venkitaswamy. ۲۰۱۶. Impact of different sources of organic manures in
-
-comparison with TRRI practice, RDF and INM on growth, yield and soil enzymatic activities of ricegreengram
-
-cropping system under site-specific organic farming situation. American-Eurasian J. Sustainable
-
-Agriculture, ۱۰ (۲): ۱ - ۸. 
-WebElements. com - Nitrogen چ
-EnvironmentalChemistry. com - Nitrogen
-It's Elemental - Nitrogen
-Schenectady County Community College - Nitrogen
-
-
-افزودنی‌های عدد ئی
-زیست‌شناسی و داروشناسی عنصرهای شیمیایی
-عناصر شیمیایی
-گازهای دی الکتریک
-گازهای صنعتی
-گروه‌های نیتروژن
-محیط ساخت لیزر
-مواد سردکننده
-نافلزها
-ویکی‌سازی رباتیک
-
-تهیه‌کننده: Mahsaobeidipour
-فلوئور (به) عنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی با نشان شیمیایی F و عدد اتمی ۹ یافت می‌شود. فلوئور یک عنصر یک ظرفیتی، هالوژن و زرد رنگ (زرد کم‌رنگ) است و از تمامی عناصر، الکترونگاتیو‌تر و واکنش‌پذیرتر است. نوع خالص آن بسیار خطرناک است و درصورت تماس با پوست، سوختگی‌های شیمیایی شدید ایجاد می‌کند. 
-
-ویژگی‌ها
-فلوئور خالص (گاز) زردرنگ و فرسایشگری است که عامل اکسیدکننده‌ای قوی می‌باشد. این گاز از تمامی عناصر الکترونگاتیوتر (الکترون دوست) و واکنش پذیرتر است و با بیشتر عناصر دیگر از جمله گازهای بی‌اثر، زنون و رادون تولید ترکیب می‌کند. فلوئور حتی در تاریکی و شرایط سرد با هیدروژن به صورت انفجاری واکنش می‌کند. در فوران گاز فلوئور، شیشه، فلزات، آب و مواد دیگر به صورت شعله‌های درخشان می‌سوزند. این گاز همیشه به صورت ترکیب وجود داشته و چنین تمایلی را با سایر عناصر مخصوصا سیلیسیوم دارد که نه می‌توان آن را در ظروف شیشه‌ای تهیه و نه در آن‌ها نگهداری کرد. 
-فلوئور در محلولهای آبی عموما به شکل یون فلورید F- دیده می‌شود. حالتهای دیگر آن کمپلکسهای فلوئور، مانند - [FeF ۴] یا +H ۲ F هستند. 
-فلورایدها ترکیباتی هستند که در آن‌ها فلوئور با بعضی از بقایای مثبت بار شده، ترکیب می‌شود و اغلب آن‌ها یون دار می‌باشند. 
-
-کاربردها
-فلوئور در تولید پلاستیک‌های کم اصطکاک از قبیل تفلون و نیز در هالونها مانند فریون کاربرد دارد. سایر کاربردهای آن عبارت‌اند از: 
-اسید هیدروفلوریک (فرمول شیمیایی HF) برای حکاکی روی شیشه در لامپ و محصولات دیگر بکار می‌رود. 
-از فلوئور تک اتمی در تولید نیمه‌هادی به منظور Plasma ashing استفاده می‌گردد. 
-فلوئور به همراه ترکیباتش در تولید اورانیوم (از هگزا فلوراید) و بیش از صد نوع ماده شیمیایی فلوئوردار تجاری از جمله تعداد زیادی از پلاستیکهای مقاوم در برابر گرما، کاربرد دارد. 
-فلوئوروکلروهیدروکربن (Fluorochlorohydrocarbons) در تهویه و در سردسازی کاربرد وسیعی دارند. استفاده از کلروفلوئوروکربنها
- (Chlorofluorocarbons) در این موارد ممنوع شده چون آن‌ها مشکوک به بزرگ کردن سوراخ اوزون می‌باشند. هگزافلوئورید گوگرد
- (Sulfurhexafluoride) گازی بسیار راکد و غیر سمی است. این گروه از ترکیبات گازهای گلخانه‌ای قوی هستند. 
-آلومینیات هگزافلوئورید پتاسیم، – اصطلاحا Cryolite یا یخسنگ نامیده می‌شود- در الکترولیز آلومینیوم مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-از فلوئورید سدیم به‌عنوان یک حشره‌کش بخصوص علیه سوسکها استفاده می‌شود. 
-بعضی دیگر از فلوئوریدها برای جلوگیری از پوسیدگی دندان به خمیر دندان و (تا حدی بحث‌انگیز) به منابع آب شهری افزوده می‌شود. در دندانپزشکی ترکیبات حاوی فلوراید به صورت دهانشویه یا وارنیش به کار می‌رود. فلوراید به دو طریق از پوسیدگی دندانها جلوگیری می‌کند: فلوراید در استخوان‌ها و دندانهای در حال رشد کودکان تجمع می‌کند و به سفت شدن مینای دندانها قبل از پیدایش آن‌ها کمک می‌نماید. همچنین در سفت شدن مینای دندان بزرگسالان مؤثر است. 
-
-بعضی از محققین امکان استفاده از گاز فلوئور خالص را به‌عنوان سوخت موشک بررسی کرده‌اند، چون این گاز دارای ضربه مخصوص بالائی می‌باشد. 
-
-تاریخچه
-Georigius Agricola در سال ۱۵۲۹ فلوئور را (از واژه لاتین fluere به معنی روانی و شارش یا دگرگونی پیاپی) به شکل فلورسپار و به خاطر کاربرد آن به‌عنوان یک گدازآور (ماده‌ای که برای بهبود جوشکاری فلزات یا کانیها بکار می‌رود) شناسایی کرد. Schwandhard در سال ۱۶۷۰ متوجه شد سطح شیشه در صورتی‌که در معرض فلورسپار همراه با اسید قرار گیرد نقشهایی حک می‌گردد.. کارل ویلهلم شیله و بسیاری از محققان بعد از او از جمله هامفری دیوی، ژوزف لویی گیلوساک، آنتوان لاووازیه و Louis Thenard همگی با اسید هیدروفلوئوریک به آزمایش پرداختند. (بعضی از آزمایشها به یک فاجعه ختم شد). 
-
-این عنصر سالهای زیادی بعد از آن بدست نیامد چون هنگامیکه آن را از یکی از ترکیباتش جدا می‌کردند، فورا به مواد باقی‌مانده آن ترکیب حمله می‌کرد. سرانجام بعد از تقریبا ۷۴ سال تلاش مداوم، هانری مواسان در سال ۱۸۸۶ موفق به تهیه فلورین شد. 
-
-اولین تولید تجاری فلوئور در پروژه بمب اتمی منهتن در جنگ جهانی دوم بود که از ترکیب هگزا فلوئورید اورانیم (UF ۶) برای جداسازی ایزوتوپهای اورانیوم استفاده شد. از این فرایند هنوز هم در تجهیزات نیروی هسته‌ای کاربرد دارد. 
-
-ترکیبات
-فلوئور اغلب می‌تواند در ترکیبات آلی جایگزین هیدروژن شود. با این مکانیسم فلوئور می‌تواند ترکیبات بسیار زیادی داشته باشد. ترکیبات فلوئور که شامل گازهای نادر هستند با فلوئوریدهای کریپتون، رادون و زنون تأیید شده‌اند. این عنصر ازfluorite
-
-، کریولیت و fluorapatite بازیافت می‌شود. 
-
-به فلوئوروکربن هم مراجعه شود. 
-
-هشدارها
-با فلوئور و HF باید با دقت زیادی رفتار شود و از هرگونه تماس آن‌ها با پوست و چشم جدا اجتناب گردد. 
-یونهای فلوئوراید و فلوئور خالص هردو بسیار سمی هستند. فلوئور وقتی عنصر آزاد است دارای بوی تندی است که با غلظتی به کمی ۲۰ ppM قابل شناسائی می‌باشد. بیشینه غلظت مجاز برای تماس ۸ ساعته روزانه با آن PPM ۱ پیشنهاد می‌شود (کمتر از مثلا اسید پروسیک). 
-
-با این‌همه، روش‌های ایمن جابجایی این عنصر امکان ترابری فلوئور مایع را به صورت مقادیر تنی امکان‌پذیر می‌کند. 
-
-جستارهای وابسته
-افزودن فلوراید به آب آشامیدنی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-WebElements. com - Fluorine
-EnvironmentalChemistry. com - Fluorine
-It's Elemental - Fluorine
-پژوهش جامع در مورد فلوراید
-The Fluoride Deception
-Fluoride the Aging Factor
-
-
-اکسیدکننده‌ها
-زیست‌شناسی و داروشناسی عنصرهای شیمیایی
-عناصر شیمیایی
-فلوریدکننده‌ها
-گازهای صنعتی
-هالوژن‌ها
-رادون (به انگلیسی: Radon) یکی از عناصر شیمیایی جدول تناوبی است که نماد آن Rn و عدد اتمی آن ۸۶ است. این عنصر از گازهای نجیب و پرتوزا است که از فروپاشی رادیم به وجود می‌آید. رادون یکی از سنگین‌ترین گازها بوده و برای سلامتی مضر است. پایدارترین ایزوتوپ آن رادون- ۲۲۲ است که نیمه عمرش برابر با ۳ ٫ ۸ روز می‌باشد. 
-
-رادون یک گاز پرتوزای بی‌رنگ، بی‌بو، بدون مزه و از نظر شیمیایی بی‌اثر می‌باشد؛ و تنها با استفاده از دستگاه‌های مخصوص می‌توان وجود رادون را تشخیص داد. گاز رادون از واپاشی اورانیم موجود در طبیعت به‌وجود می‌آید. رادون تولید شده نیز، ذرات پرتوزای دیگری تولید می‌کند. 
-
-اثرات رادون بر سلامت انسان‌ها
-رادون موجود در هوا از طریق تنفس وارد ریه انسان‌ها می‌شود. سپس رادون در ریه متلاشی می‌شود و ذره آلفا انتشار می‌دهد. ذره آلفا دارای جرم سنگین و بار الکتریکی دو برابر الکترون با علامت مثبت است. ذره آلفا انتشار یافته در ریه، دارای انرژی است؛ که این انرژی باعث حرکت ذره در بافت‌های ریه می‌شود، و به تدریج در مسیر حرکت و برخورد با سلول بافت‌های ریه یون‌سازی نموده، تا زمانی که انرژی خود را کاملا از دست داده و متوقف شود. انرژی ذره آلفا که توسط بافت‌ها جذب می‌شود باعث آسیب به بافت‌ها یا مرگ آن‌ها می‌شود؛ بنابراین در صورتی‌که هوای تنفسی حاوی رادون به‌مقدار زیاد باشد، بافت‌های ریه به تدریج آسیب می‌بینند که در دراز مدت می‌تواند باعث سرطانی شدن این‌گونه بافت‌ها شود. 
-
-بر اساس تحقیقات بین‌المللی بعد از سیگار، رادون به عنوان مهم‌ترین عامل سرطان ریه شناخته شده‌است. به‌خصوص افراد سیگاری که هوای داخل منازل آنها، حاوی مقدار زیاد رادون باشد احتمال ابتلا آن‌ها به سرطان ریه به مراتب بالاتر از سایر افراد است. همچنین طبق گزارش کمیته علمی اثرات پرتوهای اتمی سازمان ملل (UNSCEAR ۱۹۷۷) به‌طور متوسط نیمی از پرتوگیری (معادل دز مؤثر) سالانه مردم در مناطقی که از نظر پرتوزائی عادی هستند ناشی از رادون و عناصر حاصل از فروپاشی آن است (دو میلی سیورت در سال). 
-
-راه‌های ورود رادون به فضاهای بسته
-رادون موجود در خاک به تدریج در زیر ساختمان انباشته می‌شوند و فشار آن بالا می‌رود و چون فشار هوا در داخل ساختمان معمولا کمتر از فشار در داخل خاک است باعث می‌شود که رادون موجود در خاک از طریق کف و دیوارها به داخل ساختمان منتقل‌شده و مقدار آن زیاد شود. 
-
-وجود ترک در دیوارها، محل‌های عبور شبکه تأسیسات ساختمان و هرگونه منفذ و روزنه در اتصالات و مصالح ساختمان می‌تواند در عبور رادون به داخل ساختمان مؤثر واقع شود. بیشترین مقدار رادون در زیرزمین و سپس در طبقات اولیه ساختمان وجود دارد. به‌طور خلاصه راه‌های ورود رادون به داخل ساختمان را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد: 
-شکاف‌ها در کف ساختمان
-اتصالات ساختمانی
-شکاف‌ها در دیوارها
-درزها در اطراف لوله‌های سرویس‌های بهداشتی
-فضاهای خالی داخل دیوارها
-آب‌های مصرفی در داخل حمام و آشپزخانه
-رادون در آب قابل‌حل می‌باشد، و به‌خصوص درآب چاه احتمال وجود آن بیشتر است. معمولا در صد بسیار کمی از رادون موجود در آب (۰۱ / ۰ درصد) رها شده و وارد هوا می‌شود. 
-
-منابع انتقال رادون به جو (Outdoor) 
-اورانیم طبیعی و رسوبات آن، در خاک پوسته زمین، سنگ گرانیت و صخره‌ها در سراسر کره زمین موجود می‌باشند؛ و در نتیجه در مصالح ساختمانی نیز با غلظت‌های متفاوت یافت می‌شوند. رادون تولید شده در خاک یا مصالح ساختمانی به تدریج وارد هوای محیط اطراف ما می‌شود. نرخ متوسط خروج رادون از خاک برابر ۵ پیکوکوری بر متر مربع در ثانیه می‌باشد. به‌طور کلی می‌توان منابع انتقال رادون به هوا را به‌به صورت زیر بیان کرد: 
-
-۱ - انتقال از خاک: ۸۰ درصد رادون پخش‌شده در اتمسفر از این طریق به‌وجود می‌آید
-رادیوم - ۲۲۶ (در اصل اورانیوم- ۲۳۸) موجود در خاک و لایه‌های زمین باعث تولید رادون می‌شوند به عنوان مثال در سنگ گرانیت به‌طور متوسط pCi / gr ۶ / ۱ معادل ppm ۸ / ۴ اورانیوم وجود دارد. 
-مقدار متوسط اورانیوم برای سنگ در پوسته زمین یک پیکوکوری بر گرم و برای خاک pCi / gr ۷ / ۰ می‌باشد. 
-انتقال از آب‌های زمینی
-ایجاد رادون ناشی از منابع گاز طبیعی، احتراق زغال‌سنگ و برخی صنایع بشری و غیره
-
-منابع تولید رادون در محیط‌های داخلی (Indoor) 
-خاک و سنگ‌های زیرین ساختمان
-مواد ساختمانی به کار رفته (سنگ و شن و ماسه) 
-آب‌های مورد استفاده در خانه (آشپزخانه و حمام) 
-
-روش‌های اندازه‌گیری رادون
-اندازه‌گیری کوتاه مدت: معمولا چند ساعت تا چندین روز بنابر نوع و روش به کار گرفته‌شده زمان لازم است از تستهای کوتاه مدت می‌توان به روش به‌کارگیری زغال و تستهای مانیتورینگ پیوسته اشاره کرد. هر یک از این تستها می‌تواند به‌طور دقیق مقدار رادون را اندازه‌گیری کند، اگر چه در بعضی از اندازه‌گیری‌ها تغییراتی به چشم می‌خورد که می‌تواند ناشی از زمان‌های مختلف اندازه‌گیری، تغییر در شرایط محیطی (بازشدن پنجره‌ها و …) باشد که این تغییرات در غلظت رادون طبیعی است. 
-اندازه‌گیری بلند مدت: اندازه‌گیری بلند مدت در یک خانه معمولا چند ماهه یا فصلی انجام می‌شود. در این روش که به روش غیرفعال نیز معروف است، رادون به‌طور طبیعی به داخل سیستم اندازه‌گیری نفوذ کرده و ثبت می‌گردد. در این روش زمان طولانی‌تری نسبت به روش قبل مورد نیاز می‌باشد. 
-
-روش‌های کاهش رادون در خانه‌ها
-روش‌های کاهش رادون در خانه‌ها از نظر پیچیدگی، تأثیر بلند مدت در کاهش رادون و هزینه‌ها تفاوت قابل ملاحظه‌ای با یکدیگر دارند. مؤثر بودن هر یک از روش‌های کاهش رادون به خصوصیات ذاتی خانه، سطح رادون در آن و روش‌های ورودی گاز رادون بستگی دارد. برای حصول نتیجه بهتر ممکن است یک روش یا ترکیبی از روش‌ها بکار گرفته شود. (مخصوصا وقتی سطح رادون بالا باشد) 
-برای ایجاد یک مکان با سطح رادون قابل‌قبول نیاز به بکارگیری افراد متبحر و متخصص در این حرفه می‌باشد اگر چه در بسیاری از موارد صاحبان خانه‌ها می‌توانند با اقدامات اولیه و کم‌هزینه کمک شایانی به کاهش سطح رادون در خانه‌های خود بکنند. 
-
-اقدام‌های لازم جهت کاهش رادون
-بستن ورودی‌های اصلی رادون
-- بیشتر مجاری و منافذ موجود در فونداسیون که ممکن است رادون از آنجا به داخل ساختمان نفوذ کند کوچک و ناپیدا هستند اگر چه بعضی از آن‌ها ممکن است بزرگ و قابل دیدن باشند. این مجاری باید به طریق مناسب و مقتضی بسته شوند. 
-بکارگیری سیستم لوله‌های خروج گاز (Vent) و هواکش (fan) که می‌تواند رادون را از محیط داخل به خارج هدایت کند. 
-بکارگیری روش مکش خاک (soil suction): با ایجاد مکش از طریق لوله‌های تعبیه‌شده از زیر ساختمان رادون تجمع یافته به هوای آزاد منتقل می‌گردد. 
-ایجاد فشار مثبت در خانه: این روش با به‌کارگیری یک فن به منظور ایجاد یک جریان هوا به داخل زیر زمین و طبقات تحتانی از طبقات فوقانی یا از خارج انجام می‌گیرد. 
-تهویه هوا به‌طور طبیعی: باز کردن پنجره‌ها، درها و تعبیه مجاری خروج هوا (Vent) در طبقات تحتانی
-استفاده از یک چاهک فاضلاب کوچک (Sump) در زیر ساختمان و اتصال آن به یک لوله همراه با مکش هوا به خارج توسط یک هواکش با قدرت کم
-رنگ‌آمیزی دیوارها با استفاده از رنگ‌های غیرقابل نفوذ
-
-کاربردها
-
-کاربرد در پزشکی
-در اوایل قرن بیستم، از گاز رادون جهت از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شده‌است. بدین منظور بیمار در اتاقی تحت پرتوگیری با گاز رادون قرار داده می‌شد. اما با پی بردن به ایجاد رادیکال آزاد در بدن پس از پرتوگیری با پرتوهای یون‌ساز، که می‌تواند منجر به اختلالات ژنتیکی و تولید سلول‌های سرطانی گردد، این روش منسوخ گردید. همچنین تصور بر این بوده که پرتوگیری با رادون، می‌توان در بهبود بیماری‌های سیستم ایمنی مؤثر واقع شود و به همین دلیل در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست ویکم، مردم به دنبال استفاده از این «معادن سلامتی» در مونتانا جهت درمان بیماری‌هایی نظیر آرتریت‌ها بودند و همانگونه که اشاره شد، با بررسی تأثیر پرتوهای یون‌ساز بر بدن، این رویه نیز متوقف گردید. 
-
-کاربرد در علوم
-در علوم اتمسفری، از غلظت گاز رادون در فضای باز، تا حدودی به منظور ردیابی توده‌های هوا استفاده می‌شود. همچنین از گاز رادون در مطالعات هیدرولوژی، به منظور بررسی برهم‌کنش و میزان نفوذ آب‌های زیرزمینی به آب چشمه‌ها استفاده می‌شود. 
-برخی از محققین در مورد تغییرات غلظت گاز رادون به منظور پیش‌بینی زمین‌لرزه تحقیق کرده‌اند. 
-
-تاریخچه
-رادون در سال ۱۹۰۰ توسط فریدریش ارنست دورن (Friedrich Ernst Dorn) که آن را برون‌تابه رادیوم (Radium Emanation) نامید کشف شد. در سال ۱۹۰۸ ویلیام رامسی (William Ramsay) و رابرت ویتلا-گری (Robert Whytlaw-Gray) (که آن را نیتون نامید) آن را جدا کرده و چگالی آن را تعیین کردند و فهمیدند که رادون سنگین‌ترین گاز شناخته‌شده در آن زمان است. این گاز از سال ۱۹۲۳ رادون نامیده شد. 
-
-پیدایش
-به‌طور میانگین در هر ۱ x ۱۰ ^ ۲۱ مولکول هوا یک مولکول رادون وجود دارد؛ و در هر یک مایل مربع از خاک به عمق ۶ اینچ یک گرم رادیوم وجود دارد که به رادون تجزیه شده و مقادیر بسیار ناچیزی از این گاز کشنده را در هوا منتشر می‌کند. رادون همچنین در برخی از چشمه‌های آب گرم نیز یافت می‌شود. 
-
-ایزوتوپ‌ها
-برای عنصر رادون ۲۰ ایزوتوپ شناخته شده‌است. پایدارترین ایزوتوپ رادون، رادون- ۲۲۲ است که محصول فروپاشی (ایزوتوپ‌های دخترخوانده) رادیم- ۲۲۶ است که با نیمه عمر ۳ ٫ ۸۲۳ روز ذرات آلفا پرتوزا از خود می‌تاباند. رادون- ۲۲۰ حاصل تجزیه توریوم (Thorium) است که تورون نامیده می‌شود که نیمه عمر آن ۵۵ ٫ ۶ ثانیه است و پرتو آلفا از خود می‌تاباند. رادون- ۲۱۹ از آکتینیوم (Actinium) گرفته‌شده و آکتینون نامیده می‌شود که تاباننده پرتو آلفا بوده و نیمه عمرش ۳ ٫ ۹۶ ثانیه است. 
-
-هشدارها
-رادون گازی سرطان زاست. رادون یک ماده پرتوزا است و همیشه باید با احتیاط کامل با آن کار کرد. از آنجا که این عنصر ذرات آلفا از خود می‌تاباند تنفس آن بسیار خطرناک است. همچنین حاصل تجزیه‌ای آن غباری تشکیل می‌دهد که به راحتی وارد جریان هوا شده و برای همیشه در بافت‌های شش می‌چسبد و در یک قسمت از آن به سختی متمرکز می‌شود. محلهایی که در آن‌ها رادیوم، آکتینیوم و توریوم نگهداری شده‌اند باید به دقت هوا داده شوند تا از انباشتگی آن‌ها جلوگیری شود. انباشتگی رادون در هوا یکی از خطرات جدی در منابع سرب و اورانیوم است. انباشتگی رادون در فضای زیرزمین ساختمان و آب‌انبار خانه‌ها نیز باعث به وجود آمد نگرانی‌های زیادی در این رابطه شده‌است چرا که بسیاری از سرطانهای ریه به دلیل ارتباط با گاز رادون در هر سال گزارش می‌شوند. 
-
-منابع
-تارنمای webelements. com مقاله رادون
-تارنمای Health and Human Services
-
-آزمایشگاه ملی لس‌آلاموس - رادون
-
-پیوند به بیرون
-WebElements. com درباره رادون
-EnvironmentalChemistry. com رادون
-دانشنامه رشد: http: / / daneshnameh. roshd. ir / mavara / mavara-index. php ? page=رادون&SSOReturnPage=Check&Rand= ۰
-
-
-آلودگی خاک
-زیست‌شناسی ساختمان
-عناصر شیمیایی
-سرطان‌زاهای گروه ۱ پژوهشگاه بین‌المللی سرطان
-گازهای صنعتی
-گازهای نجیب
-سریم عنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی دارای نشان Ce و عدد اتمی ۵۸ است. 
-
-خصوصیات قابل‌توجه
-سریم عنصر فلزی خاکستری رنگی است که به گروه لانتانیدها تعلق دارد. این عنصر در برخی از آلیاژهای غیرمتداول در طبیعت، به کار می‌رود و شکل اکسید شده آن در صنعت شیشه مورد استفاده قرار می‌گیرد. از نظر رنگ و درخشش شبیه آهن است، اما هم نرم بوده و هم چکش‌خوار و انعطاف‌پذیر است. 
-در بین عناصر خاکی کمیاب، تنها اروپیم واکنش پذیرتر از سریم است. محلول‌های قلیایی رقیق و اسیدهای غلیظ به سرعت به این فلز حمله می‌کنند. در صورت خراش نوع خالص این فلز با چاقو احتمال سوختن آن وجود دارد. سریم در آب سرد به آرامی و در آب گرم به سرعت تجزیه می‌شود. 
-به علت نزدیکی نسبی ۴ f و اربیتال‌های مدار بیرونی در سریم، این عنصر خواص شیمیایی جالب توجهی دارد؛ مثلا فشردن این عنصر وقتی‌که در حال سرد شدن است، حالت اکسیداسیون آن را از تقریبا ۳ به ۴ تغییر می‌دهد. 
-سریم در حالت اکسیداسیون ۳ + cerous و در حالت اکسیداسیون ۴ + ceric نامیده می‌شود. 
-نمک‌های سریم (IV) نارنجی، قرمز یا زردفام هستند، درحالی‌که نمک‌های سریم (III) معمولا سفیدند. 
-
-کاربردها
-موارد استفاده از سریم: 
-در متالورژی: 
-سریم در ساخت آلیاژهای آلومینیم و برخی از فولادها و آهن‌ها به کار می‌رود. 
-افزودن سریم به چدن مانع تشکیل گرافیت به هنگام انجماد شده و باعث به دست آمدن نوعی چدن چکش‌خوار می‌شود. 
-در الکترونیک و نیم رسانا
-به عنوان نا خالصی به ترکیب فسفر سانس در دیود نورگسیل سفید اضافه می‌شود. 
-
-منابع
-
-
-عناصر شیمیایی
-عوامل کاهنده
-پولونیم یک عنصر شیمیایی با نماد Po و عدد اتمی ۸۴ است. این عنصر نایاب جزو شبه فلزات است و به شدت رادیو اکتیو و بدون هیچ‌گونه ایزوتوپ پایداری است، پولونیم از نظر شیمیایی شبیه به سلنیم و تلوریم می‌باشد، هرچند که ویژگی‌های فلزیش شبیه به همسایه‌های افقیش در جدول تناوبی: تالیم، سرب و بیسموت می‌باشد. به علت نیمه عمر کوتاه تمامی ایزوتوپ‌های پولونیم، وجودش در طبیعت محدود به نشانه‌هایی از پولونیم- ۲۱۰ ناپایدار (با نیمه عمر ۱۳۸ روز) در سنگ معدن اورانیوم به عنوان محصول دختر یکی مانده به آخر از زنجیره واپاشی اورانیوم- ۲۳۸ است. هر چند که ایزوتوپ‌هایی با اندکی عمر بیشر وجود دارد ولی تولید آنها بیش از حد مشکل است. امروزه، به‌طور معمول پولونیم در مقادیر میلیگرم با فعال‌سازی نوترونی از بیسموت ساخته می‌شود. به علت رادیواکتیویته شدید پولونیم که مسبب رادیولیز پیوندهای شیمیایی و خودگرمایی رادیواکتیو ان است، شیمی ان اکثرا از مقیاس اثری که به جا می‌گذارد بررسی می‌شود. 
-
-پولونیم در سال ۱۸۹۸ میلادی توسط ماری و پیر کوری کشف شد، وقتی‌که پولونیم از سنگ معدن اورانیم استخراج و فقط بواسطه رادیو اکتیویته شدیدش شناسایی شد در واقع اولین عنصری بود که توسط ان‌ها به خوبی کشف شد. به افتخار سرزمین مادری ماری کوری، لهستان (به انگلیسی: Poland) این عنصر پولونیم نام‌گذاری شد. پولونیم کاربری کمی دارد، و همه ان‌ها مربوط به رادیواکتیو بودن ان می‌شود: گرم‌کننده در کاوشگرهای فضایی، دستگاه آنتی استاتیک و منبع نوترون و پروتوی آلفا. به علت این‌که پولونیم به شدت رادیو اکتیویته است بسیار سمی و خطرناک محسوب می‌شود. 
-
-ویژگی‌ها
-پولونیم- ۲۱۰ یک واپاشاننده آلفا است که نیمه عمر ان ۱۳۸ ، ۴ روز است، پولونیم به صورت مستقیم به ایزوتوپ پایدار دختر خود، سرب- ۲۰۶ واپاشی می‌شود. یک میلیگرم (۵ کوری) از پولونیم- ۲۱۰ در یک ثانیه به اندازی ۵ گرم از رادیم- ۲۲۶ پرتوی آلفا ساطع می‌کند. مقدار کمی کوری (۱ کوری برابر است با ۳۷ گیگا بکرل، ۱ Ci = ۳۷ GBq) از پولونیم- ۲۱۰ تابش ابی از خود ساطع می‌کند که به علت یونیزاسیون هوای اطراف ان است. 
-
-تقریبا یک از ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ انتشار آلفا باعث یک برانگیختگی در هسته اتم می‌شود که خود باعث ساطع شدن یک اشعه گاما با حد اکثر انرژی KeV ۸۰۳ می‌شود. 
-
-شکل حالت جامد
-پولونیم یک عنصر رادیواکتیو است که به دو شکل فلزی وجود دارد. فرم آلفا فقط به شکل ساختار کریستال مکعب ساده در اساس یک اتم، که طول لبه ان ۳۳۵ ٬ ۲ پیکومتر است، و فرم بتا لوزوجهی است. ساختار پولونیم با پراش پرتو ایکس و پراش الکترون مشخص شد. پولونیم- ۲۱۰ (به‌طور معمول با پلوتونیم- ۲۳۸) قادرند تا تبدیل به فاز بخار شوند در شرایطی که: اگر به عنوان نمونه تا ۵۵ درجه سلسیوس (۱۳۱ فارنهایت) گرم شود، ۵۰ درصد از ان ظرف ۴۵ ساعت به شکل مولکول دو اتمی بخار می‌شود، حتی با وجود اینکه نقطه ذوب پولونیم ۲۵۴ درجه ��لسیوس (۴۸۹ درجه فارنهایت) و نقطه جوش ان ۹۶۲ درجه سلسیوس (۱ ٬ ۷۶۴ درجه فارنهایت) است. بیش از یک فرضیه برای این رفتار پولونیم وجود دارد، یکی از حدسیات این است که دسته‌های کوچک از اتم‌های پولونیم به وسیله تجزیه آلفا تجزیه شوند. 
-
-ویژگی‌های شیمیایی
-ویژگی‌های شیمیایی پولونیم شبیه به تلوریم است، هرچند که شباهت‌هایی به همسایه‌اش بیسموت به علت ویژگی فلزیش دارد. پولونیم به راحتی در محلول‌های رقیق‌شده اسیدی حل می‌شود اما به سختی در بازها حل می‌شود. محلول‌های پولونیم در ابتدا بوسیله یون‌های Po+ ۲ به رنگ صورتی در می‌آید، اما به علت تابش آلفا از تبدیل شدن یون Po+ ۲ پولونیم به یون Po+ ۴ در حلال به سرعت رنگش تبدیل به زرد می‌شود. این مرحله همراه با تشکیل حباب و انتشار گرما و انتشار نور بوسله شیشه آزمایشگاهی حاوی محلول به علت جذب ذرات آلفا است. محلول‌های پولونیم فرار هستند و در طول چند روز تبخیر می‌شوند مگر اینکه محبوس شوند. در پی‌اچ تقریبا ۱، یون‌های پولونیم هیدرولیز شده و با اسیدهایی مثل اگزالیک اسید، سیتریک اسید و اسید تارتاریک ترکیب می‌شوند. 
-
-کاربردها
-پولونیوم هنگامی‌که با برلیوم آلیاژ تشکیل دهد می‌توان یک منبع نوترون باشد. موارد کاربردی دیگر عبارت‌اند از: 
-این عنصر در ساخت وسایلی که بار الکتریکی استاتیک را در کارخانجات نساجی و دیگر نقاط از میان می‌برند استفاده می‌شود. با این وجود از منابع بتا که خطرات کمتری دارند بیشتر استفاده می‌شود. 
-پولونیم در ساخت شانه‌هایی که گرد و غبار انباشته‌شده بر روی فیلم‌های عکاسی را پاک می‌کنند نیز بکار می‌رود. مقدار پولونیوم بکار رفته در این شانه‌ها کنترل شده و در نتیجه خطرات پرتوزایی بسیار کمی دارند. 
-
-از آنجا که می‌توان با ظرفهای معمولی تقریبا تابش تمام پرتوی آلفا را متوقف کرد و با حرارت دادن سطح آن انرژی آزاد کرد پولونیم نیز به عنوان یک منبع گرمایی نیروهای سلولهای ترمو متریک در ماهواره‌های مصنوعی پیشنهاد می‌شود. 
-در سال‌های ۱۹۴۰ میلادی، کارخانه آمریکایی «فایراستون» از پولونیم در ساخت شمع (خودرو) استفاده می‌کرد. توجیه این بود که پولونیوم هوا را یونیزه می‌کند و دراین حال مدت زمان جرقه طولانی‌تر و کارسازتر می‌شود. 
-
-تاریخچه
-پولونیم که آن را رادیوم F نیز می‌نامند در سال ۱۸۹۸ توسط ماری کوری و پیر کوری کشف شد و بعدها از روی نام Poland (لهستان) سرزمین مادری ماری کوری نامگذاری شد. 
-
-این عنصر توسط کوری‌ها هنگامی آنها برای یافتن دلیل خاصیت پرتوزایی کانی پیچبلند (pitchblende) پژوهش می‌کردند کشف شد. پیچبلند بعد از جداسازی اورانیوم و رادیوم پرتوزاتر بود. این آنها را ترغیب کرد که عنصر را بیابند. الکتروسکوپ آن را هنگام جدا شدن از بیسموت نشان می‌داد. 
-
-پیدایش
-پولونیم که یک عنصر بسیار کمیاب در طبیعت است در معادن اورانیوم با میزان ۱۰۰ میکروگرم در هر تن یافت می‌شود. فراوانی طبیعی آن تقریبا ۰ ٫ ۲ ٪ رادیوم است. 
-
-در سال ۱۹۳۴ یک تجربه نشان داد که هنگامی‌که بیسموت Bi ۲۰۹ توسط نوترونها بمباران می‌شود Bi- ۲۱۰ که در واقع مادر پولونیم است به وجود می‌آید. امروزه پولونیم در مقادیر میلی‌گرمی در فرایند ذوب نوترونی در رآکتورهای هسته‌ای به وجود می‌آید. 
-
-ایزوتوپها
-
-پولونیم از تمامی عناصر دیگر بیشتر ایزوتوپ دارد که تمام آنها رادیو اکتیو هستند. ۲۵ ایزوتوپ پولونیم با جرم اتمی از ۱۹۴ تا ۲��۸ شناخته شده‌است. Po ۲۱۰ در دسترس‌ترین نوع آن است و po ۲۰۹ با نیمه عمر ۱۰۳ سال و Po ۲۰۸ با نیمه عمر ۲ ٫ ۹ سال توسط بمباران دترون
- (Deteron) سرب یا بیسموت در یک سیکلوترون (Cyclotron) به وجود می‌آید. با این وجود ساخت این ایزوتوپها بسیار گران است. 
-
-پولونیم یک عنصر بسیار پرتوزا و سمی بوده و کار کردن با آن بسیار خطرناک است. < / font> حتی مقادیر میلی‌گرمی یا میکروگرمی آن در پولونیم ۲۱۰ بسیار خطرناک بوده و کار کردن با آنها نیاز به تجهیزات خاصی دارد. همچنین آسیبهای جدی از جذب انرژی توسط بافتهای یاخته‌ای از طریق ذرات آلفا به وجود می‌آید. 
-مقدار مجاز پولونیم برای بدن تنها ۰ ٫ ۰۳ میکروکوری که معادل وزن ۶ ٫ ۸ x ۱۰ − ۱۲ گرم بوده، است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-Los Alamos National Laboratory - Polonium
-
-
-پیر کوری
-سم‌شناسی عنصرها
-شبه‌فلزها
-علم و فناوری در لهستان
-عناصر شیمیایی
-عوامل سرطان‌زا
-سرطان‌زاهای گروه ۱ پژوهشگاه بین‌المللی سرطان
-کالکوژن‌ها
-ماری کوری
-سرعت برداری یک کمیت اندازه‌گیری برداری، از مقدار و جهت جابجایی است. مقدار مطلق بزرگی سرعت، تندی نامیده می‌شود. سرعت را همچنین می‌توان به‌صورت نرخ جابجایی تعریف کرد. 
-
-تعریف سرعت برداری
-در هر دو شاخه مکانیک، میانگین تندی v یک جسم که در حال پیمودن مسافت r در مدت‌زمان t است، به‌وسیله فرمول ساده زیر به‌دست می‌آید: 
-
-v = dr / dt
-
-بردار سرعت لحظه‌ای جسمی v را که موقعیتش در زمان t به‌وسیله (x (t نشان داده‌شده، می‌توان به‌صورت مشتق آن، از رابطه زیر محاسبه کرد: 
-v = dx / dt
-
-رابطه سرعت برداری و شتاب
-شتاب تغییر سرعت جسم در خلال زمان است. میانگین شتاب a جسمی که طی زمان t سرعتش از vi به vf تغییر می‌کند توسط فرمول زیر به‌دست می‌آید: 
-a = (vf - vi) / t
-
-بردار شتاب لحظه‌ای a جسمی که موقعیتش در زمان t به‌وسیله (x (t نشان داده‌شده، به‌صورت زیر است: 
-
-a = d ۲ x / dt ۲
-
-محاسبه سرعت نهایی vf جسمی که با سرعت اولیه vi شروع به حرکت کرده، سپس در مدت‌زمان t به شتاب a می‌رسد، این‌گونه است: 
-
-vf = vi + at
-
-متوسط سرعت جسمی با شتاب ثابت برابر ۲ / (vf + vi) است. 
-
-رابطه سرعت و جابه‌جایی
-برای پیدا کردن میزان جابجایی d چنین جسم شتاب‌داری در مدت‌زمان t، این مفهوم را در فرمول اول جایگزین کنید تا رابطه زیر به‌دست آید: 
-d = t (vf + vi) / ۲
-
-هنگامی‌که تنها سرعت اولیه جسم مشخص است، فرمول
-d = vit + (at ۲) / ۲
-را می‌توان مورد استفاده قرار داد. 
-
-از ترکیب فرمول‌های پایه برای میزان جابجایی و سرعت نهایی می‌توان فرمول جدیدی را که مستقل از زمان است ایجاد کرد: 
-vf ۲ = vi ۲ + ۲ ad
-
-فرمول‌های بالا، هم در مکانیک سنتی و هم در نسبیت خاص معتبر هستند. اختلاف مکانیک سنتی و نسبت خاص در توصیف یک وضعیت مشابه به‌وسیله ناظران متفاوت است؛ به‌ویژه، در مکانیک سنتی، تمامی ناظران درباره مقدار t هم‌عقیده هستند. همچنین، قوانین تغییر وضعیت موقعیتی را ایجاد می‌کنند که در آن تمامی ناظران فاقد شتاب، مقدار مشابهی را برای شتاب جسم اعلام می‌نمایند؛ اما هیچ‌یک از آن‌ها در نسبیت خاص درست نیستند. 
-
-رابطه سرعت و انرژی جنبشی
-انرژی جنبشی یک جسم در حال حرکت با جرم آن جسم و مجذور سرعتش متناسب است: 
-
-انرژی جنبشی یک کمیت نرده‌ای است. 
-
-جستارهای وابسته
-شتاب
-مکان
-انرژی جنبشی
-
-منابع
-
-Physics: Principles with Applications, by Douglas C. Giancoli, Publisher: Prentice Hall, ۲۰۰۴
-Fundamentals of Physics, by David Halliday, Publisher: Wiley, ۲۰۰۷
-
-سرعت برداری
-حرکت
-سینماتیک
-کمیت‌ه��ی فیزیکی
-یکاهای مشتق اس‌آی
-صفاریان دودمانی ایرانی‌تبار در سیستان بودند که بر گستره‌ای شامل بخش‌هایی از ایران، تاجیکستان، پاکستان، افغانستان، ازبکستان و ترکمنستان کنونی فرمانروایی می‌کردند. صفاریان نسب خود را به ساسانیان و از طریق آن به پادشاهان کیانی و پیشدادی می‌رساندند، علاوه بر صفاریان خاندان‌های دیگری مثل سامانیان و آل‌بویه نیز نسب خود را به شاهان قدیم ایران می‌رساندند. به‌عقیده باستانی پاریزی علت این انتساب‌ها، اعتقاد به فر ایزدی پادشاهان قدیم ایران بود... در زمان صفاریان زبان فارسی‌زبان رسمی شد و تا حدودی از مرگ تدریجی آن جلوگیری شد. به‌طوری‌که یعقوب لیث دستور داده بود که در کاخ او تنها به زبان فارسی سخن گفته شود و سخن گفتن به زبان عربی دارای مجازات بود، همچنین یعقوب لیث از شاعران بسیاری حمایت می‌کرد. 
-
-یعقوب لیث صفاری مردی عیار و جوانمرد اهل سیستان بود و به دلیل محبوبیتی که میان مردم آنجا به خاطر جنگ با خوارج به‌دست‌آورده بود، توانست قدرت را به دست گیرد و به حکومت برسد. یعقوب لیث بعد از تشکیل حکومت خود، ابتدا به کرمان و شیراز حمله کرد و آن نواحی را تسخیر نمود، سپس به خراسان رفت و آنجا را فتح کرد و حکومت طاهریان را نابود ساخت. وی سپس به طبرستان رفت، ولی در جنگ با علویان طبرستان شکست خورد و عقب‌نشینی کرد. یعقوب لیث صفاری همیشه آرزو داشت روزی حکومت بنی‌عباس را سرنگون کند، به همین جهت با لشکری فراوان خوزستان را تسخیر کرد و به سوی بغداد حرکت نمود، اما در جنگ با خلیفه شکست خورد و به شدت زخمی شد. در اواخر عمر، دوباره با لشکر خود خوزستان را تسخیر کرد و قصد داشت دوباره با خلیفه جنگ کند، اما در همین زمان به‌طور ناگهانی بیمار شد و کمی بعد از دنیا رفت. تمامی مورخان در این‌که یعقوب لیث مردی بسیار شجاع و دلاور و باهوش و سیاستمدار بوده‌است، اتفاق‌نظر دارند. بعد از مرگ او، برادرش عمرو لیث فرمانروای سیستان شد. عمرو لیث هم چون برادر مردی بسیار شجاع بود، با این حال در ابتدای حکومت با خلیفه بیعت کرد. پس از چند سال عمرو لیث حکومت خراسان را از خلیفه عباسی طلب کرد. خلیفه گفت که اگر عمرو در جنگ با امیر اسماعیل سامانی حاکم خراسان پیروز شود، حکومت خراسان به دست او خواهد بود. اما عمرو لیث در جنگ با امیر اسماعیل سامانی شکست‌خورده و اسیر شد و سرانجام در نزد خلیفه بغداد به قتل رسید. 
-
-تاریخ
-
-یعقوب لیث
-
-یعقوب در سال ۲۵۹ با حیله و بدون جنگ بر نیشابور دست یافت. او در خراسان تجهیزات نظامی طاهریان را تصاحب نمود و جمعی از نظامیان و مردم خراسان را به سپاه خویش ملحق ساخت. یعقوب در این زمان در اوج قدرت به سر می‌برد. او پیش از تصرف نیشابور طی نامه‌ای به محمد بن طاهر اعلام کرده بود که به دستور خلیفه، قصد تصرف سرکوبی حسن بن زید را دارد. حال بعد از تصرف در خراسان، با امکانات بهتر می‌توانست این مقصود را به انجام برساند. یعقوب در مسیر حرکت خود به سوی طبرستان، گرگان را تصرف کرد. پیش از ورود او به طبرستان، بعضی از امرای محلی که با داعی کبیر دشمنی داشتند به او پیوستند. یعقوب مقاومت‌های داعی کبیر و مردم را درهم‌شکسته تا آمل پیشروی کرد. داعی کبیر از مردم خواست تا با تشکیل دسته‌های نظامی کوچک، به شیوه پارتیزانی، سپاهیان یعقوب را از پا درآورند، یعقوب نیز متقابلا بر مردم سخت گرفت: «تا ولایت چنان شد که از طعام و لباس هیچ با خلق نما��د». 
-
-مردم به مقر افرادی که یعقوب به فرمانروایی بر شهرها می‌گماشت، می‌تاختند و به این طریق فرصت استقرار یافتن نیروهای صفاری را از ایشان سلب می‌کردند. یعقوب در تلاش برای دستیابی بر داعی کبیر وارد ارتفاعات منطقه نیز شدند و در حالی که بر پشت یاران خویش حمل می‌گردید، از فراز کوه‌ها پایین آمد و چون باقی ماندن در منطقه را به ضرر خویش ارزیابی کرد، ناگزیر در محرم ۲۶۱ هجری به سوی گرگان بازگشت. یعقوب در این حمله دچار صدمات بسیاری گشت، ولی توانست خسارت جبران‌ناپذیری بر علویان وارد آورد. 
-
-عمرو لیث
-
-فروپاشی صفاریان
-نویسنده کتاب تاریخ سیستان، به صورت غیرمستقیم به نقش ترک‌ها در فروپاشی سلسله صفاری اشاره دارد: 
-
-منبع‌شناسی
-
-نولدکه در بررسی طراز اول «یعقوب و دودمانش» یادآور می‌شود که منابع مربوط به خاستگاه و اوایل زندگی یعقوب و عمرو پر از تناقض‌گویی و دشواری است. بررسی‌های بارتولد درباره منابع تاریخ صفاری، وی را بدانجا کشانید که منابع را به دو گروه تقسیم کند. گروه نخست منابع «غربی» بودند و شامل کسانی بودند که معاصر یعقوب و عمرو در سرزمین‌های مغرب سیستان و خراسان بودند. به گفته بارتولد، روایت غربی به دلیل معاصر بودن با رویدادهای مشرق، در ضبط تاریخ رویدادها دقیقتر است، اما چون مؤلف آن در جایی زندگی می‌کرده که با محل وقوع رویدادها فاصله زیادی داشته، آگاهی‌هایی که درباره اوضاع سیاسی و جغرافیایی مشرق به‌دست می‌دهد، خواه ناخواه ناقص و مخدوش‌اند. از جمله تاریخ‌نگاران این گروه یکی یعقوبی است، اما هم بارتولد و هم پیش از او آگوست مولر گفته‌اند که اگر چه یعقوبی حدود ۲۶۰ ق / ۸۷۴ م از مشرق سرزمین‌های خلافت به مرکز آن رفت، با اینهمه اطلاعاتی که از آنجا آورد بسیار اندک است، اما این اطلاعات اندک را در جای دیگر نمی‌توان به‌دست‌آورد، مگر پاره‌ای جزئیات تازه درباره سفرهای جنگی یعقوب به کرمان و فارس. همین امر در مورد طبری که در گزارش دادن این رویدادها به نقل دیده‌های خود می‌پردازد نیز صادق است. ابن خلکان مقاله زندگی‌نامه‌ای بلندی را که در کار او استثنائی است به یعقوب اختصاص می‌دهد و مطالب آن را از چندین منبع مختلف گرفته‌است. ابوالحسین عبیدالله عضو خاندان طاهری بود و بنابراین گویا درباره رویدادهای مشرق که برای خاندان او بسیار مصیبت‌بار بوده‌اند، آگاهی‌هایی فراوان داشته‌است. از جمله منابع ابن خلکان نیز مهم‌ترین منابع غربی، یعنی ابوعبیدالله محمد بن ازهر اخباری است که وی نیز آگاهی‌های خود درباره تاریخ‌نگار معروف علی بن محمد، معروف به «ابن بسام» بود. 
-
-منابعی که به گروه «شرقی» تعلق دارند برخلاف فی‌المثل یعقوبی هم‌روزگار اوایل دوره صفاری نیستند، اما در دوره جانشینان صفاریان در خراسان، یعنی سامانیان زندگی می‌کردند. در نتیجه، در به‌دست دادن تاریخ دقیق رویدادها دقت کمتری دارند، اما در عوض به ذکر جزئیاتی می‌پردازند که در جای دیگر به‌دست نمی‌آید. گذشته از این دو منبعی که از آن‌ها سخن رفته، ابن خلکان از منبع دیگری به نام سلامی یاد می‌کند که اطلاعات او گه‌گاه با آگاهی‌هایی که منابع دیگر به‌دست می‌دهند همخوانی ندارد؛ و ابن اثیر نیز در تألیف خود هم از کتاب ابن ازهر بهره می‌گیرد و هم از نوشته‌های سلامی. گردیز، مورخ غزنوی نیز از تاریخ ولایت‌های خراسان اسلامی که غالبا از آن نقل‌قول می‌شود، اما خود ا��ر از میان رفته، استفاده کرده‌است. ابوعلی حسین بن احمد سلامی از کارکنان دستگاه دیوانسالاری سامانی در نیمه یکم سده چهارم هجری / دهم میلادی بود. با توجه به آگاهی احتمالی او درباره اوایل دوره صفاری، بارتولد حدس زده که وی از وزیران سامانی بود که اندکی پیش از شکست عمرو بن لیث از امیر اسماعیل بن احمد در ۲۸۷ ق / ۹۰۰ م خدمت امیر صفاری می‌کرده‌است. همچنین، گویا که بخش درباره صفاریان طبقات ناصری، نوشته منهاج بن سراج جوزجانی، مورخ غوریان در سده هفتم هجری / سیزدهم میلادی در نهایت برگرفته از کتاب سلامی است. منبع واسطه شاید قصص ثانی ابن هیصم بوده‌است. اما درباره کتاب اخیر چیز دیگری دانسته نیست. همچنین، حکایت متعدد درباره اوایل دوره صفاری در جوامع‌الحکایات (نظام‌الدین شمار آن‌ها را ۳۷ حکایت می‌داند که نشان‌دهنده سنت شرقی در تازه‌ترین شکل آن در سده هفتم هجری / سیزدهم میلادی است). عوفی منبع چندین حکایت خود را اخبار یعقوب لیث و اخبار آل لیث یاد می‌کند و ناظم حدس زده‌است که این منابع در واقع عناوین بخش‌های مربوط در تاریخ ولایت‌های خراسان بوده‌اند. سرانجام اطلاعاتی که در آثار جغرافی‌نویسانی چون اصطخری و ابن حوقل و مروج‌الذهب مسعودی آمده، از جهت زمینه‌های سال‌شماری، باید از منبعی تعبیت کنند که پیش از اثر سلامی نوشته‌شده بودند. اصطخری در اثر جغرافیایی خود چنان به توصیف مفصل و جز به جز زرنگ می‌پردازد که گویی خود (یا سلف وی بلخی) به سیستان سفر کرده‌است. مسعودی درباره آغاز کار یعقوب در کتاب بزرگ خود اخبارالزمان که مروج‌الذهب تلخیص آن است، سخن رانده‌است. متأسفانه مروج از سال‌های زندگی یعقوب به سرعت می‌گذرد و گزارش مفصلی در اینباره به‌دست نمی‌دهد. 
-
-منابع تاریخی موجود درباره مشرق ایران، چه آنهایی که به عربی نوشته شده‌اند و چه آنهایی که از قرن پنجم هجری / یازدهم میلادی به بعد به فارسی تصنیف گردیدند، کلا با صفاریان خصومت می‌ورزند. بیشتر مورخان بازتابنده محیط اجتماعی سلسله مراتبی و اشرافی خلاف عباسی و امپراتوری سامانیان، غزنویان و سلجوقیان می‌باشند. این مورخان در اصل و نسب پست صفاریان با تحقیر می‌نگرند و آن‌ها را عصیان‌گرانی می‌دانستند که بر ضد اقتدار قانونی خلفا بپا خاسته بودند، و روی‌هم‌رفته در نظر آن‌ها صفاریان فراتر از راهزنان نبوده‌اند. ظاهرا امرای نخستین صفاری شخصا احساسات مذهبی شدیدی نداشتند، اگر چه شواهدی در دست است که آن‌ها از ضرورت جلب رضایت طبقات مذهبی سنت بی‌خبر نبوده‌اند. با وجود این، مورخان بارها آن‌ها را به رفض و مهم‌تر از همه به همدلی با خوارج متهم کرده‌اند، زیرا فرقه خارجی در سیستان مدتی درازتر از بیشتر بلاد شرقی اسلام دوام آورده بود. در اینکه صفاریان دارای اعتقادات خارجی بوده‌اند، جای تردید است، اما نمی‌توان انکار کرد که یعقوب افواج خارجی را داخل سپاه خود کرده و از قابلیت‌های جنگی آن‌ها بهره برده بود. نظام الملک که دل‌مشغولی تهدید فدائیان غلات شیعه به ساختمان امپراتوری سلجوقی بوده، یعقوب را حتی اسماعیلی می‌داند. تنها در نوشته‌های مسعودی که با شیعیان همدلی داشت، قابلیت‌های تردیدناپذیر یعقوب به عنوان یک رهبر نظامی مشفقانه ارزیابی می‌شود. 
-
-در تاریخ سیستان که بخش عمده آن را مؤلف سگزی گمنامی در سال‌های سده پنجم هجری / یازدهم میلادی نوشته‌است، مطالبی آمده‌است که دشمن�� منابع سنی را بسیار تعدیل می‌کند. مؤلف کتاب وطن‌پرستی محلی زیادی نشان می‌دهد و در دست‌آوردهای یعقوب و عمرو با غرور می‌نگرد؛ زیرا این امیران، ولایت دوردست و نسبتا بی‌اهمیت سیستان را برای مدتی مرکز امپراتوری پهناوری کردند که بر طاهریان غالب آمده و بر خلفای عباسی ترس انداخته بود. تاریخ سیستان از صفاریان در طی دو قرن حیاتشان چنان به تفضیل سخن می‌گوید که می‌توان آن را منحصرا تاریخ صفاریان نامید. تقریبا یک سوم کتاب به تاریخ سیستان و امیرهای صفاری در طی کمابیش ۱۴۰ سال میان به قدرت رسیدن یعقوب و تصرف سیستان به دست غزنویان در سال ۳۹۳ ق / ۱۰۰۳ م اختصاص دارد. گرایش نویسنده ناشناخته این کتاب، خنثی‌کننده سودمند نگرش دشمنانه تقریبا همه منابع دیگر است. این منابع دیگر که در محیط‌های اشرافی و سنی دودمان‌هایی چون سامانیان، غزنویان و سلجوقیان کار می‌کردند، صفاریان را راهزنانی می‌دانستند که درازدستی‌هایی آنان، دودمان محبوبی چون طاهری را در خراسان برانداخت، بنیاد قدرت خلافت در جنوب ایران را سست و لرزان کرد و تنها تلاش بلندپروازانه ایشان برای براندازی دولت سامانیان در ماوراءالنهر پیشروی آنان را متوقف ساخت. نویسندگان سنی وابسته به دستگاه خلافت اتهام همدلی صفاریان با خوارج و استفاده آن‌ها از سپاهیان خارجی را بارها گفته‌اند. اما دست‌کم، این اتهام دومی راست است. وزیر بزرگ، نظام‌الملک توسی که ذهنش را اندیشه تهدید اسماعیلیان و فدائیان ایشان به چهارچوب امپراتوری سلجوقی پر کرده بود، گام را فراتر نهاده حتی یعقوب را از پیروان مذهب اسماعیلی می‌خواند. اما تاریخ سیستان صفاریان را تجسم غرور و میهن‌دوستی محلی می‌بیند، رهبرانی که برای مدتی کوتاه سیستان را مرکز امپراتوری پهناوری کردند که گستره آن از کابل در شرق تا مرزهای عراق در غرب می‌رسید. 
-
-تبار
-
-برخی از مورخان نسب یعقوب لیث را به خسروپرویز، می‌رسانند و معتقدند که در زمان حمله اعراب، یکی از فرزندان خسروپرویز در دزپل اقامت گزیده و در گمنامی زندگی می‌گذراند. نوادگان این شخص به علت آنکه از جانب عرب‌ها شناخته‌شده بودند، تصمیم به ترک آن محل گرفتند و در دژ هفت‌فواد اقامت کردند و چون در آنجا نیز احساس خطر نمودند، به سیستان رفتند و یعقوب از آن خاندان است و نسب او را چنین می‌نگارند: «یعقوب بن لیث بن معدل بن حاتم بن ماهان بن کیخسرو بن اردشیر بن قباد بن خسروپرویز». اما به‌طور کلی، سند معتبری درباره نیاکان یعقوب وجود ندارد و در انتساب او به پادشاهان ساسانی جای تردید است، زیرا تقریبا عموم حکومت‌هایی که بعد از ورود اسلام در ایران تشکیل شده‌اند، به نحوی خود را به یکی از خاندان‌های بزرگ ایرانی قبل از اسلام منسوب کرده‌اند. علت این انتساب، از طرفی واکنش ایرانیان در مقابل عصبیت عرب‌ها و تحقیر عجم بوده‌است و از طرف دیگر، بدین ترتیب می‌توانستند از حس ملیت‌پرستی مردم استفاده کنند و با بیدار کردن غرور قومی از کمک و یاری آن‌ها برخوردار شوند. علاوه بر آن به مقابله با فرستادگان خلفا پرداخته و حکومت مستقلی تشکیل دهند. فرمانروایان مسلمان، از ایرانی گرفته تا عرب و ترک، همگی خود را به گونه‌ای به دودمان ساسانی متصل می‌کردند و بدین‌گونه، ساسانیان هیچ‌گاه فراموش نشدند. 
-
-فرهنگ و هنر
-بعد از فتح ایران به دست عرب‌ها، زبان عربی، زبان رسمی و دیوانی شناخته شد. چون صفاریان حکومت ��سمتی از شرق ایران را به دست آورند، یعقوب که احساسات وطن‌پرستی و استقلال‌طلبی بر او غلبه داشت، به مخالفت با فرهنگ و زبان عربی — که ثمره و نشان غلبه بیگانگان بر سرزمینش محسوب می‌شد — برخاست. وقتی شاعری بنا بر رسم زمان، قصیده‌ای به عربی در مدح یعقوب لیث سرود، وی او را ملامت کرد که چرا به زبانی که نمی‌فهمد برایش شعر سروده‌است. با شنیدن این سخن، محمد بن وصیف که اداره امور دیوان یعقوب را بر عهده داشت، قصیده‌ای به فارسی در مدحش سرود و این قصیده آغاز سرودن شعر درباری به این زبان گردید. آیا یعقوب، واقعا زبان عربی نمی‌دانست یا تظاهر به ناآشنایی می‌کرد؟ دقیقا مشخص نیست. از طرفی بعید می‌نماید که او با حضور در جمع مطوعه، و در ارتباط و زد و خورد با خوارج که قسمت اعظم زندگی‌اش شامل می‌شود، از این زبان بهره‌ای نگرفته باشد. در تاریخ سیستان آمده‌است که بیشتر پیروان حمزه بن آذرک، عرب‌ها بودند. از طرف دیگر، وقتی می‌خوانیم که یعقوب هنگام گذر از ویرانه‌های خانه صالح بن نصر، وقتی با تاسف دبیرش از نوشته روی دیوار روبرو می‌شود، علت را جویا می‌گردد و دبیر نوشته را می‌خواند و ترجمه می‌کند. در جای دیگر آمده‌است که چون شعر عربی ممدوحان بر او عرضه شد، «او عالم نبود، درنیافت». 
-
-این نظریه که نخستین شعر فارسی در زمان صفاریان سروده شده‌است، درست نیست. نمونه‌هایی از اشعار فارسی که در زمان طاهریان سروده شده مانند دو قطعه از حنظله بادغیسی در دست است و احتمالا زودتر از آن هم کوشش‌هایی برای سرودن شعر به اوزان محلی یا در قالب شعر عربی به‌طور پراکنده این‌جا و آن‌جا صورت گرفته باشد، اما از آن‌ها چیزی به دست ما نرسیده‌است. اقدام یعقوب محرکی در سرودن شعر فارسی شد و آغاز سنتی گردید که سامانیان، پیشروان راستین رستاخیز ادبی ایران، آن را برگرفته و گسترش دادند. 
-
-محمد بن وصیف، یعقوب را بر فتوحات متعدد و غلبه بر زنبیل و عمار خارجی و تسخیر سیستان، کرمان، فارس و هرات می‌سازد و می‌گوید: 
-
-محمد بن وصیف در زمان عمرو ونیز شاهد وقایع تاریخی بود و اشعاری در کشته شدن رافع (۲۸۳ ه‍. ق) دارد: 
-
-این شاعر که در دوره یعقوب، عمرو و طاهر را به‌طور کامل دریافته بود، از بی‌ارادگی طاهر در خلاصی عمرو آزرده‌خاطر بود، برای اینکه واقعیات را برای عمرو روشن سازد، اشعاری می‌سراید که عمرو با خواندن آن‌ها نومید گشت و دل از این جهان برگرفت: 
-
-آخرین نشان محمد وصیف را در شعری می‌یابیم که بعد از دستگیری طاهر و یعقوب، پسران محمد بن عمرو، و گسیل آن به بغداد (۲۹۶ ه‍. ق) سروده‌است: 
-
-بر روی سنگ گور یعقوب دو بیت شعر عربی با ترجمه فارسی مشاهده شده‌است: 
-
-مؤلف مقاله «دو بیت فارسی بر تربت یعقوب لیث» آن اشعار را متعلق به محمد بن وصفیق می‌داند که به هر دو زبان شعر می‌گفته‌است. 
-
-شعرای دیگر زمان یعقوب عبارتند از: 
-بسام کرد
-
-بسام کرد که از خوارج بود و بعد از صلح خوارج در نزد یعقوب ماند و به تبع محمد بن وصیف به فارسی شعر می‌گفت: 
-
-محمد بن مخلد
-مخلد، یکی دیگر از شعرای عصر یعقوب است. او از مردم سیتان بود و به فارسی شعر می‌گفت و شعری درباره عمار خارجی و یعقوب دارد: 
-
-ترجمه و تکمیل کتاب «دانشور دهقان»، یکی دیگر از خدمات فرهنگی است که به یعقوب نسبت داده شده‌است. در مقدمه شاهنامه بایسنقری می‌خوانیم: یعقوب لیث که در صدد احیای سنن ایران قدیم بود، دستور داد این کتاب را که حاوی دا��تان‌های ملی ایرانیان بود، به دربارش آورند و ابومنصور عبدالرزاق، وزیر، خواست مقدماتی فراهم سازد تا ضمن برگردان آن از زبان پهلوی به فارسی، قسمت‌های مربوط به زمان خسروپرویز تا پایان یزدگرد سوم را نیز بر آن بیفزایند. این کار را مسعود بن منصور و چهار تن دیگر انجام دادند. 
-
-در عصر عمرولیث نیز می‌توانی از چند شاعر نام برد: 
-فیروز مشرقی
-مشرفی به پارسی شعر می‌گفت، و وفات این را ۲۸۳ ه‍. ق نوشته‌اند: 
-
-ابوسلیک گرگانی
-گرگانی که اشعارش بیشتر غزلیات آمیخته به طنز عامیانه است از هنرمندان دوره عمرولیث است. موسیقی محلی گرگان بخش به نام «ابوسلیک» دارد، شاید به نام این موسیقی با نام ابوسلیک شاعر، حکایت از آشنایی او با موسیقی داشته باشد: 
-
-گویا در زمان طاهر، دیگر اصرار به سرودن شعر فارسی از بین رفته، شعرا به عربی یا به عربی و فارسی شعر می‌گفته‌اند، یعقوب، برادر طاهر، به شاعری که در چهار بیت عربی او را مدح کرده بود، چهارهزار درهم جایزه می‌دهد. 
-
-امیرخلف که برای مدتی در سال‌های ۳۵۲ تا ۳۹۳ ه‍. ق در سیستان حکومت داشت، مردی علم‌دوست و دانش‌پژوه و دوستدار دانشمندان بود. از جمله خدمات فرهنگی امیرخلف، تفسیری بر قرآن است که به دستور او نوشته‌شده، شامل صد جلد است. امیرخلف برای تهیه این تفسیر، صد هزار دینار هزینه کرد. عتبی مؤلف تاریخ یمینی درباره این تفسیر می‌نویسد: «مشتمل بر اقاویل مفسران و تاویل متقدمان و متاخران و بیان وجوه قرائت و علل نحو و اشتقاق لغت و مشحون به شواهد امثال و ابیات و موشح به ایراد اخبار و احادیث است». و توضیح می‌دهد که این تفسیر در مدرسه صابونی نیشابور نگهداری می‌شد و بعد از حمله غز، به اصفهان منتقل شد (۵۴۵ ه‍. ق) و اکنون در کتابخانه آل خجند است. جرفاذقانی، مترجم تاریخ یمینی، نیز می‌افزاید: «این کتاب را که شامل صد جلد بوده، در اصفهان مشاهده کرده‌است». بدیع‌الزمان همدانی و فقیه ابوبکر نیهی و خطیب فوشنج - از فضلا و خوشنویسان آن زمان که به فارسی و عربی شعر گفته‌اند - نیز از نامیان دربار امیرخلف بودند. ابولفتح بستی نیز که معاصر او بوده، در مدح امیرخلف اشعاری سروده‌است. 
-
-کاخ عمرولیث نیز در شهر زرنگ، میان دو دروازه فارس و طعام قرار داشت و ساختمان بزرگی که خزانه او را تشکیل می‌داد، میان دو دروازه کرکویه و نیشک واقع بود. بنای شهر سینج را نیز به عمرولیث نسبت می‌دهند، این شهر از توابع کرمان و در نزدیکی ایالت سیستان بوده‌است. او در نیشابور، در کنار «میدان حسین» و در نزدیکی زندان شهر، دارالعماره ساخت. دارالعماره خراسان در عهد اکاسره تا آخر عهد طاهریان در بلخ و مرو بود، و چون دولت به بنی لیث رسید، عمرو بن لیث در نیشابور دارالعماره را ساخت و نیشابور دارالملک خراسان شد. همچنین در شهر شیراز به سال ۲۸۱ هجری قمری مسجدی معروق به «جامع عتیق» بنا نهاد. «گفته‌اند آن مقام هرگز از ولی خالی نبوده و بین محراب و منبر دعا را اجابت بود». ساختمان مسجد دیگری در جیرفت به عمرولیث نسبت داده می‌شود که در زمان تسلطش بر کرمان بنا شده‌است؛ و گفته می‌شود طغرل‌شاه در این مسجد دفن است. رباطی را نیز در راه سیستان به کرمان و فارس از آثار او به حساب می‌آورند. آبادانی‌های عمرو در اطراف نیشابور تا سال‌های بعد نیز شهرت داشته‌است. بیهقی می‌نویسد: «چون خبر او (شورش ابوعلی سیمجور و حرکت او به سوی نیشابور) به امیر محمود رسید، از شهر (نیشابور) برفت و به باغ عمرولیث در یک فرسنگی شهر فرود آمد». 
-
-طاهر، جانشین عمرو، در بست، باغی ساخت که دارای ۹ گنبد بود و کاخی بر کناره هیرمند که به «قصر بوالحسنی» معروف است. 
-
-به بازماندگان صفاری نیز بناهایی نسبت داده می‌شود. مؤلف کتاب احیاءالملوک می‌نویسد: طاهر بن محمد بن طاهر خلف در زمان سلجوقیان در قلعه ارگ سیستان بنایی ساخت که به «سرای طاهری» معروف است و ویرانه‌های آن سخن از عظمت این خاندان دارد. 
-
-در سیرجان نیز، در اطراف شهر، دو رشته قنات وجود داشته که آب منازل و باغ‌های شهر را تأمین می‌کرده‌اند. این دو رشته را به بازماندگان صفاری نسبت می‌دهند. 
-
-سازندگی‌های صفاریان
-یعقوب در شهر زرنگ میان دروازه فارس و طعام، کاخی ساخت که دارالعماره نیز در آن واقع بود. همچنین بنای قسمتی از بازارهای شارستان زرنگ را که در اطراف مسجد آدینه قرار داشتند، از آثار یعقوب لیث می‌دانند و گفته می‌شود یعقوب عایدات آن را که روزانه هزار درهم برآورد می‌شد، وقف مسجد آدینه در سیستان و مسجدالحرام در مکه کرده بود. مقدسی نیز بنای یکی از مناره‌های مسجد جامع شهر زرنگ را ساخته یعقوب لیث می‌داند. از بناهای دیگری که به یعقوب لیث نسبت می‌دهند، قلعه سعیدآباد در شهرستان اصطخر است که چون بر آن غلبه یافت، خرابش کرد، ولی بعدها که به ساختمانی جهت زندان نیاز پیدا شد، دستور داد که در همان محل زندان بسازند. «و آنجا را زندان خشم‌گرفتگان و کسانی که از کشتن ایشان چشم می‌پوشید، قرار داد». 
-
-دین
-دین یعقوب لیث صفار بناینگذار دولت صفاریان همیشه نیز مورد مناشقه بوده‌است. بیشتر منابع اولیه در خلال یا پس از سقوط صفاریان نوشته شده‌اند و صفاریان را از دید سامانیان می‌نویسند. منابع اولیه، یعقوب را یا به عنوان یک دین‌پرور مذهبی یا یک جنگجوی الملک سنی نشان می‌دهند. خواجه نظام الملک وزیر سلجوقی یعقوب را به عنوان یک نوکیش اسماعیلی به تصویر می‌کشید. به گفته کلیفورد ادموند باسورث صفاریان اعتقادات مذهبی قابل توجهی نداشتند. از آنجایی که خوارج در سیستان بیش از هر جای دیگری در شرق ایران رونق داشت، اعتقاد بر این بود که دین صفاریان با خوارج یکی بود. بری کاتلیف تاریخدان و شرق‌شناس بر این اعتقاد بود که صفاریان مسلمان شیعه بودند. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ اجتماعی صفاریان
-فهرست امیران صفاری
-میان‌دوره ایرانی
-
-پی‌نوشت
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-صفاریان در دانشنامه ایرانیکا
-
-
-انحلال‌های ۱۰۰۲ (میلادی) در آسیا
-انحلال‌های ۱۰۰۳ (میلادی) در آسیا
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۸۶۱ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۰۰۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در دهه ۱۰۰۰ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۸۶۱ (میلادی) در آسیا
-بنیان‌گذاری‌های ۸۶۷ (میلادی) 
-پادشاهی‌های پیشین آسیا
-تاریخ ازبکستان
-تاریخ افغانستان
-تاریخ پاکستان
-تاریخ تاجیکستان
-تاریخ ترکمنستان
-تاریخ سیستان
-تاریخ ولایت نیمروز
-دربارهای فارسی‌زبان
-دودمان‌های پاکستان
-دودمان‌های مسلمان
-سیستان
-کشورهای پیشین در آسیا
-نهادهای سیاسی سابق در افغانستان
-استان بوشهر از استان‌های جنوبی ایران و هفدهمین استان بزرگ کشور به لحاظ مساحت است که در حاشیه خلیج‌فارس قرار دارد. مرکز این استان بندر بوشهر است و شامل ۱۰ شهرستان، ۲۶ بخش، ۲۹ دهستان، ۴۰ شهر و حدود ۹۱۰ آبادی است. همچنین این استان د��رای ۲۲ جزیره و شبه‌جزیره است و از دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی تشکیل‌شده که دارای پوشش گیاهی ضعیفی است. جانوران موجود در این استان به دو قسمت خشکی زیست و دریایی زیست تقسیم می‌شود. آب‌وهوای این استان گرم و خشک است اما در نوار ساحلی به دلیل مجاورت با خلیج‌فارس، گرم و مرطوب است و به دلیل بالا رفتن رطوبت موجود در هوا، پدیده شرجی از ویژگی‌های آب‌وهوایی این استان است. در برخی نواحی، گاهی اوقات بارش برف نیز رخ داده‌است. 
-
-وجود معابد و کاخ‌های سلسله‌های بزرگ و مشهور گذشته در نقاط مختلف این استان نشان از تاریخ کهن این استان (عیلامی‌ها و تمدن بین‌النهرین) دارد. معبد ریشهر در کنار بندر بوشهر، کاخ بردک سیاه بین درودگاه و آب‌پخش نمونه‌هایی ازاین آثار کهن است. به علاوه، مردم استان بوشهر به‌عنوان نماد مبارزه با استعمار شناخته می‌شوند به‌طوری که روز ۱۲ شهریور، که سالروز کشته شدن رئیس‌علی دلواری است، را به افتخار او در تقویم به‌عنوان روز ملی مبارزه با استعمار نام نهاده‌اند. 
-
-مردم این استان اکثرا با زبان فارسی و گویش بوشهری صحبت می‌کنند، اما در شمال استان (شهرستان‌های گناوه، دشتستان و دیلم) به زبان لری و در نقاطی دیگر مانند جزیره شیف، کنگان و عسلویه به زبان عربی صحبت می‌کنند. استان بوشهر از لحاظ قومیتی استانی اکثرا فارس با اقلیت‌های قومیتی لر و عرب است. اکثریت مردم استان بوشهر شیعه و اقلیت قابل توجهی اهل سنت هستند. طبق آمار سال ۱۴۰۰، ۹۷ ٪ از مردم استان بوشهر باسواد هستند و در جایگاهی بالاتر از میانگین کشوری قرار دارند. از مراکز مهم آموزشی در استان بوشهر می‌توان به دانشگاه خلیج‌فارس و دانشگاه علوم پزشکی بوشهر اشاره کرد. 
-
-استان بوشهر سومین اقتصاد بزرگ کشور است و رتبه اول درآمد سرانه را در کشور دارا است. ترکیبی از اقتصادهای بزرگ و متنوع مانند نفت و گاز و پتروشیمی، نیروگاه‌ها، کشاورزی و شیلات، معادن، تأسیسات هسته‌ای، صنایع دریایی، فعالیت‌های تجاری و موقعیت استراتژیک آن در خلیج‌فارس باعث شده تا این استان همیشه برای دیگر حکومت‌ها و قدرت‌های دنیا از اهمیت خاصی برخوردار باشد. این استان میدان‌ها نفتی و گازی بزرگ و نیروگاه‌های متعددی دارد. از ظرفیت‌های گردشگری این استان می‌توان به سواحل خلیج‌فارس، طبیعت بکر و نخلستان‌ها، مانند آب‌پخش، و بازارهای تجاری عرضه اجناس اشاره کرد. از جاذبه‌های تاریخی این استان با توجه به قدمتشان می‌توان به کاخ بردک سیاه، آرامگاه گورستان صخره‌ای سیراف، گورستان شغاب و مسجد و گورستان پالمیریان اشاره کرد. 
-
-نام
-نام استان بوشهر برگرفته از نام شهر بوشهر است. گفته می‌شود که نام «بوشهر» برگرفته از «بوخت اردشیر» به معنی شهر رهایی و شهری است که اردشیر در آن رهایی یافت. اعراب آن را «البوشهر» می‌نامیدند که کوتاه شده آن «ابوشهر» است. همچنین اولین بار در کتاب معجم‌البلدان یاقوت حموی و فارسنامه ابن بلخی (تحریر شده در سال‌های ۱۰۸۰ – ۱۰۹۰ میلادی) از بوشهر نام‌برده شده‌است. 
-
-پیشینه
-
-قدیمی‌ترین نشانه‌های به‌دست‌آمده از وجود حکومت در سرزمین بوشهر، به دوران عیلامی بر می‌گردد. به عقیده جرج کامرون، شهر لیان (در نزدیکی شهر بوشهر امروزی) در قلمرو شیلهاکاینشوشیناک، پادشاه عیلامی قرار داشته‌است زیرا او در این شهر عبادتگاهی را که توسط هوبان-نومنا برای کیرشیا ساخته‌شده بود، بازسازی کرد. این منطقه در امپراتوری عیلامی در ایالتی موسوم به شیریهوم قرار داشته‌است. 
-
-کاخ‌های هخامنشی کشف‌شده، مانند «بردک سیاه» که بین روستای درودگاه و شهر آب‌پخش قرار دارد، نشان می‌دهد که بعد از عیلامیان، این مناطق تحت تسلط امپراتورهای هخامنشی همچون داریوش بزرگ یا کوروش بزرگ قرار گرفته‌است. شهر «انطاکیه» در پارس از آثار قدیمی دیگری است که نشان می‌دهد حاکمان بعدی که بر ناحیه بوشهر تسلط داشته‌اند، سلوکیان بوده‌اند. آثاری همچون شهر باستانی «ریشهر» نشان می‌دهد که این منطقه در قلمرو ساسانیان هم بوده‌است (پارس (استان ساسانی)). همچنین بندر باستانی سیراف مهم‌ترین بندرگاه بازرگانی ایران در دوره ساسانی تا قرن چهارم بوده‌است. 
-
-طبق نقشه‌ای که در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی از دوره عباسی وجود دارد، منطقه بوشهر در این دوره جزو تقسیم‌بندی به نام «فارس» بوده‌است. در نقشه قدیمی دیگر از دوره صفویه، منطقه بوشهر در این دوره جزو تقسیم‌بندی به نام «فارسستان» بوده‌است. «پارس» یا «ایالات پارس» یا «فارس قدیم»، در تقسیم‌بندی جغرافیایی بعد از اسلام شامل محدوده جنوبی ایران منتهی به خلیج‌فارس بوده‌است. این ایالت یا منطقه شامل استان فارس کنونی، استان بوشهر، غرب استان هرمزگان، استان کهگیلویه و بویراحمد و حتی استان یزد و شهرستان بهبهان از استان خوزستان بوده‌است. ابن حوقل حدود این ایالت را از مشرق به کرمان، از مغرب به خوزستان و از شمال به بیابان منتهی به خراسان و قسمتی از اصفهان و از جنوب هم‌جوار خلیج‌فارس دانسته‌است. 
-
-علیزاده مقدم و شکریان در تحقیق خود بوشهر را از دوره پس از تصرف توسط مسلمین تا دوره صفویه و حضور پرتغالی‌ها در این منطقه جزو ملوک هرمز اعلام کرده‌اند. 
-
-در سال ۱۳۰۴ (دوره قاجار)، بنادر و جزایر خلیج‌فارس به مرکزیت بوشهر تشکیل شد. محدوده حکمرانی این نهاد تقریبا تمام بنادر جنوب کشور یعنی تا حدودا بندر جاسک را در بر می‌گرفته‌است (بعبارتی حتی بندرعباس هم تحت مدیریت و زیر مجموعه بوشهر قرار می‌گیرد). در سال ۱۳۱۶، بوشهر به‌عنوان یک شهرستان زیرنظر استان هفتم (فارس) قرار گرفت. سال ۱۳۳۳، بوشهر دوباره مستقل شد و با مرکزیت شهر بوشهر، فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیج‌فارس را تشکیل داد. دوباره در آذر ۱۳۴۹ شهرستان‌های بوشهر و دشتستان با نام فرمانداری کل بوشهر از استان ساحلی مستقل شدند و در نهایت استان بوشهر که شامل دو شهرستان بوشهر و دشتستان بود، در ۹ مهر ۱۳۵۲ تشکیل شد. 
-
-رخدادهای تاریخی مهم
-اشغال ریشهر تا لولوتین: از سال ۹۲۰ ه‍. ق (۸۹۳ ه‍. ش - ۱۵۱۴ م) با حضور پدرو آلبوکرک، پرتغالی‌ها در ریشهر تا لولتین حضور یافتند. عملیات اخراج پرتغالی‌ها از سال ۱۰۱۰ ه‍. ق توسط امام‌قلی خان برای آزادسازی بحرین از دست پرتغالی‌ها، از استان بوشهر آغاز شد. در نهایت، درسال ۱۰۳۱ ه‍. ق با آزادسازی جزیره هرمز، پرتغالی‌ها به‌طور کامل از خلیج‌فارس اخراج شدند. 
-اشغال خارگ: در ۱۱۶۷ ه‍. ق (۱۱۳۳ ه‍. ش - ۱۷۵۳ میلادی)، بارون نیپ هاوزن هلندی جزیره خارگ را تصرف کرد. در ۱۱۸۰ ه‍. ق (۱۱۴۵ ه‍. ش - ۱۷۶۶ میلادی) هلندی‌ها با مبارزات میرمهنا از خارگ و ایران اخراج شدند. 
-اشغال بوشهر: در دوره قاجار و جنگ جهانی اول بوشهر سه بار توسط نیروهای انگلیس اشغال شد. اشغال اول در سال ۱۲۵۴ قمری (۱۲۱۷ خورشیدی - ۱۸۳۸ میلادی) و اشغال دوم در ۱۲۷۲ قمری (۱۲۳۴ خورشیدی - ۱۸۵۶ میلادی) رخ داد. سومین حمله نیز در ۶ رمضان ۱۳۳۳ (۲۶ تیر ۱۲۹۴ – ۱۸ ژوئیه ۱۹۱۵) روی داد. 
-جنگ خوشاب: در ۱۳ جمادی‌الثانی ۱۲۷۳ (۱۹ بهمن ۱۲۳۵ - هشتم فوریه ۱۸۵۷ م) بین سپاه ایران به فرماندهی شجاع الملک قشقایی، حاکم وقت ایالت فارس و سپاه بریتانیا به فرماندهی ژنرال اترام در نزدیکی روستای خوشاب جنگ بزرگی اتفاق افتاد که به جنگ خوشاب شهرت دارد. 
-جنگ ایران و عراق: در اولین روز جنگ، عراق علاوه بر فرودگاه مهرآباد به فرودگاه بوشهر نیز حمله کرد. همچنین بعدها در طی جنگ چندبار نیز به نیروگاه اتمی بوشهر حملاتی انجام داد. در طی جنگ، پایگاه هوایی شهید یاسینی بوشهر و پایگاه نیروی دریایی در بوشهر نقش بسیار پررنگی داشتند به‌طوری که بعد از شروع تجاوز به ایران، اولین حمله بعد از دو ساعت از شروع حمله عراق، از پایگاه هوایی بوشهر به سمت عراق انجام شد (عملیات البرز یا انتقام) و همچنین در اول مهر ۱۳۵۹ عملیات کمان ۹۹ نیز با مشارکت این پایگاه انجام شد. در ۷ آذر ۱۳۵۹، در عملیاتی به نام مروارید که توسط پایگاه دریایی ارتش در بوشهر و پایگاه هوایی بوشهر انجام شد تقریبا ۸۰ ٪ نیروی دریایی کشور عراق نابود شد. جزیره خارگ بارها در این جنگ مورد حمله هوایی قرار گرفت. 
-اقدام ۵ ژوئن ۱۹۸۴: عنوان یک نبرد هوایی است که در نزدیکی جزیره عربی در خلیج‌فارس رخ داد. 
-جنگ نفت‌کش‌ها: به مجموعه عملیات نظامی (هوا- دریا) بین سال‌های ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۸ در خلیج‌فارس و در طول جنگ ایران و عراق گویند که طرفین درگیر جنگ و نیروی دریایی آمریکا (۲۴ ژوئیه ۱۹۸۷ تا ۲۶ سپتامبر ۱۹۸۸) علیه کشتی‌های تجاری و نظامی یکدیگر به کار می‌بستند. این جنگ با نقش مؤثر نادر مهدوی (فرمانده ناوگروه دریایی ذوالفقار) و بیژن گرد همراه بود. 
-زمین‌لرزه ۱۳۹۲ ه‍. ش: در ۲۰ فروردین ۱۳۹۲ در شهرستان دشتی استان بوشهر زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۶ ٫ ۱ ریشتر رخ داد که باعث کشته شدن ۳۹ نفر و مصدومیت ۸۵۰ نفر شد. همچنین ۷۵۰ خانه به‌طور کامل تخریب شد. 
-دستگیری ملوانان آمریکایی: در ساعت ۱۷:۱۰ سه‌شنبه ۲۲ دی ۱۳۹۴ (۱۲ ژانویه ۲۰۱۶) دو فروند قایق جنگی آمریکایی حامل ۱۰ ملوان آمریکایی توسط نیروهای تیپ ۲۱۴ تکاوران منطقه دوم دریایی نوح نبی سپاه استان بوشهر در محدوده آب‌های ایران در نزدیکی جزیره فارسی در خلیج‌فارس به دلیل ورود غیرقانونی به آب‌های سرزمینی ایران دستگیر شدند. روابط‌عمومی سپاه پاسداران در اطلاعیه‌ای در روز چهارشنبه، ۲۳ دی (۱۳ ژانویه) خبر از آزادی تفنگ‌داران دریایی آمریکا داد. 
-
-جغرافیا
-
-موقعیت
-استان بوشهر از شمال به استان‌های خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد، از شرق به استان فارس، از جنوب و غرب به خلیج‌فارس و از جنوب شرق به استان هرمزگان مرتبط است. این استان با مساحتی حدود ۲۷ ٬ ۶۵۳ کیلومتر مربع، جمعیتی برابر ۱ ٬ ۱۶۳ ٬ ۴۰۰ نفر دارد. استان بوشهر با خلیج‌فارس بیش از ۷۰۷ کیلومتر مرز دریایی دارد. استان بوشهر میان ۲۷ درجه و ۱۹ دقیقه تا ۳۰ درجه و ۱۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۰ درجه و ۱ دقیقه تا ۵۲ درجه و ۵۹ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. 
-
-استان بوشهر از جمله استان‌هایی است که به دلیل مجاورت با خلیج‌فارس دارای جزایر و شبه جزایر متعددی می‌باشد. این جزایر و شبه جزایر عبارت‌اند از: خارک (خارگ)، خارکو، شیف، ام‌الگرم، نخیلو، فارسی، جبرین (تهمادو)، خان، بیدو، عباسک و پیرزنگی، متاف، مرغی، چراغی، جزیره نگین، جزیره صدرا، جزیره صدف، جزیره مولیات، جزیره میر مهنا، جزیره خرو، جزیره سه‌دندون و جزیره شیخ کرامه. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-براساس آمار سال ۱۳۹۸ استان بوشهر دارای ۱۰ شهرستان، ۲۷ بخش و ۵۲ دهستان و شامل ۴۱ شهر و حدود ۹۱۰ آبادی (۳۹۳ دهیاری طبق آمار سال ۱۴۰۲) می‌باشد. از سال ۱۳۸۱ که تحریف نام خلیج‌فارس ابعاد بیشتری گرفت، برای صیانت از نام خلیج‌فارس راهکارهایی از جمله تغییر نام استان بوشهر به استان خلیج‌فارس یا تشکیل استان جدیدی متشکل از جزایر خلیج‌فارس بنام استان خلیج‌فارس به مرکزیت جزیره ابوموسی ارائه شد که تاکنون به نتیجه نرسیده‌است. 
-
-آب و هوا
-آب‌وهوای استان گرم و خشک و در نواحی ساحلی گرم و مرطوب است. حداکثر دمای مطلق آن ۵۲ ٫ ۵ درجه سانتی‌گراد و حداقل آن ۱ - درجه و دمای متوسط سالانه استان ۲۵ ٫ ۷ درجه می‌باشد. هوای آن ۷ ماه گرم، ۲ ماه معتدل تا سرد و ۳ ماه معتدل تا گرم می‌باشد. به‌صورت سالانه، متوسط دما بین ۲۴ تا ۲۸ درجه سانتیگراد است که بیشینه آن در تابستان به ۵۰ درجه سانتیگراد و کمترین تا حدود ۶ درجه سانتیگراد می‌رسد. متوسط بارش در استان ۲۱۷ میلی‌متر است. یکی از ویژگی‌های مهم آب‌وهوای استان، پدیده «شرجی» می‌باشد که به‌علت بالا رفتن رطوبت موجود در هوا تا حد اشباع به‌وجود می‌آید. به دلیل پدیده‌های آب و هوایی بارش برف در شهرستان‌های جم، دشتی، تنگستان و دشتستان نیز مشاهده شده‌است. 
-
-اقلیم
-
-جغرافیای بوشهر از دو قسمت تشکیل شده‌است: یک قسمت جلگهای در حاشیه ساحلی (نوار غربی) و یک قسمت کوهستانی در منتهی‌الیه زاگرس جنوبی (نوار شرقی). جلگه ساحلی استان، به‌صورت نوار کم عرض در راستای ساحل خلیج‌فارس قرار دارد که در اثر رسوب‌گذاری رودهای استان به‌وجود آمده‌است. جلگه ساحلی استان بوشهر به جز در مناطقی که رودها به دریا منتهی می‌شوند، عرض کم و باریکی دارند. به‌عنوان نمونه، عرض جلگه در امتداد رود دالکی و دهانه رود حله؛ ۷۰ کیلومتر و در امتداد رود مند ۱۲۰ کیلومتر می‌باشد. اغلب خاک منطقه شور و قلیایی است. 
-
-به ارتفاعات استان بوشهر «گچ ترش» (رشته‌کوه) گفته می‌شود. این ارتفاعات ادامه زاگرس فارس است. به قسمت‌های جنوبی این ارتفاعات که به دریا نزدیک می‌شوند «نوکند» گفته می‌شود. در سواحل تنگستان رشته کوه‌های «کوه کار» یا «کارتنگ» قرار دارد که در آن‌ها قله‌های درانگ-کلات بوریان مند و کجور واقع شده‌اند. مهم‌ترین کوه‌های استان شامل: کوه بیرمی (با ارتفاع ۱ ٬ ۹۵۰ متر مرتفع‌ترین قله استان بوشهر) در شهرستان دشتی، کوه‌های گیسکان (۱ ٬ ۴۲۰ متر) و بزپر یا پشت‌پر (۱ ٬ ۴۲۰ متر) در شرق برازجان، کوه سیاه (۱ ٬ ۵۰۰ متر) در دشت‌پلنگ، کوه درنگ (۱ ٬ ۲۲۳ متر) در شهرستان دیر، کوه احمد سلمان (۱ ٬ ۳۴۲ متر) کجور (۱ ٬ ۶۰۳ متر) و بوریال (۷۳۰ متر) در تنگستان و ارتفاعات بوشکان و پازنان است. 
-
-طبق گفته‌ها حدودا ۱۰ استان مؤثر از تحرکات زمین ساختی زاگرس قرار دارند که بوشهر جزو موارد مهم در این فهرست است. بررسی‌ها و اطلاعات لرزه‌ای نشان داده‌اند که تنش‌های زمین‌لرزه‌ای در حال حرکت به سمت مرزهای جنوبی زاگرسند که با فرض صحیح بودن این ادعا، باید انتظار زمین‌لرزه‌های بیشتر را داشت. گسل‌های مهم استان بوشهر عبارتند از: پیش ژرفای زاگرس، جنبا و فعال برازجان و قطر-کازرون. عامل اصلی زمین‌لرزه‌های استان بوشهر گسل قطر-کازرون است. بررسی‌هایی که روی گسل برازجان در گذشته انجام شده‌است، نشان می‌دهد که احتمال وقوع زمین‌لرزه‌های بین ۷ تا ۷ ٫ ۵ ریشتری هر ۵ هزار سال است. در سال ۹۷۸ میلادی زلزله‌ای در بندر طاهری به وقوع پیوست که باعث ایجاد سونامی شد. این سونامی به‌عنوان تنها سونامی در تاریخ خلیج‌فارس شناخته می‌شود. با توجه به کم بودن حجم آب در خلیج‌فارس و شناسایی نشدن کانون‌های بزرگ زلزله در این آبراهه، امکان وقوع سونامی در خلیج‌فارس بسیار کم است. در این ناحیه از دریا پدیده سیش نیز رخ داده‌است. در تاریخ ۲۹ اسفند ۱۳۹۵ (۸:۲۰ صبح) پدیده سیش در بندر دیر رخ داد. 
-
-طبق گفته کارشناسان در سال ۱۳۹۳، در استان بوشهر غارهای کوچک و بزرگ متعددی وجود دارد که باید کارهای مطالعاتی متعددی جهت شناسایی و تهیه اطلاعات آنها صورت پذیرد اما تا سال ۱۳۹۳ فقط ۳۴ غار در استان بوشهر شناسایی‌شده که ۲۰ تای آن با ارزش معرفی شده‌است و از این تعداد ۱۸ غار آن قابل پیمایش و مابقی به دلیل صعب‌العبور بودن غیرقابل پیمایش می‌باشند. در این بین ۴ غار به نام گوریک در دشتستان وجود دارد که یکی از آنها با طول یک کیلومتر طولانی‌ترین غار تونلی ایران است. ۱۵ غار دیگر در گنبد نمکی جاشک شناسایی‌شده و ۱۰ غار باستانی هم که تاریخچه آنها توسط باستان شناسان کشف‌شده، در شهرستان جم شناسایی شده‌اند. 
-
-سرچشمه هیچ رودخانه دائمی در این استان بوشهر قرار ندارد. دلایل این امر عبارتند از: گرمی هوا، کمی بارش، نبود ارتفاعات بلند، قرار نگرفتن در مسیر بادهای باران‌آور و عدم جذب رطوبت کافی. همه رودخانه‌های استان از استان‌های فارس و کهگیلویه و بویراحمد سرچشمه می‌گیرند. رودخانه‌های دائمی بوشهر عبارتند از: موند (مند)، دالکی، شاپور و حله. رودخانه‌های فصلی نیز عبارتند از: اهرم، شور گناوه، دره آبداری و دره گپ. 
-
-چشمه‌های آب معدنی استان بوشهر شامل آب‌های کلردار، گوگردی و کلروسولفاته است که خواص درمانی دارند. چشمه‌ها و آب‌های معدنی استان عبارتند از: آب گرم دالکی، آب گرم برازجان، آب گرم خانیک، آب گرم اهرم، آب گرم میراحمد، آب گرم قوچارک، آب گرم نیکو، آب گرم گنویه (گنوی)، آب گرم میانلو، چشمه فاریاب (سرد) و چشمه بنیان (سرد). 
-
-از آبشارهای مشهور استان بوشهر می‌توان به آبشار فاریاب و آبشار زیراه اشاره کرد. 
-
-طبیعت
-
-پوشش گیاهی
-
-استان بوشهر در برخی نواحی دارای پوشش گیاهی ضعیف و در بقیه نواحی فاقد پوشش گیاهی است. علت این موضوع مجاورت با خلیج‌فارس، کمی ارتفاع، کمبود بارندگی، درجه حرارت بالا و عدم حاصلخیزی خاک است. استان بوشهر فاقد جنگل صنعتی است اما قسمتی از آن دارای پوشش گیاهی است که به‌عنوان «مراتع مشجر» شناخته می‌شوند. در سال ۱۳۸۱ جنگل‌های این استان ۳۶۴ ٬ ۸۴۱ هکتار اعلام شد که ۳۴ ٬ ۸۴۱ هکتار آن (۹ ٫ ۵ درصد) جنگل‌های دست کاشت و بقیه جزو جنگل‌های حفاظتی بوده‌است. همچنین ۱۳۰۰۷۰۰ هکتار مرتع در استان وجود دارد که ۵۵ / ۵۶ درصد از سطح استان را می‌پوشاند. عمده‌ترین گونه‌های درختی در استان بوشهر شامل کنار، گز، انواع کهور (ایرانی، فارسی، پاکستانی)، اکالیپتوس، بادام کوهی، بنه، بابل (اکاسیا)، بلوط ایرانی و مانگرو می‌باشد. وسعت کل مراتع در این استان حدودا ۱ ٫ ۱ میلیون هکتار است که شامل مناطق دشتی و کوهستانی می‌شود. 
-
-پوشش گیاهی استان بوشهر بسته به موقعیت جغرافیایی منطقه فرق می‌کند. در مناطق گرم و خشکی چون مناطق ��فاظت‌شده مند و حله و پارک ملی نایبند درختان غالب گونه‌های بومی آکاسیا، کهور ایرانی، کنار و گز است. در کنار رودخانه‌ها نی و لوئی نیز می‌رویند. جنگل‌های حرا نیز از جمله جنگل‌های معروف استان هستند که در مقیاس جهانی واپسین محدوده پراکنش جهانی آن‌ها در کرانه‌های شمال غربی آسیا به‌شمار می‌روند. بیشترین اجتماع این جنگل‌ها در استان در خلیج نای‌بند است. 
-
-پارک‌های جنگلی و تالاب‌ها
-پارک‌های جنگلی در استان بوشهر عبارتند از چاه کوتاه، فضای سبز بنه گز، بندر ریگ، بردخون. در استان بوشهر ۶ تالاب وجود دارد که از این تالاب‌ها می‌توان به تالاب حله، نایبند و دیر-نخیلو و بردستان اشاره کرد. در این میان تالاب حله با ۲۰ هزار هکتار مساحت بزرگ‌ترین تالاب استان بوشهر است. طبق آمار سال ۱۳۹۶، مساحت کل تالاب‌های استان بوشهر ۵ هزار هکتار می‌باشد. 
-
-طبق آمار سال ۱۴۰۲، حدود ۱۸۱ هزار و ۴۰۱ هکتار (حدود ۷ ٫ ۵ درصد مساحت کل استان بوشهر) تحت مدیریت حفاظت محیط‌زیست است. پارک‌های ملی و مناطق حفاظت‌شده استان بوشهر عبارتند از: منطقه حفاظت‌شده مند، منطقه حفاظت‌شده نای‌بند، منطقه حفاظت‌شده حله، پناهگاه حیات وحش کوه‌سیاه، پناهگاه حیات وحش خارگ، گنبد نمکی جاشک، پارک ملی دریایی نخیلو
-
-مناطق بیابانی و دشت‌ها
-در استان بوشهر ۱۶ دشت وجود دارد. در سال ۱۴۰۲ اراضی بیابانی استان بوشهر در حدود ۱۴ درصد استان اعلام شد که مساحت آن در حدود ۳۳۱ هزار و و ۶۸۲ هکتار است. همچنین ۱۶ کانون بحران فرسایش بادی در بیابان‌های استان بوشهر شناسایی‌شده که مساحت آن در حدود ۴۵۴ هزار و ۶۴۱ هکتار است. بیش‌ترین بیابان‌های استان بوشهر در شهرستان‌های دشتستان، تنگستان، گناوه و دیلم قرار دارد. عمده عملیات بیابان‌زدایی در استان بوشهر شامل اجرای نهال‌کاری و مدیریت روان‌آب ناشی از بارندگی است. تا سال ۱۴۰۲، ۱۷ هزار و ۶۴۸ هکتار نهال‌کاری شامل گونه‌های کنار، کهور پاکستانی، گزشاهی و انواع آکاسیا در مناطقی نظیر بردخون دیر، عیسوند و گندم ریز دشتستان، گناوه و دیلم انجام شده‌است. بیشترین سطح جنگل‌های دست کاشت بیابانی این استان با پنج هزار و ۴۸۹ هکتار مساحت مربوط به شهرستان دشتی و کمترین میزان با یک هزار و ۵۲ هکتار مربوط به شهرستان گناوه می‌باشد. طبق آمار سال ۱۴۰۲، میزان متوسط فرسایش خاک در کشور ۱۶ تن در هکتار و در استان بوشهر ۲۲ تن در هکتار اعلام شده‌است که بیشتر از میزان کشوری است. از دیگر اقدامات جهت کاهش فرسایش خاک در این استان تا سال ۱۴۰۲ می‌توان به پنج هزار هکتار مالچ‌پاشی در مناطق بردخون دیر و چاهکوتاه شهرستان بوشهر و چهار هزار و ۳۱۵ هکتار پروژه ذخیره نزولات آسمانی و ۳۷۰ کیلومتر بادشکن زنده اطراف جاده‌ها نظیر جاده بوشهر- برازجان و گناوه به دیلم اشاره کرد. 
-
-جانوران
-
-استان بوشهر به دلیل قرار داشتن در کنار آب، دارای ماهیانی در فهرست زیاگان خود است که شامل هفده گونه در نه تیره مختلف می‌شوند. بیشتر این‌گونه‌ها از تیره کپورماهیان هستند و یک‌گونه از آن‌ها (گربه‌ماهی‌ای با نام علمی Glyptothorax silviae) بوم‌زاد این ناحیه است. در رودخانه‌های این استان همچنین می‌توان گونه‌های اقتصادی باارزش همچون شیربت را نیز پیدا کرد. از دیگر جانوران دریایی مهم می‌توان به میگو، انواع کوسه (بمبک)، دلفین (پی سو)، لاکپشت، خرچنگ (گبگو)، انواع عروس دریایی (دول)، ماهی مرکب (خساک)�� ماهی عقرب (فریاله) و سفره ماهی (لقمه) اشاره کرد. 
-
-سه گونه دوزیست و سی و نه گونه خزنده در طبیعت این استان زندگی می‌کنند. دوزیستان شامل دو تیره وزغ‌های راستین (وزغ بی‌گوش و وزغ سبز) و قورباغه‌های راستین (قورباغه مانداب) می‌شوند. در میان خزندگان، دو گونه لاک‌پشت پوزه‌عقابی و سبز در آب‌های خلیج‌فارس زندگی می‌کنند و برای تخم‌گذاری به جزایر و کرانه‌های این استان می‌آیند. چندین گونه جکو، آگاما، اسکینگ، سوسمار خاردار و بزمجه نیز در کنار مارهایی چون مار قطیانی، قمچه مار، سرسیاه، سوسن و غیره در بوشهر یافت می‌شوند. چهار مار کبری، جعفری، گرزه مار و افعی شاخدار از جمله مارهای سمی استان است. 
-
-این استان به دلیل داشتن جنگل‌های حرا، میزبان تعداد بسیاری از پرندگان آب‌زی است. نوار ساحلی خلیج‌فارس و نیز جزیره‌های این خلیج همچنین جایگاه تخم‌گذاری و پرورش پرندگان دریایی همچون پرستوی دریایی کاکلی بزرگ، پرستوی دریایی کاکلی کوچک و سلیم خرچنگ‌خوار است. مناطق کوهستانی استان بوشهر نیز که پوشش گیاهی بنه و بادام کوهی دارند گونه‌های فراوانی را در خود جای می‌دهند. از آن جمله می‌توان به سهره طلایی، سهره صورتی، گنجشک کوهی، سسک‌ها و طرقه آبی و کوهی اشاره کرد. 
-
-در مجموع سی و یک‌گونه پستاندار از شش راسته در پانزده تیره گوناگون در این استان یافت می‌شوند. این‌ها شامل سه گونه خفاش، ده گونه گوشت‌خوار (از جمله کفتار، پلنگ، گربه جنگلی و خدنگ بزرگ) و پنج گونه جفت‌سم می‌شوند. به‌تازگی همچنین موش سیاه به جنگل‌های حرا هجوم آورده و حیات بسیاری از پرندگان تخم‌گذار در آن ناحیه را تهدید کرده‌است. 
-
-معضل کوخه نشینی و شکار پرندگان شکاری
-هر ساله در استان بوشهر افرادی به دلیل کوخه نشینی و شکار غیرقانونی پرندگان شکاری اعم از شاهین، بحری و بالابان مورد تعقیب و پیگرد قانونی قرار می‌گیرند. این پرندگان توسط شکارچیکان شکار شده و با هزینه کم به قاچاقچیان فروخته می‌شود و قاچاقچیان نیز این پرندگان را در کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس با قیمت هنگفت به فروش می‌رسانند. فرهنگ بازداری در کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس همچون عربستان، قطر و امارات بازار مناسبی را برای این شکارچیان و قاچاقچیان فراهم کرده‌است. 
-
-آلودگی و مشکلات زیست‌محیطی
-در حال حاضر سه نوع آلودگی جزو مشکلات اصلی و عمده زیست‌محیطی و انسانی این استان شده‌است. آلودگی اول مربوط به ریزگردها و گرد و غباری است که منشأ آن استان خوزستان، عربستان و عراق می‌باشد. 
-
-نوع دوم آلودگی در استان بوشهر مربوط به صنایع نفت و گاز می‌باشد که در جزیره خارگ و شهرستان‌های کنگان و عسلویه مستقرند. طبق تحقیقات پژوهشگران دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، خطر شیوع انواع سرطان در این منطقه ۱ ٪ و سرطان حنجره ۲۳ ٪ است. طبق گفته فرهاد قلی‌نژاد، مدیر کل محیط‌زیست استان بوشهر، مهم‌ترین محور کاهش آلودگی‌های این شهرستان مشعل‌ها، انبارهای گوگرد و ضایعات و پسماندها است. علی‌محمد صنعتی، عضو هیئت‌علمی گروه پژوهش محیط‌زیست دانشگاه خلیج‌فارس بوشهر و رئیس پژوهشکده خلیج‌فارس، در تحقیقات انجام‌شده خود از وجود فلزات سنگین و میکروپلاستیک‌ها در این منطقه نیز پرده برداشته‌است. در این بین، مصطفی مؤذنی، رئیس حفاظت محیط‌زیست شهرستان عسلویه معتقد است که عامل اصلی آلودگی‌های این منطقه پالایشگاه‌ها هستند نه پترو��یمی‌ها. در تحقیقات دیگری که اثرات توسعه صنایع گاز و پتروشیمی در منطقه عسلویه بر سلامت انسان و اکوسیستم را بررسی کرده‌است، معلوم شده که این صنایع بر روی کیفیت هوا، آب دریا، رسوبات و درختان منطقه اثرات منفی و قابل توجه‌ای برجای گذاشته‌است. طبق آمارهای بین‌المللی و ایران در ۲۰۲۱ میلادی، ایران معادل ۱۲ ٪ کل دنیا مشعل سوزی (فلرینگ) داشته‌است و از این حیث در جایگاه دوم دنیا قرار دارد. این میزان مشعل سوزی از مصرف گاز یک سال جمعیت شهر تهران نیز بیشتر بوده‌است. 
-
-نوع سوم مشکلات زیست‌محیطی و آلودگی‌ها مربوط به خلیج‌فارس است. مریم قائمی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم جوی و اقیانوس‌شناسی کشور و نایب‌رئیس کمیته اقیانوس‌شناسی اقیانوس هند، در مصاحبه با ایسنا گفته‌است که علاوه بر آلودگی‌های مربوط به تأسیسات نفتی و گازی در مناطق ساحلی استان بوشهر، مشکلات دیگری همچون کاهش اکسیژن، اسیدی شدن و بالا آمدن آب دریا از دیگر بحران‌هایی است که در این قسمت از خلیج‌فارس به وجود آمده‌است. همچنین به گفته وی، چون دریای خلیج‌فارس یک محیط نیمه‌بسته‌است و تبخیر و شوری آن بالا است، حدود سه تا پنج سال طول می‌کشد تا آب خلیج‌فارس از طریق تنگه هرمز با اقیانوس هند تبادل و تجدید شود؛ پس بروز آلودگی در این منطقه ماندگاری زیادتری نسبت به دیگر دریاها دارد. 
-
-مردم‌شناسی
-
-جمعیت
-در سال ۱۳۹۵ طبق اعلام مرکز آمار، جمعیت این استان ۱ ٬ ۱۶۳ ٬ ۴۰۰ نفر اعلام شد. نرخ رشد جمعیت در سال ۱۳۸۵ حدود ۱ ٫ ۰۵ درصد و طی سال‌های ۱۳۷۵ – ۱۳۸۵ حدود ۱ ٫ ۷۵ درصد محاسبه شد در حالی که این نرخ برای کل کشور ۱ ٫ ۶۱ درصد بوده‌است. از دلایل بالا بودن نرخ رشد جمعیت استان بوشهر می‌توان به مهاجرپذیری اشاره کرد. طبق آمار سال ۱۳۸۵ بیشترین جمعیت در شهرستان‌های استان بوشهر به ترتیب (بیشترین به کمترین) در دشتستان، بوشهر، کنگان، گناوه، دشتی، تنگستان، دیر، جم و دیلم قرار دارد (در این تاریخ شهرستان عسلویه هنوز از شهرستان کنگان منفک نشده بوده‌است). در همین سال آمار نشان می‌داد که حدود ۶۵ ٫ ۱۶ درصد شهرنشین بوده‌اند. در بین شهرستان‌های استان، بالاترین میزان شهرنشینی در شهرستان بوشهر با ۸۶ ٫ ۶۷ درصد و پایین‌ترین میزان در شهرستان کنگان با ۲۴ ٫ ۴۷ درصد است. همچنین متوسط بعد خانوار در کل کشور ۴ ٫ ۰۳ و در استان ۴ ٫ ۶۶ است که شهرستان کنگان با ۶ ٫ ۲۵ و شهرستان بوشهر با ۴ ٫ ۲۳ به ترتیب بیشترین و کمترین متوسط بعد خانوار را در بین شهرستان‌های استان دارند. آمار نسبت جنسی در همین سال نشان می‌دهد که نسبت جنسی در کل کشور ۱۰۴ و در استان بوشهر ۱۱۲ و در استان به ازای هر ۱۰۰ نفر زن، ۱۱۲ نفر مرد وجود دارد. کمترین مقدار این نسبت در دشتی و دشتستان با مقدار ۱۰۰ و بیشترین مربوط به شهرستان کنگان با مقدار ۱۹۳ بوده‌است. 
-
-منطقه بوشهر به لحاظ موقعیت سوق‌الجیشی و وجود شرکت‌های بزرگ نفتی و اجرای طرح‌های صنعتی بزرگ مانند نیروگاه اتمی بوشهر و کشتی‌سازی، نیروی انسانی فعال استان‌های مجاور و مناطق دیگر را به خود جذب کرده‌است. در داخل منطقه نیز جابه‌جایی جمعیت افزایش یافته‌است، زیرا به علت کمبود امکانات کشاورزی به‌ویژه کمبود آب و زمین‌های مورد نیاز و نبودن امکانات رفاهی و نیز پایین بودن سطح درآمد کشاورزان، مهاجرت روستاییان به شهرهای استان شدت گرفته‌است. به علت نزدیک بودن این استان به شیخ‌نشین‌های خلیج‌فارس، عده‌ای از اهالی منطقه، برای کار و امرار معاش به کشورهای واقع در کرانه خلیج‌فارس و دریای مکران مهاجرت کرده‌اند. 
-
-زبان و گویش‌ها
-زبان مردم بوشهر در این مناطق فارسی است (یعنی دشتستان، تنگستان، دشتی، دیر، کنگان و جم). مناطق شمال این استان (گناوه، دشتستان و دیلم) به زبان لری تکلم می‌کنند. برخی از اهالی جزیره شیف و بنادر کنگان و عسلویه نیز به زبان عربی خلیجی صحبت می‌کنند. به علاوه، زبان مردم بوشهر تحت تأثیر لهجه‌های بلوچی و شبانکاره‌ای قدیم به زبان سغدی، ایجی بوده که از گویش‌های فرعی عصر اتابکان فارس است و هر کدام با لهجه‌های گیلکی، کردی، خراسانی و دیگر لهجه‌های ایرانی هم‌ریشه است و ارتباط دارد. مردم سواحل خلیج‌فارس و جزایر آن به گویشی صحبت می‌کنند که رگه‌هایی از گویش‌ها و زبان‌های شبانکاره‌ای، زبان بلوچی، ترکمنی، کردی و برخی واژه‌های انگلیسی، هلندی، پرتغالی، هندی و عربی و ترکی را دارا است ولی استخوان‌بندی و ریشه آن فارسی است. لهجه‌های فارسی به گویش بردستانی، دشتی، تنگستانی، کازرونی در این استان رواج دارد و این لهجه‌ها کاملا با لهجه‌های شمال و شمال غربی استان فارس مانند لری، فارسی و سیوندی ارتباط دارد. 
-
-نژاد و اقوام
-طی یک بررسی می‌دانی به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ معلوم شده‌است که نزدیک به ۹۲ درصد از مردم استان بوشهر، فارسند و ۸ درصد مابقی را افرادی از اقوام عرب، لر و ترک تشکیل می‌دهند. 
-
-دین (مذهب) 
-بیشتر از ۹۹ ٪ از مردم این استان مسلمان شیعه هستند. همچنین، در بعضی از مناطق استان بوشهر مانند شهرستان کنگان، شهرستان عسلویه، جزیره شیف، جزیره خارگ، شهرستان گناوه، جزیره شمالی بندر ریگ و شهر بوشهر اقلیتی از اهل سنت زندگی می‌کنند. 
-
-فرهنگ
-
-آیین‌ها
-
-یکی از آیین‌های محلی رایج در استان بوشهر که ثبت ملی شده و در جنوب رواج دارد، سینه‌زنی بوشهری است که در ماه محرم برگزار می‌شود. در این نحوه سینه‌زنی، یک نفر به عنوان «پیشخوان» (به محلی «پیشخون») در میان حلقه‌هایی از مردم که به آنها «بر» می‌گویند، قرار می‌گیرد. در ابتدا، افراد در برها با دست چپ کمر فرد کناری را گرفته و با هر ضرب سینه، پای خود را حرکت داده و می‌چرخند. گاهی اوقات سینه‌زنان نیز در قسمت‌هایی به پیشخوان پاسخ می‌دهند و با افزایش چند برابری سینه‌زنی، پیشخوان اعلام «واحد» می‌کند که سینه‌زنان با پاسخ «الله واحد» ادامه سینه‌زنی را روی پای راست ادامه می‌دهند. سنج و دمام‌زنی از دیگر آیین‌هایی است که در ماه محرم در کنار تعزیه و سینه‌زنی برگزار می‌شود. یزله‌خوانی بوشهری نیز به عنوان آیینی دیگر پس از مراسم سینه‌زنی اجرا می‌شود. در این مراسم عزاداران کمر فرد جلویی را می‌گیرند تا قطاری انسانی تشکیل شود و با آهنگ یزله رو به جلو حرکت می‌کنند. پس از طی مسافتی، ایستاده و دایره‌وار و خمیده به سمت مرکز با ریتم یزله سینه‌زنی می‌کنند. 
-
-از سرودخوانی‌های مشهور در استان بوشهر می‌توان به شروه‌خوانی اشاره کرد که در مایه دشتی، شوشتری، ترک و نوا خوانده می‌شود. این نوع سرودخوانی بیشتر در قالب دوبیتی‌های عاشقانه است که در مورد وصل و فراق و وصف معشوق سروده می‌شود. از دیگر سرودخوانی‌های استان می‌توان به چاووشی‌خوانی اشاره کرد که برای بدرقه یا استقبال زائران مکان‌های مقدس خوانده می‌شود. این آواز شباهت زیادی به نغمه‌ها در دستگاه چهارگاه از موسیقی ردیف ایرانی دارد. دو آوازخوانی شاد دیگری که در استان شهرت دارد و در هم‌نشینی‌های شبانه یا مراسم‌های بزم و شادی اجرا می‌شود خیام‌خوانی و بیت‌خوانی است. علت نام‌گذاری خیام‌خوانی، خواندن رباعی‌های حکیم عمر خیام نیشابوری در این نوع موسیقی است. البته گاهی اوقات شعرهای شاعران بنام دیگر یا شعرها و ترانه‌های محلی نیز در این نوع موسیقی خوانده می‌شود اما این شعرها توسط خواننده بر وزن رباعی‌های خیام خوانده می‌شود. به خیام‌خوانی «شکی» یا «شکی خوانی» نیز می‌گویند. نیمه‌خوانی بوشهری نمونه دیگر آوازخوانی در بوشهر است. 
-
-دم دم سحری نیز از یکی از سنت‌های قدیمی مردم بوشهر برای بیدار کردن روزه‌داران هنگام سحر است. افرادی که دم دم سحری را اجرا می‌کنند، معمولا سه تا چهار نفر هستند و درحالی‌که یکی چراغ فانوسی به دست دارد و دیگری دمامی را به دوش می‌کشد، همراه با صدای دمام به‌صورت گروهی اشعاری می‌خوانند. 
-
-موسیقی
-
-موسیقی بوشهر به سه دسته بزم و شادی، عزا و سوگواری و موسیقی حماسی دسته‌بندی می‌شود. ساز و آلات موسیقی که توسط بوشهری‌ها استفاده می‌شود عبارتند از: نی‌انبان، سنج، دمام (این ساز متعلق به بوشهر است) و ضرب و تیمپو. 
-
-لباس
-استان بوشهر دارای لباس سنتی خاصی نیست و لباس‌های متنوع زیادی در آن دیده می‌شود اما پوشش مردم استان در نواحی کوهستانی نسبت به نواحی جلگه‌ای کمی متفاوت است. این تفاوت‌ها در مدل، شکل لباس، رنگ و جنس پارچه‌ها دیده می‌شود. در گذشته و در مناطق فارسی‌زبان استان، بانوان از پیراهن بلند دورچین با چادر رنگی، مقنعه نازک مشکی و شلوار بلند پارچه‌ای استفاده می‌کرده‌اند اما در مناطق کوهستانی که بیشتر عشایر ساکن بوده‌اند لباس بانوان شامل کلاهک، آرخالق، تنبان و پاپوش می‌شود. در مناطقی که اقوام عرب ساکن هستند، پوشش مردم شبیه به اهالی استان هرمزگان و کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس است. از لباس‌های سنتی و مشهور استان بوشهر می‌توان به «لنگوته» که بیشتر دریانوردان می‌پوشند، «ناس» که شامل کت و شلوار و کفش و جوراب کاملا سفید یا کرم بوده و بیشتر تجار می‌پوشیده‌اند و «قبا» که بیشتر توسط افراد متشخص استفاده می‌شده، اشاره کرد. 
-
-غذاها
-
-غذاهای سنتی و محلی استان بوشهر را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. غذاهای اصلی، دسرها و نانها. در بین غذاهای اصلی، که به‌عنوان یک وعده غذایی سرو می‌شود، «میگوپلو»، که غذایی با اصالت بوشهری است، به‌عنوان مشهورترین غذا شناخته می‌شود. عنصر اصلی این غذا خود میگو است که به دلیل داشتن امگا ۳ و پروتئین بالا از ارزش غذایی بالایی برخوردار است. میگوپلو بوشهری با دیگر نقاط کشور مانند استان خوزستان تفاوت‌هایی دارد. به عنوان مثال میگوپلو طبخ شده در خوزستان هم ماش دارد و هم به جای گرد لیمو، یک قاشق سرکه به سس آن اضافه می‌کنند. از دیگر غذاهای مشهور استان می‌توان به قلیه میگو، قلیه ماهی، گمنه، دمی لخلاخ، یتیمک بوشهری، کبه، قیمه بوشهری، دوقوس ماهی، شکرپلو، دال عدس بوشهری، ته انداز بوشهری، ماهی شکم پر، میگو سوخاری، مجبوس، ماهی شور اشاره کرد. 
-
-در بین دسرها، «رنگینک» مشهورترین دسر و میان‌وعده شناخته می‌شود که البته در دیگر نقاط کشور نیز تهیه و سرو می‌شود. جزء اصلی این دسر، خرما و گردو است و به همین دلیل به عنوان یک دسر و میان‌وعده مغذ�� و پرانرژی شناخته می‌شود. دیگر دسرها و حلوهای مشهور در استان عبارتند از حلوا خرمایی بوشهری، حلوای انگشت‌پیچ، لگیمات، حلوای مسقطی، حلوای سردبندو، نشا، حلواپسکی، حلوا سنگک. 
-
-در میان نان‌ها، «مشتک» مشهورترین و محبوب‌ترین شناخته می‌شود که فلسفه‌ای مانند فلسفه ایجاد پیتزا دارد و مانند پیتزا با نوع‌های مختلف کراتی (تره)، جیکایی، سرموکی، ساده و زرشکی تولید می‌شود. به جز نمونه ساده که مانند یک نان ساده پخته می‌شود و کره و شکر روی آن ریخته شده و سرو می‌شود، در دیگر نمونه‌ها مواد خوراکی پخته یا تفت داده‌شده بین دو لایه خمیر قرار گرفته و بعد پخته می‌شود. دیگر نان‌های پخته‌شده در استان بوشهر که شهرت دارند عبارتند از گرده، کماچ، بل بل، نان شیرین و نان زرد، نان تیری. 
-
-سوغات و صنایع‌دستی
-سوغاتی‌ها و صنایع‌دستی استان بوشهر عبارتند از: 
-ره‌آورد خوراکی: خرما، ارده، پنیر نخل (در آب‌پخش)، خارک، خارک پخته، ماهی، میگو و مسقطی
-صنایع‌دستی: گبه (گبه استان بوشهر)، گلیم، نمد، حصیر، سوزن‌دوزی، زنبیل و سبد، جارو، سفال، مشک، تور، تونیره‌بافی و دولچه
-لازم است ذکر شود که شهر آب‌پخش به عنوان شهر ملی حصیربافی ایران معرفی شده‌است. 
-
-مشاهیر
-بنیاد ایرانشناسی بوشهر تاکنون ۱۲۰ نفر از مفاخر و مشاهیر را در استان بوشهر شناسایی کرده‌است که حوزه‌های مختلفی را در بر می‌گیرد. در حوزه علمی، احمد دالکی به‌عنوان پدر علم نجوم آماتوری ایران و یکی از مفاخر علمی استان شناخته می‌شود. در حوزه فرهنگی و اجتماعی و نظامی می‌توان نادر مهدوی را به‌عنوان یکی از مفاخر این حوزه در استان بوشهر معرفی کرد. صادق چوبک نیز به‌عنوان یکی از مشاهیر ادبی استان شناخته می‌شود. از دیگر مشاهیر استان بوشهر می‌توان به فایز دشتی، نادم، منوچهر آتشی، ایرج شمسی زاده، جهانبخش کردی زاده، همایون خرم، غلامرضا نیکخواه، رئیسعلی دلواری، میرمهنا بندرریگی، ناخدا عباس دریانورد، علیرضا تنگسیری، مهدی طارمی و سید عبدالله بلادی بوشهری اشاره کرد. 
-
-اقتصاد
-
-با وجود اینکه در این استان حدود ۱۹ ٪ کل ذخایر گازی جهان فقط در میدان گازی پارس جنوبی، و ۸ ٫ ۶۸ ٪ نفت و ۷۳ ٫ ۱۸ ٪ گاز کشور را تولید می‌کند و ۹۰ ٪ صادرات نفت کشور از این استان صورت می‌گیرد اما اقتصاد آن در وهله اول متکی به کشاورزی، دامداری و شیلات و سپس تجارت و بازرگانی است. بر اساس اطلاعات منتشر شده مرکز آمار در سال ۱۳۹۹، استان بوشهر بعد از به ترتیب استان‌های تهران و خوزستان سومین اقتصاد بزرگ کشور است. این رتبه‌بندی بر مبنای میزان تولید ناخالص داخلی است. در سال ۱۳۹۸ تولید ناخالص داخلی این استان حدود ۲۰۲ هزار میلیارد تومان اعلام شد که بزرگ‌ترین بخش اقتصادی آن مربوط به «تأمین برق، گاز، بخار و تهویه هوا» بوده‌است. بیش از نیمی از این بخش احتمالا به دلیل وجود نیروگاه‌های گازی و اتمی در این استان است. قسمت‌های دیگر بخش اقتصادی در استان بوشهر که سهم بسزایی در آن دارند به «صنعت»، «استخراج معادن»، «پالایشگاه‌ها و تأسیسات نفت، گاز و پتروشیمی» مربوط می‌شود. استان‌های بوشهر و خوزستان در حوزه استخراج نفت خام و گاز طبیعی، استخراج معادن، صنعت، تأمین آب، برق و ساختمان بیشترین سهم را در کشور به خود اختصاص داده‌اند. 
-
-براساس آمارهای ارائه‌شده از طرف مرکز آمار در سال ۹۷، سه استان تهران، استان اصفهان و بوشهر به ترتیب ب��شترین رشد اقتصادی بدون نفت را داشته‌اند. طبق آمار همین سال استان بوشهر رتبه چهارم فعالیت‌های استخراج معدنی را به خود اختصاص داده‌است و در زمینه فعالیت‌های صنعت، تأمین برق، گاز، بخار و تهویه هوا، آبرسانی، مدیریت پسماند، فاضلاب و فعالیت‌های تصفیه ساختمان نیز با سهم ۱۸ ٫ ۱۳ درصد بعد از استان تهران، جایگاه دوم را به خود اختصاص داده‌است. از طرفی بیشترین نرخ رشد متوسط این رشته فعالیت از سال ۹۰ تا ۹۷ نیز با ۹ ٫ ۱۷ درصد متعلق به استان بوشهر می‌باشد. 
-
-از دیگر آمارهای اقتصادی که بر بهبود شرایط استان‌ها مؤثر است، توزیع درآمد حاصل از دریافت مالیات بر استان‌ها است. طبق آمار سال ۱۳۹۸، استان تهران با دریافت ۵۳ ٪ درآمد حال از مالیات کل کشور در رتبه اول دریافت درآمد مالیاتی در کشور قرار دارد و استان بوشهر با دریافت ۲ ٫ ۸ ٪ این درآمد در رتبه هفتم قرار گرفته‌است. این درحالیست که طبق آمار سال ۱۳۹۵ فقط ۱۶ ٫ ۶ ٪ درصد از جمعیت کشور در استان تهران قرار دارد اما تقریبا نصف درآمدها به استان تهران پرداخت می‌شود. در این مورد دو فرضیه وجود دارد که علت این توزیع نامتوازن درآمد مالیات‌ها را نشان می‌دهد. یکی تمرکز زیاد فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در تهران و دوم دولتی بودن یا حضور دفاتر مرکزی شرکت‌های بزرگ در تهران است. 
-
-فعالیت کارگاه‌های صنعتی بر اقتصاد استان تأثیر داشته‌است. طبق آمار ۱۳۹۸ برای کارگاه‌های بالای ۱۰ نفر، استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و البرز به ترتیب با سهم ۲۲ ٫ ۴، ۱۲ ٫ ۱، ۶ ٫ ۸، ۵ ٫ ۷ درصدی رتبه‌های اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند و استان بوشهر با ۰ ٫ ۵۹ ٪ رتبه ۲۷ این جدول قرار دارد. از طرفی، طبق آمار سال ۱۳۹۸، مردم استان بوشهر رتبه چهارم در سپرده‌گذاری بانکی را به خود اختصاص داده‌اند. این آمارها نشان می‌دهد که مردم استان بوشهر نه‌تنها تمایلی به سرمایه‌گذاری و فعالیت صنعتی نداشته‌اند بلکه بیشتر پول و دارایی خود را سپرده‌گذاری می‌کنند. 
-
-با توجه به تمرکز اصلی سیاست فعلی کشور بر اقتصاد دانش‌بنیان، اخیرا تحقیقی جهت بررسی توسعه‌یافتگی استان‌های کشور در اقتصاد دانش‌بنیان منتشر شده‌است که استان بوشهر با امتیاز ۰ ٫ ۰۲۳۱ در جایگاه نهم این رتبه‌بندی قرار گرفته‌است. در این تحقیق استان تهران با امتیاز بسیار بالای ۰ ٫ ۹۸۲۳ در صدر جدول قرار گرفته‌است به‌طوری‌که استان اصفهان به‌عنوان دومین استان امتیاز ۰ ٫ ۱ را کسب کرده‌است و این نشان از فاصله بسیار بالای استان تهران با دیگر استان‌ها دارد. 
-
-درآمد سرانه شاخصی است که نشان می‌دهد به ازای هر یک نفر چه میزان کالا و خدمات تولید یا چه میزان درآمد حاصل شده‌است. استان بوشهر با درآمد سرانه ۱۶۲ میلیون تومان و استان خوزستان با ۱۰۰ میلیون تومان به ترتیب جایگاه‌های اول و دوم را به خود اختصاص می‌دهند. 
-
-در سال ۱۳۹۹ ضریب جینی خانوارهای شهری استان بوشهر ۰ ٫ ۳ اعلام شد. در همین آمار ضریب جینی کل کشور ۰ ٫ ۳۸۳۵، بالاترین ضریب جینی ۰ ٫ ۴۵۷ (استان سیستان و بلوچستان) و کمترین ضریب جینی ۰ ٫ ۲۵۷۹ (استان اردبیل) اعلام شد. همچنین در همین سال ضریب جینی خانوارهای روستایی استان بوشهر ۰ ٫ ۲۹۷۳، کل کشور ۰ ٫ ۳۵۹، بالاترین ضریب جینی ۰ ٫ ۳۶۲۱ (استان چهارمحال و بختیاری) و کمترین ضریب جینی ۰ ٫ ۲۴۰۵ (استان خوزستان) اعلام شد. این آمارها نشان از متوسط بودن اوضاع نابرابری درآمد در استان بوشهر نسبت به کل کشور را می‌دهد. در کنار ضریب جینی، سه شاخص نرخ بیکاری، تورم و فلاکت نیز مبین وضعیت اقتصادی مردم یک استان است. در آمار سال ۱۴۰۰، نرخ بیکاری، تورم و فلاکت استان بوشهر به ترتیب ۴۱ ٫ ۷، ۸ ٫ ۹ و ۵۰ ٫ ۶ اعلام شد که ۶ رتبه بالاتر از متوسط کشوری و تقریبا در میانه جدول قرار گرفت. در این آمار استان تهران در پایین جدول قرار گرفت که نشان از وضعیت بسیار خوب این استان در سال ۱۴۰۰ دارد و بالاتر از همه نیز آذربایجان غربی قرار گرفت که وضعیت بد این استان در سال ۱۴۰۰ را نشان می‌دهد. 
-
-از لحاظ شاخص NEET (مخفف «نه درس می‌خواند، نه شاغل است و نه مهارتی می‌آموزد»)، طبق آمار سال ۱۳۹۵ مرکز آمار، استان بوشهر در کنار خراسان‌شمالی، چهارمحال‌وبختیاری، زنجان و خراسان‌رضوی از استان‌هایی هستند که دارای نرخ بالای NEET هستند. در این آمار میانگین کشوری NEET حدود ۲۹ ٪ بوده و استانهای سیستان‌وبلوچستان حدود ۴۸ ٫ ۲ درصد، در گلستان ۴۴ درصد، در هرمزگان ۴۳ ٫ ۸ درصد، در کرمانشاه ۴۲ ٫ ۸ درصد، در لرستان ۴۲ ٫ ۱ درصد، در آذربایجان‌غربی ۴۱ ٫ ۷ درصد، در خوزستان ۴۱ ٫ ۲ درصد، در کردستان ۴۱ درصد، در همدان ۴۰ ٫ ۱ درصد و در اردبیل ۳۹ ٫ ۶ درصد در بالای جدول قرار دارند. همچنین استان‌های سمنان با نرخ ۲۲ ٫ ۶ درصدی، یزد با نرخ ۲۵ ٫ ۱ درصدی، اصفهان با نرخ ۲۵ درصدی و تهران با نرخ ۲۸ ٫ ۱ درصدی کمترین نرخ NEETها را داشته‌اند. در سال ۱۳۹۷ هزارجریبی و سبحانی در تحقیقی به بررسی وضعیت NEETها در ایران و علل آن پرداخته‌اند. همچنین در مقاله دیگری به قلم نویسندگان روزنامه دنیای اقتصاد، موضوع NEETها در ایران مورد بررسی قرار گرفته‌است. 
-
-از لحاظ آمار حاشیه‌نشینی در ایران، طبق آمار سال ۱۴۰۰، استان بوشهر قبل از استانهای سمنان، چهارمحال‌وبختیاری، خراسان‌جنوبی و ایلام در انتهای جدول قرار دارد که نشان از وضعیت تقریبا مناسب استان دارد. همچنین استان بوشهر در کنار استانهای اصفهان، تهران، خراسان رضوی، خوزستان، سمنان، فارس، کردستان، مازندران، هرمزگان و یزد دارای بیشترین کودک کار است (جزو ۱۳ استان با بیشترین کودک کار). طبق آمارها ٪ ۸۰ این کودکان ایرانی نیستند و ٪ ۶۰ درصد نیز از اتباع غیرمجاز هستند. 
-
-کشاورزی
-
-طبق آمار سال ۱۴۰۰، در استان بوشهر ۳۲۰ هزار هکتار زمین کشاورزی قابل کشت وجود دارد (۱۱ ٫ ۵ ٪ مساحت استان بوشهر) که ۸۰ هزار هکتار آبی و مابقی دیم و آیش هستند. همچنین ۱ ٫ ۲ درصد تولیدات کشاورزی کشور در استان بوشهر تولید می‌شود. در واقع از ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون تن محصولات کشاورزی کشور ۱ ٫ ۴ میلیون تن مربوط به استان بوشهر است. طبق گفته خسرو عمرانی، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر، تغییر اقلیم و خشکسالی کشاورزان استان بوشهر را تهدید می‌کند و برای برون‌رفت از این وضعیت راهی جز ارتقای بهره‌وری و کارایی مصرف آب در واحد سطح، کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی، جلوگیری از کشت محصولات آب بر، تبدیل کشت محصولات در فضای باز به کشت متراکم و گلخانه‌ای، استفاده کامل از کشت نشایی، استفاده از ارقام پرمحصول وجود ندارد. در سال ۱۳۹۸ اعلام شد که ۴۰ ٪ چاه‌های آب (از ۱۳ هزار و ۶۰۰ حلقه چاه کشاورزی در استان بوشهر، هشت و ۱۲۲ حلقه چاه مجاز و پنج هزار و ۴۷۸ حلقه چاه غیرمجاز) در استان بوشهر غرمجاز هستند. طبق آمار منتشر شده در خبرگزاری فرهیختگان در سال ۱��۰۱، استان بوشهر با وجود جمعیت و وسعت کم اما نهمین استان با بیشترین میزان چاه غیرمجاز در کشور می‌باشد. در سال ۱۴۰۰، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای استان بوشهر اعلام کرد که برای حفظ و حراست آب در استان می‌بایست مصرف بهینه آب در کاربری‌های مختلف، افزایش بهره‌وری فیزیکی و اقتصادی آب در بخش کشاورزی و انتقال بار اشتغال از کشاورزی به صنعت در دستور کار قرار گیرد. 
-
-خرما و گوجه‌فرنگی خارج از فصل دو محصول کشاورزی مهم در استان بوشهر است. این استان همچنین به صورت پراکنده باغ‌های کوچک مرکبات دارد. شهرستان دشتستان و شهرستان تنگستان از لحاظ تولید سالانه خرما و مرکبات مقام اول و دوم را در استان کسب کرده‌اند. میزان تولید خرما در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۷۴ هزار تن و در سال ۱۳۹۱ میزان تولید مرکبات حدود ۴۵ هزار تن اعلام شد. مهم‌ترین محصولات زراعی آن را گندم و جو آبی و دیم، تنباکو، پیاز، کنجد، سبزی، صیفی و نباتات علوفه‌ای تشکیل می‌دهد. صید ماهی و میگو یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی مردم این استان را تشکیل می‌دهد. استان بوشهر بیشترین مرز آبی با خلیج‌فارس دارد و حدود ۱۵ هزار صیاد با استفاده از بیش از دو هزار شناور فعالیت دارند و در فصول مختلف سال به صید می‌پردازند که سالانه بیش از ۶۰ هزار تن انواع آبزیان در استان صید می‌شود. استان بوشهر طبق آمار سال ۱۴۰۲ با سطح زیر کشت هفت هزار و ۲۵۹ هکتار برای میگو، بزرگ‌ترین تولیدکننده می‌گوی پرورشی در کشور است و محصولات شیلاتی تولید شده آن به کشورهای مختلفی صادر می‌شود. در سال ۱۴۰۰ اعلام شد که شیلات برنامه‌هایی را برای پرورش میگو دور از ساحل در استان بوشهر دارد. در این طرح در اراضی دور از ساحل، آب شور از طریق پمپاژ از دریا به اراضی که شرایط کشاورزی ندارند برای ایجاد مجتمع‌های پرورش میگو منتقل می‌شود. همچنین هر ساله نزدیک به دو هزار تن میگو از دریا توسط صیادان بوشهری صید می‌شود. در سال ۱۴۰۲ اعلام شد که حدود ۱۱ هزار تن ماهی در قفس در این استان تولید شده‌است. پرورش بز و گوسفند و گاو و شتر و طیور در استان رونق نسبی دارد. در سال ۱۴۰۱ اعلام شد که ۳۹۰ واحد دامداری صنعتی و ۱۰ هزار دامداری سنتی و ۲۱۸ واحد مرغداری با ظرفیت هفت میلیون قطعه در هر دوره، در استان بوشهر فعالیت دارند که پرورش‌دهنده ۹۶۰ هزار دام سبک شامل بز و گوسفند و ۴۳ هزار رأس دام سنگین شامل گاو و گوساله در استان هستند. واحدهای دامی استان توانایی تولید هشت هزار تن گوشت قرمز، ۴۰ هزار تن گوشت سفید و ۴۰ هزار تن شیر و یک هزار و ۵۰ تن عسل را دارند. در سال ۱۴۰۲ اعلام شد که طبق پیش‌بینی حدود دو هزار تن عسل کنار در استان بوشهر تولید شود. 
-
-طبق آمار سال ۱۳۹۸ استان بوشهر با دارا بودن ۳ ٬ ۶۷۵ نفر شتر ثبتی در ۱۱۲ گله یکی از مراکز مهم پرورش شتر می‌باشد که در آن به‌صورت سنتی نگهداری می‌شوند. این شترها همگی از نوع یک کوهانه و از نژادهای دشتی (ذبه)، ترکی، عربی و نژادهای آمیخته می‌باشند. بهترین نژاد موجود در استان نژاد دشتی است که پشم زیادی تولید می‌کند و در کشور جزو بهترین نژادها شناخته می‌شود. صنعت عبابافی با وجود پشم این شترها در استان رونق دارد و در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس عباهای بافته‌شده از پشم این شترها از مقبولیت بالایی برخوردار است. در حال حاضر کارگاه‌های عبابافی محدودی در کردوان شهرستان دشتی مشغول به فعالیتند. 
-
-صنایع
-
-نفت، گاز و پتروشیمی
-
-وجود توامان میدان‌های بزرگ نفتی و گازی در استان بوشهر (خشکی و دریا) باعث شده که این استان در کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد. حدود ۱۹ ٪ کل ذخایر گازی جهان فقط در میدان گازی پارس جنوبی وجود دارد، ۸ ٫ ۶۸ ٪ نفت و ۷۳ ٫ ۱۸ ٪ گاز کشور در این استان تولید می‌شود و ۹۰ ٪ صادرات نفت کشور از این استان صورت می‌گیرد. همچنین ۷۰ درصد منابع گاز، ۲۵ درصد منابع نفت کشور در این استان قرار دارد. در سال ۱۴۰۰ اعلام شد که با برداشت روزانه ۷۰۰ میلیون متر مکعب گاز از میدان پارس جنوبی، بیش از ۷۵ درصد از گاز تولیدی کشور به این میدان تعلق گرفته‌است. در حال حاضر میدان‌های گازی شناخته‌شده استان بوشهر عبارتند از: میدان گازی کنگان، میدان گازی نار، میدان گازی پارس جنوبی، میدان گازی پارس شمالی، میدان گازی گلشن، میدان گازی فردوسی، میدان گازی کوه مند، میدان گازی میلاتون (دشتستان)، میدان گازی خیام، میدان گازی فرزاد A، میدان گازی فرزاد B، آرش، میدان گازی تابناک (مشترک بین سه استان بوشهر و فارس و هرمزگان) و میدان گازی دالان (مشترک بین دو استان بوشهر و فارس). 
-
-همچنین میدان‌های شناخته‌شده نفتی استان عبارتند از: میدان نفتی بهرگان، میدان نفتی خارگ (شامل میدان‌های فروزان، میدان نفتی نوروز، ابوذر، درود و اسفندیار)، میدان نفتی پارس جنوبی، میدان نفتی فردوس، میدان نفتی نرگسی، میدان نفتی بوشکان، میدان نفتی کوه مند (بزرگ‌ترین میدان نفت سنگین جهان)، میدان نفتی عسلویه شرقی، میدان نفتی گلخاری، میدان نفتی بینک، میدان نفتی زاغه، میدان نفتی بهرگانسر، میدان نفتی بینالود، میدان نفتی سروش، میدان نفتی سیاه مکان، میدان نفتی خشت، میدان نفتی پازنان (مشترک بین سه استان خوزستان، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد) و میدان نفتی رگ‌سفید (مشترک بین دو استان خوزستان و بوشهر). 
-
-از دیگر سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در این استان می‌توان به تأسیس پتروشیمی‌های متعدد و بزرگ اشاره کرد. طبق آمار سال ۱۴۰۲، حدود ۵۰ ٪ تولیدات پتروشیمی ایران در استان بوشهر تولید می‌شود. از پتروشیمی‌های حاضر در استان بوشهر می‌توان به مجتمع پتروشیمی پردیس، مجتمع پتروشیمی نوری (برزویه)، مجتمع پتروشیمی پارس، مجتمع آریاساسول، مجتمع پتروشیمی مبین، مجتمع پتروشیمی زاگرس، پتروشیمی مروارید، مجتمع پتروشیمی مهر، مجتمع پتروشیمی جم، مجتمع پتروشیمی مروارید، مجتمع پتروشیمی همت، مجتمع پتروشیمی انتخاب، مجتمع پتروشیمی بوشهر، مجتمع پتروشیمی کاویان، مجتمع پتروشیمی جم اطمینان، مجتمع پتروشیمی
-
-تخت جمشید، مجتمع پتروشیمی مرجان، مجتمع پتروشیمی دماوند، مجتمع پتروشیمی فرسا شیمی، مجتمع پتروشیمی دنا، مجتمع پتروشیمی کیمیای پارس خاورمیانه، مجتمع پتروشیمی صدف، مجتمع پتروشیمی سبلان، مجتمع پتروشیمی هنگام، مجتمع پتروشیمی آریان، مجتمع پتروشیمی آپادانا، مجتمع پتروشیمی دالاهو کیمیا، مجتمع پتروشیمی پادجم و مجتمع پتروشیمی خارگ اشاره کرد. 
-
-از پالایشگاه‌های استان بوشهر نیز می‌توان پالایشگاه گاز فجر جم و پالایشگاه‌های گاز پارس جنوبی (شرکت مجتمع گاز پارس جنوبی) را نام برد. 
-
-دریایی
-در این استان، شرکت‌های بزرگ و کوچک سازنده سازه‌های دریایی فعالند؛ از جمله مجموعه صنعتی ایران صدرا که در زمینه سکو سازی و کشتی‌سازی فعالیت می‌کند یا مؤسسه صنعتی-دریایی شهید محلاتی سپاه. 
-
-شهرک‌های صنعت�� و مناطق ویژه اقتصادی
-در استان بوشهر یازده شهرک صنعتی و یک ناحیه صنعتی مصوب و هفت ناحیه صنعتی روستایی انتقالی از سازمان جهاد کشاورزی و سه منطقه ویژه اقتصادی وجود دارد که شهرک‌های صنعتی عبارتند از: شهرک صنعتی برازجان، شهرک صنعتی اهرم، شهرک صنعتی دلوار، ناحیه صنعتی بنه گز در تنگستان، شهرک صنعتی دیلم در ناحیه صنعتی بویرات (دیلم)، شهرک صنعتی بندر ریگ در ناحیه صنعتی عربی (دشتی) و شهرک صنعتی خورموج، دیر، کنگان و گناوه، دلوار در ناحیه صنعتی لمبدان (دیر). در سال ۱۴۰۲ اعلام شد که سه شهرک خورشیدی در شهرستان‌های دشتستان، دشتی و تنگستان ایجاد خواهد شد. 
-
-مناطق ویژه اقتصادی عبارتند از: منطقه ویژه اقتصادی بوشهر (شهرستان بوشهر)، منطقه ویژه اقتصادی پارس (شهرستان عسلویه) و منطقه ویژه اقتصادی شمال استان بوشهر (شهرستان دیلم). 
-
-تولید انرژی
-در استان بوشهر از منابع متعدد اعم از خورشیدی، انرژی هسته‌ای و سوخت‌های فسیلی انرژی تولید می‌شود و همچنین این استان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سوختهای فسیلی در ایران و جهان است. ظرفیت تولید برق در استان بوشهر در سال ۱۳۹۷ حدود ۴ هزار مگاوات اعلام شد. در حال حاضر نیروگاه هسته‌ای بوشهر که به عنوان اولین نیروگاه ایران و خاورمیانه شناخته می‌شود، آغاز ساخت دو واحد دیگر این نیروگاه (فاز ۲ و ۳) نیز شروع شده‌است. دیگر نیروگاه‌های استان بوشهر عبارتند از: نیروگاه هسته‌ای بوشهر، نیروگاه گازی بوشهر، نیروگاه متمرکز پارس جنوبی، نیروگاه گازی عسلویه، نیروگاه گازی تولید برق کنگان، نیروگاه خارک و نیروگاه سیکل ترکیبی بندر گناوه. 
-
-معدن
-در سال ۱۴۰۱ اعلام شد که بعد از محصولات پتروشیمی، دومین کالای صادراتی غیرنفتی استان بوشهر تولیدات معدنی می‌باشد اما طبق گفته رئیس خانه معدن استان بوشهر، بنا به دلایلی همچون مرز نامعلوم معادن (و نتیجتا جریمه بالای معدن داران)، وجود معارضان محلی، وجود سیاست‌های حمایتی ضعیف برای معادن کوچک؛ باعث شده تا نرخ رشد سرمایه‌گذاری در حوزه معدن در این استان پایین‌تر از میانگین کشوری باشد (کمتر از ۱۰ ٪) و میزان کوچ از این حوزه به بخش صنعت و کشاورزی بسیار زیاد شود. طبق آمار سال ۱۴۰۱، حدودا دو میلیارد و ۵۷۱ میلیون تن مواد معدنی ذخیره در استان وجود دارد و ۲۵۴ معدن در استان بوشهر دارای مجوز با استخراج تقریبی ۲۶ میلیون و ۲۸۱ هزار تن در حال فعالیت می‌باشند. از این تعداد معادن، ۱۱ مورد دارای دو نوع ماده معدنی است. بیشترین معادن استان بوشهر به ترتیب در شهرستان‌های دشتی (۶۸ معدن)، دشتستان (۵۷ معدن)، تنگستان (۲۴ معدن)، دیر، کنگان، گناوه، دیلم، جم و عسلویه قرار دارند. سنگ لاشه، گچ، آهک، واریزه کوهی، مارن، آلویوم و مرمریت از مهم‌ترین مواد معدنی استان بوشهر می‌باشند که در این بین سنگ لاشه بیشترین تعداد معادن را به خود اختصاص داده‌است. همچنین معادنی همچون بوکسیت، قیر طبیعی (بیوتین) و فسفات نیز در استان کشف شده‌اند که تحت بررسی‌های اکتشافی می‌باشد. روی‌هم‌رفته استان بوشهر دارای ذخایر معدنی فلزی بسیار ضعیفی است چونکه بخش‌های پی سنگی و دور از دسترس، در پوشش رسوبی رویی عوامل کانی ساز نظیر پدیده‌های ماگماتیسم، دگرگونی و پیامدهای آن وجود ندارد لذا برخلاف ذخایر معدنی غیر فلزی غنی، ذخایر فلزی بسیار ضعیفی دارد. 
-
-تجارت
-در حال حاضر در استان بوشهر چهارده گمرک وجود دارد. گمرکهای استان بوشهر چندین سال است که رتبه نخست صادرات نفتی و غیرنفتی را به خود اختصاص داده‌اند. گمرکهای استان بوشهر در سال ۱۴۰۰ به ۶۰ کشور جهان صادرات داشته‌اند. در سال ۱۴۰۰، میزان ۱۰ میلیارد و ۱۳۶ میلیون دلار صادرات به کشورهای مختلف صورت گرفته که ۶۷ درصد رشد را نشان می‌دهد بطوری که استان بوشهر از لحاظ صادرات بعد از استان هرمزگان در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. همچنین در همین سال میزان صادرات گمرکهای استان بوشهر ۷۵ برابر واردات بوده‌است. مهم‌ترین کالاهای صادراتی از بندرهای استان مواد معدنی، انواع آبزیان، سبزیجات و صیفی‌جات میعانات گازی و محصولات پتروشیمی و مهم‌ترین کالاهای صادراتی انواع پارچه، ماژول ال‌ای دی، دستگاه پخت و پز رستورانی، قطعات لوازم یدکی خودروی سواری، انواع چای، برنج، انواع لاستیک، موز، انواع بلبرینگ و رولبرینگ و قطعات لوازم یدکی موتور سیکلت بوده‌است. کشورهای چین، امارات متحده عربی، هند، قطر، برزیل، پاکستان، آفریقای جنوبی، نیجریه، سودان و ترکیه مهم‌ترین مقصد صادرات از گمرکهای استان بوشهر و چین، فیلیپین، امارات متحده عربی، نیوزیلند، هند، ایتالیا، سریلانکا، عمان، کره جنوبی و آلمان مهم‌ترین مبدأ وارداتی گمرکهای استان بوشهر بوده‌است. 
-
-منطقه آزاد بوشهر
-طبق مصوبات هیئت دولت در سال ۱۴۰۰ بوشهر به منطقه آزاد تبدیل شد. 
-
-ترابری
-
-راه هوایی
-
-استان بوشهر دارای شش فرودگاه رسمی در شهرهای بوشهر، جزیره خارگ، عسلویه، بندر امام حسن و جم می‌باشد (به جز فرودگاه‌های غیررسمی مانند فرودگاه آب‌پخش که برای مقاصد کشاورزی و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد)؛ که از این میان، فرودگاه بندر بوشهر جزو قدیمی‌ترین فرودگاه‌های کشور می‌باشد (تأسیس در ۱۲۹۸). این فرودگاه‌ها عبارتند از: فرودگاه بین‌المللی شهدای بوشهر، فرودگاه بین‌المللی خلیج‌فارس (در عسلویه)، فرودگاه خارگ و فرودگاه بهرگان. 
-
-دو فرودگاه رسمی دیگر در این استان وجود دارد که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. این فرودگاه‌ها عبارتند از: فرودگاه عسلویه (با فرودگاه بین‌المللی خلیج‌فارس که در عسلویه ساخته‌شده، اشتباه گرفته نشود. در واقع در عسلویه دو فرودگاه ساخته شده‌است) و فرودگاه جم. در سال ۱۳۸۶ هیئت‌وزیران دستور بررسی جا به جایی فرودگاه بین‌المللی بوشهر به خارج از شهر پس از هماهنگی‌های لازم با دستگاه‌های ذی‌ربط با تأمین اعتبارات از طریق وزارت نفت و کمک‌های فنی و مهندسی وزارت راه و ترابری را صادر کردند. در سال ۱۳۹۴ توسط استاندار وقت اعلام شد که عملیات اجرایی ساخت این فرودگاه شروع شده‌است. قرار است این فرودگاه در ۲۵ کیلومتری بندر بوشهر با ۴۲۵۰ هکتار وسعت ایجاد گردد. احداث این فرودگاه در نزدیکی شهر چغادک نیاز ۱۰۰ سال آینده استان بوشهر را برطرف می‌نماید. فرودگاه جدید بوشهر به گونه‌ای جانمایی شده‌است که در مرکز شش شهر گناوه، برازجان، دلوار، خورموج، اهرم و بوشهر قرار گرفته‌است. در ۱۳۹۷ تحقیقی در مورد جانمایی فرودگاه جدید بوشهر انجام شد که ایراداتی را بر این جانمایی وارد کرده‌است. در این بررسی با ذکر دلایلی بر ضرورت جابه‌جایی فرودگاه تأکید شده و نقاط ضعف و قوت جانمایی جدید بیان شده‌است. از جمله ایرادت وارد بر جانمایی جدید می‌توان به عدم توپوگرافی مناسب جهت کنترل روان آب و سیلاب و عدم زهکشی خاک آن اشاره کرد. 
-
-شبکه راه‌های زمینی
-طبق ��مار سال ۱۴۰۱ در استان بوشهر چهار هزار و ۴۰۰ کیلومتر راه وجود دارد که ۲ هزار و ۳۰۰ کیلومتر آن راه روستایی و ۲ هزار و ۱۰۰ کیلومتر آن بزرگراه اصلی و فرعی است. در این بین، ۶۸۵ کیلومتر از راه‌های استان بوشهر به‌صورت بزرگراه است. عمده‌ترین شبکه راه‌های زمینی استان عبارتند از: 
-بوشهر چغادک برازجان کازرون - شیراز - تهران
-بوشهر چغادک خورموج کنگان بندر لنگه بندرعباس
-بوشهر گناوه بندر دیلم اهواز
-همچنین از جاده‌های مرتبط با این استان می‌توان به موارد مقابل اشاره کرد: جاده ۴۵ (ایران)، جاده ۵۵ (ایران)، جاده ۶۵ (ایران)، جاده ۹۴ (ایران) و جاده ۹۶ (ایران) 
-
-شبکه راه‌آهن
-
-محور راه‌آهن شیراز-بوشهر-عسلویه هم‌اکنون در دست ساخت است. قطعه اول پروژه به طول ۳۷ کیلومتر و قطعه دوم نیز به طول ۶۱ کیلومتر با اعتباری بالغ بر ۵۱ میلیارد تومان آغاز شده‌است. این محور از ایستگاه مرودشت در شمال شیراز آغاز و پس از عبور از رحمت‌آباد، ایزدخواست، فتح‌آباد، کوار، فیروزآباد، فراشبند، کلمه، اهرم و چغادک به بوشهر منتهی می‌شود. ادامه این محور نیز از اهرم شروع و پس از خورموج و بندر کنگان به بندر عسلویه منتهی خواهد شد. تأمین اعتبار این پروژه توسط وزارت راه و نفت صورت گرفته‌است. طول کل پروژه راه‌آهن شیراز - بوشهر - عسلویه ۶۴۷ کیلومتر می‌باشد. 
-
-بندرها
-بندرهای ۱۱ گانه بازرگانی استان عبارتند از: دیلم، گناوه، ریگ، عسلویه، محمد عامری، بوالخیر، عامری، دیر، کنگان، نخل تقی، مروارید خارگ. مهم‌ترین بندرهای استان عبارتند از: بندر جامع منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس (شامل مجتمع بندری پارس و بندر پتروشیمی)، بوشهر، خارگ، کنگان، دیر، گناوه، ریگ، نخل تقی و دیلم. در کنار این بندرهای تجاری و بازرگانی، در سال ۱۴۰۰ اعلام شد که ساخت اسکله صادراتی مواد معدنی در نقاط مختلف از جمله در منطقه خورشهاب در مرحله مطالعاتی قرار دارد. در سال ۱۴۰۱ اعلام‌شده که ۵۰ میلیون تن کالا در بنادر ۱۱ گانه استان تخلیه و بارگیری شده‌است. در سال ۱۳۹۴ طبق آمار منتشر شده توسط گمرک جمهوری اسلامی بر اساس ارزش دلاری، ۹۷ ٪ از کالاها از بندر عسلویه صادر شده‌است و عسلویه رتبه اول صادرات جنوب کشور را به خود اختصاص داده‌است. 
-
-بندرهای صیادی استان نیز به سه دسته از لحاظ توسعه و عملکرد و بهره‌وری تقسیم شده‌اند که بنادر سطح یک عبارتند از صلح آباد، بوشهر، عامری، دیر، نخل تقی و جلالی؛ و سطح دو عبارتند از دیلم، گناوه، بندرگاه، رستمی، کنگان، پرک، جفره، محمد عامری، لاور و عسلویه و سطح سه عبارتند از ریگ، هلیله، شیف، خارگ، جزیره شمالی، بردخون، طاهری، هاله و بساطین، شیرینو، فراکه، جبری، جبرانی، دمیگز، کالو مل گنزه، اختر و تنبک، زیراهک و بریکان. همچنین شهر بوشهر یک پایانه بین‌المللی مسافربری دریایی و گناوه نیز یک اسکله شناور تفریحی گردشگری دارد. در ۱۴۰۱ اعلام شد که خط کشتیرانی بار و مسافر بین بندر دیر و قطر راه‌اندازی می‌شود. طبق گفته مسئولان در اردیبهشت ۱۴۰۰، اسکله‌های مسافری گردشگری دیگری نیز در کنگان و دیلم در حال ساخت هستند. 
-
-نظامی
-شاخه‌های نظامی متفاوت به همراه پایگاه‌های متعددی از این شاخه‌ها در استان بوشهر حضور دارند که عبارتند از: پایگاه ششم شکاری، منطقه دوم دریایی نوح نبی سپاه پاسداران، منطقه چهارم دریایی ثارالله سپاه پاسداران، منطقه دوم دریایی ولایت ارتش (گردان تکاوران دریای�� بوشهر)، نیروی هوافضای سپاه، منطقه پدافند هوایی جنوب (پدافند هوایی شهید بوشهریان)، و نیروی زمینی سپاه (تیپ ۳۹ امام صادق و قرارگاه مدینه). مجموعه‌های سپاه در استان، زیر نظر سپاه امام صادق بوشهر مدیریت می‌شوند. 
-
-گردشگری
-
-طبق آمار سال ۱۳۹۶، در استان بوشهر ۱۲۰۰ اثر تاریخی ملموس شناسایی‌شده که تاکنون ۳۰۲ اثر آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است. براساس آمار سال ۱۳۹۵، روی‌هم‌رفته در کشور ۳۱ ٬ ۵۲۵ اثر تاریخی بصورت ملی ثبت‌شده و همچنین ۱۷۰۰ اثر معنوی و طبیعی در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده که سهم استان بوشهر ۳۰۰ اثر تاریخی است. 
-
-استان بوشهر هرساله با حجم انبوهی از گردشگران رو به رو است. در سال ۱۴۰۱ استان بوشهر در زمره ۱۰ استان با بیشترین اقامت مسافران در نوروز قرار گرفت. در استان بوشهر مشکلات متعددی در مقابل صنعت گردشگری وجود دارد که طبق یک تحقیق، یکی از مهم‌ترین این مشکلات، فصلی بودن گردشگری این استان است به طوری که برخلاف فصلهای زمستان و بهار، در فصل‌های تابستان و پاییز صنعت گردشگری افت شدیدی به خود می‌بینید و این موضوع باعث رکود و تعطیلی شغلهای مرتبط با این صنعت در استان می‌باشد. در تحقیق دیگری که جهت ارزیابی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر رضایتمندی از شهرهای ساحلی استان بوشهر انجام شد، معلوم شد که دو مولفه کیفیت محیطی (مانند دسترسی به ساحل و مناظر طبیعی و تمیزی آنها) و کیفیت رفتار جامعه میزبان بالاترین تأثیر بر رضایتمندی گردشگران در این استان را داشته‌است. در این بررسی معلوم شد که گردشگران کمترین رضایت از امکانات زیرساختی (مانند امکانات اقامت، حمل و نقل، پلاژها، امکانات تفریحی و سرگرمی، ورزشهای ساحلی و دریایی و غیره) دارند و زیرساخت‌های ضعیف گردشگری یک از ایرادات اساسی این صنعت در استان بوشهر است. در تحقیق دیگری که به شناسایی مشکلات توسعه صنعت گردشگری استان ساحلی بوشهر و ارائه راهکار برای آن پرداخته شد، معلوم شد که علیرغم تصور عموم که فکر می‌کنند عوامل جغرافیایی و آب و هوا از عوامل برجسته و مهم بر این صنعت در استان بوشهر است، اما این مولفه کمترین تأثیر را در گردشگری استان بوشهر دارد. از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی استان بوشهر (با توجه به قدمتشان) می‌توان به سه کاخ هخامنشی چرخاب، بردک سیاه و سنگ سیاه؛ شهر باستانی تموکن، گورستان صخره‌ای سیراف، گور دختر، گورستان شغاب و مسجد و گورستان پالمریان اشاره کرد. از جاذبه‌های تفریحی بصورت کلی می‌توان به سواحل خلیج‌فارس، نخلستان‌ها (مانند نخلستان‌های آب‌پخش)، بازارهای تجاری عرضه اجناس در شهرهای ساحلی و طبیعت بکر در شهرستان‌های استان اشاره کرد. از مهم‌ترین موزه‌های استان بوشهر می‌توان به موزه دریا و دریانوردی خلیج‌فارس، موزه رئیسعلی دلواری، موزه مردم‌شناسی بوشهر، موزه تاریخ پزشکی خلیج‌فارس، موزه منطقه‌ای خلیج‌فارس (بزرگ‌ترین موزه جنوب ایران)، موزه تجارت دریایی خلیج‌فارس، باستان‌شناسی، تاریخ طبیعی، موزه چاپ و نشر، موزه وایت هوس (سیراف) و موزه مردم‌شناسی و محلی عسلویه اشاره کرد. 
-
-آموزش
-در استان بوشهر حدود ده هزار کلاس درس وجود دارد که ۴۴۸۸ عدد از این کلاسها (۴۶ ٪) بر طبق آمار سال ۱۳۹۸ هوشمند سازی شده‌اند. ۹۷ درصد از مردم استان، باسوادند و از این حیث، استان بوشهر به همراه استانهای اصفهان، البرز، خراسان رضوی، سمنان و قم در جایگاه سوم کشور و بالاتر از میانگین کشوری قرار دارد. از مهم‌ترین مراکز آموزشی و تحقیقاتی استان بوشهر می‌توان به دانشگاه خلیج‌فارس، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، پژوهشکده می‌گوی کشور و دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر اشاره کرد. همچنین دانشگاه خلیج‌فارس دارای دو دانشکده به نام‌های دانشکده مهندسی جم در شهر جم و دانشکده مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی در برازجان می‌باشد. 
-
-در سال ۱۴۰۰ دانشگاه خلیج‌فارس بر اساس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، رتبه ۴۹ را از میان دانشگاه‌های کشور به دست آورد. همچنین این دانشگاه در بین ۳۹۸ دانشگاه کشورهای اسلامی در رتبه‌های بالای ۲۰۰ قرار گرفت. 
-
-جستارهای وابسته
-شهرستان‌های استان بوشهر بر پایه جمعیت
-حوزه‌های انتخابیه مجلس شورای اسلامی در استان بوشهر
-فهرست استانداران بوشهر
-لیگ فوتبال استان بوشهر
-فهرست استان‌های ایران
-جمعیت استان‌های ایران
-استانداری بوشهر
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-استانداری بوشهر
-پرتال استان بوشهر
-
-استان بوشهر
-بوشهر
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۵۲ در ایران
-استان اصفهان از استان‌های مرکزی ایران است که مرکز آن، شهر اصفهان است. این استان ششمین استان پهناور، سومین استان پرجمعیت ایران و رتبه اول شهرنشینی در کشور را دارد. این استان با مساحتی حدود ۱۰۶۷۸۶ کیلومترمربع بین ۳۰ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی خط استوا و ۴۹ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۵۵ درجه و ۳۱ دقیقه طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ، واقع شده‌است. استان اصفهان بیشترین استان‌های همسایه را در کنار خود دارد که از شرق به استان‌های یزد و خراسان جنوبی، از شمال به استان‌های سمنان، قم و مرکزی، از غرب به استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری، از جنوب به استان‌های کهگیلویه و بویراحمد و فارس محدود است. از نظر طبیعی نیز استان به دشت کویر در شرق و شمال، رشته کوه‌های زاگرس در غرب و جنوب محدود شده‌است که این موقعیت طبیعی، از یک‌طرف محدودیت‌ها و از طرف دیگر پتانسیل‌ها و مزیت‌هایی را برای استان فراهم نموده‌است. 
-
-اصفهان قطب تولید آهن، فولاد، طلا و همچنین صنایع‌دستی در ایران است. 
-
-آمار
-
-جمعیت
-بر اساس اطلاعات حاصل از سرشماری عمومی نفوس و مسکن در دوره‌های گذشته، جمعیت استان اصفهان در سال ۱۳۵۵، حدود ۲ میلیون نفر بوده‌است که با رشدی فزآینده به ۵ میلیون نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده‌است. بررسی آمار جمعیتی استان طی بازه زمانی ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۵، نشان می‌دهد نرخ شهرنشینی در استان اصفهان به تبعیت از کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده‌است و به پیروی از الگوی رشد جمعیتی در کشور در استان اصفهان نیز شهرنشینی با افزایش رشد مواجه بوده‌است که این افزایش همراه با کاهش روند رشد روستانشینی در استان همراه بوده‌است به‌طوری‌که از ۳۷ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۱۲ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده‌است. در این رابطه باید گفت گسترش محدوده شهرها، تبدیل روستاها به شهر و ایجاد شهرهای نو موجب تغییرات گسترده‌ای طی ۶۰ سال گذشته در نظام سکونتگاهی استان اصفهان شده‌است. 
-
-منابع طبیعی و محیط‌زیست
-
-حدود ۳۳ درصد از مساحت استان را بیابان تشکیل می‌دهد و ۱۰ درصد از بیابان‌های ایران در استان اصفهان است که بخش اعظم آن را شهرستان‌های شهرضا، نائین، ورزنه، نجف‌آباد، اردستان، نطنز، آران و بیدگل، کاشان، خمینی‌شهر و اصفهان شامل می‌شود. البته بخش‌های از این استان کوهستانی بوده و دارای آب و هوای معتدل است. از مهم‌ترین شهرستان‌های کوهستانی این ناحیه می‌توان به شهرستان گلپایگان، خوانسار، فریدن، فریدونشهر، سمیرم، دهاقان، چادگان، تیران، کرون، بویین و میاندشت اشاره کرد. مساحت جنگل‌های استان ۴۱۲ هزار هکتار است که از این میزان ۳۴۷ هزار هکتار آن اعم از بیابانی و غیربیابانی دست‌کاشت است و مابقی یعنی ۶۵ هزار هکتار جنگل‌های زاگرس هستند. 
-
-حوضه‌های آبریز استان اصفهان شامل حوضه‌های آبریز کارون، گاوخونی، دریاچه نمک، کویر ریگ زرین و کویر مرکزی است (دو حوضه آبریز ابرقو-سیرجان و مهارلو–بختگان وسعت بسیار ناچیزی را از استان به خود اختصاص می‌دهند). بر اساس اطلاعات موجود، ۷ رود دائمی (مرغاب کرون، زاینده‌رود، ماربر، گلپایگان، آب ونک، وهرگان، گوکان و سمیرم)، ۲۱۸ رود فصلی، ۸ ٬ ۸۱۶ چشمه، تعداد ۴۷ ٬ ۸۴۷ چاه عمیق و نیمه‌عمیق مجاز، تعداد ۴ ٬ ۰۵۱ رشته قنات و ۷ سد شامل یک سد بتنی (سد زاینده‌رود) و ۶ سد خاکی (حنا، کمانه، خمیران، آغچه، قره‌قاچ و گلپایگان) در استان اصفهان وجود دارد. 
-
-مناطق تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان شامل مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط‌زیست با وسعت ۹۷۶ ٬ ۰۰۰ هکتار (۲ پارک ملی، ۴ پناهگاه حیات وحش و ۴ منطقه حفاظت‌شده) یعنی بیش از ۹ درصد مساحت استان، ۱۲ منطقه شکارممنوع با وسعت ۱ / ۰۸۰ / ۰۰۰ هکتار و یک تالاب بین‌المللی با وسعت ۶۳ / ۰۰۰ هکتار است. استان اصفهان به لحاظ موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و واقع‌شدن در فلات مرکزی ایران دارای تنوع گونه‌ای منحصر به فردی است. وجود گونه‌های مختلف در رده‌های متعدد جانوری و گیاهی در زیستگاه‌های مختلف استان دلالت بر همین موضوع دارد. بر اساس بررسی‌ها و مطالعات صورت گرفته تاکنون در استان اصفهان بیش از ۲۰۰۰ گونه گیاهی مربوط به حدود ۷۰۰ جنس و در قالب ۱۳۰ خانواده شناسایی شده‌است. از این تعداد ۳۵۰ گونه دارویی، ۴۵ گونه انحصاری، ۵۴ گونه آسیب‌پذیر، ۱۶ گونه نادر و ۱۹ گونه دیگر هستند. از گونه‌های گیاهی در معرض انقراض می‌توان به زرین‌گیاه (Deracocephelum otschyi) اشاره نمود. در استان اصفهان ۴۸۵ گونه مهره‌دار شامل ۶۳ پستاندار، ۲۹۶ پرنده، ۴۰ گونه خزنده ۸ گونه دوزیست و ۴۱ گونه ماهی شناسایی گردیده‌است. بر اساس فهرست اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت از گونه‌های جانوری حیات وحش استان تعداد ۱۸ گونه شامل ۵ گونه پستاندار، ۸ گونه پرنده، یک‌گونه خزنده، و ۴ گونه ماهی در زمره گونه‌های در معرض تهدید هستند. بر اساس سرشماری پستانداران در سال ۱۳۹۴ جمعیت ۳ گونه کل و بز، قوچ و میش و آهوی ایرانی در مناطق چهارگانه استان بالغ بر ۲۵۰۰۰ رأس گزارش شده‌است. همچنین تعداد ۹۱۶۴ قطعه پرنده در سرشماری پرندگان آبزی و کنار آبزی در سال ۱۳۹۴ شمارش گردیده‌است. 
-
-در حال حاضر از حدود ۱۷۰۰ کوره فعال آجر در سطح کشور، حدود ۴۵۷ واحد آن در سطح استان اصفهان مستقر هستند. ظرفیت تولید سالانه این واحدها ۱۰ میلیون تن و رس مورد نیاز برای این مقدار تولید نیز ۱۰ میلیون تن در سال است. قسمت عمده‌ای از این تعداد واحد در محور شرق، شمال شرقی و شمال اصفهان متمرکز می‌باشند که باعث افزایش بار آلودگی و پدیده گرد و غبار هوای شهرستان اصفهان می‌شوند. برداشت رس از اراضی در طی سالیان گذشته علاوه بر تخریب چشم‌انداز و ایجاد گودال‌هایی تا عمق بیش از ۱۰ متر، شرایط را جهت ایجاد ��انونهای محلی گرد و غبار فراهم نموده‌است. 
-
-کشاورزی
-استان اصفهان در سال ۱۳۹۷ در بخش کشاورزی با داشتن حدود ۵۶۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی و ۶ میلیون واحد دامی در مجموع حدود ۵ / ۷ میلیون تن تولید محصولات کشاورزی داشته که حدود ۵ درصد از تولیدات کشاورزی کشور را تشکیل می‌دهد. 
-
-بهداشت و سلامت
-کل بیمارستان‌های استان اصفهان ۶۲ بیمارستان است که ۵۴ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و ۸ بیمارستان زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی کاشان هستند. استان اصفهان از لحاظ ارائه خدمات درمانی، استان‌های همجوار یعنی یزد، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس و برخی اتباع خارجی را تحت پوشش داشته و به عنوان قطب خدمات درمانی برای منطقه محسوب می‌گردد. 
-
-میراث فرهنگی
-در فهرست میراث جهانی یونسکو از میان ۲۶ مکان ثبت‌شده از ایران، ۴ مورد شامل میدان نقش جهان، باغ ایرانی (باغ چهلستون و باغ فین کاشان)، مسجد جامع اصفهان و قنات‌ها (مزدآباد میمه، وزوان در بخش میمه و قنات دوطبقه اردستان) در استان اصفهان هستند. همچنین تعداد آثار تاریخی شناسایی‌شده در استان ۲۲۱۱۱ مورد و تعداد آثار ثبت‌شده تاریخی استان تا پایان سال ۱۳۹۴ در فهرست آثار ملی ۱۷۳۱ اثر می‌باشد. در استان اصفهان تعداد ۲۴ موزه شامل موزه‌های محلی، استانی دولتی یا مشارکتی وجود دارد که در آنها حدود ۲۱ هزار شیء تاریخی نگهداری می‌شود. در استان اصفهان ۵۴۸ محوطه و منطقه باستانی با وسعت و قدمت مختلف وجود دارد. 
-
-از رسوم خاص مراسم نخل‌گردانی یا نخل بندان، مراسم چاووشی، مراسم دعای باران، مراسم ماه رمضان، مراسم عید نوروز و سیزده نوروز، مراسم گلاب‌گیری کاشان و قمصر و نیاسر، مراسم مشهد اردهال یا مشهد قالی‌شویی، مراسم لایروبی قنات، جوی کنی، و برداشت محصول، غوره گ‌چینی، پنبه‌چینی، زنان چادرسفید ورزنه، میوه‌چینی و غیره، نشاکاری نهال‌کاری، بیل‌زنی، ساختن بند و سد، ساختن قنات و بقیه است. 
-
-برخی از مکان‌های باستانی استان عبارتند از: 
-تپه آشنا در چادگان (هزاره چهارم ق. م) 
-تپه باستانی اریسمان در شهرستان نطنز
-تپه سیلک کاشان (اولین تمدن یکجانشینی و شهرنشینی جهان) 
-تپه سبا در ورزنه
-تپه گورتان اصفهان
-تپه باستانی گزبرخوار
-تپه و قلعه وداغ گلپایگان مربوط به دوره مادها
-تپه چغا حسن در گلپایگان (هزاره ششم ق. م)، 
-نپه تلشاهی سمیرم
-تپه جوزک تیران وکرون (هزاره سوم ق. م)، 
-تپه‌های ننادگان
-سنگ‌نگاره‌های تیمره گلپایگان از هزاره پنجم پیش از میلاد تا دوران اسلامی
-
-جغرافیا
-استان اصفهان، ۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار وسعت دارد. 
-
-توپوگرافی
-
-پوشش گیاهی
-
-سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار بیابان و ۱۰۰ هزار هکتار جنگل است که از نوع درختانی از نوع بلوط، بنه، بادام، داغداغان، گردو و ارس است. همچنین ۳۰۷ هزار هکتار پوشش گیاهی جنگلی دست‌کاشت در مناطق بیابانی استان در شهرستان‌های نطنز، اردستان، برخوار، اصفهان، نائین، ورزنه، خور و بیابانک، کاشان و آران و بیدگل است. 
-
-گیاهان و جانوران
-از عمده‌ترین گیاهان دارویی زراعی استان اصفهان پس از گل محمدی و زعفران، می‌توان به بابونه، آلوئه ورا، کاسنی، رازیانه، زیره سبز، به لیمو، مریم گلی، بادرنجویه و نعناع فلفلی اشاره کرد. از گیاهان که در مراتع و منابع طبیعی اصفهان می‌روید می‌توان کرفس کوهی، زرین گیاه، آویشن دنایی، موسیر، باریجه و آنغوزه را نام برد. 
-از گونه‌های موجود در مناطق حفاظت‌شده، پارک‌ها، پناهگاه‌ها و مناطق شکار ممنوع پستانداران مثل، قوچ، میش، پلنگ، خرس قهوه‌ای، کفتارراه راه، گرگ، شغال، روباه و پرندگانی مانند عقاب، شاهین، کرکس، کبک، تیهو و خزندگانی مانند انواع مارها، سوسمارها و لاک‌پشت زندگی می‌کنند. همچنین، از نظر زندگی گیاهی انواع گیاهان علفی مانند درمنه، بوته‌های مختلف به ویژه گون، درختانی مانند تاغ، گز، بادام کوهی و انواع گیاهان دارویی به‌طور عمده دیده می‌شود. 
-منطقه شکار ممنوع کهیاز - کوه‌ها و دشتهای اطراف کهیاز و سیاه کوه زیستگاه هوبره (جاندار گونه در خطر انقراض) 
-منطقه شکار ممنوع کرکس، 
-منطقه شکار ممنوع حنا، 
-منطقه شکار ممنوع عباس‌آباد- زیستگاه گونه‌های منحصر به فرد ناحیه بیابان یوزپلنگ ایرانی، گربه شنی، روباه شنی و گربه وحشی کاراکال
-
-آب‌وهوا
-
-تفاوت ارتفاعات مناطق مختلف استان از سطح دریا موجب تنوع آب و هوا (بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و غیره) در استان گردیده‌است. به‌طور کلی استان دارای سه نوع آب‌وهوا به شرح زیر است: 
-آب‌وهوای بسیار خشک تا خشک گرم، شامل قسمت اعظم استان از جمله نواحی پست شرقی و دشت‌های مرکزی و شمال‌شرقی استان. 
-آب‌وهوای نیمه‌مرطوب تا مرطوب سرد، شامل نواحی مرتفع غربی و جنوبی استان. 
-آب‌وهوای نیمه‌خشک، شامل نواحی مرتفع مرکزی و شمالی استان. 
-کوه‌های زاگرس در قسمت غرب، مانع نفوذ رطوبت به نواحی مرکزی و شرق استان است، از طرفی وجود نواحی پست و کویری شرق استان هوای بخش وسیعی از استان را تحت تأثیر می‌گذارد. 
-
-متوسط بارش سالیانه استان ۱۶۰ میلیمتر و متوسط بارش شهر اصفهان حدود ۱۲۰ میلیمتر است. تنوع رژیم حرارتی در استان تحت تأثیر مناطق کوهستانی و کویری و وزش بادهای غربی است به طوری که میانگین درجه حرارت سالانه در مناطق غرب و جنوب به حدود ۴ درجه سانتیگراد می‌رسد. در بین مناطق استان، خور با میانگین دمای سالانه ۱۹ / ۵ درجه سانتیگراد گرمترین و بوئین میاندشت با دمای میانگین سالانه ۱۰ / ۶ درجه سانتیگراد سردترین منطقه استان اصفهان است. 
-
-کل آب مصرفی در استان اصفهان برابر با ۳ / ۷ میلیارد متر مکعب است که از این مقدار ۹۱ درصد در بخش کشاورزی، ۶ درصد در شهرها و روستاها و حدود ۳ درصد در بخش صنعت استفاده می‌شود. ۷۲ درصد کل آب مورد مصرف از منابع زیر زمین تأمین می‌شود. 
-
-آلودگی خاک کشاورزی
-آلودگی خاک کشاورزی ناشی از آفتکش و سموم در کانال‌های بتنی و زه‌کشی مثل رودشتین و سگزی صورت می‌گیرد. 
-
-آلودگی هوا
-بیش از ۴۳ شهرک و مجتمع صنعتی بزرگ و کوچک و بیش از ۳۰ واحد صنعتی بزرگ مانند فولاد، ذوب‌آهن، پتروشیمی، نیروگاه، پالایشگاه، سیمان، پلی‌اکریل و … در این استان فعال است. تصفیه‌خانه فاضلاب، کوره‌های آجرپزی و کوره‌های تولید گچ، کارخانه قند، سیمان در محدوده شهری و سکونتگاه هستند و از فناوری قدیم استفاده می‌کنند، ۶۰۰ هزار واحد مسکونی از سوخت فسیلی استفاده می‌کنند. بیش از یک‌میلیون خودرو در شهر اصفهان و پیرامون تردد می‌کنند (۶۰ درصد آلودگی هوا)، و از سوخت غیراستاندارد و تکنولوژی استاندارد مصرف سوخت کهنه استفاده می‌کنند. 
-
-تقسیمات استانی
-
-شهرها و شهرستان‌ها
-
-آمار نشان می‌دهد شهرستان نائین با مساحت ۲۵۱۲۳ کیلومتر مربع وسیع‌ترین و شهرستان خمینی‌شهر با مساحت ۱۸۱ کیلومتر مربع کوچک‌ترین شهرستان استان است. از لحاظ مسافت نیز مرکز شهرستان خمینی‌شهر با حدود مسافت ۱۵ کیلومتر تا مرکز استان نزدیک‌ترین و مرکز شهرستان خور و بیابانک با مسافت حدود ۳۹۱ کیلومتر دورترین شهرستان نسبت به مرکز استان است. 
-
-در مجموع نظام سلسله‌مراتبی شهرهای استان به گونه‌ای است که پس از کلان‌شهر اصفهان به عنوان شهر سطح اول، شهرهای کاشان، گلپایگان، نجف‌آباد و خمینی‌شهر در سطح دوم و شهرهای شهرضا، مبارکه، شاهین‌شهر و فولادشهر و زرین‌شهر در سطح سوم و سایر شهرهای استان در سطوح چهارم و پنجم قرار دارند. 
-
-تاریخ و هنر
-قدمت سکونت انسان در استان اصفهان به بیش از ۴۲ هزار سال قبل می‌رسد. 
-
-استان اصفهان یکی از بزرگ‌ترین مراکز تولید انواع مختلف صنایع‌دستی ایران به‌شمار می‌رود. این استان از دیرباز گهواره هنرهای زیبا و صنایع‌دستی بوده‌است. تزئینات آجری، کاشی‌کاری، گچ‌بری و انواع خط در آثار تاریخی اصفهان، از قرن‌ها پیش تا دوره معاصر، بر اطراف و جوانب مناره‌ها و داخل و خارج مساجد، قصرها و هنرهای زری دوزی و قلم کاری، ترمه و نقره‌کاری و زرنگاری و رونویسی انواع کتاب، قرآن و قطعات نگارگری و نقاشی جملگی به مرکزیت هنری اصفهان گواهی می‌دهند. 
-
-سیم‌کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، منبت گلپایگان، پولک‌دوزی، زنجیره‌بافی، قالی‌بافی و نساجی از صنایع‌دستی رایج اصفهان است. این صنایع در عهد شاهان صفوی رونق فراوان داشت. در دوران قاجاریه، بازار صنایع‌دستی در اصفهان از رونق افتاد؛ ولی بعد از انقلاب مشروطه باز توسعه یافت. به‌طور کلی طرح و نقش عموم دست ساخته‌های اصفهان اعم از فرش و قلمکار و ظروف قلم‌زنی و کاشی، دوختنی‌های روی پارچه تحت تأثیر طرح‌های تزئینی دوران صفویه قرار دارد و طراحان اصفهان، به نسبت قدرت درک و مهارت خود از آثار قدیمی برمی‌گیرند و با خلاقیت خود، آن‌ها را زیباتر می‌سازند. از مهم‌ترین لباس سنتی مردم: ابیانه، چادر سفید ورزنه است. 
-
-بازی‌های دسته‌جمعی - بازی یه قل دو قل، تخم‌مرغ بازی، الک‌دولک، گرگم و گله می‌برم، هفتسنگ، طنابکشی و …. بقیه آثار فرهنگی استان شامل موسیقی و ساخت آلات موسیقی، سبک معماری، بافتن فرش دستباف، گلیم و عبا، پارچه‌های نخی تهیه سفال و کاشی و سوغات منحصر به فرد است. 
-افسانه‌ها و حکایتهای محلی از جمله ماه پیشونی، کلاغ و روباه، هفت در و نمکی، کاوه آهنگر، در مناطق مختلف نقل می‌شود. 
-در مناطق مختلف استان اصفهان، لالایی و دوبیتیهای محلی، بهطور خودجوش توسط زنان و مردان سروده شده‌است. 
-نمایش‌های محلی شامل تعزیه و روضه محرم، شمایل گردانی، نقالی و پرده خوانی پهلوانی و حماسی و مذهبی بوده‌است. 
-
-مردم‌شناسی و فرهنگ
-
-جمعیت‌شناسی
-به ترتیب بیشترین مهاجران به استان از استان تهران ۲۲ درصد، خوزستان ۲۱ درصد، فارس ۷ درصد و لرستان ۴ درصد بوده‌است. خارج شدگان از استان نیز ۳۵ درصد به تهران، ۹ درصد خوزستان، ۸ درصد به چهارمحال و بختیاری، ۷ درصد به فارس و ۴ درصد به یزد بوده‌است. طول فاصله سال‌های ۸۵ – ۱۳۷۵ شهرستان برخوار و میمه، بیشترین مهاجرپذیری را داشته‌است. مناطق کوهستانی فریدن و فریدونشهر مهاجر فرست بوده‌اند. 
-
-نرخ باروری عمومی در استان کاهش‌یافته و به عدد ۱ ٫ ۴ رسیده‌است. عشایر استان اصفهان طبق آمار سال ۱۳۸۷ با جمعیتی بالغ بر ۹۶۰۵ خانوار و ۵۲۹۸۴ نفر از سه ایل بختیاری، قشقایی و عرب جرقویه تشکیل شده‌اند که با ��اشتن ۱۲۷۶۰۰۰ رأس دام از ۴ / ۱ میلیون هکتار مراتع استان بهره‌برداری می‌کنند. 
-جدول رشد
-
-قومیت و زبان
-اکثر مردم استان اصفهان را فارس‌ها تشکیل می‌دهند. قوم‌های مختلف دیگری چون: ترک‌های قشقایی، لرهای بختیاری، ارمنی‌ها، کردستانی‌ها، گرجی‌ها، یهودی‌ها، کولی‌ها و عشایر عرب جرقویه، گبرها (نایین، اردستان، نطنز، میمه، برخوار) در این استان ساکن هستند. 
-
-فارس‌ها: بزرگ‌ترین گروه قومی استان اصفهان هستند که در دشت‌های استان ساکن هستند. فارس‌ها حدود ۸۵ درصد از جمعیت استان اصفهان را شامل می‌شوند. در استان اصفهان لهجه‌های متعددی از زبان فارسی به چشم می‌خورد مانند: 
-
-۱ - گویش نواحی شرقی استان همچون شهرستان‌های نائین و مناطق شرق شهرستان اصفهان (شامل شهرستان‌های کوهپایه، جرقویه، ورزنه، رودشت، جلگه رودشت غربی) نطنز، اردستان، گزبرخوار, خوانسار و وانشان گلپایگان که به گویش ورزنه‌ای یا همان فارسی پهلوی یا تاتی معروف است و تا حدودی شبیه به مردم یزد و زرتشتیان یزد است. 
-
-۲ -لهجه مردم اصفهان، خمینی‌شهر و فلاورجان که به لهجه اصفهانی شهرت دارد (واژگان به صورت کشیده ادا می‌شوند). 
-
-۳ -لهجه مردم نجف‌آباد، مبارکه، لنجان، شهرضا و دهاقان که به لحاظ واژگان و آوا شبیه به لهجه اصفهانی است. به‌طور کلی فارس‌ها در حدود ۸۵ درصد جمعیت استان اصفهان را تشکیل می‌دهند. این آمار برابر پژوهش سال ۱۳۸۹، تقریبا تأیید شده‌است. 
-
-ترک‌های قشقایی: دومین گروه قومیتی پس از فارس‌ها ترک‌های قشقایی هستند که بصورت بومی بخشی از جمعیت شهرستان‌های سمیرم، شهرضا، دهاقان و چادگان را تشکیل می‌دهند. همچنین عشایر قشقایی ییلاق خود را در سه شهرستان سمیرم، شهرضا و دهاقان در استان اصفهان و قشلاق را در استان فارس سپری می‌کنند. 
-
-لر زبانان: اغلب لرهای ساکن در این استان از طوایف بختیاری هستند. بختیاری‌های بومی استان بخشی از جمعیت شهرستان‌های فریدونشهر، داران، چادگان و بوئین و میاندشت را شامل می‌شوند. اما بخش عمده‌ای از بختیاری‌ها نیز از چهارمحال و بختیاری و خوزستان به استان اصفهان مهاجرت کرده‌اند، که عمدتا در بهارستان، فولادشهر و شاهین‌شهر ساکن هستند. به عنوان مثال در دوره آماری ۱۳۸۵ – ۱۳۹۰، ۵۶ ٫ ۶ درصد مهاجرانی که استان چهارمحال و بختیاری را ترک کرده‌اند، مقصدشان استان اصفهان بوده‌است. مهم‌ترین دلیل مهاجرت بختیاری‌ها به استان اصفهان اشتغال در مراکز صنعتی است. 
-
-ارمنی‌ها: ارمنی‌ها را در زمان صفویه را به اصفهان و به ویژه مناطق فریدن و فریدونشهر کوچاندند. ارمنی‌ها از گذشته تا به امروز نقش پر رنگی را در شهر اصفهان داشته‌اند و نمونه‌های بارز حضور پر رنگ‌شان، کلیسای وانک و بسیاری از تعمیرگاه‌ها در شهر اصفهان است. امروزه بیشتر ارمنیان فریدن و به ویژه روستای خویگان علیا در فریدون‌شهر که زمانی بزرگ‌ترین روستای ارمنی‌نشین ایران به حساب می‌رفت به اصفهان و در منطقه‌ای به نام جلفا تجمع یافته‌اند. 
-
-کردستانی‌ها: کردها در شهرهای شاهین‌شهر و کاشان و همچنین اصفهان زندگی می‌کنند. آنها منسوب به شهر کرمانشاه هستند و در دوره افشاریه به اصفهان کوچانده شدند. 
-
-گرجی‌ها: گرجی‌ها نیز همانند ارمنی‌ها در زمان شاه‌عباس یکم از قفقاز به استان اصفهان کوچانده شدند. آنان ابتدا در شهر تازه بنا شده نجف‌آباد سکنا گزیدند ولی بعدها به دلیل ناسازگاری ب�� آب و هوای نجف‌آباد و دلایل دیگر به فریدن و فریدونشهر رفتند. امروزه زبان و رسم‌الخط گرجی در فریدون‌شهر آموزش داده می‌شوند. 
-
-نقاط و مکانهای جاذبه
-آتشگاه دژ ماربین، ساروبه، مشهد کاوه، کهندژ، تپه اشرف نمونه آثار جامانده از پیش از اسلام است. 
-
-سی و سه پل
-
-پل خواجو
-
-پل شهرستان
-
-پل جوبی
-
-زاینده‌رود
-
-مادی نیاصرم
-
-کلیسای وانک
-
-جلفای نو و کلیسا‌های آن (کلیسای بیت اللحم، کلیسای مریم و هاکوپ، کلیسای گئورگ مقدس اصفهان و …) 
-
-میدان نقش جهان
-
-مسجد شیخ لطف‌الله
-
-مسجد شاه اصفهان (مسجد جامع عباسی) 
-
-مسجد جامع اصفهان
-
-کاخ عالی‌قاپو
-
-کاخ چهلستون
-
-کاخ هشت‌بهشت
-
-بازار قیصریه
-
-باغ گل‌های اصفهان
-
-آرامستان تاریخی تخت فولاد
-
-آرامگاه صائب
-
-خانه مشیر الملک انصاری
-
-پارک جنگلی ناژوان (باغ پرندگان، باغ خزندگان، آکواریوم اصفهان، موزه صدف‌ها، باغ پروانه‌ها، تله سیژ) 
-
-پارک کوهستانی صفه (تله‌کابین، بولینگ، شهربازی، باغ‌وحش) 
-
-شهربازی شهر رویاها
-
-استخر و پارک آبی آبسار
-
-دهکده تفریحی سد زاینده‌رود چادگان
-
-سد خمیران تیران و کرون
-
-سد حنا و سد قره آقاچ سمیرم
-
-سد باغکل خوانسار
-
-سد گلپایگان
-
-دشت لاله‌های واژگون دره بید فریدن، گلستانکوه خوانسار، دهاقان و …
-
-شهر تاریخی ورزنه
-
-روستای ابیانه
-
-تالاب بین‌المللی گاوخونی
-
-آبشار نمکی پتاس خور و بیابانک
-
-روستا و ارگ تاریخی قورتان در شهرستان ورزنه دومین بنای خشتی جهان بعد از ارگ بم
-
-شهر تاریخی گزبرخوار
-
-روستاهای سمیرم
-
-آبشار‌های سمیرم و فریدون‌شهر
-
-جنگل‌ها و مراتع و کوهستان‌های فریدونشهر و سمیرم
-
-تونل‌های برفی فریدون‌شهر
-
-پیست اسکی فریدون‌شهر
-
-خانه‌های تاریخی کاشان (خانه طباطبایی‌ها، خانه بروجردی‌ها، خانه عامری‌ها، خانه عباسیان، خانه شریفیان) 
-
-مساجد تاریخی کاشان
-
-مزارع گل محمدی و فصل گل و گلاب کاشان و قمصر
-
-تپه سیلک کاشان
-
-کویر خارا، کویر مصر، کویر مرنجاب
-
-ارگ گوگد و مسجد جامع گلپایگان
-
-اقتصاد
-۱۵ درصد تولید ناخالص ملی صنعت مربوط به استان است، با بیش از ۹ هزار واحد صنعتی به عنوان صنعتی‌ترین استان کشور است. صادرات در استان سالیانه ۱ ٫ ۴ میلیارد دلار است، ۷۰ درصد تولید فولاد کشور، ۵۰ درصد صنایع ساختمانی و سنگ و ۶۰ درصد مصنوعات طلای کشور در استان اصفهان تولید می‌شود. اصفهان بیش از ۷۰ شهرک و ناحیه صنعتی و افزون بر ۹ هزار واحد تولیدی و صنعتی فعال دارد، به‌عنوان فعال‌ترین استان کشور در حوزه صنایع کوچک است. 
-
-۱۸ هلیپد از سازمان فوریت‌های پزشکی در استان به بهره‌برداری رسیده‌است. از سال ۱۴۰۰ شرکت مادر تخصصی بازرگانی دولتی ایران اداره کل غله استان آرد را به شکل اینترنتی به فروش می‌رسانید. 
-
-صنایع نظامی، صنایع شیمیایی، پالایشگاه صنایع نفت و پتروشیمی، هواپیماسازی، صنایع غنی‌سازی اورانیوم، نیروگاه، صنایع سیمان، صنایع نساجی و چرمسازی، برق و الکترونیک، صنایع چوب، صنایع خودرو و موتور متحرکه، صنایع دارویی و بهداشتی، صنایع غذایی و … در استان اصفهان است. 
-
-معدن
-استان اصفهان با دارا بودن ۶ / ۶ درصد از مساحت کشور، ۷ / ۸ درصد از کل ذخایر معدنی کشور را در خود جای داده و از این لحاظ دارای رتبه دوم در میان دیگر استان‌های کشور است. مجموع ذخیره قطعی و احتمالی استان، معادل ۳ / ۴ میلیارد تن است که سهم گروه‌های معدنی از آن به صورت مصالح ساختمانی ۸۴ / ۵ د��صد (برابر ۲ / ۸ میلیارد تن)، مواد فلزی ۰ / ۹ درصد (برابر ۳۰ میلیون تن)، سنگ‌های تزئینی و نما ۱۱ / ۹ درصد (برابر ۴۰۳ میلیون تن) و مواد غیرفلزی ۲ / ۶ درصد (برابر ۸۹ میلیون تن) است. 
-
-سهم استان اصفهان از ذخایر گروه‌های مواد معدنی در کشور به ترتیب شامل ۱۰ / ۳ درصد مصالح ساختمانی (رتبه نخست کشور)، ۲۳ / ۵ درصد از ذخایر سنگ تزئینی و نما رتبه نخست کشور، ۰ / ۶ درصد از ذخایر فلزی (رتبه هشتم کشور) و ۳ / ۱ درصد از ذخایر غیرفلزی (رتبه دهم کشور) است. 
-
-محورها و قطب‌های معدنی استان به چهارگروه تقسیم‌بندی می‌شوند: 
-
-۱ معادن سنگهای تزئینی (سنگ چینی، مرمرو …) 
-
-۲ معادن مصالح ساختمانی (سنگ گچ، آهک و …) 
-
-۳ معادن غیرفلزی (خاک نسوز و …) 
-
-۴ معادن فلزی (طلا، آهن، سرب) 
-
-انرژی
-
-گردشگری
-استان از لحاظ طبیعی، جمعیتی، رفاهی، زیرساختی، اقتصادی و فرهنگی، تاریخی پتانسیل گردشگری دارد. بعد از تهران، اصفهان بیشترین ورود گردشگر خارجی را دارد، و در ۱۸۰ رشته صنایع‌دستی هنرمند شناخته‌شده دارد. 
-
-از کل حجم ورودی گردشگران خارجی، مرداد ماه رتبه اول را دارد، از مشکلات صنعت گردشگری
-فقدان برخورداری از سیستم کارتهای اعتباری جهانی است که گردشگر بتواند بدون نیاز به حمل پول نقد، از آنها استفاده و مصرف کند در نتیجه، ناتوانی در کسب درآمد کافی. 
-
-کشاورزی
-کشاورزی استان مشکل آب دارد. 
-در گذشته نظام حق آبه به نام طومار شیخ بهایی وجود داشت. سهم شهر اصفهان از ۳۳ سهم برابر ۴ سهم است. 
-مناطقی مانند اصفهان، فلاورجان و خوراسگان در ناحیه خاک هموار آبرفتی قرار دارند که در یک سال می‌توان چندین نوبت محصول از آن خاک برداشت کرد. 
-
-کشاورزی شامل زراعت، باغداری، دامداری و دامپروری، پرورش ماکیان، پرورش زنبورعسل، جنگلداری و پرورش آبزیان است. استان حدود ۶۹ فراورده کشاورزی صادر می‌کند. از میزان ۶ میلیون تن تولیدات بخش کشاورزی استان در سال ۱۳۸۶، ۷۵ درصد به زراعت، ۱۵ درصد به
-امور دام و ۱۰ درصدبه امور باغبانی اختصاص داشته‌است. 
-
-دیمکاری استان بیشتر شامل گندم و جو بوده ومناطق دیمکاری استان، محدودبه قسمتی از جنوب و شمال غرب زمین‌های زیرکشت اصفهان در حاشیه زایندهرود و بخشهایی از شهرستانهای غربی و جنوبی استان است. 
-
-از مهم‌ترین این محصولات می‌توان به میوه‌های هسته‌دار، دانه‌دار، بادام، گردو، پسته، خرما و … اشاره کرد. بیشترین سطح
-در بین میوه‌ها سیب درختی، انار و انگور بیشترین سهم تولیدات باغی استان را به خود اختصاص داده‌اند و شهرستانهای
-سمیرم، اردستان و تیران و کرون بالاترین درصد تولید را دارایند. استان اصفهان از نظر تولید میوه‌های دانه‌دار و هسته‌دار در کشور رتبه ۵ و ۴ است. همچنین شهر برزک به عنوان بزرگ‌ترین قطب تولید شاه‌توت کشور است تولید گل محمدی و اسانس آن در شهرستانهای کاشان، آران و بیدگل از شهرت جهانی برخوردار است. شهرستانهای نجف‌آباد، شهرضاو خوانسار به ترتیب بیشترین مقدار تولید عسل را دارد. 
-تولیدآبزیان دراستان در دوگروه، ماهیان خوراکی سرد آبی (قزل‌آلا) و ماهیان گرم آبی (کپور، آمور و …) و ماهیان زینتی، تقسیم می‌شود ۲۰۰ مزرعه ظرفیت ۲۷۰۰ تن ماهی در استان دارد. 
-استان در تولید محصوالتی مانند سیبزمینی، پیاز، گوشت قرمز، گوشت مرغ، و تخممرغ به خودکفایی رسیده‌است
-
-استان اصفهان در بخش زراعت و باغداری از نظر سطح زیر کشت حدود ۲ / ۱۶ درصد از سطح کشور، از نظر تولید انواع محصولات زراعی، در تولید محصولاتی مانند سیب‌زمینی، پیاز، جو و ذرت علوفه‌ای در سطح کشور رتبه‌های سوم تا پنجم را به خود اختصاص داده‌است. 
-در زمینه تولید محصولات باغی استان اصفهان در تولید میوه‌های دانه‌دار نظیر سیب، گلابی، به، انار، بادام، زعفران و گیاهان دارویی در مقایسه با سایر استان‌های کشور رتبه‌های ۲ تا ۵ را دارد. در تولیدات گلخانه‌ای نیز این استان چهارمین تولیدکننده محصولات گلخانه‌ای است. این استان ۱۲ / ۳۳ درصد از محصولات گلخانه‌ای کشور را تأمین می‌نماید. 
-
-در تولیدات دامی نیز با حدود ۶ درصد از کل واحد دامی کشور سالانه تولیدکننده بیش از یک‌میلیون تن تولیدات دامی گوشت قرمز و شیر می‌باشد که حدود ۹ / ۱ درصد از تولیدات دامی کشور است. این استان از نظر میزان تولید شیر خام، تولید شیر به ازای هر راس گاو شیری صنعتی، تعداد گاوداری‌های شیری و ارزش اصلاحی گاو شیری اصیل و همچنین از نظر افزایش بهره‌وری در گاوداری‌های صنعتی رتبه اول کشور را داراست. 
-در زمینه تولیدات طیور استان اصفهان دارای حدود ۱۸۰۹ واحد مرغداری گوشتی با ظرفیت حدود ۳۴ میلیون قطعه جوجه‌ریزی در هر دوره) حدود ۱۱ درصد ظرفیت کشور و همچنین ۱۵۳ واحد مرغداری تخمگذار با حدود ۹ درصد ظرفیت کشور است. ۱۰ درصد تخم‌مرغ کشور دراستان اصفهان تولید می‌شود این استان در حال حاضر رتبه نخست کشور در تعداد واحدهای مرغداری گوشتی و رتبه دوم در تولید گوشت مرغ را دارا است. همچنین با دارا بودن تعداد ۴۸ واحد پرورش بوقلمون گوشتی، رتبه سوم کشوری و در تولید گوشت و در تولید محصولات شتر مرغ رتبه سوم کشور را داراست. ۶ / ۴۶ درصد از ظرفیت صنایع تبدیلی و تکمیلی کشور در استان اصفهان قرار گرفته‌است. 
-
-گروه‌بندی محصولات زراعی کشت شده در شهرستان‌های مختلف استان اصفهان
-
-* از لحاظ کاربرد در دو گروه قرار می‌گیرند. 
-
-میانگین ده ساله سطح زیرکشت گروه‌های زراعی استان اصفهان بهمراه نسبت سطح زیرکشت هر گروه زراعی به کل سطح زیرکشت استان
-
-* در محاسبات، سطح زیرکشت گونه‌هایی که از لحاظ کاربرد در دو گروه مجزا قرار گرفتند، برای هر دو گروه منظور شد. 
-
-صنعت فناوری پیشرفته
-تیر ۱۴۰۰ نخستین آزمایشگاه صنعت ۴ / ۰ ایران برای هوشمندسازی انرژی در دانشگاه صنعتی اصفهان ساخته شد. 
-
-مناطق ویژه اقتصادی مصوب
-منطقه ویژه اقتصادی شهرضا مربوط به تولید و فناوری شیمیایی
-منطقه ویژه اقتصادی کاشان مربوط به ماشین‌آلات
-
-رسانه و مخابرات
-به نقل از مدیرمنطقه سرعت اینترنت استان تا ۲۰۲۱ حدود ۱۴۰ gbps بود. شرکت مخابرات سیار ایران ۱۶۵۵ بی تی اس و ۷ / ۴ میلیون خط مشترک پذیرنده داشت. 
-خبرگزاری ایمنا
-شبکه استانی اصفهان - از سال ۱۳۷۴ شبکه ۵ افتتاح شد. 
-نشریه الکترونیک استانداری اصفهان
-
-امکانات رفاهی شهری عام‌المنفعه
-مقدار زیادی پسماند در شهر اصفهان به شکل روزانه جداسازی نمی‌شود. 
-شرکت گاز استان اصفهان
-شرکت برق منطقه‌ای اصفهان
-شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان- شهر اصفهان به تنهایی ۳۶۰ هزار متر مکعب پساب در شبانه‌روز تولیدمیکند. 
-تصفیه خانه‌های اصفهان، شاهین‌شهر، صفائیه و بهارستان با روش لجن فعال ساخته شده‌است. 
-۸۲ شهر استان تحت پوشش خدمات آبرسانی و ۲۸ شهر استان تحت پوشش خدمات فاضلاب. 
-
-ورزش‌ها
-پیست موتور نقش جهان مسئولیت تصدی استادیوم‌ها اداره ورزش و جوانان استان است. فولاد ماهان سپاهان یکی از اسپان��رهای ورزشی استان بوده‌است. 
-
-خیریه
-سازمان بهزیستی با داشتن ۱۱۸ مجتمع خدمات اجتماعی شهری و روستایی، ۳۲ مرکز نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، ۱۰۰ مرکز حمایت از خانوارهای بی‌سرپرست و نیازمند، ۱۴۷ مرکز خدمات توان‌بخشی، ۳۲ مرکز بازپروری معتادان و ۷ مرکز مشاوره ژنتیک فعالیت می‌کند. 
-۳۴ واحد کمیته امداد در استان وجود دارد. 
-
-مناطق مسکونی استان
-: رده: مناطق مسکونی در استان اصفهان
-
-بازار تجارت
-اداره گمرک صادرات از استان اصفهان به ۹۸ کشور جهان دارد. مهم‌ترین کشورهای هدف صادراتی استان اصفهان در شش ماه نخست سال جاری، عراق، چین، افغانستان، امارات و تایلند است. 
-
-آموزش عالی
-
-استان اصفهان با نرخ باسوادی ۵۳ / ۸۷ درصد در سال ۱۳۸۵ در مقایسه با سایر استانها پس از تهران است. همچنین استان اصفهان بعد از استان تهران با ۲۰۹ مؤسسه آموزش عالی و مرکز پژوهشی دومین استان پهناور به لحاظ آموزش عالی است و نقش و سهم بسیار مهمی در توسعه علم و فناوری کشور دارد. 
-
-آموزش و پرورش دو جنبه آموزش رسمی فنی وحرفه‌ای و آموزش عمومی دارد، ۵۶ مرکز فنی حرفه‌ای در استان فعال است. ضریب نفوذ اینترنت در استان برابر با ۴ / ۳۳ درصد است؛ 
-
-سال ۲۰۲۱ دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، علوم پزشکی اصفهان و کاشان از استان اصفهان رتبه‌های برتر را کسب کردند. 
-
-رصدخانه ملی ایران در کاشان تیر ۱۴۰۰ باز شد. 
-
-سیاسی
-
-استانداری
-استانداری اصفهان دو راهبرد محور اصلی توسعه استان را گردشگری و صنایع‌های تک تعیین کرده‌است. 
-مجمع نمایندگان استان اصفهان
-
-نماینده ولی‌فقیه
-
-فهرست نمایندگان مجلس خبرگان رهبری
-: رده: حوزه‌های انتخابیه استان اصفهان
-برنامه چشم‌انداز بیست ساله اهداف چشم‌انداز فرهنگی، اقتصاد، جمعیت، شهری، منابع و محیط یست: 
-تهیه GIS سیستم اطلاعات جغرافی
-ساختن ایستگاه پژوهکده تحقیقاتی بین المملی کویر و بیابان
-راه انداختن صندوق سرمایه‌گذاری جوانان
-اصلاح روند مهاجرت
-مطالعه منابع معدنی و منابع نفت
-بانک ژن گیاهی و جانوری
-نوسازی نظام آموزشی
-
-دادگستری
-دادگستری استان اصفهان ۲۱ دادگستری شهرستان دارد. 
-
-شهرداری‌ها
-رده: شهرداری‌های ایران
-
-ستاد کل نیروهای مسلح
-
-ارتش و سپاه پاسداران
-پادگان‌های ارشد نظامی ارتش منطقه اصفهان شامل گروه توپخانه ۲۲ است. قرارگاه سیدالشهدا -صاحب‌الزمان اصفهان، قمر بنی‌هاشم چهار محال و بختیاری، و الغدیر یزد
-
-فرماندهی کل انتظامی استان
-پلیس آگاهی فرماندهی انتظامی استان اصفهان رتبه یک کشور است. 
-
-ترابری
-رده: ترابری در استان اصفهان
-
-استان اصفهان با دارا بودن ۳۹۹ کیلومتر آزاد راه، ۱۶۴۶ کیلومتر بزرگراه، ۲۱۵۹ کیلومتر راه اصلی، ۱۱۹۹ کیلومتر راه فرعی و ۵۵۳۱ کیلومتر راه روستایی، نقش بسیار مهمی در بخش حمل و نقل جادهای کشور، ایفا می‌نماید. 
-اهمیت این نقش با علم به این موضوع که بیش از ۲۲ درصد آزادراه‌ها و بزرگراه‌ها در این استان قرار گرفته، پررنگ‌تر می‌گردد. تراکم راه‌های همسنگ استان معادل ۲۲ / ۳ کیلومتر در ۱۰۰ کیلومتر مربع است که در مقایسه با تراکم ۲۳ درصدی در راه‌های همسنگ کل کشور، از نظر این شاخص، در سطح پایینتر از میانگین کشور قرار گرفته‌است. 
-از نظر شاخص‌های حمل بار و جابجایی مسافر، استان اصفهان با دارا بودن ۱۲ / ۷ درصد حمل بار و ۷ / ۳ درصد از جابجایی مسافر کشور، به ترتیب دارای رتبه اول و سوم در سطح کشور می‌باشد. 
-
-استان اصفهان دارای ۶۴۹ کیلومتر خط اصلی ریلی، ۱۸۷ کیلومتر خط فرعی و مانوری، ۶۶ کیلومتر خط تجاری و ۳۷ ایستگاه بازوبسته است. استان اصفهان دارای پنج فرودگاه است که و فقط فرودگاه شهید بهشتی کاربرد غیرنظامی و مالکیت عمومی است. 
-در حال حاضر حمل و نقل هوایی در استان اصفهان در بین سایر بخشها از نظر حمل مسافر، پس از حمل و نقل جاده‌ای در رتبه دوم و از نظرحمل بار، با سهمی اندک از جابجایی بار، در رتبه سوم قرار دارد. 
-پل روگذر غیر مسطح خیابان امام خمینی به طول ۵ کیلومتر از بزرگ‌ترین وپیشرفته‌ترین پلهای روگذر کشور است. 
-
-مشاهیر
-استان مشاهیری چون ام‌الفارسیه (اولین ایرانی مسلمان)، فاطمه جوزدانی، آمنه بیگم مجلسی، مریم بانو نائینی، هما امامزاده (اولین پزشک زن ایرانی از شهرضا)، بی‌بی جان کاشانی و بانومجتهده امین، 
-اساتیدی همچون استاد حیدر اصفهانی، عماد ورزنه، علیرضا عباسی، محمدرضا امامی، علی‌اکبر اصفهانی، میرعماد، 
-محمدغفاری کاشانی (کمال‌الملک)، حبیب‌الله فضائلی و استاد محمود فرشچیان، نمونه‌هایی از هنرمندان این استان‌اند. 
-استان شخصیتها و چهره‌های برجسته چون مجلسی، ملاصدرا، فاضل اصفهانی، حسین خوانساری، حکیم شفایی، صائب تبریزی، محتشم کاشانی، علیرضا عباسی، علی‌اکبر محمدصادق اردستانی، وحید اصفهانی، علیمردان خان بختیاری نایب‌السلطنه صفویه، استاد حسین مسرور، ملا محمدباقر فشارکی، محمدحسین فشارکی، عنایت‌الله قهپایی، قاضی اسدالله کوپایی، آقامحمد بیدآبادی، حکیم قمشه‌ای (صهبا)، جهانگیرخان قشقایی، لطف‌الله صافی گلپایگانی، سید جمال‌الدین گلپایگانی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و سیدمحمدباقر درچه‌ای دارد. 
-
-وجه تسمیه
-
-شهر اصفهان از روزگاران کهن تاکنون به نام‌های: آپادانا، آصف‌هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادنا، اسپاهان، آسپدان، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، اصباهان، اصبهان، اصپدانه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پاریتاکن، پرتیکان، جی، دارالیهودی، رشورجی، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه سرشناس بوده‌است. 
-
-یاقوت حموی، می‌نویسد: 
- «اصفهان یا اسپهان از کلیه اسباه است که به معنی سپاه و اسب می‌باشد.» 
-
-استاد پورداود، می‌گوید: 
- «ارزش این وجه اشتقاق فقط در این است که می‌رساند در لهجه قدیم اصفهانی، اسباه به معنی اسب نیز بوده‌است» 
-پورداود یادآور شده‌است که بطلمیوس، جغرافیانگار سده دوم میلادی، نام این شهر را «اسپدان» نگاشته، سپس می‌گوید واژه اصفهان روی اسپاهان قرار گرفته که خود شامل سپاه به معنی ارتش و هان نام مکان، یعنی جای سپاه است. 
-
-نویسنده کتاب حدودالعالم از این شهر به نام «سپاهان» یاد کرده، می‌گوید: 
- «سپاهان شهری عظیم است و آن دو شهر است: یکی را جهودان خوانند و یکی را شهرستان و در هر دو منبر نهاده‌اند ….» 
-
-محمد حسین بن خلف تبریزی، درباره نام اصفهان، نوشته‌است: 
- «اصباهان، معرب اسپاهان است و آن شهری است مشهور در عراق (عراق ایران) و نام اصلی او این است؛ و نام مقامی است از جمله دوازده مقام موسیقی و آن را اصفهانک نیز خوانند.» 
-
-در کتیبه‌های پارسی هخامنشی، انزان شامل ناحیه اصفهان و اطرافش بوده و پیش از کورش، مرکز قدرت هخامنشیان در این ناحیه بوده و پس از کورش انزان به گابیان تبدیل یافته و استرابن هم آن را به همین نام خوانده‌است و گابیان رفته‌رفته به جی تغییر یافت. 
-
-هرتسفلد نگاشته‌است: 
-اصفهان نام بلوکی از ولایت پریت کان و نام شهر «گبی» بوده‌است. گبی بعدها «گی» و سپس عربی شد و به «جی» تبدیل یافت. 
-
-در سده ۲ میلادی، نام گبی و اسپدانا در نقشه بطلمیوس دیده می‌شود. وی «اسپدانا» ی پارسی زمان هخامنشی را از کتاب ارتستنس، مدیر کتابخانه اسکندر مقدونی برداشته بود. در یک نقشه جهان‌نما که ۱۰۰ سال پیش از بطلمیوس ترسیم شده‌است، این نام به صورت ساسانی «سپانه» یعنی سپاهان نگاشته شده و معنی آن، جای لشکریان است. 
-
-اسکندر مقدونی هنگام دنبال کردن داریوش هخامنشی به پارتاک یا پارک یاگی آمد و آن را گشود و اکسازر را که والی شوش بود به حکومت پارتاک گمارد. تاریخ نگاران پیشین، پارتاک را پاریتاکن نامیده‌اند که به پارسی آن روزی پرتیکان می‌گفتند و امروز فریدن می‌خوانند. پرتیکان به تمامی ناحیه اصفهان گفته می‌شده‌است. 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان اصفهان در
-
-
-اصفهان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۱۶ در ایران
-استان سمنان یکی از پهناورترین استان‌های کشور ایران است. شهر سمنان، مرکز و پرجمعیت‌ترین شهر این استان است. مساحت این استان برابر با ۹۷ ٬ ۴۹۱ کیلومتر مربع است که ۵ ٫ ۹ درصد مساحت کل کشور را شامل می‌شود و از نظر مساحت، هفتمین استان ایران محسوب می‌شود. 
-
-این استان از جانب شمال به استان‌های خراسان شمالی، گلستان و مازندران، از جنوب به استان‌های خراسان جنوبی و اصفهان، از شرق به استان خراسان رضوی و از غرب به استان‌های تهران و قم محدود است. رؤسای‌جمهور ایران از سال ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۰ از این استان بوده‌اند. 
-
-شهرها و شهرستان‌ها
-این استان هم‌اکنون دارای ۸ شهرستان، ۱۶ بخش، ۳۳ دهستان، ۲۱ شهر و ۱ فرمانداری ویژه است. 
-
-شهرستان‌های این استان شامل: 
-۱ - سمنان ۲ - شاهرود ۳ - دامغان ۴ - گرمسار ۵ - مهدیشهر ۶ - سرخه ۷ - میامی ۸ - آرادان می‌باشد. 
-
-موقعیت جغرافیایی (استان‌های همجوار) 
-استان سمنان با هشت استان ایران همسایه است که تعدادی از آن‌ها از پرجمعیت‌ترین استان‌های ایران به‌شمار می‌آید. همسایگی استان سمنان با استان‌های خراسان رضوی و تهران موجب شده راه ارتباطی این دو را استان (جاده تهران-مشهد) از استان سمنان عبور کند. همچنین جاده‌های ارتباطی بین استانهای شمالی (خراسان شمالی، گلستان و مازندران) و استان‌های مرکزی (یزد و اصفهان) از این استان عبور می‌کند. 
-
-اینفوگراف موقعیت جغرافیایی
-
-جاده‌های اصلی عبوری از استان سمنان
-
-دسترسی مرکز استان به مرکز استانهای همجوار
-
-عدد تک رقمی نشانه آزادراه‌ها، عدد دو رقمی نشان‌دهنده بزرگراه‌ها و جاده‌های اصلی است. جاده‌های محلی و فرعی با نام مشخص شده‌است. 
-
-مردم
-در سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت استان ۷۰۲ ٬ ۰۰۰ نفر بوده که از این تعداد ۳۵۶ ٬ ۰۰۰ نفر مرد و ۳۴۶ ٬ ۰۰۰ زن بوده‌اند. تراکم نسبی جمعیت در همین سال ۷ / ۲ نفر در هر کیلومترمربع بوده‌است. استان سمنان کمترین تراکم نسبی جمعیت در ایران را دارد. جالب‌توجه اینکه این استان پهناور کمتر از یک درصد جمعیت کشور را در خود جای داده‌است. 
-
-ایل‌ها، اقوام و طوایف گوناگونی با منشأهای مختلف کرد، ترک، لر، عرب، بلوچ و گیلک در این استان استقرار دارند و به دلیل تنوع اقوام ساکن در استان به جزیره اقوام نیز معروف است. 
-
-تقریبا تمامی مردم این استان شیعه هستند. بر پایه سرشماری سال ۱۳۸۵ از ۵۸۹ ٬ ۷۴۲ نفر جمعیت استان ۵۸۶ ٬ ۲۹۷ نفر مسلمان، ۲۹ نفر زرتشتی، ۳۲۹ نفر مسیحی، ۱ نفر کلیمی، ۶۴۵ نفر سایر و ۲۴۴۱ نفر اظهار نشده در استان زندگی می‌کنند. 
-
-زبان
-
-اکثر اهالی استان سمنان به زبان فارسی سخن می‌گویند. زبان سمنان که بومی‌ترین زبان استان است، جای خود را در مرکز استان تقریبا به فارسی داده، اما گونه‌های مختلف آن هنوز در بسیاری از شهرها و روستاها مانند مهدی‌شهر، سرخه یا لاسجرد رایج است. گرنوت ویندفور گویش‌های افتری و سرخه ای-لاسگردی و گویش شهمیرزادی را با زبان مازندرانی مرتبط می‌داند. وبگاه گلاتولوگ گویش سرخه ای-افتری را به همراه گویش‌های لاسگردی و سنگسری تحت عنوان خانواده کومشی (komesenian) طبقه‌بندی کرده‌است. برخی از پژوهشگران نیز زبان مردمان مناطق شهمیرزاد و سنگسر و افتر و پرور و اطراف آن را از جنس زبان مازندرانی می‌دانند. وبگاه گلاتولوگ زبان سمنانی را با عنوان سمنانی-بیابونکی با دو گویش سمنانی و بیابونکی طبقه‌بندی کرده‌است. سمنانی زبانی انعطاف‌ناپذیر است. واژه‌های بیگانه را به سختی می‌پذیرد و حتی به نظر می‌رسد که تا حدود یکی دو سده گذشته در مقابل ورود واژه‌های فارسی نیز مقاومت به خرج داده باشد. همچنین خاصیت ترکیب‌پذیری و ساخت واژه‌های جدید در این زبان در مقایسه با فارسی بسیار ضعیف است. کریستن سن که در حدود سال ۱۹۱۴ درباره زبان سمنانی پژوهش نموده، می‌گوید: 
-
-برخی از پژوهشگران گویش مردم شهر ایوانکی را همان گویش دماوندی می‌دانند. 
-همچنین در بخش شهمیرزاد از شهرستان مهدی‌شهر گویشی از زبان مازندرانی رایج است. در میان عشایر الیکایی زبان مازندرانی رایج است. 
-وبگاه گلاتولوگ گویش دامغان را با عنوان پارسی دامغانی و یکی از گویش‌های زبان پارسی قلمداد کرده‌است. دیباجی گویش مردم شهر دیباج است که در ۵۳ کیلومتری شمال شهرستان دامغان واقع است. پژوهشگران زبان‌شناس با توجه به قرابت خاص گویش دیباجی با گونه‌های مازندرانی به لحاظ صرفی و نحوی، گویش دیباجی یکی را از گونه‌های مازندرانی می‌دانند. 
-
-مردم کومشی
-مردم کومشی یا کومشی یا قومسی به مردم بومی شهرستان‌های سمنان، سرخه، بخش‌هایی از دامغان و شاهرود گفته می‌شود که به یکی از گویش‌های زبان کومشی گویش می‌کنند. امروزه گویش کومشی تنها در شهرستان سمنان و سرخه و مهدی‌شهر گویش می‌شود و در شهرستان شاهرود و دامغان در بیشتر مناطق به زبان فارسی که به گویش خراسانی شباهت دارد گویش می‌شود و در دیگر نواحی آن تاتی و مازندرانی رایج است. به اعتقاد حبیب برجیان از منطقه سمنان تا گرمسار هیچ‌گونه بومی از زبان فارسی شناخته نشده‌است و شهر سمنان و روستاهای اطراف سمنان گویش کومشی خود را حفط نموده‌اند. عبدالله مقدسی مردم کومش را نه فارس و نه تازی می‌داند و در وصف زبان مردم کومش چنین می‌گوید: «زبان کومش و گرگان به هم نزدیک است. ها بکار می‌برند و می‌گویند هاکن و هاده و آن را حلاوتی‌ست، و زبان مردم طبرستان بدانها نزدیک است مگر در آن شتاب است». پس از فتح ایران توسط اعراب لفظ کومش به قومس تغییر کرد و از آن پس به ولایت کومش قومس گفته می‌شد و به مردم بومی آن قومسی گفته می‌شد. امروزه مردم مازندران و گیلان و گلستان به اهالی سمنان کومشی می‌گویند. اکثر مردم سمنان خود را قومسی و کومشی می‌نامیدند. 
-
-ویژگی���های طبیعی و اقلیمی
-فرسایش شدید رطوبتی در دامنه‌های زاگرس غربی باعث ایجاد نواحی خشک و نیمه‌خشک در فلات مرکزی ایران و استان سمنان گردیده‌است در نواحی شمالی استان سمنان به دلیل همجواری با استان مازندران و گلستان و بهره‌مندی از رطوبت دریای خزر دارای محیط جنگلی با آب و هوای مرطوب می‌باشد اما وجود رشته‌کوه البرز مانع رسیدن رطوبت به شهرهای اصلی استان می‌گردد و با توجه به اینکه استان از استعداد کشاورزی فراوان برخوردار می‌باشد و زردآلو و انگور شاهرود، پسته دامغان، گردو شهمیرزاد، انجیر و انار سمنان، خربزه گرمسار دارای شهرت ملی است اما به دلیل کمبود آب بخش وسیعی از سطح استان کشت نمی‌شود و تنها دو درصد از کل مساحت استان زیر کشت آبی و دیم است. عمده‌ترین محصولات زراعی این استان را گندم، جو، سیب‌زمینی، پنبه (وش) بومی و ورامینی، یونجه، اسپرس، شبدر و چغندرقند و پسته تشکیل می‌دهند. از لحاظ دامداری این منطقه به علت دارا بودن مراتع از وضعیت نسبتا خوبی برخورداراست. استان سمنان با ۵ ٫ ۵ میلیون هکتار مرتع و ۲ ٫ ۵ میلیون واحد دامی یکی از قطب‌های دامپروری کشور به‌شمار می‌آید. استان سمنان از مراکز قابل‌توجه صنایع‌دستی و از قطب‌های صنعتی کشور به‌شمار می‌رود. در این استان انواع صنایع‌دستی نظیر قالی‌بافی، گلیم‌بافی، نمد مالی، سرامیک و سفال سازی و … وجود دارد. 
-
-مطالعات زمین‌شناسی انجام‌شده نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین تشکیلات از سنگ‌های دیرین‌زیستی تا آبرفت‌های کوارترنری در این منطقه وجود دارد. سنگ‌های دوران دیرین‌زیستی در شمال سمنان، و سرخه اطراف شهمیرزاد و جنوب ارتفاعات شمال دامغان و شاهرود وجود دارند. سنگ‌های دوران میان‌زیستی در شمال شهمیرزاد در حوالی شیخ چشمه سر و جام دیده می‌شود. رسوبات دوره دوران ترشیاری از سمنان تا آهوان و طبقات گچدار در شمال شهرستان سرخه دیده می‌شوند؛ بنابراین ده‌ها کارخانه و معدن گچ در این شهرستان (شهرستان سرخه) و چند شهرک صنعتی تخصصی گچ فعال می‌باشند و مقدار زیادی از گچ مصرفی کشور را این شهرستان تأمین می‌کند. سنگ‌های دوران کواترنری نیز از کوه‌های شمالی تا دشت کویر دیده می‌شوند. 
-
-پارک ملی توران و پارک ملی کویر از پارک‌های ملی ایران هستند که در استان سمنان قرار دارند. 
-
-وضعیت معدنی استان سمنان
-استان سمنان باحدود سه میلیارد تن ذخایر معدنی زمین‌شناسی و بالغ بر ۳۲۸ میلیون تن ذخایر قطعی و وجود حدود ۴۰ نوع ماده معدنی شناخته‌شده از استانهای معدنی برتر کشور می‌باشد. مواد معدنی شناخته‌شده استان عبارتند از: 
-گچ – آهک – سنگ لاشه – مارن – تراورتن – گرانیت – سنگ چینی – مرمریت – سنگ آهن – مس – سرب – روی – طلا – نقره – فیروزه منگنز – بوکسیت – کرومیت – نمک – سولفات سدیم – زغال‌سنگ – سیلیس – باریت – دولومیت – زئولیت – منیزیت – بنتونیت – خاک صنعتی – سنگ نسوز – کائولن – فلدسپات سلستین – میکا و … که عمده مواد معدنی درحال بهره‌برداری شامل سنگ گچ، سنگ نمک، سولفات سدیم، زئولیت، زغال‌سنگ، سنگ آهک، دولومیت، سلستین، کرومیت، خاکهای صنعتی، باریت و سنگهای تزئینی و ساختمانی و … می‌باشد. 
-
-پیشینه تاریخی
-استان سمنان در دوران باستان بخشی از چهاردهمین ایالت تاریخی ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده‌گانه اوستایی بود. حتی تهمورث دیوبند را بنیانگذار شهر سمنان می‌دانند برخی از دانشمندان، این ایالت را گیلان فعلی می‌دانند ولی قدر مسلم این‌که ورن یا ورنه متشکل از صفحات جنوبی البرز و خوار شمال سمنان، دامغان، سنگسر (مهدیشهر)، خوار، دماوند، فیروزکوه، شهمیرزاد، سرخه، ده‌نمک و آهوان، قوشه، ویمه و نقاط کوهستانی مازندران بوده‌است. 
-
-این منطقه در تمام دوره حکومت مادها و هخامنشیان، کومیسنه یا کومس (قومس بعد از اسلام) جزو ایالت بزرگ پارت یا پرتو به‌شمار می‌رفت. در این دوره سمنان و سرخه شهرهای سرحدی ایالت‌های پارت و ماد به‌شمار می‌رفت. به همین علت برخی از مورخان، زمانی این شهرها را جزو مادها و گاهی جزو پارت‌ها به حساب می‌آورند. این ایالت که در زمان ساسانیان به پشتخوارگر تغییر نام داده، شامل همان شهرهایی بود که در ایالت ورن وجود داشتند. حد غربی این ایالت، خوار (گرمسار فعلی)، حد شرقی آن شاهرود و حد شمالی آن، کوهستان‌های جنوبی طبرستان بود. 
-
-سلوکیان بزرگ‌ترین عامل یونانی کردن مشرق بودند و به همین جهت، برای ادامه فرمان‌روایی خود نظر مساعد مردم را لازم داشتند و برای این کار تقریبا شصت شهر در مشرق و ایالت پارت بنا کردند. یکی از این شهرها آپاما یا روستای لاسجرد فعلی است که در غرب شهرسرخه واقع‌شده و دیگری شهر هکاتم‌پلیس (صد دروازه) است که عده‌ای آن را دامغان می‌دانند. شهر صد دروازه در دوران اشکانیان از رونق بسیار زیادی برخوردار بود و برای سال‌های زیادی پایتخت ایران بوده‌است. هنوز آثاری تاریخی این شهر در اطراف دامغان و در منطقه‌ای به نام تپه حصار وجود دارد. اشکانیان ایالات ایران را به هجده بخش وسیع تقسیم کردند که یکی از ایالت‌های مهم آن کمیسن کومس یا قومس در نواحی سمنان و دامغان و سرخه و خوار (گرمسار) کنونی بود. 
-
-به نظر پژوهشگران اوستا سرزمین کومش (دامنه‌های جنوبی البرز بین ری تا شاهرود) مرکز حکومت سلسله محلی کیانیان بوده‌است و چون ویشتاسب پادشاه محلی این ناحیه دین زرتشت را پذیرفت در اساطیر و روایات ملی و مذهبی ایران جایگاه ویژه‌ای یافته‌اند به ویژه آنکه جنگ نهائی بین ویشتاسب پادشاه کیانی و ارجاسب تورانی در کومش اتفاق افتاده‌است. 
-همچنین در مورد جنگ کومش و اهمیت آن دراساطیر و تاریخ ایران آمده‌است
-دنباوند کوه آنکه بیوراسب بدو بسته شده‌است از همان پتشخوار (جبال البرز) است نیز کوه کومش و گرگان بدان پیوسته‌است – که کوه کومش را که کوه «آمد به فریاد» خوانند آنست که ویشتاسب، ارجاسب را بدان شکست داد کوه میاندشت از آن کوه‌ها گسسته‌است گوید: به کارزار دین چون شکست بر ایرانیان رسید کوه کومش از آن کوه‌ها بگسست میان دشت فرو افتاد و ایرانیان به یاری آن رهائی یافتند و آن را آمد به فریاد خواندند [
-درباره کیانیان اینکه اسطوره بوده‌اند یا تاریخ واقعیت این است که به تاریخ نزدیک ترند به موجب پژوهش‌های مورخین اروپایی و آمریکائی از جمله آرتورکریستن سن، هرتسفلد، اومستد و … کیانیان سلسله‌ای از امیران ناحیه جنوبی البرز بوده‌اند و محل حکومت آنان از شمال به مرز مازندران و گرگان (کوه‌های رشته‌کوه البرز) و از مشرق به خاور شاهرود فعلی و از غرب تا ری فعلی را در بر می‌گرفته‌است
-حکومت کیانیان با کیقباد آغاز می‌شود که در البرز کوه می‌زیست و رستم او را یافت و به کمک رستم به پادشاهی رسید پس از او کیکاووس و آن گاه کیخسرو به پادشاهی رسیدند کیخسرو در پایان عمر از پادشاهی کناره گرفت و به جای او لهراسب که پ��لوانی وارسته بود به پادشاهی رسید که از خاندان سلطنتی کیانی نبود لهراسب نیز بعد از مدتی کناره گرفت و پادشاهی را به فرزندش ویشتاسب واگذار کرد در پادشاهی ویشتاسب، زرتشت با او ملاقات کرد و ویشتاسب به دین بهی درآمد. 
-در دوره ویشتاسب جنگهای شدید بین ایرانیان زرتشتی و ارجاسب پادشاه تورانیان درمی‌گیرد و سپاه تورانیان علاوه بر تورکان یعنی فرزندان تورج شامل خیونان یعنی زردپوستان آسیای میانه نیز می‌شده‌است جنگهای مذکور عمدتا با شکست ایرانیان پیش می‌رود تا آنکه در جنگل سپید از ناحیه پتشخوار در کوه‌های کومش جنگ نهایی اتفاق می‌افتد دراین جنگ سپاه ایران شکست‌خورده و درحال پراکندگی و از هم پاشیدگی بوده‌اند که به ناگاه معجزه‌ای اتفاق می‌افتد کوه کومش با صدای مهیبی از هم می‌پاشد و قطعات آن به اطراف (میان دشت) پراکنده می‌شود ترکان و خیونان که بیانگردان ساده‌دل و بدوی بوده‌اند به تصور معجزه و خشم خداوند از ترس گریخته و سپاه شکست‌خورده ایران به پیروزی غیرمنتظره نهائی دست یافت چون پیروزی نهائی ایرانیان به کمک معجزه کوه کومش بدست آمده طبیعتا محل آن معجزه حالت تقدس یافته و مورد احترام مذهبی واقع شده‌است در پی آن ویشتاسب دستور می‌دهد که آتشکده‌هایی بسازند و پادشاهان بزرگ را به «دین بهی» فرا می‌خواند و برای هر کدام از پادشاهان یک مغ با نسخه‌ای از اوستا می‌فرستد تا آنان را به «دین بهی» رهنمون شوند
-این مطلب در دینکرت بندهشن و متون وابسته به اوستا تکرار و تأیید شده و تکرار متواتر آن به دلیل اهمیت آن در میان زرتشتیان بوده‌است. 
-
-بنا به روایت کتاب «شهرستانهای ایرانشهر ترجمه صادق هدایت «کومش پنج برج را آژی دهاک پیشوای جادوگران (مغان) بنا کرد که نشیمنگاه پهلویان بود» این روایت باستانی نشان می‌دهد بنیانگذار شهر کومش آژی دهاک پیشوای مغان (جادوگران) بوده‌است و ضمنا پارتیان (پهلویان – اشکانیان) در ایالت کومش می‌زیسته و آنرا به پایتختی برگزیده‌اند. 
-کنت کورث (مورخ قرن اول میلادی) و پلوتارک (مورخ یونانی قرن اول) و آرین (مورخ یونانی قرن دوم م) می‌نویسند «در زمان اشکانیان در مکانی که داریوش سوم هخامنشی بدست سرداران خود کشته شد شهری بنا کردند که دارا نام داشت.» 
-به نوشته ژوستن مورخ فتوحات اسکندر مقدونی «داریوش سوم هخامنشی در محلی کشته شد که دارا یا سارا یا چارا نام داشت و قلعه دارا که تیرداد ساخت و پایتخت قرار دارد در مقتل او بود». 
-به روایت تاریخ قیام پارتیان علیه سلوکیان در هکاتوم پیلوس یا صددروازه شکل گرفت و پیروزی ارزشمند اشک بر فرکلس حاکم هکاتوم پیلوس در همان‌جا اتفاق افتاده - پس از آن در جنگ هائی که در همین شهر اتفاق افتاده ارشک کشته شد و فرمانروایی به تیرداد برادر ارشک رسید – تیرداد در جنگی سرنوشت‌ساز سلکوس را شکست داد – در این جنگ تعداد سپاهیان سلکوس بیست برابر سپاه تیرداد بوده و این پیروزی باعث قدرت یافتن اشکانیان از نظر روحی شده‌است – سلوکیان به جانب ری گریختند – تیرداد به جای تعقیب دشمن شکست‌خورده به تحکیم مواضع خود پرداخت وظرف چند سال دژ دارا را بنا کرد – قلعه‌ها بسیار در کوه‌ها (به ویژه البرز) ساخت
-شهر صد دروازه در ناحیه سمنان و دامغان امروزی دست‌کم دویست سال پایتخت اشکانیان و پادشاهان بزرگی همچون مهرداد اول بوده و بعدها با تصرف بین‌النهرین و بنا به ضرورت تیسفون را پایتخت زمستانه خود انتخاب کردند و صد دروازه و تیسفون از بزرگ‌ترین شهرهای قلمرو اشکانیان بوده‌است. 
-
-در نیمه قرن هفتم میلادی در زمان یزدگرد سوم، آخرین پادشاه سلسله ساسانی، مهاجمان عرب کشور ایران را به تصرف خود درآوردند. اعراب نخست شهر بزرگ و آباد ری را تسخیر کردند، سپس به شمال شرقی رفته و به سرزمین کومش (شهرهای سمنان، دامغان، بسطام، سرخه) رسیدند و آن ر اتسخیر کردند. 
-
-استان سمنان در دوره‌های بعد از اسلام جزو سرزمین تاریخی قومس (کومش) به‌شمار می‌آمد. استان سمنان طی تاریخ خود شاهد فراز و نشیب‌ها، جنگ‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌های بی‌شمار بوده‌است. در دوره‌های بعدی نیز این منطقه مورد توجه خاص حکومت‌های مرکزی قرار گرفت و منازعه‌ها و مناقشه‌های متعدد بر سر این منطقه بین قدرتمندان درگرفت. 
-
-در دوران حکومت امویان و عباسیان به ویژه پس از قتل ابومسلم خراسانی به دست منصور دوانیقی، شورش و بلوا سراسر ایران را دربرگرفت و نهضت‌های بی‌شماری به وقوع پیوست که از مهم‌ترین آن‌ها قیام سنباد زرتشتی بود. در اندک زمان، زرتشتیان طبرستان و نواحی طبرستان یعنی سنگسر (مهدی‌شهر) و شهمیرزاد و فولاد محله، به دور رهبر این نهضت جمع شدند و قومس و ری را به تصرف درآوردند، ولی در ساوه شکست خوردند و سنباد به قومس گریخت و پس از ضبط خزاین ابومسلم رو به طبرستان نهاد. وی پس از مدتی در دره‌های سنگسر و شهمیرزاد به قتل رسید. 
-
-ایالت کومش از کانون‌های مهم اسماعیلیان در قرن‌های ششم و هفتم هجری بود. به‌طوری‌که در این ایالت ۱۵۰ قلعه در اختیار این فرقه بود که هر مجموعه از آن‌ها را یک کدخدا و هر قلعه مجزای آن را یک محتشم که به منزله فرماندار کل یا حاکم بزرگ بود، زیر نظر داشت؛ که قلعه‌ای در روستای جوین شهرستان سرخه در میان کوه‌های سربه فلک کشیده هنوز پابرجا می‌باشد. 
-
-سمنان در دوران مغول، هم چون سایر نقاط ایران از حمله و کشت و کشتار این قوم در امان نماند و متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شد. این کشت و کشتار، در زمان تیمور لنگ نیز که از سال ۷۸۳ هجری حمله به ایران را شروع کرد، ادامه یافت. 
-
-پس از ظهور و استقرار حکومت صفویان، شاه اسماعیل صفوی به سرکوب گردن کشان ولایت‌ها پرداخت. از جمله، حاکم قلعه فیروزکوه را دستگیر کرد و به این ترتیب، ولایت فیروزکوه و خوار، سمنان و سنگسر و سرخه به تصرف صفویان درآمد. 
-
-کریم‌خان زند با عنوان وکیل‌الرعایا مدت ۲۹ سال در ایران سلطنت کرد، ولی در این مدت شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام، سرخه را در اختیار بزرگان خانواده قاجار قرار داد. بعد از مرگ خان زند، آغا محمد خان شیراز را ترک کرد و به طرف کومش و دامغان رفت و با گرد آوردن عده‌ای از افراد قبیله خود، سرانجام توانست به ولایت کومش (سمنان، دامغان و بسطام و سرخه و میامی) و ولایت جنوبی دریای خزر دست یابد. 
-
-پس از آغا محمد خان، برادر زاده وی به نام فتحعلی شاه قاجار بر اریکه سلطنت تکیه زد و از همان ابتدای سلطنت، سرزمین قومس را که زادگاهش بود مورد توجه قرار دارد و ذوالفقارخان سنگسری را به عنوان حاکم سمنان برگزید. قلعه جهان‌آباد در جنوب سرخه از بناهای باقی‌مانده از دوران حکومت ذوالفقارخان می‌باشد. نام جغرافیایی قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبان‌ها بود، لیکن در دوران حکومت پهلوی اول، قومس (فرمانداری کل سمنان یا استان سمنان فعلی) در شمار شهرهای استان دوم، یعنی مازندران درآمد. 
-
-در آغاز سال ۱۳۴۰ هجری شمسی در زمان نخست‌وزیری دکتر علی امینی و وزارت کشور سپهبد عزیزی، به پیروی از سنت تاریخی، طبق تصویب‌نامه هیئت‌وزیران، ایالت کومش (سمنان، دامغان، شاهرود، بسطام و سرخه) و جنوب طبرستان یعنی سنگسر (مهدیشهر)، و شهمیرزاد و نقاط تابعه آنها) از نظر تقسیمات کشوری به نام فرمانداری کل سمنان نامگذاری شد. مرکز حکومت آن نیز در شهر سمنان تعیین و مستقر گردید. 
-
-در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی طبق تصمیم دولت وقت با اضافه شدن دماوند، فیروزکوه، گرمسار و ورامین فرمانداری کل سمنان به استان سمنان تبدیل شد و مرکز آن نیز همچنان شهر سمنان باقی ماند. البته طبق تقسیمات کشوری سال‌های اخیر، سه شهر دماوند، فیروزکوه و ورامین از استان سمنان جدا گردیدند. 
-
-صنایع‌دستی
-استان سمنان از مراکز قابل‌توجه صنایع‌دستی کشور است. در این استان انواع صنایع‌دستی نظیر قالیبافی، گلیم‌بافی، نمدمالی، سرامیک و سفالسازی و… وجود دارد که هر یک از آن‌ها سوغاتی گرانقدر برای بازدیدکنندگان از استان به‌شمار می‌آیند. مهم‌ترین صنایع‌دستی استان عبارت‌اند از: 
-
-قالیبافی: 
-
-قالیبافی و تولید قالی و قالیچه از دیرباز یکی از تولیدات مهم استان سمنان به‌شمار می‌رفته‌است. این منطقه که در دوران قبل، دارای استادان زبردست قالیباف و طراح نقش قالی بود و قالی‌ها و قالیچه‌های ارزنده از دارهای آنان به عمل می‌آمد. شهرستان میامی شهرستان مهدیشهر و شهرستان سرخه وشهرستان شاهرود از مراکز مهم تولید قالی و قالیچه در استان سمنان به‌شمار می‌روند. 
-
-گلیم‌بافی: روستاهای شهرستان گرمسار، سمنان و روستاهای کندو، خیج و رضاآباد شاهرود از مراکز تولید اصلی گلیم در استان سمنان هستند. 
-
-نمد مالی: یکی دیگر از صنایع‌دستی که قدمتی دیرینه در استان سمنان دارد، نمد مالی است. وضعیت فعلی تولید نمد در استان سمنان از نظر کمی و کیفی بسیار مطلوب است و مراکز تولید نمد در استان، شهرستان سمنان، دامغان و روستای ابرسیج شاهرود است. 
-
-چاپ قلمکار: مهم‌ترین مرکز چاپ قلمکار در استان در شهرستان دامغان قرار دارد که ماهانه انواع رومیزی پرده و سفره و سایر محصولات قلمکار تولید و برای صدور به خارج از کشور آماده می‌کند. 
-
-سفالگری و سرامیک: صنعت سفالگری در استان سمنان از پیشینه معتبر برخوردار است. به‌طوری‌که دکتر اریک اشمید هنگام حفاری در اطراف دامغان امیدوار به کشف شهر افسانه‌ای هکاتوم پلیس یا شهر صد دروازه بود، به مجموعه‌ای از بهترین فراورده‌های صنعتگران دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح دست یافت. این فراورده‌ها شامل کوزه‌های بزرگ به اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه‌ای روشن و کرم بودند. در سال‌های اخیر، راه‌اندازی واحدهای آموزش سفالگری و سرامیک در شهرهای سمنان و شاهرود موجب احیا و رشد بیشتر این صنعت در استان شد. در حال حاضر سفالگران استان سمنان در کارگاه‌های سفالگری و سفال‌سازی در سطح استان به ساختن گونه‌هایی ارزشمند سفال مشغولند. 
-
-دستباف‌ها: دستبافی شامل تولید پرده‌های سنتی و هنری و حوله و شال گردن و پارچه‌های متقال زیر ساخت قلمکار است که در استان رایج است. علاوه برآن جاجیم، چادر شب، پلاس و چوقا (چوخا) که عمدتا توسط روستائیان و عشایر تولید می‌شود، از دیگر صنایع دست باف مردم استان است. شهرستان سرخه به ویژه شهر سرخه و روستای افتر سرخه، شهرستان مهدی‌شهر به ویژه شهر مهدیشهر و روستای فول��دمحله مهدیشهر و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از مراکز تولیدات جاجیمچه و دستباف استان به‌شمار می‌روند. 
-
-موقعیت اقتصادی و اجتماعی
-این استان از نظر اقتصادی جایگاه در خور توجهی در اقتصاد کشور دارد. بخش صنعت استان به علت نزدیکی با استان تهران، دارا بودن شبکه ارتباطی پیشرفته و راه‌آهن با استانهای تهران، خراسان، مازندران و درآینده از گرمسار و آرادان به آران و بیدگل به اصفهان و جنوب کشور و کشف ذخائر معدنی مهم، طی سال‌های اخیر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده‌است. توزیع جمعیت و تراکم آن در این استان یکسان نمی‌باشد و آهنگ افزایش آن با مقایسه تراکم نسبی سال‌های گذشته از میزان مساوی تبعیت نمی‌کند. 
-
-صنعت و معدن
-در اجرای مفاد قانون تأسیس شرکت شهرکهای صنعتی ایران در سال ۱۳۶۴ شرکت شهرکهای صنعتی سمنان تأسیس و فعالیت خود را آغاز نمود. شرکت شهرکهای صنعتی سمنان هم‌اکنون دارای ۱۱ شهرک صنعتی مصوب در شهرهای سمنان، دامغان، شاهرود گرمسار، ایوانکی، شهمیرزاد، مهدیشهر، سرخه، آرادان و شهرک‌های تخصصی گچ عبدل‌آباد و افتر در شهرستان سرخه می‌باشد. لازم است ذکر شود ۶ ناحیه صنعتی لاسجرد در شهرستان سرخه، یاتری، ابرسیج و بیارجمند در شهرستان شاهرود، فولادمحله در شهرستان مهدیشهر، صیدآباد در دامغان، از سازمان جهاد کشاورزی استان به این شرکت انتقال یافت. 
-
-بر اساس اطلاعات موجود علاوه بر واحدهای صنعتی در حال تولید، واحدهای قابل‌توجه دیگری نیز در دست ساختمان است که از این تعداد بیش‌ترین واحد در شهرستان سمنان (۵۶ ٪) و کم‌ترین واحد در شهرستان دامغان (۱۳ ٪) مستقر هستند. با توجه به وضعیت زمین‌شناسی منطقه، این استان از نظر تنوع مواد معدنی نیز یکی از مناطق غنی کشور به‌شمار می‌آید. معادن فعال استان را زغال‌سنگ، کرومیت، گچ، نمک، سیلیس، سولفات دوسود، دولومیت، پتاس، خاک‌های صنعتی، مس، سرب، روی، بوکسیت، منگنز، گوگرد، فسفات و… تشکیل می‌دهند
-
-همچنین دارا بودن رتبه نخست در تولید نمک، سولفات سدیم و گچ، رتبه دوم تولید ذغالسنگ و همچنین رتبه سوم تولید کرومیت در کل کشور از ویژگی‌های این استان است. 
-
-دو نیروگاه قدس سمنان و نیروگاه شهید بسطامی شاهرود از منابع تولید انرژی این ناحیه است. 
-
-رسانه‌ها و اطلاع‌رسانی
-رسانه‌های جمعی
-تعداد نشریات محلی استان سمنان بالغ بر ۱۹ عنوان است، نشریات ذیل نشریاتی هستند که تحت نظارت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سمنان چاپ و منتشر می‌شوند: 
-روزنامه پیام
-سمنان امروز
-هفته‌نامه کویر
-جوانه امروز (دو هفته‌نامه) 
-چفیه
-چنته
-نیزوا
-شاهوار
-پیام شاهرود
-کندوی البرز
-حبله رود گرمسار (ماهنامه) 
-پژوهستان (ماهنامه) 
-پیام کوچندگان (دو ماهنامه) 
-پرتو توزیع برق استان سمنان (ماهنامه) 
-فرهنگ قومس (فصلنامه) 
-کومش (فصلنامه) 
-فروغ هدایت (فصلنامه) 
-فروغ دانش (فصلنامه) 
-فصلنامه دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان
-خبرنامه بهداشتی مرکز بهداشت سمنان (ماهنامه) 
-نشریه جوانه (ماهنامه) 
-نشریه رسالت قلم سرخه
-نشریه گلبانگ مساجد شهرستان سرخه
-نشریه خبری شهرداری سرخه
-
-جستارهای وابسته
-جمعیت شهرهای استان سمنان
-فهرست بخش‌های استان سمنان
-
-نگاره‌ها
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه استانداری سمنان
-وبسایت خبری تحلیلی سمنان لاین - خط خبری استان سمنان
-وبگاه شهرستان سرخه http: / / www. sorkhenews. blogfa. com /
-پایگاه مشترک مردم و سازمان‌های مردم نهاد (سمن) سمنان
-
-
-سمنان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۵۵ در ایران
-شاهنشاهی بویی یا بوئیان (۹۳۴ – ۱۰۵۵ م / ۳۱۳ – ۴۳۵ خ)، دودمانی ایرانی‌تبار از خاندان دیلمیان و شیعه‌مذهب در دوران پس از اسلام بودند که طی سالیانی در حدود ۱۲۰ سال در بخش شمالی، مرکزی، غربی و جنوبی ایران و بخش‌هایی از عراق و کویت فرمانروایی می‌کردند. آن‌ها از دیلمان لاهیجان در گیلان به پا خاسته بودند و خود را از نوادگان ساسانیان می‌دانستند. 
-
-سه مؤسس این سلسله علی، حسن و احمد، سه پسر دیلمی بویه بودند که در سپاه ماکان بن کاکی حضور داشتند. علی که حکومت اصفهان را در دست داشت، به جنوب لشکر کشید و فارس را فتح کرد؛ این در حالی بود که حسن، منطقه جبال را به تصرف خود درآورده و احمد، کرمان و خوزستان را تسخیر کرد. حسن با پیش‌روی به سوی غرب در سال ۹۴۵ میلادی وارد بغداد شد. یک سال بعد مستکفی، خلیفه عباسی، را سرنگون و او را با المطیع جایگزین کرد. بدین ترتیب دوره‌ای ۱۱۰ ساله با سیطره آل‌بویه بر خلافت آغاز شد. سیطره‌ای که تثبیت آن برای بوئیان ۱۲ سال زمان برد. آنان عنوان امیرالامرا را اختیار کردند که رسما به فرمانروایان بویی بغداد داده‌شده بود. 
-
-منبع‌شناسی
-مهم‌ترین منبع درباره اوایل حکومت آل‌بویه، «تجارب» ابن مسکویه است. برای دوران میانی آل‌بویه، باید به سراغ «ذیل کتاب تجارب الامم» ابوشجاع محمد روذراوری و «تاریخ حلال الصابع» حلال بن محسن صابع، و برای دوران آخر آل‌بویه، «منتظم» ابن الجوزی و ابن اثیر رفت. 
-
-اطلاعات بیشتری می‌شود از «رسائل» عبدالعزیز بن یوسف شیرازی (وزیر عضدالدوله)، «المختصر من رسائل ابی اسحاق السابع» ابو اسحاق ابراهیم بن حلال صابع و «رسائل الصاحب بن عباد» ابولقاسم اسماعیل صاحب بن عباد (وزیر معیدالدوله) جمع‌آوری کرد. 
-
-منابع اولیه دیگر، شامل ابن بلخی، ابوبکر محمد بن یحیی صولی، اخبار الراضی بالله ولمتقی بالله او تاریخ الدول العباسیه من سنات ۳۳۲ الی ۳۳۳، «نشوار المحاضره» ابو علی محسن تنوخی، «دیوان المعید فی الدین»، «السیرت المعیدیه» است. 
-
-نام
-تقریبا تمام مورخان این خاندان را به‌نام «ابوشجاع بویه»، پدر سه بنیانگذار آن، آل‌بویه نامیده‌اند و علاوه بر آن نام دیالمه را، به سبب اطلاق آنان به دیلمیان و دیلمستان، نیز برای آن‌ها به کار برده‌اند. از جمله کتاب تاریخ دودمانی آل‌بویه، التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه نوشته ابواسحاق صابی، لفظ دیالمه را برای آل‌بویه به کار برده‌است. 
-
-بویه یک کلمه فارسی است که در لغت‌نامه‌ها معنای آن را امید یا آرزومندی دانسته‌اند. کلمه بویه در اشعار شاعرانی چون فردوسی، انوری، فخرالدین اسعد گرگانی و دقیقی طوسی در همین معنا به کار رفته‌است. در فارسی برای نسبت دادن این کلمه به کسی، آن را به صورت بویی به کار می‌بردند. به‌طور مثال عثمان مختاری، در قصاید خود در مدح مغیث‌الدین عضدالدوله فناخسرو بویی، پادشاه یزد که از خاندان آل‌بویه بود، سروده‌است: 
-
-اما در زبان عربی برای نسبت دادن این کلمه، لفظ البویهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-این کلمه در زبان فارسی به ضم باء و سکون واو و فتح یاء (بر وزن مویه) تلفظ می‌شود. اما در شکل عربی خود، به ضم باء و قتح واو و سکون یاء تلفظ می‌شود و در کتب و اشعار عربی کلمه بویه این‌گونه اعراب گذاری و تلفظ می‌شود. مانند تلفظ کلماتی همچون، سیبویه و نفطویه و خالویه. درحالی‌که «ویه» در این کلمات حکم پسوند اسم را دارد درحالی‌که «ویه» در کلمه بویه جزء خود کلمه است. 
-
-البته این کلمه در زبان عربی نیز گاهی با تلفظ فارسی‌اش (ضم باء و سکون واو و فتح یاء) به کار می‌رود. 
-
-تبار و خاستگاه بوییان
-
-بوییان دودمانی از دیلمیان بودند و به زبانی ایرانی بسیار شبیه به زبان گیلکان صحبت می‌کردند. سرزمین بوییان دیلمستان یا دیلمان کنونی واقع در سیاهکل بود. 
-در مورد تبار خاندان بویه در میان دانشمندان و تاریخ‌نگاران دیدگاه‌های گوناگون وجود دارد. برخی نسب آنان را به بهرام گور و برخی به دیگر شاهان ساسانی چون یزدگرد سوم رسانده‌اند. قدیمی‌ترین مورخانی که تبار آل‌بویه را نقل کردند ابوریحان بیرونی و ابونصر علی بن هبةالله معروف به ابن ماکولا هستند که همگی‌تبار آن‌ها را از قول ابواسحاق صابی مؤلف کتاب التاجی فی اخبار الدوله الدیلمه نقل کردند. ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه به نقل از ابواسحاق صابی می‌نویسد: «بویه بن فناخسرو بن ثمان بن کوهی بن شیرزیل اصغر بن شیر کذه بن شیرزیل اکبر بن شیران بن شیر فنه بن سسنان شاه بن سسن خرة بن شیرزیل بن سسناذر بن بهرام گور ملک.» همچنین نسب نامه دیگری هم از ابومحمد حسن بن علی نانا، که به گفته بیرونی اخبار آل‌بویه را مختصر نوشته‌است، نقل می‌کند که اختلافی با نسب نامه صابی ندارد. ابن ماکولا نسب آل‌بویه را اینگونه می‌نویسد: «ابوشجاع بویه بن فناخسرو بن تمام بن کوهی بن شیرزیل الاصغر بن شیر کذه (شیرکوه) بن شیرزیل الاکبر بن شیران شاه بن شیرفسه (شیرفنه) بن سستان شاه (سشتان شاه) بن سسن فرو بن شروزیل بن سسناذر (سسناد) بن بهرام جور بن یزدجرد بن هرمز بن سابور بن سابور ذی الاکتاف بن هرمز بن نرسی بن سابور بن اردشیر بن بابک بن ساسان الاصغر بن بابک بن ساسان الاکبر…» ابن خلکان نیز در کتاب وفیات الاعیان در شرح معزالدوله دیلمی همین نسب نامه را با اختلاف کمی ذکر می‌کند. قلقشندی مورخ مصری در عصر ممالیک، در کتاب صبح الاعشی خود، نوشته‌است که: «نسب فرزندان بویه به یزدگرد پادشاه ایران (احتمالا یزدگرد سوم) می‌رسد.» مورخ مصری دیگری به نام مقریزی نیز در شرح‌حال ابوشجاع بویه، نسب نامه‌ای که آل‌بویه به بهرام گور می‌رسد را عینا نقل می‌کند و در ادامه می‌نویسد: «فرزندان بویه جزو قیبله‌ای از قبایل دیلم هستند که شیرزیل اوندازه نام دارد.» حمزه اصفهانی در کتاب سنی الملوک الارض و الانبیاء نام طایفه آل‌بویه را شیرذیل اوندان ذکر می‌کند. 
-
-ابن طقطقی نیز بر نسب بردن آل‌بویه از ساسانیان تأکید می‌کند و حتی نسب آنها را به ابراهیم و آدم نیز می‌رساند. او در ادامه نوشته‌است: «آل‌بویه اصلا از مردم دیلم نیستند و به دلیل سکونت آن‌ها در سرزمین دیلم، به آنان دیلمی گفته شد. سید تاج‌الدین حسینی نقیب حلب در قرن هشتم، با نقل از کتاب التاجی ابواسحاق صابی، نوشته‌است که: عضدالدوله در جستجوی اصل و نسب خاندان خود، با ابامحمد مهلبی، وزیر مقتدر معزالدوله دیلمی، در این خصوص مکاتبه کرد. مهلبی نیز این را از بزرگان دیلم و موبدان و باقی ایرانیان تحقیق کرد. آنها نیز نسب نامه خاندان بویه (که به بهرام گور می‌رسید) را تأیید کردند و آن را صحیح دانستند.» 
-
-در اشعاری هم که توسط مداحان شاهان آل‌بویه سروده شده‌است، بر نسب بردن آنان از ساسانیان تأکید شده‌است. ابونصر بن نباته، شاعر دربار عضدالدوله دیلمی در قصیده‌ای ضمن مدح عضدالدوله به نسب بردن او از ساسانیان و تجدید شکوه و اقتدار دوران ساسانی توسط او اشاره دارد: 
-
-در شعر دیگری که مهیار دیلمی در مدح فرزند عضدالدوله، جلال الدوله دیلمی، سروده چنین گفته‌است: 
-
-مهیار در این شعر گفته‌است که جشن مهرگان را پدر (یعنی جد) جلال الدوله کسری (یعنی پادشاهان ساسانی) بنیاد نهاده‌اند و بر این قضیه که آل‌بویه از ساسانیان نسب می‌برند تأکید نموده‌است. 
-
-علاوه بر این، برخی کتب عربی نیز اصل و نسب آل‌بویه را به قبیله یمنی بنی ضبه رسانده‌اند. بیرونی یکی از این نسب نامه‌ها را اینگونه نقل می‌کند: «آنانکه بهرام را عرب دانستند گفتند بهرام بن ضحاک بن الابیض بن معویه بن دیلم بن باسل بن ضبه بن ادو در جمله پدران او لاهو بن دیلم بن باسل را ذکر کردند و بدین سبب اولاد او را لیاهیج گویند». از بعضی روایت‌ها استنباط می‌شود که احتمالا ابواسحاق صابی در کتاب خود یک تبار عربی نیز برای آل‌بویه نگاشته‌است که در دیگر کتاب عربی معاصر آن زمان هم گفته می‌شد. صابی در این خصوص داستانی را مطرح می‌کند با این مضمون که در زمان‌های کهن شاخه‌ای از طایفه یمنی بنی ضبه، در نتیجه جنگ‌های قبیله‌ای در شبه‌جزیره عربستان دوره جاهیت، موطن خود را ترک و به دیلم مهاجرت کردند و خاندان آل‌بویه از نسل همین قبایل هست که در اثر همزیستی با دیلمیان زبان و فرهنگ خود را رها کردند و کاملا دیلمی شدند. اما برخی خصوصیات عربی خود، مانند مهمان‌نوازی و آزادگی و رشادت، را حفظ کردند. چندین دهه بعد، ابن حسول این ادعای صابی را به تمسخر گرفت و اذعان داشت هیچ مدرکی مبنی بر مهاجرت بنی ضبه به دیلم در دست نیست و صابی عمدا قبیله‌ای گمنام از تباری مغشوش را برای طرح روایت خود انتخاب کرده‌است. و سپس به طعنه گفت که اگر صابی می‌توانست عضدالدوله را به قبیله پیامبر، قریش، می‌چسباند. 
-
-بعضی از مورخان این ادعای آل‌بویه در خصوص نسب بری از ساسانیان را به نقد کشیدند که قدیمی‌ترین اینها ابوریحان بیرونی بود. او ابتدا، هنگامی‌که شجره‌نامه خاندان بویه را از قول صابی و ابومحمد حسن بن علی نانا نقل می‌کند، به شرح تناقضاتی در نام اجداد آل‌بویه می‌پردازد. به‌طور مثال می‌نویسد که: «… بویه بن بن فناخسره بن ثماده… سپس در ثمان (پدربزرگ بویه) عم اختلاف شد و برخی گفتند ثمان بن کوهی بن شیرزیل اصغر و برخی کوهی را انکار کردند… پس در بهرام هم اختلاف کردند و بهرام را به فرس (ساسانیان) نسبت دادند… و بهرام را عرب دانستند…» او در ادامه می‌نویسد: «اگر کسی میانه افراط و تفریط حد اعتدالی را بگیرد از این قبیله (مقصود آل‌بویه است) فقط این مقدار خواهد شناخت که بویه پسر فناخسرو است و اقوام دیلم به حفظ انساب معروف نبوده‌اند و کسی هم‌چنین ادعایی نکرده‌است و بسیار کم اتفاق می‌افتد که با طول زمان انساب به توالی محفوظ بماند و یگانی برهانی که برای اثبات به خاندانی باقیست آن است که جمهور خلق بر آن اجماع کنند.» دومین مورخی که بعد از بیرونی بر نادرستی شجره‌نامه آل‌بویه تأکید داشت ابن خلدون بود. او این نسب را ساختگی دانست و اینگونه استدلال می‌کند: «اگر نسب ایشان را در دیلم خللی بود نمی‌توانستند این‌سان بر آن قوم ریاست یابند. از دیگر سو انساب هنگامی دستخوش اختلاف می‌شوند، یا بعضی از افراد سلسله مجهول می‌مانند، که از ملتی به ملتی و از قومی به قومی منتقل گردد، آن هم در طول اعصار و از میان رفتن نسل‌ها و گذشت زمان‌های دراز. حال آنکه میان ایشان (خاندان بویه) و یزدگرد بیش از سیصد سال فاصله نیست و از هفت یا هشت نسل تجاوز نمی‌کند و این مدت آنچنان طولانی نیست که سبب مجهول ماندن انساب شود.» 
-
-پیشینه
-
-در باختر و مرکز ایران دو دودمان از دیلمیان به نام زیاریان (۳۲۰ ه‍. ق) و بویهیان که هر دو از سرزمین‌های گیلان برخاسته‌اند ایران مرکزی و باختری و فارس را از دست خلفا آزاد کردند. دیلمیان نام قوم و دیلمی نام گویشی در منطقه کوهستانی گیلان بود به نام دیلمستان. دیلمیان سخت نیرو گرفتند و مدت ۱۲۷ سال حکومت راندند و چون خلفا در برابر آن‌ها چاره‌ای جز تسلیم ندیدند، حکومت بغداد را به آنان واگذاشتند و خود به عنوان خلیفگی و احترامات ظاهری بسنده کردند. این سلسله در سال ۴۴۷ ه‍. ق به دست سلجوقیان و به خاطر اختلاف همیشگی که با زیاریان و دیگر امیران محلی ایرانی داشتند، از میان رفتند. 
-در سال‌های ناتوانی و انحطاط بغداد که فرماندهان ترک و کرد و گیل و دیلم خلیفه را هم در تختگاه ش دست‌نشانده قدرت و غلبه خویش کرده بودند، با آن‌که در ایران اندیشه ایجاد یک قدرت پایدار همراه با زنده ساختن حکومتی مانند حکومت ساسانیان در خاطر بسیاری از داعیه‌داران این دوره، از گیل و دیلم و طبری شکفته بود، به بار نشستن این آرزو آن هم در یک مدت کوتاه، تا اندازه‌ای تنها برای آل‌بویه ممکن شد که آن نیز به سبب اختلافات خانگی، تقید به پیروی از دعوت زیدیان و برخورد با آشوب‌های خراسان به نتیجه نرسید، با این حال پایه‌گذار این سلسله علی بن بویه دیلمی ملقب به عمادالدوله و برادرزاده‌اش فنا خسرو بن حسن معروف به عضدالدوله، با وجود محدود بودن قلمرویش و با آن‌که در زمان آن‌ها فرصتی هم برای زنده ساختن فرهنگ باستانی در قلمروشان پیدا نشد، باز استعداد خود را برای بازسازی یکپارچگی از دست رفته سده‌های دور نشان دادند. هرچند دولتشان علی‌رغم پایبندی به رسم دوره با تکیه بر یک پادشاه باستانی مانند بهرام گور هم موفق به ایجاد تعادل پایدار عصر از یاد رفته بهرام در قلمرو یزدگرد نشد، باری طی چندین دهه فرمانروایی‌شان، از قدرت خلفای عباسی، که پیش از آن نقش فعالی را در تعیین سرنوشت مردم ایران داشت، کاست و بدین گونه عناصر تازه‌ای از نژادها و اقوام گوناگون مردم ایران بار دیگر آنچه را ایران با پیمودن سال‌ها به اعراب و ترکان اهل سنت واگذاشته بودند، این بار همراه آیین شیعه، دیگر بار، و گرچه برای مدتی کوتاه، به دست آوردند. دولت شیعی بویهیان در بخش مهمی از سرزمین ایران حضور داشت. 
-
-سه تن از فرزندان بویه که گویا شغل ماهیگیری در گیلان داشتند، به خدمت فرماندهان آل زیار درآمدند. البته، ماکان کاکی هم از آنان حمایت می‌کرد. همچنین، «علی»، «احمد» و «حسن» مورد حمایت مردآویج نیز قرار گرفتند. فتح اصفهان برای مرد آویچ، ظاهرا توسط علی که برادر بزرگ‌تر بود صورت گرفت. پس از قتل مرد آویچ، غلامان ترک از ترس غلامان دیلمی، به خصوص ابوالحسن علی بن بویه به اطراف گریختند و میدان تنها برای دیلمیان خالی ماند. علی بن بویه به همراه برادر خود، احمد که کنیه ابوالحسین داشت به گشایش اهواز توفیق یافت (۳۲۶ ه‍. ق). وی، غلامان ترک را که به سرداری «بجکم» در آنجا پناه گرفته بودند گریزاند. 
-
-علی بن بویه پس از به دست آوردن خوزستان، راهی فارس شد و احمد نیز به کرمان روی آورد و به فتح آن سرزمین دست یافت (۳۳۴ ه‍. ق). سپس، به بغداد رفت و المستکفی بالله – خلیفه عباسی – را مطیع خود ساخت. خلافت بغداد که پیشرفت‌های برادران بویه را با چشم خود می‌دید، به خاطر دیدگاه برخی از وزیران خود، از جمله «ابن مقله» با آنان از در سازش درآمد و لقب ویژه برای آنان فرستاد که علی را «عمادالدوله» و حسن را «رکن الدوله» و احمد را «معزالدوله» نامید. 
-همان معزالدوله بود که در بغداد دستور داد سب آل علی موقوف شود و مراسم عزاداری ماه محرم را برپا داشت. به خصوص، در ایام عاشورای سال ۳۵۲ ه‍. ق؛ که جمع کثیری در بغداد گرد آمدند و بازارها بسته شد، مردم آن روز آب ننوشیدند و در بازارها خیمه پر پا کردند و بر آن خیمه‌ها پلاس آویختند و زنان بر سر و رویشان می‌کوفتند. از این زمان رسم زیارت قبور پیشوایان شیعه رایج شد و بغداد به دو بخش مهم شیعه‌نشین (کرخ) و سنی‌نشین تقسیم شد (۳۶۳ ه‍. ق). همچنین، مقام نقابت علویان هم در زمان بویهیان تأسیس شد. در زمان رکن‌الدوله بود که مذهب شیعه رسمیت کامل یافت. 
-
-حمدانیان که به حمایت خلیفه به بغداد تاخته بودند، از معزالدوله شکست خوردند. معزالدوله در سال ۳۳۶ ه‍. ق بصره را تصرف کرد. همچنین در سال ۳۳۷ ه‍. ق به موصل تاخت و ناصر الدوله حمدانی را گریزاند. اقامت معزالدوله تا سال ۳۵۶ ه‍. ق در بغداد ادامه داشت. 
-
-عمادالدوله، برادر بزرگ‌تر، (متوفی به سال ۳۳۸ ه‍. ق) از آنجا که پسری نداشت، از رکن‌الدوله برادرش که در عراق و ری بود، درخواست کرد تا «پناه‌خسرو» پسرش را به شیراز بفرستد که جانشین او شود. پناه‌خسرو، لقب «عضد الدوله» یافت و در شیراز به حکمرانی فارس و بندرها و کرانه‌های خلیج‌فارس پرداخت. رکن الدوله در ۳۵۹ ه‍. ق به کردستان لشکر کشید و آل حسنویه را به مصالحه واداشت. وزیرش، ابوالفتح، که فرزند ابن عمید بود، قرارداد مصالحه را امضاء کرد. 
-
-رکن‌الدوله با امرای سامانی، به خصوص ابوالحسن سیمجور که از جانب سامانیان حکومت خراسان را داشت، اغلب در کشمکش بود. تنها وقتی صلح میان این دو دودمان پدید آمد، که امیر نوح دوم سامانی از دختر عضدالدوله خواستگاری کرد و این ازدواج هم صورت گرفت (۳۶۱ ه‍. ق) تا وقتی معزالدوله زنده بود، میان برادران و خانواده بویه اختلافی نبود. پس از مرگ معزالدوله (۳۵۶ ه‍. ق) که عزالدوله بختیار، پسر معزالدوله جانشین پدر شد اختلاف‌ها بالا گرفت. این مرد بیشتر نواحی شرق کرمان را در تصرف داشت و به همین دلیل هم، عضدالدوله در ۳۵۷ ه‍. ق یک لشکر کشی به کرمان انجام داده بود. عضدالدوله پسر رکن الدوله با عزالدوله پسر معزالدوله چندین بار به جنگ پرداخت. یکی از آن جنگ‌ها در حوالی بغداد بود که طی آن، عزالدوله شکست خورد و به موصل فرار کرد. معروف است وقتی این خبر را به رکن الدوله رساندند، از شدت خشم خود را از تخت به زیر انداخت و چند روز از خوردن بازماند. 
-
-تاریخ سیاسی
-
-زمینه و بنیان‌گذاری
-ابو شجاع بویه جد آل‌بویه سه پسر داشت: علی و حسن و احمد. هنگامیکه ماکان کاکی بر طبرستان استیلا یافت، بویه جزو خدام او درآمد و پسرانش نیز با اسفار بن شیرویه و مرداویج و وشمگیر پسران زیار، که خود را از نژاد ارغش پادشاه گیلان در عهد کیخسرو می‌دانستند، ملازمت ماکان می‌کردند تا آنکه اسفار بن شیرویه بر ماکان خروج کرد و بر دیلمستان مستولی گردید. اسفار بعد از یک سال کشته شد و مرداویج به جای او نشست. رستمدار، ری، مازندران، قزوین، ابهر، زنجان و طارم را بگرفت و در همدان دست به کشتار اهالی زد و کشتار زیاد هم نمود. مرداویج علی پسر بویه را با برادران به کرج ابودلف (کرهرود) فرستاد و خود عازم اصفهان گردید. در آن زمان مظفر بن یاقوت از جانب المقتدر عباسی حاکم اصفهان بود و به دفع مرداویج پرداخت ولی شکست خورد و به فارس نزد پدرش گریخت. یاقوت پدر مظفر با لشکریان فارس متوجه مرداویج گردید ولی از وی هم چیزی ساخته نشد و تارومار گردید. درین هنگام علی پسر بویه با برادران در ارجان بود که یاقوت دوهزار تن از دلاورترین مردان لشکر خود را به جنگ ایشان گسیل داشت تا بتواند شکست‌های پیهم خود و پسرش را جبران کند، درین پیکار نیز بخت یاقوت یاری نکرد آن‌ها نیز از پسران بویه شکست‌خورده فرار نمودند. پس ازین رویداد علی برادرش حسن را به کازرون فرستاد و حسن پس از تصرف کازرون سپاهی را که یاقوت به جنگ او فرستاده بود بار دیگر شکست داد. 
-در سال ۳۲۲ جنگی سختی میان یاقوت و علی پسر بویه درگرفت، نخست گروهی از سربازان علی به یاقوت پناه بردند ولی یاقوت همه را سر برید، این عمل زشت یاقوت باعث توانمندتر شدن علی گردید زیرا یاران او چنین دیدند در وفاداری به وی استوارتر گردیدند. یاقوت درین جنگ نیز شکست خورد و برادر کوچکش احمد که نوزده سال داشت درین جنگ کشته شد. پس از شکست دادن یاقوت علی وارد شیراز شد و بر فارس مستولی گردید و بدین ترتیب کار خاندان بویه بالا گرفت و بوییان روی کار آمد. 
-علی پسر بویه در شیراز در سرای مربوط به یاقوت نزول کرد. می‌گویند سپاهیان مواجب خود را از وی خواستند و او سخت گرفتار بی‌پولی بود، روزی در سرای خویش در اندیشه و پریشان نشسته بود و دید ماری از موضعی در سقف خانه بیرون آمد و به سوراخی رفت. علی فراشان را بخواست و فرمان داد تا مار را بیرون آورند. چون نیک بگشتند از آن سوراخ راه به اتاق دیگر یافتند که در آن صندوقهای پر از مال بود که ارزش پانصد (پنجصد) هزار دینار داشت. این مال را علی بی‌درنگ در مواجب سربازان مصرف کرد. پس از آن نامه به الراضی بالله عباسی فرستاد و از وی خواست که مقاطعه شهرهای راکه در دست دارد بوی واگذارد و الراضی نیز پذیرفت. در این وقت مرداویج آمادگی حمله به شیراز را داشت که به دست غلامش کشته شد. دیگر کسی در میدان نبود که با پسران بویه رقابت کند. علی از سوی خلیفه بغداد «عمادالدوله» و حسن «رکن الدوله» و احمد به «معزالدوله» ملقب گردیدند. 
-
-شجره‌نامه
-
-سیاست مذهبی آل‌بویه
-
-آل‌بویه با اینکه احتمالا در آغاز شیعه زیدی بودند، هنگامی‌که به حکومت رسیدند به شیعه دوازده‌امامی گرایش یافتند. آل‌بویه چون از نسل پیامبر مسلمانان نبودند طبق آموزه‌های مذهب زیدی باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعت کامل از او به امامت می‌رساندند؛ بنابراین احتمالا به همین دلیل آنان بعد از رسیدن به حکومت به شیعه دوازده‌امامی مایل شدند؛ زیرا ایده یک امام غائب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوبتر بود. 
-
-به هر ترتیب آنان به‌طور مستمری مذهب شیعه را تبلیغ نموده و مراسمی مانند محرم و عید غدیر را پاس می‌داشتند. با اینحال آل‌بویه معمولا سیاست مدارا و پذیرا بودن با سایر مذاهب مانند اهل سنت را در پیش داشتند؛ مثلا آنان بزرگ‌ترین تکریم‌ها را برای عبدالله ابن خفیف شیخ کبیر، عالم بزرگ اهل سنت پایتخت (شیراز) بجا می‌آوردند. یا خانقاه برای اهل تصوف می‌ساختند. با این حال آنقدر از لحاظ سیاسی قدرتمند بودند که د�� تصمیم‌گیری‌های خلفای عباسی دخالت می‌کردند. 
-
-در شیراز زمان آل‌بویه، برخلاف سنت رایج آن زمان غیر مسلمانان مانند زردشتی‌ها مجبور نبودند که علامت مشخص‌کننده به تن داشته باشند یا در محله‌های خاصی زندگی کنند. در زمان آل‌بویه بازار شهر شیراز در هنگام جشن مهرگان و نوروز نورانی می‌شد و هنگامی‌که در سال ۳۶۹ هجری مصادف با ۹۸۰ میلادی مسلمانان شیراز علیه زرتشتیان به اغتشاش پرداختند. عضدالدوله لشکری برای تنبیه اغتشاش کنندگان به شیراز فرستاد. 
-
-ابن اثیر در حوادث سال ۳۶۳ ه‍. ق گفته‌است که فتنه‌ای بزرگ میان شیعه و سنی در محله سوق الطعام بغداد برخاست. سنی‌ها زنی را سوار بر شتر کردند و او را عایشه نامیدند و ۲ نفرشان خود را طلحه و زبیر نامید. این گروه با گروه دیگر (شیعه) به جنگ پرداخت و می‌گفتند ما با اصحاب علی بن ابی‌طالب جنگ می‌کنیم. این عمل آنها، شبیه‌سازی جنگ جمل در دوران خود تلقی شد. 
-
-یکی از وزیران برجسته ایشان نصر بن هارون نصرانی (نخستین وزیر مسیحی تاریخ ایران) که به نقل از مسکویه وزیر شیراز بود، و شاه دیلمی (عضدالدوله) دست او را در ساختن کلیساهای مسیحی بازگذارد. یهودیان و صابئین در دستگاه فرمانروایی ایشان جایگاه بلندی داشتند. می‌توان گفت که دودمان دیلمیان یکی از بردبارترین و خشونت پرهیزترین دودمان‌های شاهی در تاریخ ایران پس از اسلام بوده. و در همین. در این دوره است که یک یهودی با فرمان شاه، حاکم سیراف می‌شود. 
-
-شاهنشاهان آل‌بویه
-
-دیالمه فارس
-عمادالدوله عمادالدوله ابوالحسن علی بن بابویه (۳۲۰ – ۳۳۸ ه‍. ق) 
-عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو پسر رکن الدوله حسن پسر بویه (۳۳۸ – ۳۷۲) 
-شرف‌الدوله ابوالفوارس شیرزیل پسر عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو (۳۷۲ – ۳۷۹) 
-صمصام‌الدوله ابوکالیجار مرزبان پسر عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو (۳۷۹ – ۳۸۸) 
-بهاءالدوله ابونصر پسر عضدالدوله ابو شجاع فنا خسرو (۳۸۸ – ۴۰۳) 
-سلطان‌الدوله ابو شجاع پسر بهاءالدوله ابونصر (۴۰۳ – ۴۱۵) 
-ابوکالیجار مرزبان پسر سلطان‌الدوله (۴۱۵ – ۴۴۰) 
-ملک رحیم ابونصر خسرو فیروز پسر ابوکالیجار (۴۴۰ – ۴۴۷) 
-
-علی بن بویه دیلمی ملقب به عمادالدوله. اولین از سلاطین دیلمی فارس. وی به همراه دو برادر کهتر خویش رکن الدوله حسن و معزالدوله احمد در اوان قیام داعیان علوی در گیلان و طبرستان بر کارداران امرای سامانی، در عداد یاران ماکان بن کاکی سردار دیلمی، درآمد؛ و پس از پریشانی احوال ماکان کاکی، این سه برادر به خدمت مرداویج بن زیار پیوستند و مرداویج مقدم آنان را گرامی داشت و هر کدام را مأمور قسمتی از عراق عجم کرد. از آن جمله علی (عمادالدوله) را نامزد کرج ابودلف کرد. وی در کرج ابودلف (کرهرود) با مردم و عمال مرداویج با مهربانی و مدارا رفتار کرد. سپس به فتح قلاع اطراف کرج پرداخت و به زودی در آن نواحی صاحب قدرت گردید؛ و در سال ۳۲۱ ه'. ق. اصفهان را که در آن هنگام مظفر بن یاقوت بر آن حکومت می‌کرد تسخیر کرد و چند ماهی بیش در آنجا نبود که مرداویج به سبب نگرانی خاطری که از عمادالدوله داشت، برادر خویش وشمگیر را با سپاهی انبوه برای دفع عمادالدوله بدانجا گسیل داشت. علی بن بویه نیز بدون جنگ و ستیز اصفهان را تخلیه کرد، و به ارجان، که ابوبکر بن یاقوت بر آن حکومت می‌کرد، رفت و در ماه ذی‌حجه سال ۳۲۱ ه'. ق. آنجا را تسخیر کرد؛ و به تدریج تا اواخر این سال سایر نواحی فارس را مسخر ساخت و سرانجام پس ا�� جنگ سختی که با یاقوت حاکم شیراز کرد آنجا را نیز تحت نفوذ خویش درآورد. در این اوان مرداویج دست به تهیه سپاهی عظیم جهت راندن عمادالدوله از شیراز زد، ولی اجل مهلتش نداد و در سال ۳۲۳ به دست جمعی از غلامان ترک خود به قتل رسید و به این ترتیب عمادالدوله از شر دشمنی قوی‌پنجه رهایی یافت. عمادالدوله در سال ۳۲۲ برادر خویش رکن الدوله حسن را مأمور فتح کرمان کرد و او بدون هیچگونه مقاومت از طرف اهالی، کرمان را تصرف کرد و بدین ترتیب دربار خلافت، کلیه متصرفات خود را در ایران از دست بداد. عمادالدوله در سال ۳۲۹ ه'. ق. در حین قلع و قمع شورشیان و مخالفان خویش، تا طبرستان پیش رفت، و در سال ۳۳۱، برادرش احمد، خوزستان را نیز جزء متصرفات آل‌بویه درآورد. عمادالدوله در سال ۳۳۷ سخت مریض شد و کارها را به برادرزاده خویش عضدالدوله واگذاشت و خود در سال ۳۳۸ درگذشت. عمادالدوله در تمام مدت امارت خود با مردم مهربانی کرد و بساط عدل و انصاف را در سراسر قلمرو خویش گستراند. 
-
-با مرگ عضدالدوله دیلمی در شوال ۳۷۲ ق / مارس ۹۸۳ م، بزرگان قوم اعلام وفات او را برای سه ماه به تعویق انداختند و پس از به خاک‌سپاری جنازه عضدالدوله در نجف، پسرش ابوکالیجار در بغداد به امارت نشست. خلیفه هم او را صمصام الدوله لقب داد «محرم ۳۷۳ ق / ژوئن ۹۸۳ م». با امارت صمصام الدوله، اختلاف وی با برادر دیگرش ابوالفوارس شیردل که فارس را تصرف کرده بود بالا گرفت. نزاع این دو برادر طولانی شد و بعد از حوادث بسیار شرف الدوله غلبه یافت و صمصام الدوله را به زندان انداخت. «رمضان ۳۷۶ ق / ژانویه ۹۸۷ م» و دستور داد تا وی را نابینا کنند. با مرگ شرف الدوله «۳۷۹ ق / ۹۸۹ م» برادرش ابونصر ملقب به بهاءالدوله به جای او نشست. بهاء الدوله از همان اوان امارت مواجه با مخالفت برادر بزرگترش صمصام الدوله شد. با این حال، علی‌رغم نابینایی، در فارس به طلب قدرت برخاسته بود و طالب سهم خود از قلمرو پدر بود. سرانجام پس از جنگ‌های پی در پی، بصره و اهواز به همراه فارس به دست صمصام الدوله افتاد و بغداد و نواحی دیگر برای بهاء الدوله ماند. اما فرمانروایی صمصام پس از مصالحه با بهاء الدوله دیری نپایید و خشونت رفتار او با ترکان فارس و بی تدبیریهایی که در حفظ اتحاد دیالمه آن سرزمین کرد موجب تزلزل قدرتش شد. سرانجام به وسیله پسران عزالدوله بختیار، که از زندان عضدالدوله پس از سال‌ها رهای یافته بودند، به قتل رسید «ذی‌الحجه ۳۸۸ ق / دسامبر ۹۹۸ م» و بهاء الدوله از تهدید و مخالفت او نجات پیدا کرد. 
-
-دیالمه ناحیه جبال
-رکن الدوله حسن پسر بویه
-مؤیدالدوله ابومنصور بویه پسر رکن‌الدوله حسن پسر بویه
-فخرالدوله ابوالحسن علی پسر رکن‌الدوله حسن پسر بویه
-مجدالدوله ابوطالب رستم پسر فخرالدوله
-سیده خاتون شیرین دخت اسپهبد رستم طبری
-
-دیالمه عراق، خوزستان
-معزالدوله احمد بن بویه
-عزالدوله فرزند معز الدوله
-عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو پسر رکن الدوله حسن پسر بویه
-
-بیماری عماد الدوله علی در سال ۳۳۸ هجری قمری او را به فکر آینده حکومتش انداخت و چون خود فرزندی نداشت از رکن الدوله حسن برادرش خواست، فرزندش فناخسرو را به شیراز بفرستد تا او را رسما ولیعهد و جانشین خود معرفی کند فنا خسرو با آداب و تشریفات سلطنتی مورد استقبال قرار گرفت. عماد الدوله او را برتخت خود نشاند و مردم رسما به او سلام پادشاهی دادند. 
-عماد الدوله (عموی عضدالدوله) کار را تا بدانجا پیش برد که برای حفظ و تحکیم موقعیت آل‌بویه و عضد الدوله فرماندهان نظامی را که ممکن بود پس از مرگش از عضد الدوله تبعیت نکرده و طغیان کنند را دستگیر و به قتل رسانید. از جمله آنان می‌توان به شرنگین بن جلیس از سرداران دیلمی اشاره نمود. 
-دوران عضد الدوله اوج قدرت و فرهنگ و هنر و ادب بود او نزد افرادی چون عبدالرحمان بن عمر بن سهل ابوحسین صوفی علم نجوم آموخته بود. او از علی بن حسین معروف به ابن اعلم که علوی بود، آموزش زیج گرفت و از ابو علی فارسی، دستور زبان عربی آموخت وی برای علما و فضلا و ارزش بسیاری قایل بود و در محضر آنان می‌نشست و درمسائل علمی و ادبی به مناظره می‌پرداخت علما در سرای عضد الدوله جایگاه مشخصی داشتند و در آن محل دور از جریانات سیاسی و اختلافات مذهبی به مباحثات علمی می‌پرداختند. پزشکان در دربار وی اهمیت بسیار داشتند ازجمله ابوالحسن محمد طبری که طبیب مخصوص رکن الدوله بود وی حتی برای آموزش پزشکان بیمارستانی در بغداد به نام بیمارستان عضدی ایجاد کرده بودو کتاب‌های بسیاری از یونانی به عربی در این زمان ترجمه شد و به منجمان، ریاضی دانان، معماران، ادیبان و شاعران احترام بسیار روا می‌داشت. شاید بتوان او را مقتدرترین و علم دوست‌ترین پادشاه آل‌بویه دانست. 
-شرف الدوله ابوالفوارس شیرزیل پسر عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو
-ابوعلی کیخسرو پسر ابوکالیجار
-جلال الدوله ابوطاهر پسر بهاءالدوله
-ملک رحیم ابونصر خسرو فیروز پسر ابوکالیجار
-قوام الدوله ابوالفوارس پسر بهاءالدوله
-ابومنصور فولاذستون پسر ابوکالیجار
-
-فهرست حاکمان آل‌بویه و زمان حکومت آن‌ها
-
-آل‌بویه فارس
-
-آل‌بویه بغداد و خوزستان
-
-آل‌بویه ری
-
-اوضاع اداری
-
-بوییان که تجربه چندانی در حکومت‌داری نداشتند، دولت خود را بیشتر با روش دولت عباسی اداره می‌کردند؛ بنابراین اصلاحات چندانی در نظام اداری پدید نیامد. 
-
-وزیر
-وزیران عهد بوییان اکثرا از افراد دانشمند زمانه خود بودند که توسط حاکمان آل‌بویه به منصب وزارت رسیدند. تأثیر اعمال وزیران در هر شاخه از حکمرانان آل‌بویه متفاوت بود. در شاخه بوییان جبال به دلیل آرامش منطقه و حضور وزرای دانشمند علم پیشرفت کرد. در مقابل آن، در شاخه بوییان فارس و خوزستان و عراق اختلافات داخلی و فروش مقام وزارت دردسر ساز بود. 
-
-حاکمان آل‌بویه بعد از عهد عضدالدوله دو وزیر داشتند. یکی وزیر شیراز و یکی وزیر بغداد. اهمیت هر دوی این شهرها و تمایل عضدالدوله برای حفظ شیراز به‌عنوان پایتخت دلایل اصلی این امر بودند. 
-
-دیوان‌ها
-دیوان‌ها در عهد بوییان بدون برنامه‌ریزی عمل می‌کردند و تغییر سریع و مکرر کارکنان از جمله خصوصیات آنها بود. رئیس دیوان‌های حکومتی صاحب الدیوان نام داشت که بیشتر به عنوان نایب وزیر شناخته می‌شد. 
-
-دیوان‌های عهد بوییان عبارتند از: 
-دیوان خراج: رسیدگی به عواید ایالات. 
-دیوان هزینه: رسیدگی به خرج دربار، امور مربوط به خزانه سلطنتی و ضرب سکه
-دیوان رسایل: صدور دستورهای حکومتی و برقراری ارتباطات داخلی و خارجی
-دیوان برید: خبررسانی و بر قراری ارتباط
-دیوان قضا: امور قضایی و رسیدگی به اختلافات و دعاوی مردم
-دیوان سواد: دیوانی برای رسیدگی به اوضاع مناطق بین دجله و فرات
-دیوان سپاه: امور نظامی و جنگی
-
-علم و فرهنگ
-دوران حکومت آل‌بویه عصر پیشرفت علم و ادب بود. حاکمان آل‌بویه علاقه خاصی به اهل علم داشتند و به خصوص از شعرا و علمای حکمت استقبال می‌کردند. 
-
-در اوایل عهد بوییان علم چندان رونقی نداشت و توجه‌ها بیشتر به امور سیاسی معطوف شده بود. در مقابل با به قدرت رسیدن عضد الدوله به دلیل صلح و آرامش ناشی از حکومت او و علاقه خود وی به دانش، بازار علم رونق دوباره یافت و در زمان حکومت فرزندان او هم همچنان به راه خود ادامه داد. مهم‌ترین دستاوردهای این دوران در زمینه نجوم (مانند ابن اعلم)، پزشکی و ریاضیات بود. 
-
-ادبیات عربی
-آل‌بویه همانند فاطمیان حامیان بزرگ هنرها و علوم بودند، اگرچه در ابتدای امر دیلمیانی خشن و ناهنجار بودند. این حقیقت که آن‌ها بر بغداد حکومت می‌کردند… و دلبستگی کلی به عراق داشتند که در آنجا ادب عربی رایج بود و آن‌ها را بیشتر حامی و مشوق ادب عربی ساخته بود تا ادب فارسی نوین که در آن ایام در قسمت شرقی ایران نشو و نما می‌یافت. با اینهمه در ایام فرمانروایی آل‌بویه شعرایی در مغرب ایران بودند که به زبان فارسی نو شعر می‌گفتند. اما در مغرب ایران ادب عربی بر ادب فارسی غالب بود. 
-
-کتابخانه‌های آل‌بویه در شیراز، ری، اصفهان نمونه‌های شگفت‌انگیز زمان خود بودند. از این گذشته ما در این دوره هنوز شاهد چیزهایی هستیم که در ایام گذشته نیز آن‌ها را می‌دیدیم: رئیس دبیران یعنی وزیران ایرانیانی که تسلطشان به زبان عربی به فرهنگی شگفت‌آور پیوند یافته که در کلیه زمینه‌های دانش سیر می‌کند. ابن العمید (در گذشته به سال ۳۰۹ ه‍. ق / ۹۶۹ – ۷۰ م)، کاتب ایرانی تصویر گویا و روشن این فرهنگ وسیع و استعداد فنی در عربی است. ابن العمید فیلسوف، زبان‌شناس، عالم دینی، شاعر و نویسنده صاحب سبک بود و در زمینه رساله‌نویسی نام وی در کتاب نام عبدالحمید، «جاحظ ثانی»، آن را ختم کرد. اما یک فرق اساسی در نثر این دو یافت می‌شود. سبک رساله‌نویسی عبدالحمید مردانه است و آرایش چندانی ندارد. اما سبک ابن العمید، مانند سبک خلفش در وزارت آل‌بویه، یعنی ابن عباد ایرانی معروف به صاحب (درگذشته به ۳۸۵ ه‍. ق / ۹۹۶ م) آراسته به صنایع لفظی و مشحون از نثر مقفی بود که در آن زمان تداول داشت. در این مورد نوعی هدف و مقصود در ادب عربی وجود دارد خوشایند وزرای پیش گفته آل‌بویه نیست. 
-
-عمران و آبادانی
-
-آبادانی‌های آل‌بویه در امور آبیاری و کشاورزی، در مقایسه با امرای معاصر آنان در عراق، چون بریدیان و حمدانیان، سخت مشهود است. جدال‌های متوالی و خونین امیرالامراها و حکامی که خواهان سیطره بر مرکز خلافت (مرکز قدرت و درآمد) بودند، ویران‌شده بود. اصلاحات و کارهای عمرانی وی در عراق، از جمله تعمیر سد بادوریا بر رودالرفیل، باعث آبادی و فراوانی و ارزانی شد و مردم روی به بغداد نهادند. از اینجا آبادانی بغداد را می‌توان دریافت که گفته‌اند در روزگار او، بغداد ۱۷ ٫ ۰۰۰ گرمابه داشته‌است. همو برای ساختن کاخی جهت خویش، نابسامانی‌ها پدیدآورد و بسیاری از بناهای سامرا و شهر المنصور و حصارها و دروازه‌ها را ویران کرد تا از مصالح آن‌ها استفاده کند. وی اموال مردم را به زور می‌گرفت. نیز در اواخر عمر، فرمان داد بیمارستانی در بغداد بنا کنند و املاکی بر آن وقف سازند (۳۵۵ ه‍. ق / ۹۶۶ م)، اما عمرش وفا نکرد و درگذشت. 
-
-بیشترین اصلاحات و آبادانی‌ها، مربوط به روزگار عضدالدوله است. ابوعلی مسکویه انبوهی از این آبادانی‌ها را برمی‌شمارد که برخی از آن‌ها برای مطالعه خصایل شخصی عضدالدوله خالی از فایده نیست. می‌گوید عضدالدوله فرمان داد خانه‌ها و بازارها و مساجدی را که در فتنه‌های بغداد دستخوش آتش‌سوزی و آسیب شده بود، بازسازی کنند و صاحبان خانه‌ها را واداشت که آن‌ها را به زیباترین شکل بسازند و آنان را که دست تنگ بودند، برای این کار وام می‌داد، و اگر غایب بودند، وکیلانی تعیین می‌کرد که به نیابت از آنان، آن کار را به انجام رسانند. نیز بیمارستانی در شیراز. بیمارستان معروف دیگری در بغداد پایه‌گذاری کرد و پزشکانی نام‌آور به آنجا برد و تأسیسات ممتاز در آنجا نهاد. در روزگار او شیراز چنان آباد و پرجمعیت شد که جای لشکر نماند و او در نزدیکی شهر، محلتی ساخت به نام «فنا خسروگرد» و لشکریان را در آن نشاند و شهر چنان آباد شد که ۲۰ ٫ ۰۰۰ دینار درآمد داشت. کاخ باشکوه وی که مقدسی از آن با شگفتی یاد می‌کند ۳۶۰ اتاق داشت که دیوارهای آن را با کاشی چینی آراسته بودند. نیز به جای شهر اردشیر خوره یا گور قدیم، شهر فیروزآباد را بنا کرد و در کازرون سرایی برای سمساران ساخت که خود روزی ۱۰ ٫ ۰۰۰ درهم از آنجا سود برمی‌گرفت. سد عظیمی هم بر پایه‌هایی از ساروج بر روی رود کر بنا کرد که به بند امیر یا بند عضدی معروف شد. در ۲ سوی این سد، ۱۰ دولاب قرار گرفت که زیر هر دولاب، آسیابی سوار شد. نیز کاریزهای شیراز، آب را به ۳۰۰ دیه می‌رسانیدند. در کرمان هم قصری و منارهای برآورد و در میان اروندرود و کارون برای عبور کشتی‌ها و وصول از دجله و فرات به ش، آبراه‌های بنیاد کرد. یکی از برجسته‌ترین کارهای او، ساختن مرقد علی و بنای آرامگاهی در آنجا بود. پدر وی رکن‌الدوله هم به رغم پول‌دوستی، آثاری از خود بر جای نهاد که نمایانگر علاقه وی به آسایش حال رعیت بود. احداث نهر رکن‌آباد در شیراز، و مرمت پل ایذه در خوزستان ازجمله کارهای او است. 
-
-پانویس
-۵۶.۵۷. https: / / fa. m. wikipedia. org / wiki / عزالدوله_بختیار
-
-منابع
-
-
-
-
-تاریخ ایران، میترا مهرآبادی، دنیای کتاب، تهران، ۱۳۷۴
-بوییان، کلود کاهن و مفیض الله کبیر، مولی، تهران
-
-پیوند به بیرون
-
-آل‌بویه
-دیلمیان در گستره تاریخ ایران نویسنده: دکتر پروین ترکمنی آذر
-احیای فرهنگ در عصر بویه نویسنده: جوئل کرمر مترجم محمد سعید حنایی
-
-
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۹۳۴ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در دهه ۹۳۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۰۵۵ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۰۶۰ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۹۳۴ (میلادی) 
-تاریخ طبرستان
-حکومت‌های ایران در سده ۱۱ (میلادی) 
-دربارهای طبری‌زبان
-دودمان‌های ایرانی
-دیلمیان
-سلسله‌های شیعه
-عراق در قرون وسطی
-کشورهای پیشین در آسیا
-کشورهای پیشین در خاورمیانه
-سلطنت غزنوی یا غزنویان (۹۷۷ – ۱۱۸۷ م) (۳۴۴ ه‍. ق - ۵۸۳ ه‍. ق) دودمانی ترک‌تبار با فرهنگ ترکی-ایرانی و سنی‌مذهب بودند که در بخش‌های شرقی ایران بزرگ به ویژه فرارود و خراسان بزرگ بود. اما به عنوان مروج و ناشر اسلام مورد توجه و تأیید خلافت عباسی بود. شهرت این سلسله، بیشتر به خاطر فتوحاتی است که در هندوستان انجام داده‌است. آلپ‌تگین (نیای بزرگ غزنویان) از قبیله بارسغان (از ترکان اوغوز) بوده است. 
-
-از آنجا که غزنویان نخستین پایه‌های شهریاری را در شهر غزنی آغاز نمودند به غزنویان نامدار شدند. بنیانگذار این دودمان سلطان محمود غزنوی بود. پدران او از غلامان ترک دربار سامانی در خ��اسان بودند که به خراسان کوچ کردند. نام‌آورترین شهریاران این دودمان سلطان محمود و پسرش سلطان مسعود بودند. با شکست غزنویان از ترکان سلجوقی در نبرد دندانقان و پس از سلطان مسعود این دودمان رو به ناتوانی گذارد و چندی بعد بستر حوزه فرمانروایی‌اش به بخش‌هایی از هندوستان و افغانستان کنونی محدود شد. حکومت غزنویان هند از نظر هنردوستی و توجه به شاعران پارسی سرا و گسترش زبان پارسی از اهمیت بالایی برخوردار است. 
-
-بنیان‌گذاری
-
-در اواخر حکومت سامانیان یکی از سرداران ترکمن این سلسله به نام آلپ‌تگین کوشید با همدستی عده‌ای دیگر، یکی از اعضای خاندان سامانی به نام نصر بن عبدالملک بن نوح را به حکومت برساند اما نتوانست و پسر عموی وی یعنی منصور بن نوح به جای وی بر تخت نشست. پس از این ماجرا البتکین راهی شهر غزنین در افغانستان کنونی شد و در آنجا حکومت را به دست گرفت. 
-
-دولت سامانی که حکومتی ضعیف بود و از سمت فرارود (ماوراءالنهر) نیز با حکومت مسلمان و ترک‌نژاد ایلک خانیان درگیر جنگ بود به ناچار حاکم بودن البتکین در غزنین را پذیرفت. البتکین تا پایان عمر خود در شهر غزنین اقامت گزید اما دولتی که وی بنیاد نهاد پس از آن به علت انتساب به شهر غزنین به حکومت غزنویان مشهور گشت. 
-
-یکی از نامدارترین جانشینان آلپ‌تگین داماد وی سبکتگین بود. سبکتگین با نشان دادن شایستگی خود به بزرگان ترکمن توانسته بود پشتیبانی و اعتماد آن‌ها را به خود جلب کند. همگام با این دگرگونی‌ها در غزنین، دولت سامانی به ضعیف‌ترین زمان خود رسیده بود و دچار مشکلات پرشماری بود. سبکتگین ضمن اعلام وفاداری به حکومت سامانی برای سرکوب سرداران یاغی پنجاب راهی آن دیار گردید و توانست اوضاع را تا اندازه‌ای به نفع سامانیان آرام کند. سامانیان نیز به پاسداشت این خدمت وی، نه‌تنها وی را در مسند حکومت غزنین استوار کردند بلکه اداره خراسان را نیز به پسر وی محمود واگذاردند و سلطان محمود نیز با سود جستن از امکانات این منطقه پهناور و آباد توانست بر قدرت خویش بیفزاید. محمود پس از درگذشت پدر به حکومت غزنین دست یافت. 
-
-در همین اوضاع و احوال ایلک‌خانیان به فرارود تاختند و با تصرف بخارا و پایتخت سامانیان و سرزمین‌های جنوب آمودریا به عمر این دودمان پایان دادند و این باعث گردید سلطان محمود به استقلال کامل برسد. خلیفه عباسی نیز وی را مورد تأیید قرار داد. دوران سی و سه ساله حکومت محمود بیشتر به جنگ با دولت‌های پیرامون و افزون کردن متصرفاتش گذشت. وی در بیشتر این نبردها پیروز میدان بود و علت نیز علاوه بر استفاده وی از سپاه کارآمد و مجهز که ویژه توجه خود سلطان محمود به امور نظامی بود، درگیری‌ها و ضعف داخلی دولت‌های پیرامون نیز افزون بر علت شد که وی راحت‌تر به پیروزی برسد؛ مثلا سلسله آل‌بویه دچار تجزیه شده بود و دولت آل زیار در محدوده گرگان حاکمیت ضعیفی داشت. 
-
-بازماندگان صفاریان نیز در سیستان دچار اختلافات خانوادگی بودند و هندوستان نیز در شرق باوجود ثروت انبوهش دارای یک وحدت سیاسی نبود. 
-
-سلطنت و اوج
-آلپ تگین
-
-آلپ تگین بنیانگذار سلسه غزنویان بود. او یکی از سپهسالاران ترک‌تبار در امپراتوری سامانیان بود و در سالهای پایان عمر خود در سالهای ۹۶۲ الی ۹۶۳ میلادی به دلیل نارضایتی از حکومت سامانی به غزنین رفت و فرمانروای شبه-مستقل در شهر غزنی شد. وی پیش از فرمانروایی در غزنی، به سمت سپهسالار ارتش سامانیان در خراسان رسیده بود. پس از مرگ عبدالملک بن نوح، آلپ‌تگین برای تاخت‌وتاز به سوی هند رفت و در مسیر خود، ناگزیر شد از غزنه بگذرد. هنگامی‌که ابوعلی لویک حاکم غزنه اجازه عبور به او نداد، پس از چهار ماه محاصره، شهر را تصرف کرد. سپس بنا به گفته جوزجانی، با دریافت منشوری از منصور بن نوح، موقعیت خود را تثبیت کرد. 
-
-سبکتگین
-
-سبکتگین، داماد آلپ تگین و امیر امپراتوری غزنوی بود که با تصرف قلمرو سامانیان، لاویک‌ها، کابل شاهیان که بیشتر مناطق فعلی افغانستان و پاکستان می‌شود، گسترش دودمان نو بنیاد غزنوی را آغاز کرد. مورخ قرن شانزدهم، محمدقاسم فرشته، نسب سبکتگین را از نسل پادشاهان ساسانی ثبت می‌کند: 
-
-با این حال، این ادعا بی‌اساس است و سبکتگین از خوانین قراختا بشمار می‌رفت که در یکی از جنگ‌ها اسیر دشمن گردیده به عنوان برده توسط آلپ تگین خریداری شد. 
-
-سبکتگین در سال ۳۸۷ ه‍. ق و پس از مدت ۲۱ سال سلطنت از دنیا رفت، وی پسر ارشد خود اسماعیل را که مادرش دختر آلپ تگین بود پادشاه اعلان نموده بود. 
-
-اسماعیل
-اسماعیل بن سبکتگین غزنوی که ولیعهد و حکمران غزنه و بلخ بود پس از مرگ پدر برای مدت کوتاهی اعلان تاج و تخت نمود، اما او در سال ۳۸۷ در جنگ غزنی شکست خورد و توسط محمود اسیر گردیده از قدرت خلع گردید. 
-
-سیف‌الدوله محمود
-
-ابوالقاسم محمود پسر دوم سبکتگین مشهور به سلطان محمود غزنوی در سال ۳۸۷ ه‍. ق، پس از خلع اسماعیل برادرش، در غزنی اعلان سلطنت کرده و سلطان دودمان غزنوی گردید. وی در ادامه فتوحات پدرش سرزمین سامانیان را الی آمودریا، سرزمین کابل شاهیان از جمله پادشاهی اسماعیلیان مولتان، سرزمین راجه‌های سند، و همچنین برخی از مناطق بویه را به اتمام رساند. با همه حساب‌ها، حکومت سلطان محمود عصر طلایی و اوج امپراتوری غزنوی بشمار می‌رود. محمود هفده لشکر کشی از طریق شمال هند انجام داد تا اقتدارش را در هند تثبیت کند. وی قلمرو خود را از مرزهای ری تا سمرقند و از دریای خزر تا یمن و دهلی برقرار کرد. 
-محمود و سومنات
-
-یکی از بزرگترین فتوحات سلطان محمود در هند فتح سومنات بود. بزرگترین و مهم‌ترین بت هندوستان در بتخانه این شهر بود که طولش به پنج متر بالغ می‌شد. هندوان دسته‌دسته به زیارت این بت می‌رفتند و صدها برهمن نیز به دعای وی مشغول بودند. این بت آنچنان برای هندوان با ارزش بود که حتی معتقد بودند دریا نیز وی را می‌پرستد و جزر و مد را نشانه همین پرستش می‌دانستند. جواهرات فراوانی نذر این بت می‌شد و حتی صدها روستا وقف این بت بود. 
-
-تا قبل از اینکه غزنویان به سومنات حمله کنند، برهمنان هندو برای توجیه بی‌قدرتی بت‌هایی که به دست سپاه غزنویان نابود می‌شد می‌گفتند که این بتان مورد قهر سومنات هستند. هنگامی‌که سپاه ۳۰ هزار نفری غزنویان به قصد سومنات حرکت کردند هندوان به پای سومنات افتادند که جلوی سپاه محمود را بگیرد اما سومنات برای جلوگیری از نابودی خود نیز توانایی کاری را نداشت و به‌دستور محمود نابود شد و ثروت معبد نیز به غنیمت گرفته شد. 
-
-در دوره محمود (۴۲۰ – ۳۸۷)، غزنویان ۴۰۰۰ خانواده ترکمن را در نزدیکی کرانه خراسان اسکان دادند. تا سال ۴۱۷، به دلیل حمله ترکمن‌ها به شهرهای همسایه، فرماندار طوس، ابو الحارث ارسلان جاذب، حملات نظامی علیه آنها را رهبری می‌کرد. وی ترکمن‌ها را شکست داده و به سرزمین‌های همسایه پراکنده کرد. با این وجود، تا اواخر سال ۴۲۳، آلتونتاش، فرماندار غزنوی، پنجاه تن از سران ترکمن را به جرم حمله به خراسان اعدام کرد. 
-
-ثروتی که از لشکرکشی‌های هند محمود به غزنی آورده می‌شد بسیار زیاد بود و مورخان مثل ابوالفضل بیهقی، گ و شاعرانی مثل فردوسی توصیف درخشانی از عظمت پایتخت و حمایت شگرف فاتح غزنوی از ادبیات ارائه می‌دهند. محمود در سال ۴۲۰ ه‍. ق درگذشت. 
-
-جلال الدوله محمد
-بعد از مرگ محمود برای به حکومت رسیدن میان دو پسرش یعنی محمد و مسعود اختلاف به‌وجود آمد و بعد از کشمکش‌هایی مسعود توانست پیروز شود و به حکومت برسد اما چون حس می‌کرد کارگزاران پدرش با به حکومت رسیدن وی مشکل دارند، در صدد کنار گذاشتن آن‌ها برآمد. در این زمان کارگزاران دستگاه غزنوی به دو دسته تقسیم‌شده بودند یک دسته پدریان یعنی طرفداران سلطان محمود و دیگران پسریان که هواداران مسعود بودند. 
-
-شهاب الدوله مسعود
-
-از جمله پدریانی که سخت مورد غضب سلطان مسعود قرار گرفت ابو علی میکال معروف به حسنک وزیر بود که چون از موقعیت اجتماعی بالایی برخوردار بود به ناچار برای از سر راه برداشتن وی، او را به انحراف مذهبی متهم نمود که شرح آن در تاریخ بیهقی آمده‌است؛ و سپس وی را دار زد و اموالش را مصادره نمود. این اقدام وی ضربه مهلکی بر پیکره دودمان غزنویان وارد کرد؛ زیرا وی با این کار هم خود را از داشتن کارگزاران مجرب محروم ساخت و هم وجه خود را در میان مردم که می‌دانستند علت اصلی بر دار کردن حسنک چیست، خراب نمود. 
-
-سلطان مسعود غزنوی نیز مانند نیاکان خود حمله به هند را در سرلوحه کارهایش قرار داد اما دیگر از آن ثروت‌های افسانه‌ای هند خبری نبود و در نتیجه بار سنگین هزینه‌ها بر دوش مردمی نهاده شد که مجبور بودند مالیات بپردازند و این خود باعث نارضایتی مردم به ویژه مردم خراسان شد؛ و در نتیجه توجه بیش از اندازه مسعود به هند وی از تحرکات سلجوقیان در خراسان غافل ماند. پس از مرگ مسعود فرمانروایی غزنویان به قسمتی از غرب هند به مرکزیت لاهور محدود گشت؛ و در نهایت در سده ششم هجری غوریان، آخرین بقایای غزنویان (خسروملک) را نیز از بین بردند. 
-
-زوال و بقا
-
-ظهیر الدوله ابراهیم
-
-در سال ۴۴۸، سلطان ابراهیم پسر مسعود پسر محمود پسر سبکتگین غزنوی، خوشنویس بزرگ که قرآن را با قلم خود نوشت، برای مدت ۴۰ سال به سلطنت رسید. ابراهیم با توافق صلح با سلجوقیان و احیای روابط فرهنگی و سیاسی، امپراتوری ضعیف شده غزنوی را مجددا بنیان نهاد. دوران ابراهیم و جانشینان وی امپراتوری غزنوی از یک دوره آرامش و صلح پایدار برخوردار بود. غزنویان که خراسان را از دست داده بودند، به‌طور فزاینده‌ای با ثروت حاصل از حملات به شمال هند، جایی که با مقاومت شدید حاکمان هند مانند پارامارا از مالوا و گاهادوالا از قنوج روبرو می‌شدند، به حیات شان ادامه دادند. وی تا سال ۴۸۸ حکومت کرد. 
-
-علاءالدوله مسعود سوم
-ابوسعد مسعود مشهور به سلطان مسعود سوم برای مدت شانزده سال به سلطنت رسید، در حالی که هیچ اتفاق مهمی در زمان حیات او رخ نداد. مسعود کاخ جد خود سلطان مسعود غزنوی و یکی از مناره‌های غزنی را بنا کرد. علائم ضعف غزنویان هنگامی آشکار شد که وی در سال ۵۰۵ درگذشت، درگیری داخلی بین پسرانش با عروج سلطان بهرام شاه به عنوان دست‌نشانده سلجوقیان پایان یافت. بهرام شاه در جنگ غزنی در سال ۵۰۷ برادرش ارسلان را از سلطنت خلع نمود. 
-
-یمین الدوله بهرام شاه
-سلطان بهرام شاه غزنوی آخرین پادشاه غزنوی بود که به مدت سی و پنج سال بر غزنی، اولین پایتخت غزنویان حاکم بود. وی در سال ۵۴۷ در غزنی توسط سیف‌الدین سوری شکست خورد، اما سال بعد پایتخت را پس گرفت. علاءالدین حسین جهانسوز، سلطان غوریان، در انتقام مرگ برادرش قطب‌الدین غوری، که داماد پادشاه بود اما به دلیل تخلف جزئی کشته‌شده بود، در سال ۵۴۷ این شهر را فتح کرد. سپس وی این پایتخت باشکوه غزنویان را یکنواخت و به مدت ۷ روز آن را سوزاند که به «جهانسوز» معروف شد. غزنی با مداخله سلجوقیان که به کمک بهرام شاه آمده بودند، دوباره احیا گردید. مبارزات غزنویان و غوریان در سالهای بعد همچنان ادامه یافت تا اینکه قلمرو غزنوی و زابلستان قبل از غوریان به دست گروهی از ترکان اوغوز پامال گردید. قدرت غزنویان در شمال غربی هند تا زمان غلبه غوریان بر لاهور الی سلطنت خسرو ملک غزنوی در سال ۵۵۵ فراهم بود. 
-
-زبان و ادبیات پارسی
-نوزایی (رنسانس) زبان، فرهنگ و ادبیات فارسی در دوره ترکان غزنوی در قرن یازدهم میلادی صورت گرفت. دربار امپراتوری غزنوی به دلیل حمایت از ادبیات فارسی چنان مشهور بود که شعرایی همچون فرخی سیستانی برای ادامه فعالیت به نزد آنان سفر کردند. مجموعه شعر کوتاه عنصری (شاعر پارسی‌گوی) به سلطان محمود و برادرانش نصر و یعقوب اختصاص یافته‌است. سلطان محمود، غزنی را به مرکز آموزش علوم تبدیل کرد و فردوسی و ابوریحان بیرونی را به دربار خود دعوت نمود. او ترجیح داد که شهرت و جلالش به زبان فارسی ثبت گردد و صدها شاعر پارسی‌گوی در دربار او جمع شدند. وی کتابخانه‌های زیادی از ری و اصفهان به پایتخت خود آورد. با فتح ری و اصفهان به دست سلطان محمود، ادبیات فارسی در آذربایجان و عراق عجم گسترش یافت. 
-
-غزنویان نوشته‌های تاریخی به زبان فارسی تدوین کردند. تارخ بیهقی که در نیمه دوم قرن یازدهم نوشته شده‌است، نمونه‌ای از آن است. با فتح شمال هند توسط سلطان محمود غزنوی، فرهنگ و ادبیات فارسی به لاهور راه یافت شد، که بعدها شعرای مشهوری همچون مسعود سعد سلمان در هندوستان پرورش یافتند. لاهور، تحت حکومت غزنویان در قرن یازدهم، دانشمندان پارسی را از خراسان، هند و آسیای مرکزی جلب کرد و به یک مرکز مهم فرهنگی زبان و ادبیات پارسی تبدیل شد. 
-
-اگرچه پادشاهان غزنوی و فرماندهان نظامی آنها اصالتا ترک بودند، ولی از نظر ترویج زبان فارسی و حمایت از شاعران پارسی‌گوی، اهتمام شاهان غزنوی برای گسترش زبان و ادب پارسی، بیشتر از رقبای ایرانی خود یعنی سلسله آل‌بویه بود که از شعرای عرب تمجید کرده و حامی بزرگ و مروج زبان و ادبیات عربی بودند. 
-
-اهمیت هندوستان
-یکی از مسائل مهمی که در دوران غزنویان از سبکتکین شروع شد و در زمان محمود به اوج رسید و در زمان جانشینان وی نیز به شدت دنبال شد لشکر کشی‌های مداوم به هندوستان بود. علل این اقدام آن‌ها اولا این بود که هند سرزمینی غنی و آباد بود که بتکده‌ها و معابد هندوهای آنجا همیشه سرشار از طلا و جواهری بود که مردم برای خدایان خود هدیه می‌آوردند و حمله غزنویان به آنجا به معنای دستیابی به این ثروت بود. علت بعدی این بود که هندوستان کشوری کافر از نظر مسلمانان بود و لشکر کشی غزنویان به آنجا تلاشی در جهت گسترش اسلام وانمود می‌کرد و مخصوصا از نظر دولت عباسی جهاد در برابر کفر بود که مشروعیتی را برای حاکمان غزنه به بار می‌آورد. همچنین این لشکرکشی‌ها باعث مشغول بودن سپاه غزنویان می‌شد که اگر این سپاه بی‌کار می‌ماندند باعث ایجاد مشکل و بحران در دستگاه غزنویان می‌گشت. 
-
-این حملات مداوم سپاه غزنویان به هند باعث شد که اسلام در آن شبه‌قاره گسترش یابد و همچنین باعث گشت قدرت دفاعی این کشور به علت حملات پی در پی رو به زوال گذارد و راه برای حملات بعدی غزنویان باز شود. 
-
-سلاطین غزنوی
-
-شجره‌نامه
-
-پانویس
-سوم به معنی ماه و نات به معنی صاحب است. 
-
-منابع
-
-تاریخ ایران و جهان (۱)، سال دوم آموزش متوسطه، رشته علوم انسانی، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۱. (صص ۲۷۵ تا ۲۸۴) 
-صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران (۵ جلد)، انتشارات فردوس، ۱۳۶۷. 
-سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران (۲ جلد)، ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی. (صص ۳۹ تا ۴۱) 
-باسورث٬ادموند کلیفورد. تاریخ غزنویان. ترجمه محمد مقدم، تهران ٬امیرکبیر ۱۳۷۸ ٬. 
-تاریخ ایران - دکتر خنجی
-
-تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. تهران، ۱۳۵۴
-تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسکی - م. آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵
-تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳. 
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-لشکری بازار
-
-
-افغانستان در قرون وسطی
-امپراتوری‌ها و پادشاهی‌های هند
-انحلال‌های ۱۱۸۷ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۹۶۲ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۹۶۳ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در دهه ۹۷۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۱۸۷ (میلادی) 
-تاریخ آذربایجان
-تاریخ ایران
-تاریخ پاکستان
-تاریخ مردمان ترک‌تبار
-تاریخ ولایت غزنی
-دربارهای ترکی زبانان
-دربارهای فارسی‌زبان
-دودمان‌های افغانستان
-سلسله‌های ترک
-سلسله‌های غیر ایرانی حاکم بر ایران
-سلسله‌های مسلمان سنی
-غلمان
-کشورهای پیشین در آسیا
-سلطه اسلام در شبه‌قاره هند
-ابوعلی حسین بن عبدالله بن حسن بن علی بن سینا، مشهور به ابوعلی سینا، ابن‌سینا، پورسینا و شیخ‌الرئیس (۳۵۹ – ۲ تیر ۴۱۶ خورشیدی، ۹۸۰ – ۱۰۳۷ میلادی، ۳۷۰ – ۴۲۸ قمری)، همه‌چیزدان، پزشک، ریاضی‌دان، اخترشناس، فیزیک‌دان، شیمی‌دان، جغرافی‌دان، زمین‌شناس، شاعر، منطق‌دان، فیلسوف، موسیقی‌دان و دولت‌مرد ایرانی و از مشهورترین و تأثیرگذارترین فیلسوفان و دانشمندان ایران‌زمین و جهان است که به ویژه به دلیل آثارش در زمینه فلسفه و پزشکی اهمیت دارد. آثار اصلی او دو دانشنامه علمی و فلسفی جامع به نام‌های کتاب شفا و دانشنامه علائی، و همچنین القانون فی الطب به عنوان یکی از معروف‌ترین آثار تاریخ پزشکی است. 
-
-وی در کودکی نبوغ شایانی از خود بروز داد و در جوانی از جمله دانشمندان و پزشکان خاص دربار امیر نوح سامانی در بخارا بود. سپس با زوال سامانیان و نزدیک شدن خطر سپاه سلطان محمود غزنوی از بخارا به گرگانج خوارزم رفت و از آنجا به گرگان نزد امیران آل زیار پناه برد. سپس، در خدمت مجدالدوله رستم امیر آل‌بویه در ری رسید و پس از آن در همدان وزیر شمس‌الدوله دیلمی بود. پس از مرگ امیر، وی را زندانی کردند تا اینکه از آنجا گریخت و نزد علاء الدوله، حاکم اصفهان از آل کاکویه رفت و در خدمت او بود تا نهایتا در همین منصب در سفر به همدان درگذشت. 
-
-در حوزه دانش منطق ابن‌سینا با ابداع دو نظریه «قیاس اقترانی شرطی» و «موجهات زمانی» از منطق ارسطویی پا فراتر نهاد در طرح نوینی از منطق موسوم به منطق سینوی را در تمدن اسلامی پی نهاد که پس از وی تا زمان خواجه نصیرالدین طوسی تکمیل گردید. در حوزه فلسفه وی کوشید تا فلسفه مشائی را با دین سازگار سازد. در این جهت علاوه بر اثبات وجود خداوند بمثابه واجب‌الوجود فلسفی، به حل عقلی مسائلی از قبیل صدور کثرت از وحدت، علم خداوند به جزئیات، پیوند حادث و قدیم، رابطه ذات و صفات خدا پرداخت. در حوزه نفس نیز بحث تجرد و خلود را طرح می‌کند. وی معقول ثانی و اولی را تفکیک می‌کند و در موضوع شرور تقریر نوینی ارائه می‌دهد. 
-
-وی ۴۵۰ کتاب در زمینه‌های گوناگون نوشته‌است که شمار زیادی از آن‌ها در مورد پزشکی و فلسفه است. جرج سارتن در کتاب تاریخ علم، وی را یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان و دانشمندان پزشکی می‌داند. همچنین وی او را مشهورترین دانشمند دیار ایران می‌داند که یکی از معروف‌ترین‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها و نژادها است. همچنین وی در زمره فیلسوفان بزرگ جهان قرار دارد. دانشنامه فلسفه دانشگاه تنسی ابن‌سینا را تأثیرگذارترین فیلسوف جهان پیش از دوران مدرن معرفی می‌کند. تقریرهای فلسفی وی بسیار بر فلاسفه بزرگ بعدی از جمله ملاصدرا، توماس آکوئیناس و دکارت مؤثر بوده‌است و علاوه بر مکتب سینوی در جهان اسلام که همچنان استمرار دارد، مکتب سینوی در فلسفه قرون وسطی اروپا نیز پدید می‌آید. تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی، کلام شیعه را به رنگ فلسفه سینوی درمی‌آورد. در مخالفت با وی از یک‌سو محمد غزالی و فخر رازی از موضع کلام اشعری و از سوی دیگر ابن رشد اندلسی از موضع فلسفه ارسطویی کتاب می‌نویسند. 
-
-زادروز او در ایران، یعنی ۱ شهریور، روز پزشک نام گرفته‌است. 
-
-آرامگاه بوعلی‌سینا در میدان بوعلی سینا در مرکز شهر همدان واقع شده‌است. 
-
-زندگی
-نام ابن‌سینا، حسین و نام پدرش عبدالله که فرزند حسن و حسن فرزند علی و علی فرزند سینا بود؛ بنابراین به ابن‌سینا یا ابوعلی سینا ملقب شد. 
-عبدالله پدر ابن‌سینا اهل بلخ بود و در زمان سلطنت نوح دوم سامانی از پادشاهان سامانی از بلخ به بخارا آمد و کارمند دارایی روستایی بنام خرمیثن شد و از ده نزدیکی بنام افشنه با دختری بنام ستاره ازدواج کرد و اولین فرزندش را حسین نام گذاشت که همان ابن‌سیناست. 
-پدر و برادر ابن‌سینا مجذوب تبلیغات اسماعیلیه شده بودند، اما ابن‌سینا از آن دو پیروی نکرد. وی حافظه و هوشی خارق‌العاده داشت. به‌طوری‌که در ۱۴ سالگی از آموزگار خود پیشی گرفت. 
-
-او علم منطق را از استادش ابو عبدالله ناتلی آموخت. او کسی را نداشت که از وی علوم طبیعی یا داروسازی را فرا بگیرد و پزشکان مشهور از دستورکارهای او پیروی می‌کردند. البته وی در فراگیری علم متافیزیک ارسطو دچار مشکل شد که تنها به کمک اغراض مابعدالطبیعه فارابی توانست آن را بفهمد. در جوانی او امیر نوح سامانی را از یک بیماری سخت نجات داد. امیر خراسان در ازای این کار اجازه داد که ابن‌سینا از کتابخانه باشکوه مخصوص شاهزادگان سامانی استفاده کند. در سن ۱۸ سالگی، ابن‌سینا بر بسیاری از علوم زمانه خود تسلط یافت. پیشرفت‌های بعدی وی، مرهون استدلالهای شخصی‌اش بود. 
-
-بخشی از زندگینامه او به گفته خودش به نقل از شاگردش ابو عبید جوزجانی بدین شرح است: 
-
-پدرم عبدالله از مردم بلخ بود در روزگار نو�� پسر منصور سامانی به بخارا درآمد. بخارا در آن عهد از شهرهای بزرگ بود. پدرم کار دیوانی پیشه کرد و در روستای خرمیثن به کار گماشته شد. به نزدیکی آن روستا، روستای افشنه بود. در آنجا پدر من، مادرم را به همسری برگزید و وی را به عقد خویش درآورد. نام مادرم ستاره بود من در ماه صفر سال ۳۷۰ از مادر زاده شدم. نام مرا حسین گذاشتند چندی بعد پدرم به بخارا نقل‌مکان کرد در آنجا بود که مرا به آموزگاران سپرد تا قرآن و ادب بیاموزم. دهمین سال عمر خود را به پایان می‌بردم که در قرآن و ادب تبحر پیدا کردم آنچنان که آموزگارانم از دانسته‌های من شگفتی می‌نمودند. 
-در آن هنگام مردی به نام ابوعبدالله به بخارا آمد او از دانش‌های روزگار خود چیزهایی می‌دانست پدرم او را به خانه آورد تا شاید بتوانم از وی دانش بیشتری بیاموزم. زمانی که ناتلی به خانه ما آمد، من نزد آموزگاری به نام اسماعیل زاهد، (که از شاگردان حریر بن عبدالله سجستانی بود) فقه می‌آموختم و بهترین شاگرد او بودم و در جدل که شیوه دانشمندان آن زمان بود، تخصصی داشتم. 
-
-ناتلی به من منطق و هندسه آموخت و چون مرا در دانش‌اندوزی بسیار توانا دید به پدرم سفارش کرد که مبادا مرا جز به کسب علم به کاری دیگر وادار سازد و به من نیز تأکید کرد جز دانش آموزی شغل دیگر برنگزینم. من اندیشه خود را بدانچه ناتلی می‌گفت می‌گماشتم و در ذهنم به بررسی آن می‌پرداختم و آن را روشن‌تر و بهتر از آنچه استادم گفته بود، فرامی‌گرفتم تا اینکه منطق را نزد او به پایان رسانیدم و در این فن بر استاد خود برتری یافتم. 
-چون ناتلی از بخارا رفت من به پژوهش و مطالعه در علم الهی و طبیعی پرداختم. اندکی بعد میلی در فراگرفتن علم طب در من پدیدار گشت. آنچه را پزشکان پیشین نوشته بودند، همه را به دقت خواندم، چون علم طب از علوم مشکل به‌شمار نمی‌رفت، در کوتاه‌ترین زمان در این رشته موفقیت‌های بزرگ به‌دست آوردم تا آنجا که دانشمندان بزرگ علم طب به من روی آوردند و در نزد من به تحصیل اشتغال ورزیدند. من بیماران را درمان می‌کردم و در همان حال از علوم دیگر نیز غافل نبودم. منطق و فلسفه را دوباره به مطالعه گرفتم و به فلسفه بیشتر پرداختم و یک سال و نیم در این کار زمان صرف کردم. در این زمان کمتر شبی سپری شد که به بیداری نگذرانده باشم و کمتر روزی گذشت که جز به مطالعه به کار دیگری دست زده باشم. 
-
-پس از آن به الهیات رو آوردم و به مطالعه کتاب مابعد الطبیعه ارسطو اشتغال ورزیدم ولی چیزی از آن نمی‌فهمیدم و غرض نویسنده را از آن سخنان درنمی‌یافتم از این رو دوباره از سر خواندم و چهل بار تکرار کردم چنان‌که مطالب آن را حفظ کرده بودم اما به حقیقت آن پی نبرده‌بودم. چهره مقصود در حجاب ابهام بود و من از خویشتن ناامید می‌شدم و می‌گفتم مرا در این دانش راهی نیست یک روز عصر از بازار کتابفروشان می‌گذشتم کتابفروش دوره‌گردی کتابی را در دست داشت و به دنبال خریدار می‌گشت به من درخواست کرد که آن را بخرم من آن را خریدم، اغراض مابعدالطبیعه نوشته ابونصر فارابی، هنگامی‌که به در خانه رسیدم بی‌درنگ به خواندن آن پرداختم و به حقیقت مابعدالطبیعه که همه آن را از برداشتم پی بردم و دشواری‌های آن بر من آسان گشت. از توفیق بزرگی که نصیبم شده بود بسیار شادمان شدم. فردای آن روز برای سپاس خداوند که در حل این مشکل مرا یاری فرمود، صدقه فراوان به درماندگان دادم. در این هنگام سال ۳۸۷ بود و تا��ه ۱۷ سالگی را پشت سر نهاده بودم. زمانی من وارد سال ۱۸ زندگی خود می‌شدم نوح بن منصور سخت بیمار شد، اطباء از درمان وی درماندند و چون من در پزشکی آوازه و نام یافته بودم مرا به درگاه بردند و از نوح خواستند تا مرا به بالین خود فرا خواند. 
-من نوح را درمان کردم و اجازه یافتم تا در کتابخانه او به مطالعه پردازم. کتاب‌های بسیاری در آنجا دیدم که بیشتر مردم حتی نام آن‌ها را نمی‌دانستند و من هم تا آن روز ندیده بودم. از مطالعه آن‌ها بسیار سود جستم. 
-چندی پس از این روزها پدرم در گذشت و روزگار احوال مرا دگرگون ساخت من از بخارا به گرگانج خوارزم رفتم. چندی در آن دیار به عزت روزگار گذراندم نزد فرمانروای آنجا نزدیکی پیدا کردم و به تألیف چند کتاب در آن شهر توفیق یافتم. پیش از آن در بخارا نیز کتاب‌هایی نوشته بودم. 
-
-در این هنگام اوضاع جهان دگرگون‌شده بود ناچار من از گرگانج بیرون آمدم. مدتی همچون آواره‌ای در شهرها می‌گشتم تا به جرجان رسیدم و از آنجا به دهستان رفتم و دوباره به جرجان بازگشتم و مدتی در آن شهر ماندم و کتابهایی تصنیف کردم. ابوعبید جوزجانی در جرجان به نزدم آمد. 
-
-ابو عبید جوزجانی گوید: این بود آنچه استادم از سرگذشت خود برایم حکایت کرد. من به خدمت او پیوستم تا پایان زندگی با او بودم و استادم پس از مدتی به ری رفت و به خدمت مجدالدوله از فرمانروایان دیلمی درآمد و وی را که به بیماری سودا دچار شده بود درمان کرد و از آنجا به قزوین و از قزوین به همدان رفت و مدتی دراز در این شهر ماند و در همین شهر بود که استادم به وزارت شمس‌الدوله دیلمی فرمانروای همدان رسید. در همین زمان‌ها استادم کتاب قانون را نوشت و تألیف کتاب بزرگ شفا را به خواهش من آغاز کرد. چون شمس الدوله از جهان رفت و پسرش جانشین وی گردید؛ استاد وزارت او را نپذیرفت و چندی بعد به او اتهام بستند که با فرمانروای اصفهان مکاتبه دارد و به همین دلیل به زندان گرفتار آمد. ۴ ماه در زندان به‌سر برد و در زندان ۳ کتاب به رشته تحریر درآورد. پس از رهایی از زندان مدتی در همدان بود تا با جامه درویشان پنهانی از همدان بیرون رفت و به سوی اصفهان رهسپار گردید. من و برادرش و دو تن دیگر با وی همراه بودیم. پس از آنکه سختیهای بسیار کشیدیم به اصفهان درآمدیم. علاءالدوله فرمانروای اصفهان استادم را به گرمی پذیرفت و مقدم او را بسیار گرامی داشت و در سفروحضر و به هنگام جنگ و صلح، استاد را همراه و همنشین خود ساخت. استاد در این شهر کتاب شفاءرا تکمیل کرد و به سال ۴۲۸ در سفری که به همراهی علاءالدوله به همدان می‌رفت، بیمار شد و در آن شهر در گذشت و به خاک سپرده شد. او با روش‌های اندیشمندانه بیماران را درمان می‌کرد. 
-
-در خصوص مذهب و اعتقادات او اختلافاتی گزارش شده‌است، با این وجود مسلمان بودن وی، قطعی قلمداد شده‌است. دیمیتری گوتاس او را سنی حنفی می‌داند. برخی منابع او را اسماعیلی مذهب و گروهی دیگر او را شیعه دوازده‌امامی عنوان کرده‌اند. از اندیشه‌های سیاسی و اعتقادی وی، گزارش‌های در تأیید شیعه اثنی عشری بودن وی مطرح شده‌است. 
-
-مهاجرت از گرگانج به جرجان (۴۰۳ – ۴۰۲ هجری / ۱۰۱۳ – ۱۰۱۲ میلادی) 
-
-ابن‌سینا در ۴۰۲ هجری گرگانج را به مقصد جرجان ترک نمود تا دوستش کاووس بن وشمگیر دیلمی از آل زیار را دیدار کند. در این راه، ابن‌سینا به سوی خراسان رفت و از شهرهای نسا، ابیورد، طوس، سمنگان، جاجرم گذشت و به جرجان رسید؛ ولی در این میان (در زمستان ۴۰۳ هجری / ژانویه و مارس ۱۰۱۳ میلادی) قابوس درگذشت. گرچه در شرح‌حال ابن‌سینا به زبان خودش، دلیلی بر این موضوع نیامده، ولی می‌توان علت مرگ قابوس را مسائل سیاسی دانست. به نظر نمی‌رسد ابن‌سینا در طی این سفر که در شهری مانده باشد. ابن‌سینا مدت کوتاهی در جرجان در خانه یکی از دوستان صمیمی‌اش اقامت نمود و در آنجا جوزجانی را دیدار نموده و در خدمت منوچهر بن کاووس بود. 
-
-در ری (۴۰۵ – ۴۰۴ هجری / ۱۰۱۵ – ۱۰۱۴ میلادی) 
-ابن‌سینا از جرجان به ری مهاجرت کرد و در دستگاه حکومتی حاکم آل‌بویه مجدالدوله رستم وارد شد. مادر مجدالدوله سیده، دستی پشت پرده‌در تصمیم گیریهای حکومتی بود. ابن‌سینا با مهارتی که در پزشکی داشت، از نخبگان سیاسی که به مجدالدوله مشاوره می‌دادند پیشی گرفت و به وی نزدیک‌تر شد. ابن‌سینا مجدالدوله را که مبتلا به مالیخولیا شده بود، مداوا نمود. 
-
-در همدان (۴۱۵ – ۴۰۵ هجری / ۱۰۲۴ – ۱۰۱۵ میلادی) 
-ابن‌سینا در ری بود تا شمس‌الدوله حاکم آل‌بویه (برادر مجدالدوله) در ذیقعده ۴۰۵ ه‍. ق / آوریل ۱۰۱۵ م. به آنجا حمله کرد. ابن‌سینا به دلایل نامعلوم به قزوین مهاجرت کرده و سپس وارد همدان گردید. وی سپس برای درمان شمس‌الدوله احضار گردید و به اجبار وزیر وی شد و تا مرگ شمس‌الدوله در ۴۱۲ ه‍. ق / ۱۰۲۱ م. در این سمت باقی ماند. یک‌بار در این دوران ابن‌سینا با لشکریان امیر درگیر شد. پس از مرگ شمس‌الدوله، سماءالدوله روی کار آمد و از ابن‌سینا خواست تا در جایگاهش باقی بماند؛ ولی ابن‌سینا تمایلی به این موضوع نداشت و در انتظار فرصتی برای ترک آن دیار بود. او پنهانی با علاءالدوله حاکم آل کاکویه نامه‌نگاری کرد که دیوان آل‌بویه در همدان و مخصوصا تاج‌الملک ابونصر ابراهیم بن بهرام کوهی وزیر کرد آل‌بویه به وی ظنین گردیده، به اتهام خیانت در قلعه‌ای در فرجان ابن‌سینا را زندانی کردند. ابن‌سینا ۴ ماه زندانی بود تا اینکه علاءالدوله به همدان تاخت و سلطنت سماءالدوله را پایان داد و ابن‌سینا از زندان آزاد شد. علاءالدوله به ابن‌سینا پیشنهاد منصبی در همدان را داد که نپذیرفت. چندی بعد ابن‌سینا تصمیم به مهاجرت به اصفهان گرفت و در لباس صوفیان به همراه برادرش، ابوعبید جوزجانی و دو برده به آنجا رفت. 
-
-در اصفهان (۴۲۸ – ۴۱۵ هجری / ۱۰۳۷ – ۱۰۲۴ میلادی) 
-علاءالدوله، ابن‌سینا را با عزت و احترام پذیرفت و ابن‌سینا در اصفهان سکنی گزید و سالهای پایانی عمرش را در خدمت وی گذراند و در بیشتر سفرها با وی همراه بود. در یکی از این سفرها به همدان در سال ۴۲۸ هجری به همدان رفت. 
-
-پایان زندگی در همدان
-می‌گویند ابن‌سینا در سفر به همدان مبتلا به قولنج شد که پیشتر هم به آن مبتلا شده بود و در اثر آن در روز ۲ تیر ۴۱۶ هجری شمسی درگذشت و در همدان به خاک سپرده شد. اما علت اصلی مرگ ابن‌سینا مشخص نیست. می‌دانیم که او مدت‌ها از یک بیماری رنج می‌برده‌است. حدس زده می‌شود که علت مرگ او شاید سرطان روده بزرگ، آمیبیاز و … بوده باشد. 
-
-روایتی نیز از مرگ ابن‌سینا در زندگی نامه او به قلم ابوعبید جوزجانی شاگرد و همراه ابن‌سینا موجود است که علت مرگ ابن‌سینا را زیاده‌روی در شهوات می‌داند. <ref> {{یادکرد کتاب|عنوان=رساله اضحویه، به تصحیح حسین خدیو جم، انتشارات اطلاعات، ص ۲۴}} < / ref> البته با توجه به اینکه ابن‌سینا شهرت زیادی داشته و زندگی‌نامه پس از مرگ او نوشته شده‌��ست، و از سوی دیگر هنوز نسخه‌ای انتقادی از زندگی نامه ابن‌سینا تهیه نشده‌است، زندگی ابن‌سینا به روایت جوزجانی دارای ابهاماتی برای ابن سیناپژوهان است. 
-
-آرامگاه
-ابن‌سینا در همان محل مرگ، یعنی همدان به خاک سپرده شد و آرامگاه بوعلی‌سینا هم‌اکنون در این شهر قرار دارد. آرامگاه پورسینا یکی از میدان‌های اصلی شهر است در امتداد ضلع شمالی و جنوبی این میدان دو خیابان بوعلی سینای شمالی و جنوبی و در امتداد ضلع‌های شرقی بلوار آیت‌الله مدنی و غربی آن بلوار خواجه رشید قرار دارند، این آرامگاه در سال ۱۳۲۷ خورشیدی بر اساس طرح برنده مسابقه، هوشنگ سیحون، ساخته شد. 
-
-همچنین مدفن شاعر مشهور عارف قزوینی در مجاورت بنای این آرامگاه است. 
-
-ابن‌سینا و ازدواج
-در منابع تاریخی هیچ گزارش جدی درباره ازدواج ابن‌سینا مطرح نشده‌است، جز این‌که برخی گفته‌اند با دختری به نام یاسمین که کنیز فراری خلیفه بغداد بود، ازدواج کرد، که آن هم دیری نپایید. 
-
-ابن‌سینا فیلسوف
-ابن‌سینا بسیار پیرو فلسفه ارسطو بود و از این نظر به استادش فارابی شباهت دارد. مبحث منطق و نفس در آثار او در واقع همان مبحث منطق و نفس ارسطو و شارحان او نظیر اسکندر افرودیسی و ثامیسطیوس است. اما ابن‌سینا هرچه به پایان عمر نزدیک می‌شد، بیشتر از ارسطو فاصله می‌گرفت و به افلاطون و فلوطین و عرفان نزدیک می‌شد. داستان‌های تمثیلی او و نیز کتاب پرحجم منطق المشرقین که پایان عمر تحریر کرده بود، شاهد این مدعاست. متأسفانه امروزه از این کتاب تنها پیش گفتارش در دست است؛ ولی حتی در همین پیش گفتار نیز ابن‌سینا آثار دوران ارسطویی خویش مانند شفا و نجات را انکار می‌کند. 
-
-آثار ابن‌سینا
-
-به دلیل آنکه در آن دوره، عربی زبان رایج آثار علمی بود، ابن‌سینا و سایر دانشمندان ایران‌زمین که در آن روزگار می‌زیستند، اکثر کتاب‌های خود را به زبان عربی نوشتند. بعدها برخی از این آثار به زبان‌های دیگر از جمله فارسی ترجمه شد. از جمله اثر قانون در طب را که عبدالرحمن شرفکندی به زبان فارسی ترجمه کرده‌است. 
-
-برابریابی برای واژه‌های عربی و واژه‌سازی از سوی ابن‌سینا
-افزون بر این، ابن‌سینا در ادبیات فارسی نیز دستی توانمند داشته‌است. بیش از ۲۰ اثر فارسی به او منسوب است که از میان آن‌ها، بی‌گمان «دانشنامه علائی» و «رگشناسی» (رساله نبض) از نوشته‌های او است. آثار فارسی ابن‌سینا، مانند سایر نثرهای علمی زمان وی، با رعایت ایجاز و اختصارکامل نوشته شده‌است. ابن‌سینا برای بیان مفاهیم نو به فارسی در آثار خود دست به واژه‌سازی زده‌است. 
-
-برپایه پژوهشهای دکتر محمد معین و سید محمد مشکات، شمار واژگان آفریده ابن‌سینا در دانشنامه علایی و رگ‌شناسی ۱۰۳۹ واژه است. برخی واژه‌های آفریده ابن‌سینا در این دو اثر سترگ چنین هستند: برینش به‌جای قطع (که در ریاضی و انداهه به‌کار می‌رفت)، پذیرا به‌جای قابل (در فلسفه)، روان به‌جای نفس، سربه‌سر به‌جای مساوی، کرده به‌جای مفعول، کنا به‌جای فاعل، گداخته به‌جای مایع، مایگی به‌جای مادیت، نهاد به‌جای وضع، یکی‌ای به‌جای وحدت، افکندن گمان به‌جای تولید شک، ایستادگی به‌خودی‌خود به‌جای قائم‌بالذات‌بودن، بالش (نمو، از بن واژه بالیدن)، بستناکی به‌جای انجماد، بهره پذیر به‌جای قابل قسمت، بی‌گسستگی به‌جای لاینقطع، پیداگر، پیوندپذیر، جان سخن گویا به‌جای نفس ��اطقه، جنبایی به‌جای حرکت، جنبش‌دار، جنبش راست به‌جای حرکت مستقیم، جنبش گرد به‌جای حرکت مستدیر، چه چیزی به‌جای ماهیت، دیرجنب، رایش به‌جای علم ریاضی، روشن‌سرشتی، زایش‌ده به‌جای مولد، زفر زبرین به‌جای فک اعلی، زفر زیرین به‌جای فک اسفل، شایدبود به‌جای امکان، گوهر روینده به‌جای جوهر نامی، نادیداری به‌جای باطنی، هرآینگی‌بودن به‌جای وجوب، حد کهین، حد مهین، حد میانگین، علم ترازو به‌جای علم منطق، علم سپس‌طبیعت به‌جای علم مابعدالطبیعه، نبض درنگی، نبض دمادم، نبض ستبر، نبض لرزنده. 
-
-ابوعلی سینا و ادبیات
-
-ابوعلی سینا به عربی و فارسی شعر می‌سروده‌است. حدود هفتاد و دو بیت شعر فارسی در کتاب‌های مختلف و تذکره‌ها بدو منسوب شده‌است در میان ابیات بوعلی سینا طنزهای تکان دهنده‌ای'' به چشم می‌خورد که نشان از بی‌ارزشی جهان هستی و ضعف و ناتوانی آدمیان از دیدگاه اوست. 
-
-بوعلی در قطعه‌ای با این‌که به نحوی ترک ادب شرع می‌نماید، جهل و حماقت را زشت می‌شمارد؛ اما این قطعه دارای طنز دلپذیری است که بر ترک ادب شرع غلبه دارد. جهل و حماقتی که باعث حکم شرع بر تحریم می‌شود و عقلا و علما را به زحمت و رنج انداخت: 
-
-جنگ سیدالهی نسخه مورخ سده دهم، اشعاری از ابن‌سینا در این جنگ دیده می‌شود که برخی از آن‌ها نویافته است: 
-
-شاگردان ابن‌سینا
-ابن‌سینا علاوه بر آثار خود شاگردان دانشمند و کارآمدی به مانند ابوعبید جوزجانی، ابوالحسن بهمنیار، ابو منصور طاهر اصفهانی و ابوعبدالله محمد بن احمد المعصومی را که هر یک از ناموران روزگار گشتند تربیت نمود، که هر کدام دانشمند بزرگی در زمان خود شدند. از میان شاگردان او این چند تن سرشناس‌ترند: 
-ابوالحسن بهمنیار بن مرزبان شاگرد بسیار معروف ابن‌سینا است که برخی از آثار او در دست است. وی از زرتشتیان آذربایجان بود. ولی بعدها مسلمان شد و کنیه ابوالحسن را برگزید. چنان‌که بسیاری از ارباب تواریخ به این مطلب تصریح کرده‌اند و از نوشته‌های خود ابوالحسن بهمنیار از جمله التحصیل چنین مطلبی تأیید می‌شود. یکی از کتاب‌های ابن‌سینا به نام المباحث بیشتر شامل جواب سؤالات اوست. 
-ابوعبیدالله عبدالواحد بن محمد جوزجانی از سال ۴۰۳ هجری تا هنگام مرگ ابن‌سینا پیوسته در خدمت او بوده‌است و پس از مرگ او آثار او را گردآوری و تألیف کرد. تبحر او در ریاضیات بود. او کتاب سه جلدی دانشنامه علایی را پس مرگ ابن‌سینا تکمیل کرد. 
-ابوعبدالله محمد بن احمد المعصومی یکی دیگر از شاگردان مشهور ابن‌سینا است که رسالةالعشق را ابن‌سینا به نام او نوشت. وقتی نزاع علمی بوعلی سینا و ابوریحان بیرونی بر اثر برخی گفتارهای ابوریحان منقطع شد معصومی ادامه بحث با ابوریحان را به عهده گرفت. مطالب معصومی به همراه اجوبه ابن‌سینا و سوالات و ردود ابی ریحان در کتاب اسئله و اجوبه در ایران و لبنان چاپ شده‌است. 
-شیخ علی نسائی خراسانی یکی دیگر از شاگردان ابن‌سینا که ناصر خسرو هم در سفرنامه‌اش از وی نام می‌برد. 
-ابومنصور حسین بن طاهر بن زیله اصفهانی از دانشمندان ایرانی قرن چهارم و پنجم هجری و از شاگردان ابن‌سینا بود. وی در دانش‌های زمان خود بیشتر در ریاضیات مهارت داشت. او در سال ۴۴۰ هجری درگذشت. 
-
-تأثیر و جایگاه امروزی
-
-تأثیر بر اروپا
-
-انتقال علوم یونانی توسط مسلمانان و ترجمه آثار عربی به لاتین، نخستین رنسانس یعنی تجدید حیات علمی را در جنوب اروپا سبب شد. این رنسانس در قرن دهم در سیسیل آغاز شد و در قرن دوازدهم در طلیطله (تولدو) درخشید، سپس از آن بزودی به فرانسه رسید. دو اثر اصلی ابن‌سینا (شفا و قانون) وی را در اروپا به صورت استاد بی‌بدیل طب و علوم طبیعی و فلسفه درآورد. 
-
-از قرن دوازدهم تا شانزدهم پایه‌های علمی و عملی پزشکی، تعلیمات ابن‌سینا بود. با آثار ابوبکر محمد بن زکریای رازی نیز آشنا بودند و او را طبیب معالجی بهتر از ابن‌سینا می‌شمردند، ولی قانون مجموعه تعلیمی بی‌نظیری به‌شمار می‌رفت و کتاب «کلیات فی الطب» ابن رشد تنها با قسمت اول کتاب قانون مطابقت داشت. قانون را ژرارد کرمونائی میان سال‌های ۱۱۵۰ و ۱۱۸۷ به تمامی ترجمه کرد و روی‌هم‌رفته هشتاد و هفت ترجمه از آن به عمل آمد که البته بعضی، از آن‌ها فقط شامل قسمتی از این کتاب بود. بیشتر ترجمه‌ها به لاتینی بود، ولی چندین ترجمه به عبری در اسپانیا و ایتالیا و جنوب فرانسه نیز انجام شد. ترجمه کتاب‌های طبی به خوبی ترجمه کتاب‌های فلسفی او نیست و بعضی کلمات یونانی که تحریف‌شده و به صورت عربی درآمده، در ترجمه‌ها به صورت نامفهوم و ناشناخته آمده‌است، و نیز بعضی اصطلاحات فنی عربی کمابیش به حروف لاتینی نقل‌شده و کاملا نامفهوم است. قانون اساس تعلیم طب در همه دانشگاه‌ها بود. در قدیمی‌ترین برنامه تعلیمی که تاکنون به‌دست آمده و مربوط به مدرسه طب منوپلیه است و در منشوری از پاپ کلمنت پنجم مورخ ۱۳۰۹ مسیحی و نیز در تمام منشورهای پس از آن تا سال ۱۵۵۷ نام قانون آمده‌است. ده سال بعد جالینوس را بر ابن‌سینا برگزیدند، ولی کتاب قانون تا قرن هفدهم هنوز تدریس می‌شد. چاپ متن عربی آن در رم نشانه آن است که چه اندازه ارزش برای این کتاب قائل بوده‌اند. چاسر در مقدمه کتاب «داستان‌های کنتربری» نوشته‌است که هیچ طبیبی نباید از قانون غفلت کند. تقریبا هرکس قسمت‌هایی از قانون و مخصوصا فصول مربوط بهتب‌ها یا بیماری‌های چشم را، یا نوشته‌های کوتاهتری چون «مقالة فی النبض» یا «رساله در بیماری‌های قلبی» را در اختیار داشت. همه مؤلفان عرب از قرن هفتم تا قرن دهم ه‍. ق / سیزدهم تا شانزدهم م. تحت تأثیر ابن‌سینا بوده‌اند - حتی اگر مانند پدر ابن زهر نسبت به او تردید نشان داده یا مانند ابن نفیس قانون را تکمیل کرده باشند. 
-
-پژوهشگران هنوز آثار پزشکی ابن‌سینا را از آنجایی که به لحاظ تاریخی ارزشمند محسوب می‌شوند، مطالعه می‌کنند. کتاب قانون ابن‌سینا در پزشکی به سال ۱۹۷۳ در شهر نیویورک ایالات‌متحده آمریکا تجدید چاپ گردیده‌است. 
-
-روز پزشک
-۱ شهریور، هم‌زمان با زادروز او در ایران روز پزشک است. 
-
-آثار نوشته‌شده در مورد ابن‌سینا
-ریکاردو استروبینو عضو هیئت‌علمی دانشگاه تافتس کتاب «نظریه علوم ابن‌سینا» را به زبان انگلیسی تألیف کرده‌است. این کتاب به آلمانی ترجمه شده‌است. این کتاب به تجزیه و تحلیل نظرات ابن‌سینا می‌پردازد. کتاب با تمرکز بر نظرات ابن‌سینا در حوزه منطق، فلسفه، متافیزیک و معرفت‌شناسی، در خصوص تأثیرگذاری ابن‌سینا بحث می‌کند. 
-
-نام گذاری‌ها به نام ابن‌سینا
-
-در سمت پنهان ماه دهانه‌ای به افتخار ابن‌سینا به نام وی دهانه ابن‌سینا نام‌گذاری شده‌است. 
-در تهران، شیراز، مشهد و اصفهان، و همچنین؛ استانبول، هراره، بوبینی فرانسه بیمارستان‌هایی به افتخار وی نام‌گذاری شده‌اند. 
-یک مرکز جراحی در نیویورک به افتخار وی نام‌گذاری شده‌است. 
-در ساسکس شرقی انگلستان یک کالج طب چینی به نام وی نام‌گذاری شده‌است. 
-در پاکستان یک کالج پزشکی به نام ابن‌سینا وجود دارد. 
-در مجارستان یک کالج بین‌المللی با نام ابن‌سینا وجود دارد. 
-ژورنال بین‌المللی بیوتکنولوژی به نام ابن‌سینا در تهران فعالیت می‌کند. 
-پژوهشگاه ابن‌سینا در تهران به افتخار وی نام‌گذاری شده‌است. 
-چندین مدرسه و مرکز آموزشی در ایران نیز به نام وی نام‌گذاری شده‌اند. 
-
-جایزه ابن‌سینا یونسکو
-سازمان یونسکو هر دو سال یک‌بار جایزه‌ای به نام ابن‌سینا را از میان افرادی که در فلسفه اخلاق و علم پیشرو هستند اهدا می‌کند. 
-
-جایزه ابن‌سینا آلمان
-در سال ۲۰۰۵ میلادی دکتر «یاشار بیلگین» ترک‌تبار (عضو حزب راست‌گرای اتحادیه دموکرات مسیحی آلمان) با همکاری چند فرد دیگر، کانونی عام‌المنفعه به نام «آویسنا پرایز» (Avicenna-Preis e. V) در شهر فرانکفورت آلمان بنیان نهاد تا سالانه به انتخاب هیئت داوران «جایزه ابن‌سینا» را به افراد یا سازمانهایی که در راه تفاهم فرهنگی ملت‌ها کوشا بوده‌اند اعطاء کند. مبلغ سقفی این جایزه تا یکصد هزار یورو تعیین‌شده که از طرف شخصیت‌های حقوقی و حقیقی مختلف مهیا می‌شود. 
-
-هدیه ایران به سازمان ملل
-دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. 
-
-تصویر روی اسکناس
-
-جستارهای وابسته
-ابن‌سینا و دانش موسیقی
-دانش در ایران
-متافیزیک
-قانون برهم چینی
-دوران طلایی اسلام
-دانم که ندانم
-جشن هزاره ابن‌سینا
-هزارمین سالگرد زادروز ابن‌سینا (تمبر) 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-بیهقی، پورفندق،، بخش زندگی‌نامه خودنوشت و اضافات ابوعبید جوزجانی (عربی) 
-
-مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران
-آموزش و دانش در ایران
-ابن‌سینا، بیژن آرقند
-جنگ سید الهی، دستنویس شماره ۱۴۴۳۲ کتابخانه مجلس. کتابت در قرن دهم
-
-
-
-
-کتاب الشفاء مشعلی فروزان در قرون وسطی
-
-پیوند به بیرون
-دانشنامه ایرانیکا
-دانشنامه فلسفه
-چهره معروفی که از ابن‌سینا می‌شناسیم - ایسنا
-
-ابن‌سینا
-اخترشناسان اهل ایران
-اخلاق‌گرایان
-ارسطوشناسان
-اهالی ایران در سده ۱۰ (میلادی) 
-اهالی ایران در سده ۱۱ (میلادی) 
-اهالی بخارا
-اهالی بلخ
-اهالی خراسان
-اهالی فرارود
-پزشکان سده ۱۱ (میلادی) 
-پزشکان سده‌های میانه اسلامی
-پزشکان قرون وسطی اهل ایران
-تاریخ منطق
-حافظان قرآن
-خاک‌سپاری‌ها در ایران
-داروسازان سده‌های میانه ایران
-دانشمندان ایرانی سده ۱۰ (میلادی) 
-دانشمندان ایرانی سده ۱۱ (میلادی) 
-دانشمندان علوم غریبه
-درگذشتگان ۱۰۳۷ (میلادی) 
-درگذشتگان ۴۱۶
-درگذشتگان ۴۲۸ (قمری) 
-روحانیان شیعه اهل ایران
-روحانیان شیعه
-ریاضی‌دانان اهل ایران
-زادگان ۳۵۹
-زادگان ۳۷۰ (قمری) 
-زادگان ۹۸۰ (میلادی) 
-ستاره‌شناسان سده ۱۱ (میلادی) 
-شاعران ادبیات فارسی قرون وسطی
-شاعران ایرانی سده ۱۱ (میلادی) 
-شاعران مرد اهل ایران
-شناخت‌شناسان
-شیمی‌دانان اهل ایران
-فیزیک‌دانان اهل ایران
-فیزیک‌دانان فارسی‌زبان
-فیلسوفان اخلاق
-فیلسوفان ارسطویی
-فیلسوفان اسلامی
-فیلسوفان اهل ایران
-فیلسوفان دین
-فیلسوفان ذهن
-فیلسوفان روان‌شناسی
-فیلسوفان ریاضیات
-فیلسوفان سده ۱۱ (میلادی) 
-فیلسوفان سده‌های میانه
-فیلسوفان علم
-فیلسوفان فارسی‌زبان قرون وسطی
-فیلسوفان فارسی‌زبان
-فیلسوفان مسلمان
-فیلسوفان منطق
-کیمیاگران قرون وسطی اسلام
-متافیزیک‌پژوهان
-محققان سامانیان
-مدفونان در آرامگاه
-منتقدان بی‌خدایی
-منتقدان فرهنگی
-منطق‌دانان
-نظریه‌پردازان موسیقی اسلام قرون وسطی
-نظریه‌پردازان موسیقی اهل ایران
-نویسندگان ادبیات فارسی دوران قرون وسطی
-نویسندگان ادبیات فارسی سده ۱۱ (میلادی) 
-نویسندگان عربی سده ۱۱ (میلادی) 
-وزیران آل‌بویه
-هستی‌شناسان
-هواشناسان اهل ایران
-چنگیزخان (بین سال‌های ۱۱۵۵ تا ۱۱۶۲ – ۱۲۲۷)، با نام اصلی تموچین، مؤسس و اولین خاقان امپراتوری مغول بود که بعدها به بزرگ‌ترین امپراتوری‌های به هم پیوسته جهان در تاریخ تبدیل شد. او که بخش اعظم عمر خود را به اتحاد قبایل مغول گذراند، فتوحات مغول را توسعه داد و توانست بخش‌های زیادی از چین و آسیای مرکزی را فتح کند. 
-
-چنگیزخان با نام «تموچین» و بین سال‌های ۱۱۵۵ تا ۱۱۶۷ میلادی متولد شد. او بزرگ‌ترین فرزند یسوکای بهادر، رئیس مغول طایفه بورجیگین؛ و هوئلون، زنی از اولخونودها، بود. یسوکای زمانی که تموچین هشت ساله بود درگذشت و خانواده او توسط قبیله خود در دشت‌های مغولستان منزوی و به حال خود رها شدند. تموچین به تدریج پیروان کوچکی گرد خود جمع کرد. دوستان او جاموقا و طغرل، دو تن دیگر از سران مغول، در ظهور چنگیز خان او را یاری کردند. به دلیل ماهیت نامنظم منابع، این دوره از زندگی تموچین شناخته‌شده نیست. او ممکن است مدتی را به عنوان خدمتگزار دودمان جین (۱۲۳۴ – ۱۱۱۵) گذرانده باشد. اتحاد با جاموقا و طغرل در اوایل قرن سیزدهم به‌طور کامل شکست خورد، اما تموچین توانست هر دو را شکست دهد و ادعای حاکمیت انحصاری قبایل مغول را داشته باشد. او در سال ۱۲۰۶ در قورولتای رسما عنوان چنگیز خان را پذیرفت. 
-
-با متحد شدن کامل قبایل دشت‌های مغولستان، چنگیزخان به سراغ فتح مناطق دیگر رفت. او در سال ۱۲۱۱ شیای باختری را دست‌نشانده خود کرد و سپس در ۱۲۱۴ به سلسله جین در شمال چین حمله و امپراتور زونگ جین را مجبور به ترک نیمه شمالی پادشاهی خود کرد. الحاق خانات قراختاییان در سال ۱۲۱۸، به چنگیز اجازه داد تا سال بعد حمله مغول به امپراتوری خوارزمشاهیان را رهبری کند. مغولان مهاجم، دولت خوارزمشاهیان را سرنگون و ماوراءالنهر و خراسان را ویران کردند و لشکریان او تا گرجستان و روس کی‌یف پیش رفتند. چنگیزخان در سال ۱۲۲۷ هنگام محاصره شورشیان غربی شیا درگذشت. پسر سوم و وارث او اوگتای خان دو سال بعد به خاقانی رسید. 
-
-لشکرکشی‌های مغول که توسط چنگیز خان آغاز شد، شاهد ویرانی و میلیونها کشته در مناطقی بود که آنها فتح کردند. ارتش مغول که او ساخته بود به دلیل راهبردهای نظامی‌اش شهرت داشت و امپراتوری چنگیز بر شایسته‌سالاری استوار بود. چنگیز خان همچنین یاسا را مدون، تحمل مذهبی را ترویج و تجارت در سراسر اوراسیا را از طریق «صلح مغولی» تشویق کرد. او در عصر حاضر به عنوان نماد هویت ملی و شخصیت مرکزی فرهنگ مغولی مورد احترام و تکریم است. 
-
-زمینه تاریخی
-
-مغول‌ها
-آسیای مرکزی تا قبل از قرن ۱۳ میلادی محل زندگی اقوام چادرنشین فراوانی بود که از جمله آن‌ها سکاها، هون‌ها، آوارها، ترکان و غیره بودند اما تا این عهد، کم‌تر کسی مغولها را یک قدرت جدی به حساب می‌آورد. آن‌ها قبیله‌ای ناشناخته در دشت‌های دورافتاده منطقه بودند و پیش‌بینی اینکه روزی فاتح وسیع‌ترین امپراتوری پیوسته تاریخ خواهند شد، کار ساده‌ای نبود. مطابق افسانه‌های مغولی، از آمیزش یک گرگ خاکستری-آبی با یک گوزن زرد، اولین انسان ذکور زاده شد که باتاچی‌خان نام داشت. یازده نسل بعد، دوبون و همسرش الان زیبا صاحب دو پسر شدند. دوبون درگذشت و بعد از مرگ او، الان سه پسر دیگر زایید؛ پسرانی که پدرشان موجودی مرموز «به زردی خورشید» بود. پنج پسر دوبون – که ۳ تا از آن‌ها از نسل پدری خداگون بودند – به بزرگسالی که رسیدند، هر کدام قبیله خود را ساختند و این پنج قبیله در کنار هم، قبیله بزرگ‌تر مغول را تشکیل می‌دادند. جوان‌ترین پسر، بودونچار، قبیله بورجیگین را تأسیس کرد که چنگیزخان به همین قبیله تعلق داشت. نتیجه بودونچار که کایدو نام داشت برای بار اول قبایل مغول را تحت یک پرچم متحد کرد. کایدو بین سال‌های ۱۰۵۰ و ۱۱۰۰ م زندگی کرد و از این زمان است که روایات، چهره‌ای تاریخی به خود می‌گیرند. بعد از کایدو، پسر بزرگش بای‌شینگور دوقسین رهبری قبیله بورجیگین را به دست گرفت و پسر دیگر، چاراقای لینگقو، قبیله تایچویید را تأسیس کرد. رقابت بین این دو قبیله یکپارچه‌کردن قبایل مغول را غیرممکن می‌کرد. 
-
-ساختار قدرت در مغولستان
-علی‌رغم اینکه منابع چینی به سختی بین اقوام «بربر» شمال مرزهای خود تمایزی قائل شده‌اند، ساختار قدرت در مغولستان بسیار پیچیده بود. در این زمان، قدرت اصلی مغولستان در دست قبیله نایمان که یک قبیله ترک بود، قرار داشت. آن‌ها تا اوایل قرن ۱۳ میلادی انسجام سیاسی خود را حفظ کردند. پس از آن‌ها، متحدشان قبیله کرائیت قوی‌ترین بود. هر دو این قبایل مسیحی نسطوری بودند. تاتارها که خود به ۶ قبیله تقسیم می‌شدند، نیز حاضر بودند. آن‌ها با سلسله کین در چین روابط دوستانه‌ای داشتند و دشمن خونی کریت‌ها به حساب می‌آمدند؛ مطابق روایتی، تاتارها در اوایل قرن ۱۲ میلادی یک ارتش ۴۰ ٬ ۰۰۰ نفره کریتی را به سختی شکست دادند. تاتارها همیشه خطری جدی برای مغول‌ها به حساب می‌آمدند، زیرا در جنوب قلمروی آنان زندگی می‌کردند. قبیله ترک یا مغول مرکیت که به ۳ دسته مجزا تقسیم می‌شد، از جمله دیگر قبایل مغولستان در آن عهد بود. 
-
-نوه کایدو، قابل‌خان، بین سال‌های ۱۱۳۵ تا ۱۱۴۷ م با سلسله کین جنگید و آن‌ها را در میدان نبرد شکست داد اما فتح بزرگی به دست نیاورد. او یکی از اعضای قبیله تایچویید به نام آمباقای را به جانشینی خود برداشت. برخی تاریخ‌دانان این اتفاق را منشأ اصلی اختلافات داخلی مغول‌ها در قرن ۱۲ می‌دانند. آمباقای هم با چینی‌ها جنگید، به سختی شکستشان داد و آنان را خراج‌گذار مغول‌ها کرد. سلسله کین دوباره دست به دامن تاتارها شد. تاتارها نیز با نیرنگی آمباقای را دستگیر کرده و به چینی‌ها تحویل دادند؛ آن‌ها نیز خان مغول را بر روی یک خر چوبی مصلوب کردند. آمباقای در زمان مرگ (احتمالا در سال ۱۱۵۶ م)، به همه مغول‌ها وصیت کرد انتقام او را بگیرند. قوتولا از قبیله بورجیگین جانشین آمباقای شد. این تنور اختلافات دو قبیله را شعله‌ورتر کرد و مغول‌ها شدیدا تضعیف شدند. سلسله کین دوباره تاتارها را به جنگ مغول‌ها تحریک کرد و تاخت و تازهای آنان به قبایل مغول یک دهه طول کشید. بعد از آن سلسله کین مستقیما وارد جنگ شد و در ۱۱۶۱ م به پیروزی کاملی دست پیدا کرد. قبیله بورجیگین تا مرز انحلال رسید. عضو بعدی قبیله بورجیگین که زمام امور را در دست گرفت، یسوکای بهادر، پدر چنگیز خان، بود. اما او هرگز به قدرتی دست پیدا نکرد که خان نامیده شود. او در دهه قبل سروری قوتولا را پذیرفته بود اما جاه‌طلبی‌های خود را داشت و گاه دست به نافرمانی می‌زد. یسوکای با طغرل، از خان‌های کریت، متحد شد و آن دو سوگند برادری-خونی یاد کردند. یسوکای بهادر در حدود سال‌های ۱۱۵۹ – ۶۰ م دختری به نام هوئلون که نامزد رهبر قبایل مرکیت، یهه چیلدو، را دزدید. نتیجتا، دشمنی پنجاه ساله‌ای میان مغول‌ها و مرکیت‌ها آغاز شد. 
-
-نام
-چنگیز خان را در زمان تولد تموچین یا تموچین نامیدند. این اسم مخفف تیمورجین است. چون تیمور در مغولی به معنی آهن است، در نتیجه تموچین می‌تواند به معنی آهنگر باشد. چنگیز خان لقبی است که در اواسط زندگی‌اش بر روی او گذاشتند. بنا به گفته رشیدالدین فضل‌الله همدانی، چنگیز به معنی «شاه شاهان» یا «قدرتمند» است. این لقب را در منابع اسلامی به اشکال مختلفی نوشته‌اند که از جمله آن‌ها چینگگیز (رشیدالدین همدانی)، چنگز (جوینی) و جنکز (ابن عبری) است. نیز ابن اثیر از او با نام «النهرجی» یاد کرده‌است. همچنین زمانی‌که قوبلای خان دودمان یوآن را در چین تأسیس کرد، به صورت رسمی چنگیز خان را با اسم «امپراتور فاتیان قیون شنگو» () اولین امپراتور و مؤسس این سلسله اعلام کرد. 
-
-اوایل زندگی
-
-کودکی
-تموچین، چنگیز خان آینده، در ۱۱۶۲ میلادی متولد شد. تاریخی که رشیدالدین فضل‌الله همدانی برای تولد او ذکر کرده برابر ۱۱۵۵ م است اما ۱۱۶۲ م محتمل‌ترین است. در باب محل تولد او نیز اختلاف‌نظر وجود دارد. تاریخ سری مغولان از دلون بولداق به عنوان مکان تولد تموچین نام می‌برد. مادر او هوئلون و پدرش یسوکای بهادر بود. این دو، سه پسر و یک دختر دیگر نیز داشتند. یسوکای همچنین از همسر رسمی‌اش صاحب دو پسر بود. داستان تولد تموچین با افسانه درآمیخته‌است که مطابق یکی از آن‌ها، نطفه او با تابش پرتویی آسمانی به رحم هوئلون بسته شد. این داستان به ماجرای آمیزش الان زیبا و «موجودی به زردی خورشید» شباهت بسیار دارد. احتمالا تموچین نامیده‌شدن او با دستگیری تموچین اوجه، رهبر یکی از قبایل تاتار توسط یسوکای، مرتبط است و یسوکای قصد داشته قدرت سیاسی تموچین اوجه را به نوزاد تقدیم کند یا تولد پسر خود را با یک قتل جشن بگیرد که بعدها به عنوان نشانه‌ای از ترقی خون‌بار او به فرمانروایی جهان تعبیر شد. 
-
-تموچین به شیوه سنتی مغول‌ها تربیت شد و رشد کرد. در سن کم سوارکاری را آموخت و با شکار پرندگان در تیراندازی مهارت پیدا کرد. به زودی شکار با شاهین را فرا گرفت زیرا این مهارت برای رهبران قبیله ضروری بود. تموچین هرگز خواندن و نوشتن نیاموخت. از نظر بدنی قدرتمند بود اما برادرش قصار که ۲ سال از او کوچک‌تر بود جثه نیرومندتری داشت و معروف‌ترین تیرانداز در قبیله بورجیگین بود. این می‌تواند مسبب حسادت همیشگی میان دو برادر در طول زندگی بوده باشد. تموچین علاقه زیادی به دو برادر دیگر، خاجیون و تموگه، داشت. جاموقا، پسری از قبیله جاداراد، صمیمی‌ترین دوست تموچین بود. آن دو در سن ۶ یا ۷ سالگی عهد اندا («دوست بچگی») به جا آوردند اما به دلیل کوچ قبیله جاداراد راهشان در ۹ سالگی، برای چند سال، جدا شد. اندکی بعد از رفتن جاموقا، یسوکای تصمیم گرفت که زمان ازدواج تموچین رسیده‌است. بلندپایگان مغول معمولا با قبیله قنقرات مزدوج می‌شدند؛ اینان قبیله‌ای ترک در جنوب‌شرقی مغولستان بودند که زبانشان به مغولی تغییر کرده بود. یسوکای بورته، دختر ۱۰ ساله دای سچن، رئیس قبیله بوسقور که دومین قبیله قدرتمند قنقرات بود، را برای همسری تموچین می‌خواست، اما زمانی که دای سچن متوجه شد که یسوکای قصد دارد تنها یک اسب را برای عروسی پیشکش کند، عصبانی شد و درخواستشان را رد کرد. اما آلچی نویان، پسر محبوب دای سچن، چنان شیفته تموچین شده بود که به پدر خود التماس کرد که او را در خانواده بپذیرد. دای سچن نیز در ازای مبلغ گزافی که قرار بود یسوکای تا قبل از به سرانجام‌رسیدن ازدواج آن را تهیه کند، با این ازدواج موافقت کرد. اما تا آن زمان، تموچین را به عنوان «بهره» نزد خود نگه داشت. 
-
-تموچین ۳ سال را در میان قنقرات سپری کرد و در این مدت، تجارت اعضای قبیله با چینی‌ها باعث آشنایی او با آن‌ها شد. اما روزهای خوش او به زودی پایان یافت. در سال ۱۱۷۱ م، زمانی که تموچین ۱۲ سال داشت، خبر رسید که یسوکای مرده‌است. ظاهرا پس از نبردی با قبایل تاتار، آن‌ها او را به ضیافتی دعوت و آنجا مسمومش کردند. او در لحظه مرگ، به مونگلیک، یکی از یاران وفادارش، دستور داد که تموچین را به خانه بازگرداند. یسوکای به خوبی می‌دانست غیبت در زمان انتخاب خان جدید، به معنای از دست‌دادن شانس رهبر شدن است. در نبود تموچین، هوئلون خودش را جانشین یسوکای اعلام کرد اما حتی قبیله بورجیگین هم ادعایش را نپذیرفت. قبایل مغول یکی پس از دیگری او را ترک کردند و تارگوتای از قبیله تایچویید، خان جدید شد. تمام آنچه که از قبیله بورجیگین باقی ماند، هوئلون، خانواده‌اش و چند خدمتکار بودند. 
-
-سال‌های سختی
-با رسیدن زمستان وضعیت خانواده بسیار سخت‌تر شد و توانایی قصار و تموچین در شکار آن‌ها را زنده نگه می‌داشت. به‌زودی بختر و بلگوتی، پسران یسوکای از ازدواج دیگرش که از نظر سنی و بدنی بزرگ‌تر از فرزندان هوئلون بودند، شروع به گرفتن شکارهای تموچین و قصار از آن‌ها کردند. در یکی از این موارد، بختر یک ماهی را که تموچین و قصار شکار کرده بودند، گرفت و خورد. در جواب، تموچین صبر کرد تا بلگوتی راهی شکار شود و آن‌گاه، به همراه قصار بختر را تنها به دام انداخته و با تیر و کمان کشتند. توضیح محتمل‌تر برای این قتل می‌تواند آن باشد که تموچین به بختر که پسر ارشد یسوکای بود به چشم رقیب سرسختی برای رهبری احتمالی قبیله بورجیگین در آینده نگاه می‌کرد. علی‌رغم این، او هرگز خطری از جانب بلگوتی احساس نمی‌کرد و بلگوتی نیز در آینده یکی از وفادارترین یاران چنگیز خان شد. هوئلون پسرانش را بابت کشتن بختر به سختی سرزنش کرد. 
-
-تارگوتای، رهبر قبایل مغول که هنوز از جانب خانواده هوئلون احساس خطر می‌کرد، بر آن شد تا از وضعیتشان آگاهی یابد. دیدن وضعیت نسبتا با ثبات آن‌ها، او را آشفته کرد. او می‌توانست تموچین را بکشد اما با این کار هنوز خطر انتقام‌گیری از جانب برادران او وجود می‌داشت. می‌توانست دیگر برادران را نیز بکشد اما در این صورت دیگر نمی‌توانست خود را چون رهبری خردمند برای همه مغولان بنمایاند. نتیجتا، تصمیم گرفت او را به بردگی بکشد. او با مردان قبیله تایچویید خود را به اردوگاه هوئلون رساند. در لحظه رسیدن او، تموچین برای شکار رفته بود. در این مدت، تارگوتای با قصار و برادران او صحبت کرد و به آن‌ها اطمینان داد که تنها تموچین را می‌خواهد. تارگوتای که برای حفظ اعتبار خود نیاز داشت مغول‌ها را قانع کند که تموچین گناهکار است، مرگ بختر را بهانه کرد. برای ۶ روز در جنگلی که تموچین در آن مخفی‌شده بود دنبالش گشتند و زمانی که خواست از جنگل فرار کند، به دامش انداختند. تارگوتای دستور داد یوغی بر گردن او ببندند اما تموچین با کمک سورقان شیرا از قبیله سولدوس فرار کرد و نزد خانواده‌اش بازگشت. مدت زمان این اسارت مشخص نیست اما نمی‌تواند بیشتر از چند ماه بوده باشد. 
-
-زمانی که تموچین پیش خانواده بازگشت، آن‌ها را در وضعیت بدتری یافت؛ به گونه‌ای که از تمام دارایی‌هایشان تنها ۹ اسب باقی‌مانده بود. در این زمان او ۱۴ ساله بود و جثه یک مرد بالغ را داشت. در یکی از روزها که با برادرانش به شکار رفته بود، دسته‌ای از مردان تایچویید به اردوگاهشان تاختند و اسب‌ها را با خود بردند. تموچین تلاش کرد تعقیبشان کند و علی‌رغم اینکه موفقیتی نداشت، در روز چهارم با پسری به نام بورچو آشنا شد. بورچو آب و غذا و نیز اسبی تازه‌نفس در اختیارش گذاشت و خود را دوست ابدی تموچین اعلام کرد. آن دو با همکاری هم اسب‌ها را پس گرفتند و بعد بورچو تموچین را نزد پدر خود، ناقو بایان، برد. ناقو بایان یکی از مردان خود را مأمور کرد تموچین را تا خانه همراهی کند. بورچو نیز همراه او رفت. این آغازی بر دوستی طولانی آن دو بود. 
-
-بورته
-با مردان بورچو، اعضای قبیله بورجیگین که تموچین را رهبری بالقوه یافته و به او می‌پیوستند و نیز افرادی که دای سچن به صورت مخفیانه برای یاری او می‌فرستاد، تموچین در مسیر تبدیل‌شدن به یک جنگ‌سالار قدم گذاشته بود. در این زمان، او با گروه کوچک خود به تاخت و تاز مشغول بود و درباره این دوره از زندگی‌اش قصه‌های افسانه‌ای زیادی در تاریخ سری مغولان دیده می‌شود. احتمالا در طول همین تاخت و تازها بود که هزینه لازم برای پرداخت به دای سچن و تکمیل ازدواج خود با بورته را جمع‌آوری کرد. به همین جهت در سال ۱۱۷۷ یا ۱۱۷۸ م به همراه بورچو به جنوب‌شرقی مغولستان سفر کرد تا بورته را به زنی بگیرد. دای سچن با آغوشی باز از تموچین استقبال کرد؛ چرا که او نمی‌توانست بر عهدی قدیمی پای بگذارد و نیز بورته به ۱۶ سالگی رسیده بود که برای یک دوشیزه در مغولستان آن عصر سن زیادی محسوب می‌شد. مراسم معمول عروسی با نوشیدن کومیس — شیر مادیان که نوشیدن آن شیوه‌ای رایج میان ترکان و مغولان برای رسمی‌کردن ازدواج بود — انجام شد و چوتان، مادر بورته، کتی از پوست سمور به هوئلون، مادر تموچین، هدیه کرد. 
-
-بعد از گذشت ۲ سال، حدودا در ۱۱۷۹ یا ۱۱۸۰ م، مرکیت‌ها زمان مناسب برای انتقام خود را یافتند. آن‌ها که هنوز ربوده‌شدن هوئلون توسط یسوکای بهادر را فراموش نکرده بودند، با دسته‌ای ۳۰۰ نفری به اردوگاه تموچین شبیخون زدند. مقاومت مغول‌ها به سادگی شکست و تموچین مجبور شد به همراه مادر و ۴ برادرش بگریزد، اما بورته را جا گذاشت. تاریخ سری مغولان در توجیه این عمل مدعی است که «هیچ اسبی برای بورته نمانده بود» اما دلیل محتمل‌تر آن است که تموچین او را چون طعمه‌ای رها کرد. به هر روی، مرکیت‌ها بعد از به اسارت‌گرفتن بورته دیگر تموچین را تعقیب نکردند. تموچین، مانند مرکیت‌ها، نمی‌توانست این عمل را بی‌پاسخ بگذارد اما به متحدانی نیاز داشت؛ نتیجتا، به طغرل، اندای پدرش و از خان‌های کریت، رو کرد. طغرل، احتمالا بیمناک از اتحاد در حال شکل‌گیری میان مرکیت‌ها، نایمان‌ها، تاتارها و دیگر قبایل، پذیرفت که به تموچین یاری رساند. آن‌ها قبل از اینکه متحدان مرکیت‌ها به یاریشان شتابند، در ۱۱۸۰ و ۱۱۸۱ به قلمروی آن‌ها تاخته و به سختی شکستشان دادند، به گونه‌ای که آن قبیله تا مرز انحلال رفت. بورته را نیز یافتند اما مشخص شد که از برادر کوچک‌تر یهه چیلدو (که یسوکای هوئلون را از او دزدید) حامله است. فرزند بورته در ۱۱۸۲ م متولد شد؛ نامش را جوجی گذاشتند و تموچین او را پسر خود دانست، اما تردیدها درباره پدر واقعی جوجی هرگز از بین نرفت. نیز در جریان همین لشکرکشی بود که تموچین با دوست کودکی‌اش جاموقا دوباره ملاقات کرد. او که رهبر قبیله جاداراد بود، تموچین و طغرل را در جنگ علیه مرکیت‌ها همراهی کرد. بعد از پایان لشکرکشی، تموچین به اردوگاه جاموقا رفت و ۱۸ ماه آینده را با او سپری کرد. آن دو چنان صمیمی بودند که تاریخ سری مغولان مدعی است شب‌ها زیر یک لحاف می‌خوابیدند. بعد از این مدت، روابطشان تیره و راهشان جدا شد، هر چند چرایی آن مشخص نیست. 
-
-تابع‌کردن مغولستان
-
-شورای مغولان
-دلیل اختلاف میان تموچین و جاموقا هرچه که بود، آشکارا موضوعی حل‌نشدنی می‌نمود. محتمل‌ترین دلیل می‌تواند آن باشد که آن دو به یکدیگر به چشم دو رقیب برای رهبری قبایل مغول نگاه می‌کردند. تموچین به همراه خانواده و طرفدارانش شبانه اردوگاه جاموقا را ترک کردند. مدت کوتاهی بعد در ۱۱۸۶ م، همه قبیله‌های مغول، غیر از قبیله تایچویید، برای انتخاب رهبر خود شورایی فوق‌العاده تشکیل دادند. در این شورا، نظرات به دو دسته تقسیم می‌شد: جوان‌ترها از تموچین پشتیبانی می‌کردند، مسن‌ترها از جاموقا. محبوبیت تموچین به خصوص به این دلیل اوج گرفته بود که کوکوچو، یک شمن، اعلام کرده بود آسمان آبی ابدی جهان را برای تموچین آماده کرده‌است. نیز پیشنهاد او مبنی بر کنار گذاشتن اختلافات گذشته بر محبوبیتش افزود. بسیاری، از جمله نتیجه قابل خان و پسر قوتولا و حتی مونگلیک که سال‌ها قبل به او خیانت کرده بود، به تموچین پیوستند. نتیجتا، تموچین به عنوان خان مغول‌ها یا حداقل خان قبیله بورجیگین انتخاب شد. ممکن است دلیل اصلی این انتخاب، آن بوده باشد که رهبران مغول تموچین را نسبت به جاموقا مدعی ضعیف‌تری یافته بودند. 
-
-جنگ با جاموقا، شکست و سال‌های گمشده
-در همان سال ۱۱۸۶ م بود که دومین پسر تموچین، اوگتای، متولد شد اما صلح را دوامی نبود. تایچار، برادر جاموقا، اسب‌های یکی از دوستان تموچین به نام جوچی دارمالا را دزدید و جوچی نیز به تلافی تایچار را کشت. جاموقا که احتمالا منتظر فرصتی برای آغاز جنگ با تموچین بود، در اثر مرگ برادر خود به قبیله بورجیگین تاخت. شمار سپاهیان او که در منابع مغولی نوشته‌شده بی‌شک اغراق‌آمیز است اما می‌توان پذیرفت که قشون او ۳ به ۱ به لشکریان تموچین برتری عددی داشت. در سال ۱۱۸۷ جنگی در منطقه‌ای به نام دالان بالجوت درگرفت. جاموقا، با وجود تلفات زیاد، پیروز شد اما دشمن را تعقیب نکرد تا نابودش کند، در نتیجه تموچین گریخت. 
-
-آنچه بعد از این جنگ بر تموچین گذشت، مشخص نیست. منابع به سادگی از ۸ سال آینده زندگی او چشم‌پوشی کرده‌اند و روایت بعدی متعلق به سال ۱۱۹۵ م است. در تلاش برای پر کردن این حفره تاریخی، گروهی از مورخان حدس می‌زنند که تمام تاریخ‌های ذکر شده مربوط به سال‌های اولیه زندگی تموچین در تاریخ سری مغولان و آثار رشیدالدین همدانی باید اشتباه باشد و این اتفاقات در بازه زمانی بزرگ‌تری روی داده‌اند؛ در نتیجه ۸ سال گمشده، در واقع مدت بسیار کوتاه‌تری بوده‌است. گروهی دیگر معتقدند که او این ۸ سال را صرف ساخت دوباره سپاه خود کرده‌است. به عقیده فرانک مک‌لین تموچین این زمان را در انتظار فرصتی مناسب، در چین سپری کرده‌است. همچنین مدت کوتاهی بعد از شکست تموچین، طغرل را نیز از رهبری قبیله کریت خلع کردند. 
-
-بازگشت به قدرت
-در سال ۱۱۹۵ م، اختلاف میان سلسله کین و تاتارها بر سر تقسیم غنائم باعث جنگی میان آنان شد که چینی‌ها علی‌رغم پیروزی تلفات زیادی دادند. تضعیف سلسله کین باعث ناامن شدن مرزهای شمالیشان و شکست آن‌ها در نبردی با قبیله قنقرات شد. تموچین که این را فرصت مناسبی یافته بود، به امپراتور کین پیشنهاد داد که او و سربازانش جایگزین تاتارها شده و قبیله قنقرات را شکست دهند. امپراتور توجهی نکرد اما تموچین که نمی‌خواست فرصت را از دست دهد، به فرمانده مرزی چینی پیشنهاد مشابهی داد. او هم که شدیدا به کمک نیاز داشت، پیشنهاد تموچین را پذیرفت. سپاه مشترک کین و مغول در سال ۱۱۹۷ م به شمال تاخته و در راه با تاتارها درگیر شدند و به سختی شکستشان دادند. از این لشکرکشی غنائم بسیاری به تموچین رسید. ظاهرا طغرل هم در این لشکرکشی حضور داشت. چینی‌ها به او لقب اونگ‌خان را دادند که عنوانی والایی بود اما تموچین را «جاعوت قوری» خواندند که جایگاهی بسیار نازل‌تر به حساب می‌آمد. 
-
-حال تموچین می‌توانست احساس کند که انتقام پدر خود را از تاتارها گرفته‌است. نیز به اندازه کافی قدرتمند شده بود که به تنهایی علیه دشمنانش لشکر بکشد. در سال ۱۱۹۶ م با همکاری سبتای، مغز متفکر سپاهش که در آن سال‌های گمشده با او آشنا شده بود، به مرکیت‌ها تاخت و به سادگی پیروز شد. همچنین بیشتر غنائم را به طغرل بخشید تا قدرت خود را بازسازی کند زیرا او در برنامه‌های تموچین برای تابع‌کردن مغولستان نقش حیاتی داشت. به علاوه تموچین تلاش کرد میان طغرل و برادرانش صلح برقرار کند. طغرل که پس از این اتفاقات احساس می‌کرد جایگاهش مستحکم شده‌است، در ۱۱۹۸ م بدون مطلع‌کردن او به مرکیت‌ها تاخت و پیروز شد اما تموچین را در غنائم شریک نکرد. این یک بی‌احترامی بود ولی تموچین هنوز به طغرل نیاز داشت و نتیجتا، احساساتش را بروز نداد. 
-
-بعد از پیروزی‌های تموچین و طغرل، روبرو شدن آنان با نایمان‌ها اجتناب‌ناپذیر می‌نمود. در این زمان، نایمان‌ها به دلیل اختلافات داخلی میان تایانک خان و بویروق خان، دو پسر اینانچ خان، تضعیف شده بودند. در همین خلال، تموچین و طغرل با جاموقا خان صلح کردند و مقرر شد آن سه قشون متحدی را به جنگ نایمان‌ها بفرستند اما در عمل، جاموقا خان سپاهی ارسال نکرد. علی‌رغم این، تموچین و طغرل به بویروق خان تاختند و او را شکست دادند. بعد از این فتوحات، تموچین و طغرل در راه بازگشت با شبیخون سپاه تازه‌نفس نایمان‌ها مواجه شدند. جنگ سختی رخ داد و با تاریکی هوا، دو طرف پذیرفتند که ادامه نبرد را به‌روز بعد مکول کنند. هنوز خورشید طلوع نکرده بود که تموچین خبردار شد طغرل با مردانش از میدان نبرد گریخته‌است. 
-
-طغرل پیش‌بینی می‌کرد که در نبود کریت‌ها، نایمان‌ها مغولان را چون طعمه‌ای شکار خواهند کرد و دست از تعقیب او برمی‌دارند. اما در عمل، آن‌ها تموچین و لشکرش را رها کرده و دنبال طغرل به راه افتادند. کریت‌ها محاصره‌شده و به سختی شکست خوردند. حداقل نیمی از همراهیان طغرل اسیر و کشته شدند؛ از جمله کشته‌شدگان عروس و نوه‌های طغرل بودند. طغرل، تشنه انتقام، از جاموقا خان درخواست کمک کرد اما او دست رد به سینه‌اش زد. سپس از تموچین طلب یاری کرد و برخلاف انتظارش، تموچین پذیرفت سپاهی برای کمک بفرستد. احتمالا تموچین تصور می‌کرد در صورت نابودی کامل کریت‌ها، دیگر نایمان‌ها دست‌نیافتنی خواهند شد. قشون متحد مغول و کریت به نایمان‌ها تاخت و به پیروزی بزرگی رسید. در این جنگ قصار دشمن شکست‌خورده در حال فرار را تعقیب و تلفات سنگینی بر آن‌ها تحمیل کرد. 
-
-اتحادها علیه تموچین
-بعد از این جنگ، طغرل و تموچین شورایی تشکیل دادند تا برای قدم بعدی مشورت کنند. آن‌ها بدین نتیجه رسیدند که نابود کردن باقی‌مانده مرکیت‌ها و شکست‌دادن قبیله تایچویید — که در این زمان با جاموقا خان متحد شده بودند — بیشترین اولویت را دارد. تردیدهای آنان زمانی‌که جاسوسان خبر از اتحاد تایچویید–مرکیت آوردند از بین رفت. در سال ۱۲۰۰ م جنگی درگرفت و تموچین نیروهای متحد را در کرانه رود انون شکست داد. او هزاران زن و کودک را به اسیری گرفت اما از پیروزی خود رضایت کافی نداشت. همچنین دشمنی قدیمی‌اش، تارگوتای، نیز در میان اسرای جنگ بود که تموچین دستور داد او را از وسط نصف کنند. در همین خلال بود که اخبار کودتا علیه طغرل توسط برادرش که توسط نایمان‌ها پشتیبانی می‌شد، به تموچین رسید. 
-
-دیگر دشمنان نیز فرصت را از دست ندادند. آنان که فتوحات تموچین را تهدیدی برای نظم سنتی قدرت در مغولستان می‌دیدند، در نزدیکی رود آرگون جمع شده و جاموقا را «گور خان» (به معنای حاکم جهان) اعلام کردند. ۱۶ قبیله که تا این زمان همیشه دشمن یکدیگر بودند — از جمله ۳ قبیله تایچویید، ۳ قبیله تاتار، ۲ قبیله نایمان، مرکیت و قنقرات — به او سوگند وفاداری خوردند. در این زمان ابعاد درگیری‌ها نه به اختلافات قبیله‌ای، که به یک جنگ داخلی در مغولستان می‌مانست. اما در بین متحدان هم کسانی متمایل به تموچین بودند، از جمله دای سچن پدرزن او. دای سچن که مجبور بود بین خانواده و وفاداری به قبیله یکی را انتخاب کند، در نهایت تصمیم گرفت به تموچین بپیوندد. 
-
-متحدان قصد حمله‌ای غافل‌گیرکننده داشتند اما با تصمیم دای سچن دیگر این فرصت را از دست داده بودند. تموچین نیز از اتحاد مطلع شد، به طغرل که در منچوری سرگردان بود خبر داد که با هرچه در توان دارد خود را به میدان جنگ برساند. جاموقا خان که نمی‌خواست زمان را بیش از این از دست بدهد، قبل از رسیدن همه متحدانش و تنها با همراهی نیروهای خود و تایچوییدها، به تموچین تاخت اما در راه درگیر بوران شد. تموچین و طغرل که به تازگی خود را رسانده بود، به او شبیخون زدند و پیروزی آسانی کسب کردند. تموچین با تیری سمی که به گردنش اصابت کرده بود، زخمی شد. جراحت عمیق بود و سم در بدنش نفوذ کرده بود. گویند تا نزدیکی مرگ رفت و هوشیاری‌اش را از دست داد، اما جلمه، یکی از نزدیک‌ترین دوستان و سردارانش، خود را به او رساند و با مکیدن زخم، سم را از بدنش خارج کرد و جانش را نجات داد. 
-
-کشتار تاتارها
-جاموقا خان که متحدانش در سراسر مغولستان پراکنده‌شده بودند سال ۱۲۰۲ م را صرف بازسازی قدرت خود کرد. طغرل نیز مشغول سرکوب بازمانده‌های قبایل مرکیت بود. همزمان با اینان، تموچین قصد داشت به تاتارها بتازد و همه مردان بزرگسال آن قبایل را نابود کند. او شورایی سری تشکیل داد و موضوع را با آنها در میان گذاشت، 
-
-اما بلگوتی برای فخرفروشی نزد دوستانش مبنی بر اینکه این نقشه او بوده‌است، خبر را به بیرون درز داد و به گوش تاتارها رسید. قشون تموچین با تاتارها درگیر شد و آنان را در نزدیکی رود خلخا در شرق مغولستان محاصره کرد. نبرد خونینی درگرفت و تموچین پیروز شد. پس از جنگ، او دستور داد همه تاتارهای مذکر را به صف کنند اما آنان که می‌دانست قصد او چیست، به سختی مقاومت کردند و در طول کشتار، سپاه تموچین تلفات بسیار محتمل شد. او بعد از این اتفاق بلگوتی را مجازت نکرد اما صریحا به او گفت که دیگر جایی در شورای سری ندارد. نیز تموچین قبل از آغاز حمله نهایی دستور داده بود که غنائم بعد از پایان جنگ به صورت منصفانه تقسیم خواهد شد و کسی نباید شخصا غنیمت‌ها را تصاحب کند اما التان و قوچار، دو تن از نزدیکانش سرپیچی کرده بودند. در نتیجه تموچین آنان را از غنائم محروم کرد. آنان نیز در جواب اردوی تموچین را ترک کرده و به جاموقا خان پیوستند. تموچین که از این اتفاق دلگیر شده بود، با ییسوی و یسوگن، دو خاتون تاتار، را برای فراموشی آن به زنی گرفت. 
-
-جدایی از طغرل
-در زمستان ۱۲۰۲ و ۱۲۰۳ م تموچین و طغرل دوباره با ائتلافی به رهبری نایمان‌ها درگیر شدند. بویروق خان عناصر مخالف تموچین در مغولستان را گرد خود جمع کرده بود. اینان شامل تاتارها و مرکیت‌های باقی‌مانده و نیز جاموقا خان، التان، قوچار و حتی قصار برادر تموچین. قصار که هیچ‌گاه وفاداری کاملی نسبت به برادر بزرگ خود نشان نداده بود، در جریان کشتار تاتار از دستور تموچین مبنی بر قتل‌عام ۱ ٬ ۰۰۰ سرپیچی کرده بود زیرا همسرش یک تاتار بود و حالا خود را در اردوی دشمنان تموچین می‌یافت. 
-
-در اواخر ۱۲۰۲ یا اوایل ۱۲۰۳ م، طغرل در جنگل سیاه در کرانه رود تولا، تموچین را رسما پسر و جانشین خود اعلام کرد. مدتی بعد از این مراسم، آنان با گروهی از نایمان‌ها روبرو شدند و در نبردی که هر دو لشکر تلفات زیادی دادند، به پیروزی رسیدند. مدتی بعد از این نبرد، تموچین چائور بکی، دختر طغرل، را برای پسر خود جوجی خواستگاری کرد اما جواب رد شنید. احتمالا تموچین قصد امتحان میزان تابعیت طغرل را داشته‌است. این همزمان بود با روابط سری میان پسر طغرل، ایلخا، با جاموقا خان. ایلخا که نمی‌خواست محروم‌شدن از جانشینی پدرش را بپذیرد، با همراهی جاموقا، قصار و دیگر دشمنان تموچین وارد اردوگاه طغرل — که تنها ۲ ساعت با کمپ تموچین فاصله داشت — شد و از پدرش خواست که در تصمیم خود صرف‌نظر کند. جاموقا با صحبت از عدم ثبات‌رای تموچین، طغرل را قانع کرد که به متحدان بپیوندد. او نیز بعد از این دیدار اعلام کرد که نظرش درباره پیشنهاد ازدواج دخترش با جوجی تغییر کرده‌است و تموچین را برای ضیافتی دعوت کرد؛ آنان قصد داشتند او را در این ضیافت به قتل برسانند. 
-
-تموچین ابتدا تصمیم گرفت به آن ضیافت برود اما قبل از آن، با مونگلیک که به تازگی هوئلون، مادر تموچین، را به زنی گرفته بود دیدار کرد. مونگلیک به او گفت که این دعوت مشکوک به نظر می‌رسد. در نتیجه، تموچین تصمیم گرفت دو تن از نزدیکانش را به جای خود بفرستد. به زودی دو تن از گله‌داران تموچین برایش خبر آوردند که ایلخا برای شبیخون به اردوگاه مغول‌ها آماده می‌شود. با توجه به برتری عددی نیروهای طغرل، تموچین جنگیدن را چاره مناسبی نیافت و با نیروهایش به سمت مرزهای چین عقب‌نشینی کرد و طغرل نیز تصمیم به تعقیب او گرفت. نهایتا در نزدیکی مرز منچوری دو لشکر با یکدیگر درگیر شدند و پیروزی با کریت‌ها بود. تنها زخمی‌شدن ایلخا در طول نبرد بود که به تموچین فرصت عقب‌نشینی داد. طغرل ابتدا قصد داشت تموچین را تعقیب کند اما جاموقا خان به او اطمینان داد که مغول‌ها تضعیف شده‌اند و شکست کامل آن‌ها در هر زمان دیگر ممکن است، لذا طغرل باید به وضعیت پسر زخمی‌اش رسیدگی کند. طغرل نیز این توصیه را پذیرفت. 
-
-تموچین علاوه بر تلفاتی که متحمل شده بود، تعدادی از نزدیکانش، از جمله پسر ۱۷ ساله‌اش اوگتای، را در طول جنگ گم‌کرده بود. با روشن‌شدن هوا، مشخص شد اوگتای به سختی زخمی شده‌است، اما با کمک طبیبان تموچین جان سالم به در برد. تموچین قشون خود را به سوی دریاچه بویر در قلمروی قبیله قنقرات هدایت کرد. علی‌رغم اینکه تنها ۲ ٬ ۶۰۰ نفر نیرو داشت، آن قبیله پذیرفت که با او متحد شود. تموچین تابستان ۱۲۰۳ م را نزدیکی دریاچه هولون اردو زد و آنجا نامه‌هایی به دشمنانش فرستاد. به التان و قوچار نوشت که اگر به عنوان جاسوسش نزدیک طغرل بمانند، از جانشان خواهد گذاشت. جاموقا خان را بابت حسادت و خیانت در حق اندایش سرزنش کرد و نامه‌اش به ایلخا لحنی «غم‌انگیز» داشت. طولانی‌ترین نامه سهم طغرل بود؛ به او نوشت که بالاترین عهدها را شکسته و با خیانت جواب الطاف او را داده‌است. ایلخا از جانب پدرش جواب داد که پاسخ را در میدان نبرد خواهد گرفت. همزمان تموچین در حال شکل‌دهی اتحادهای جدیدی بود. او علاوه بر قنقرات، با اکیرها، نیرون‌ها و مرکیت‌ها متحد شد. تموچین سپس راهی جنوب شرق مغولستان شد، جایی که آب و غذای کافی در دسترس او و یارانش نبود. همان‌جا بود که یکی از معروف‌ترین اتفاقات زندگی او، هم‌قسم شدن ۱۹ نفر از فرماندهان قشونش برای شکست‌دادن کریت‌ها، اتفاق افتاد. 
-
-مدتی بعد تموچین خبری دریافت کرد مبنی بر اختلاف میان کریت‌ها؛ جاموقا، التان، قوچار، قصار و داریتای برای برکناری طغرل توطئه‌ای به کار بستند اما موفق نشدند و از سر اجبار گریختند. جاموقا، التان و قوچار خود را نزد نایمان‌ها رساندند اما قصار و داریتای تصمیم گرفتند به تموچین بپیوندند. تموچین برادر خود را مجبور کرد نامه‌ای به طغرل بنویسد و ضمن ابراز ندامت، به او خبر دهد که سپاه مغول‌ها تضعیف و پراکند شده‌است. طغرل که با این خبر و احتمالا اطلاعات جاسوس‌های خودش آسوده‌خاطر شده بود، در کرانه رود تولا در جنگ سیاه اردو زد. اندکی بعد (بهار ۱۲۰۴ م)، تموچین به او شبیخون زد. نبرد سه روز ادامه پیدا کرد و در روز سوم، یکی از سرداران تموچین چادر طغرل را تصرف کرد. او گریخت اما در راه توسط گروهی از نایمان‌ها که نمی‌شناختندش، به قتل رسید. آنان سر او را بریده و نزد خان خود بردند و خان مذکور نیز به نشانه احترام برای هم‌رزمی دلیر، سر طغرل را بالای تخت خود نصب کرد. ایلخا ابتدا به شمال شرق تبت و نهایتا به قلمروی اویغورها فرار کرد و مدتی بعد توسط یک امیر محلی به قتل رسید. تموچین با وجود شکست‌دادن کریت‌ها، دستوری برای قتل عامشان صادر نکرد. او گروهی از یاران طغرل را در سپاه خود پذیرفت و نیز اعلام کرد زان پس مغول‌ها و کریت‌ها یک ملت هستند. 
-
-نبرد با نایمان‌ها
-با نابودی کریت‌ها، تنها مانع باقی‌مانده بر سر تابعیت مغولستان از تموچین، نایمان‌ها بودند. تایانک خان که از قدرت‌گیری تموچین بیم‌ناک شده بود، در سال ۱۲۰۴ م ائتلافی تشکیل داد تا با مغول‌ها روبرو شود. تایانک امید داشت با قبیله انگوت که بیش از ۴ ٬ ۰۰۰ خانوار آن را تشکیل می‌دادند متحد شود زیرا هر دو قبیله ترک و مسیحی نسطوری بودند، اما انگوت‌ها با مغولان متحد شدند و رهبرشان، الأقوش پیگیث قوری، یک اشراف‌زاده مغول را برای پسر خود به زنی گرفته بود. در همین عهد بود که تموچین قشونش را به دسته‌های ده، صد و هزار نفری تقسیم کرد. نیز پیام معروف خود به قبایل مغولستان مبنی بر اینکه «اطاعت کنید یا بمیرید» را به آن‌ها فرستاد. تموچین برای جنگ پیش‌رو شورایی تشکیل داد و قرار شد جبه و قوبلای را زودتر از سپاه اصلی روانه کند. تا پایان ژوئن مغول‌ها ۷۰۰ مایل در قلمروی نایمان پیشروی کرده بودند. اولین نبرد در غرب رود کوداسین اتفاق افتاد و تایانک شخصا نایمان‌ها را رهبری می‌کرد. تا زمان غروب مغول‌ها عقب‌نشینی کرده بودند. تموچین به مردانش دستور داد هر کدام آتشی روشن کند تا تعدادشان بیشتر به نظر رسد و نایمان‌ها اشتباه برداشت کنند که نیروی کمکی رسیده‌است و دنبالشان نکنند. باقی تابستان به تعقیب و گریز سپری شد و نهایتا، در نزدیکی کوه نقو، نبردی درگرفت. نایمان‌ها سرسختانه جنگیدند اما جاموقا در میدان نبرد پشت آنان را خالی کرده و از معرکه گریخت که ضربه سختی برایشان بود. تا غروب شکست آن‌ها قطعی شده بود و مشغول عقب‌نشینی بودند. تایانک خان زخمی شده بود و تا طلوع خورشید مرد. یکی از سرداران نایمان آخرین یورش موج انسانی را رهبری کرد و به همراه همه همراهانش کشته شد و پس از آن نبرد به پایان رسید. این بار نیز تموچین دستور به کشتار بازماندگان نداد و آنان را وارد سپاه خود کرد. نیز همسر گربسو (مادر یا همسر تایانک خان) را به زنی گرفت. همچنین تاتاتونگا، یکی از کاتبان تایانک خان، را به خدمت گرفت و مسئول آموزش کودکانش کرد. این مرد در تبدیل شدن خط اویغور به خط رسمی امپراتوری مغول اثر به سزایی گذاشت. 
-
-سرنوشت جاموقا خان
-سپس تموچین توجه خود را به کسانی که نایمان‌ها را کمک کرده بودند، جلب کرد. او التان، قوچار و داریتای را اسیر و سپس اعدام کرد. بعد از آن، دسته‌هایی به دنبال جاموقا که به تعدادی از مردانش متواری بود، فرستاد. در آخر، بعد از گذشت حدود یک سال، یاران جاموقا برای به دست آوردن جایزه‌ای که برای او تعیین‌شده بود، وی را دستگیر کرده و مغول‌ها تحویل دادند. تموچین تحویل‌دهندگان را به جرم خیانت به قتل رساند، در مورد جاموقا، تاریخ سری مغولان مدعی است تموچین به او وعده تقسیم دولتش را داد اما جاموقا با ذکر اینکه «در آسمان دو خورشید و در زمین دو خان نمی‌تواند وجود داشته باشد» آن را رد کرد و خواستار مرگ خود شد. به عقیده مک‌لین، نویسندگان تاریخ سری احتمالا در روایت این واقعه، نام گویندگان را جابه‌جا کرده‌اند و جاموقا طالب تقسیم ممالک تموچین فتح شده‌است. همو با بررسی رفتار جاموقا در جنگ‌ها و بی‌میلی او از روبرو شدن با تموچین در میدان نبرد، معتقد است شاید تموچین و جاموقا تظاهر به دشمنی می‌کردند و تموچین در عملی خی��نت‌آمیز، متحد خود را به اعدام محکوم کرده‌است. به هر روی تموچین که نمی‌خواست خون اندای خود را بریزد، یکی از مردانش را مأمور این کار کرد و او نیز جاموقا را با قطعه‌قطعه‌کردن به قتل رساند. 
-
-قورولتای
-تموچین هنوز میان مرکیت‌ها و نایمان‌ها مخالفانی داشت و اینان هنوز به مقاومت ادامه می‌دادند. نیز قبایل جنگل را تابع خویش نکرده بود؛ اما به هر روی تا سال ۱۲۰۵ م به حاکم فلات مغولستان تبدیل‌شده بود. برای تثبیت رسمی جایگاه خود مقدمات تشکیل یک قورولتای در سال آینده را فراهم کرد. مکان دقیق تشکیل این قورولتای مشخص نیست اما قطع به یقین در نزدیکی بورخان خالدون، کوه مقدس مغول‌ها که گرگ خاکستری-آبی و گوزن زرد با یکدیگر آمیزش داشتند و باتاچی‌خان – جد مغول‌ها – را به وجود آوردند، اتفاق افتاده‌است. منبع معتبری که نام همه حاضران را روایت کرده باشد وجود ندارد اما تاریخ سری فهرست مفصلی از افرادی که بعد از پایان قورولتای به مناصب مهم نظامی برداشته شدند گزارش کرده‌است. بدین ترتیب می‌تواند محتمل باشد که نمایندگان تمامی قبایل تازه‌تابع‌شده حاضر بوده‌اند. 
-
-در طول قورولتای، اولین مراسمی که اجرا شد، به اهتزاز درآوردن ۹ بیرق سفید جنگی تموچین بود. این عملی نمادین بود؛ رنگ سفید، احتمالا تحت تأثیر دین مانی، نزد عشایر مغولستان فرخنده‌ترین رنگ به حساب می‌آمد. نیز ۹ عددی بود که در سنت‌های بومی منطقه با قدرت‌های جادویی و خوش‌شانسی پیوند داشت. مطابق روایت رشیدالدین، سپس قورولتای تصمیم گرفت به تموچین لقب «چنگیز خان» اعطا کند. به‌طور معمول گفته می‌شود چنگیز خان در لغت به معنای «فرمانروای اقیانوسی» است، بدان منظور که دارنده آن لقب مدعی حاکمیت بر تمام جهان است. مطابق روایات، تب تنکری، شمن اعظم، به صورت عمومی این لقب را بر تموچین نهاد. سپس، چنگیز خان برای پیروانش – که از اقوام مختلفی بودند اما زان پس جملگی «مغول» نامیده شدند – سخنرانی و از آنان برای یاری و وفاداری‌شان تشکر کرد. 
-
-ساختار نظامی
-چنگیز خان برای این‌که سربازانش به او و ملت وفادار بمانند، کوشید تا قدرت قبایل را کم کند. او برای وحدت قبائل، واحدهای نظامی تشکیل داد که مردانی از قبایل متعدد در یک واحد قرار می‌گرفتند و فرماندهی جدا داشتند. او سپاه را به لشکرهای به نام تومان تقسیم کرد و هر تومان را به دسته‌های کوچکتر از آن تقسیم کرد. هریک از فرماندهان باید سالی یک‌بار به خدمت چنگیز خان بروند و تا ضمن کسب دستورها لازم وفاداری خود را ابراز کنند. «که از یکی از اصول یاسا است» لشکریان به قلب سپاه و میمنه و میسره تقسیم نمود و معمولا فرماندهان لشکر در قلب سپاه می‌ایستادند. سردار هر لشکر را اورخان می‌گفتند که از اصلی‌ترین آنان جبه نویان و سوبوتای بهادر است. «بهادر در مغولی و ترکی به معنای پهلوان، قهرمان، یل است. نویان یا نوین به معنای حاکم و فرمانده، سردار و ارباب است.» مردان مجاز نبودند واحدهایی که به حضور در آن‌ها انتخاب شدند را ترک کنند، سزای ترک واحد مرگ بود و هر کس که به آن‌ها پناه می‌داد را مجازات سخت کنند. به همین دلیل، خانواده آن مردان که همراه آن‌ها در سفر بودند، اشراف نظامی جدید که به وسیله این ساختار قدرت به وجود آمدند، موقعیت خود را مدیون فرمانروا و به او مدیون بودند. این امرها باعث شده بود که مغولان ارتش شایسته‌ای داشته باشند و همچنین سنت نظامی و ساختار ��جتماعی مغولان را تغییر دهد. پزشکان، کاهنان و مدیران از خدمت نظام معاف بودند. در سال ۱۲۰۶ آن‌ها نود و پنج تن بودند که این مردان تحت فرمان افسران (تومان) بودند. سربازان چنگیز چنان تعلیم‌دیده بودند که امرها را فورا به صورت یک واحد هماهنگ اجرا کنند. انضباط سربازان مغول با تدابیر جنگی، عامل غلبه آنان بر دشمن می‌شد. 
-
-چنگیز خان با بازسازی ارتش خود برتری کامل نسبت به بقیه ارتش‌های عصر خود داد او برای توسعه ارتش یک شیوه سربازی برای همه افراد از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین سرباز معمول ساخت. مأمورانی مسئول تدارک اردوها هستند که موسوم جورچی بودند، این افراد عهده‌دار تهیه و توزیع ملزومات بودند و سلاح‌ها و ملزومات دیگر را در میان مردان توزیع می‌کردند. اردو به زبان ترکی کهن، معنی درگاه، اقامتگاه، کاخ و خرگاه شاهانه بوده‌است. معنای درگاه و پایتخت و بارگاه هم یافته، در زبان ترکی جنوب غربی معنای چادرهای نظامی و بعد سپاه و لشکر نیز یافته‌است. ایلچی در لغت به معنی صلح‌گر و صلح ساز و غیره است و در اصطلاح معنی رسول، قاصد، سفیر و غیره یافته که با یلواج واژه دیگر ترک هم معناست. حشر به معنای لشکر نامنظم یا لشکری که فقط از ولایت‌ها رجال جنگ جمع کنند. در عهد مغول حشر لشکری را گویند که مغول بعد از فتح ولایتی از اهالی بومی آنجا جمع می‌کرده‌اند. چنگیز واحدهایی را به محافظان شخصی خویش یا کشیک کار گرفت. به سنه ۱۲۰۶ چنگیز عده‌ای از مغولان را به نام قراولان اختیار کرده و به آن کشیکچی گفتند که هشتاد نفر جهت کشیک شب و هفتاد نفر جهت کشیک روز. اما به صورت نیروهای ده هزار نفری درآمد. به کشیک امتیازات خاصی داده می‌شد، که آنان از رتبه بالاتر از رتبه فرماندهان نظامی برخوردار شدند. بعضی از این مردان از برادران و پسران فرماندهان نظامی انتخاب می‌شدند. چون افراد کشیک ثابت کردند که سربازانی کاملا وفادار بودند، بعدها حاکمان امپراتوری از میان آنان انتخاب می‌شدند. 
-
-غیر از قراولان عده‌ای ده هزارنفری را به نام بهادر داشت که این بهادران در جنگ‌ها پیش‌قراول لشکر وی محسوب می‌شدند. اکثر سرداران چنگیز از قراولان خاص بودند و چون چنگیز ایشان را خوب می‌شناخت و مدت‌ها به احکام سخت آزموده بود، سرداری قسمت‌های لشکری وی را کسانی داشته که غیر فرمان خان امر دیگری اطاعت نکنند و سربازان زیردست ایشان مطیع محض و همه آلت اجرای فرمان چنگیز بودند. اشراف لشکری مشهورتر خان بودند و ایشان از پرداخت مالیات معاف، در جنگ‌ها غنیمت گرفته به ایشان می‌رسید و در دربار بی‌اذن و اجازه وارد و در جشن‌ها مقامی شایسته داشتند. 
-
-چنگیز خان لشکریان خویش را فقیر و نیازمند نگه می‌داشت تا به غلبه ناچار شوند. رسم چنگیز در لشکرکشی این بود، که قسمت بنه جلوتر و در مواقع خطر عقب حرکت می‌داد تا هنگام تاخت و تاز آنان صدمه نبینند؛ و چو عرصه ممالک وسعت یافت، تجار و لشکریان و ایلچیان دائما در حال رفت‌وآمد بودند و چنگیز در سراسر راه‌ها منازلی به نام یام درست کرد تا در آنان لوازم مسافران و لشکریان حاضر داشته باشند و مخارج آن‌ها را تومان‌ها «که هرد و تومان یک یام» دهند؛ و هر ساله بام‌ها را تفتیش کرده و نواقص آن‌ها را دفع می‌نمودند. در این ایستگاه‌ها اسبانی تازه‌نفس بود و هر گاه قاصد به اسبی تازه می‌خواستند نزدیک‌ترین اسب بدون توجه که مال کیست به دستور خان می‌بایست در اختیارشان می‌دادند. از این رو نامه‌هایی که طی هفته‌ها به مقصد می‌رسید، طی چند روزبه طول می‌انجامید. در موقع جنگ این سواران برای رساندن اطلاعات فرماندهی به فرمانده دیگر مسافت زیادی را می‌پیمودند، چون جبهه‌های جنگ غالبا گسترده بود؛ و در نتیجه واحدها با هم ارتباط داشتند. این شیوه، خان را قادر به نظارت بر سپاه گسترده‌اش می‌کرد؛ و مغولان نسبت به دشمنان، کسانی که درایجاد هماهنگی بین سپاه عظیم خویش دشواری داشتند، برتری واضحی می‌بخشید. 
-
-چنگیزخان موقعی که می‌خواست شهری را تسخیر کند یا شاهی را به اطاعت خویش خواند، نخست ایلچیان می‌فرستاد و اگر ایل نمی‌شد دفع وی به جنگ لازم بود. موقعی که چنگیز به شهری می‌رسید اگر اهل آن پیش کش آورده و استقبال کنند، چنگیز متعرض شهر ایشان نمی‌شد و از طرف خویش باسقاق «شحنه و امیر» بر آنجا می‌گماشت و حکمی به نام یرلیغ به امیر شهر می‌داد تا دیگر کسی متعرض نشود. اگر اهل شهر یاغی‌گری اختیار کنند، حکم قتل خانواده و ویرانی شهر صادر می‌شد، که نخست مردم را به خارج شهر برده و پیشه‌وران را جدا با حشم برده و جماعتی را حشر اختیار کرده و الباقی از دم شمشیر می‌گذراندند. 
-چنگیز از پسران خویش استفاده می‌برد. از بورته جوچی را داشت که از وی در کار صید استفاده می‌کرد. سه پسر بعد جغتای در سیاست و تنفیذ یاسا، اکتای به رایزنی و تدبیر ملک و تولوی را به ترتیب لشکر و تجهیز سپاه است امر داده بود. پس از آن‌که قبایل مغول تحت فرمان چنگیز درآمدند، همه لشکر را بر این چهار پسر بخش کرد، پسران خردمندتر و برادران و خویشان را از لشکر نصیب داد. چنگیز همواره فرزندان و برادران را به دوستی تشویق می‌کرد. 
-
-چنگیز خان دوست داشت از عامل غافلگیری در نبرد استفاده کند و در لشکرکشی‌هایش به ندرت نقشه‌های قبل را تکرار می‌کرد؛ که این امر پی بردن تدابیر وی را برای دشمن سخت می‌ساخت. گاه سربازان وی به ظاهر عقب‌نشینی می‌کردند ولی به یکباره با اسبان تازه‌نفس حمله می‌کردند. غالبا سواره‌نظام سبک اسلحه دشمن را سردرگم می‌کردند و در حالی که واحدهای دیگر مغول از همه طرف برای حمله به دشمن نزدیک می‌شدند. همچنین چنگیز برای آماده‌سازی ارتش برای جنگ، فنون مورد استفاده در شکار را با بازی‌های جنگی تخصصی ترکیب کرد. 
-
-چنگیز خان روزی پسران را گرد آورد یک تیر از کیش برکشید و بشکست. دو عدد کرد و بشکست. تا چند عدد شد و نتوانست، روی به پسران کرد و گفتا: مثل شما اید. گر مادام شما برادران یار یکدیگر باشید، دیگران هرچه قوی باشند شما نتوان شکست داد. گر مدیانتان سرور نباشد و برادران فرمان‌بر نباشند، مانند مار چند سر می‌شوید ولی ماریک سر دنبال بسیار داشت. 
-
-نزاع دو قسم‌خورده
-جاموخان برادر قسم‌خورده چنگیز پس از مدتی که در می‌یابد تمامی شهرت و غنائم جنگ‌ها به چنگیز می‌رسد، شروع به مخالفت با او می‌کند. حالا باید دیگر تعیین می‌شد که رئیس چه کسی است. سپاه جاموخان قوی‌تر و بزرگ‌تر از چنگیز بود ولی هوش و اراده چنگیز فراتر. به‌طوری‌که در شبی که جاموخان با سپاه عظیمش می‌خواست به چنگیز حمله کند، چنگیز تدبیری زیرکانه کرد. طی این تدبیر او دستور داد که هر کدام از سربازانش ۵ مشعل روشن کنند تا جاموخان و سپاهش از دور گمان کنند که سپاه چنگیز بسیار عظیم‌تر از سپاه اوست. وقتی ارتش جاموخان به این حیله چنگیز خان گول خوردند اکثر آن‌ها وفاداری خود را نسبت به جاموخان شکستند؛ بنابراین جاموخان با سپاهی اندک به نبرد با چنگیز خان پرداخت که جاموخان در این نبرد شکست خورد و در نهایت به دستور چنگیز خان، ارتش جاموخان اعدام شدند همچنین با دستور وی کمر برادر تنی خود یعنی جاموخان نیز شکسته شد. 
-
-فتح جهان
-
-یورش مغولان به ایران در سال ۶۱۶ ق / ۱۲۱۸ م آغاز گردید. ادوارد تلر در خاطراتش در مورد حمله چنگیزخان مغول به ایران دوره خوارزمشاهی می‌نویسد: 
-
-در حمله چنگیز به ایران، محمد خوارزمشاه که تاب مقاومت نداشت به جزیره آبسکون (واقع در دریای خزر) می‌گریزد و همان‌جا می‌میرد. پسر شجاع او، جلال‌الدین، در برابر هجوم مغولان ایستادگی می‌کند. چنگیزخان هم در وصف جلال‌الدین به فرزندان و سپاهیان خود می‌گوید: «از پدر چنین پسر باید». 
-حمله چنگیزخان مغول چنان وحشتناک و بیرحمانه بود که خیابان‌های نیشابور «که مهد علم و دانش و نوآوری آن زمان بود، تبدیل به جویبارهای خون گردید، و از سرهای بریده مردان و زنان و کودکان هرمهایی ساخته شد، و حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.» از اینروست که تاریخ‌نگار دیگری می‌نویسد: 
-
-روابط خانوادگی
-او فرزندان بسیاری از همسران متعدد خود داشت اما مهم‌ترین آن‌ها چهار پسر با نام‌های جوجی‌خان، جغتای‌خان، اوگتای‌خان، تولی‌خان، از اولین همسرش (که در سنت مغولی مهم‌ترین و بزرگ‌ترین همسران می‌باشد) بودند. چنگیزخان همچنین زن‌های بسیار داشت ولی مشهورترین ایشان پنج تن بودند، (بورته فوجین، کنجاخاتون، جاکمبو، دختر تایر اورسون و دختر تایانگ‌خان). چنگیز تمام ممالک مفتوحه را بین پسران و برادرش تقسیم نمود، کار صید و شکار را که در میان مغولان کاری شگرف و پسندیده بود به پسر بزرگش جوجی سپرد. تنفیذ یاسا و یارغو یعنی قضاوت و دادگستری و کیفر گناهکاران را به جغتای داد و امور سپاه را به تولی تفویض کرد و اوکتای را به جانشینی برگزید. بعد از آنکه حدود مملکت وسعت یافت برادرش اوتچکین را به ملک چین فرستاد. 
-
-پسران چنگیزخان
-چنگیزخان چهار پسر داشت. 
-جوجی‌خان پسر ارشد چنگیزخان بود که پیش از فوت پدر درگذشت. 
-جغتای‌خان پسر دوم چنگیزخان بود که چنگیز پس از بازگشت از جنگ خوارزمشاه حکومت ماوراءالنهر و خوارزم و شهرهای ایغور و کاشغر و بلخ و بدخشان و غزنین تا حدود سند را به جغتای سپرد. 
-اوگتای‌خان بعد از مرگ چنگیزخان به جای پدر امور رهبری امپراتوری مغول را در دست گرفت. 
-تولی‌خان پسر چهارم چنگیزخان از برادران خود جوجی و جغتای و اوگتای کوچک‌تر بود. چنگیز در اوایل میل داشت که او را به جانشینی تعیین کند اما بعد از آن نظر وی تغییر کرد و گفت که منصب لشکرکشی و ضبط یورت و حفظ خزانه بر تو مناسبتر است. 
-
-قوانین چنگیزی
-شورایی در حدود سال ۱۲۰۶ میلادی تشکیل شد در این شورا تموچین لقب چنگیز خان را دریافت کرد و به عنوان فرمانروای امپراتوری کل آسیا انتخاب شد. بر طبق اعتقادات مذهبی چادرنشینان این اقدامات چنگیز و کسب قدرت وسیع وی از طرف قدرتی آسمانی می‌باشد. با این وجود در این دوران هیچ‌کس به جز چنگیز توانایی یکپارچه ساختن و کنترل این قبایل سرکش را که تاکنون به هیچ فرمانی اهمیت نداده بودند را نداشت. به این منظور چنگیز برای ایجاد نظم و تحمیل قانون در میان آن‌ها ارتشی منظم تشکیل داد متشکل از مغولان مورد اطمینان خود، تا بتواند به صورت موقت نظم را ایجاد کند زیرا وی درگیر تدوین قانونی همگانی بر پایه عدل و برابری به نام «یاسا» بود. 
-
-چنگیزخان پس از چیرگی بر آونگ خان و قبایل مغول از برای ضبط مملکت و صلاح ارتش و رعایا قاعده‌ای چند وضع کرد و برای هر کار قانونی نهاد و برای هر گناه کیفری معین کرد. در آغاز برای اهل اسلام احترام زیاد قایل بود و مجازات او برای قتل هر مسلمانی چهل بالش زر (هر بالش پانصد مثقال طلا یا نقره بود. (ر. ک. «تاریخ جهان‌گشا» ۱ / ۱۶» و برای قتل هر یک از مردم چین یک سر درازگوش (خر) را دیه معین کرد. چون قبایل مغول از خود دارای خط و کتابت نبودند، دستور داد تا برخی از فرزندان مغول خط اویغوری بیاموختند و قوانین او را که به «یاسا» معروف است ثبت کردند و آن دفاتر را در خزانه‌ها نگه داشتند تا هر وقت خانی بر تخت نشیند یا حادثه‌ای روی دهد شاهزادگان جمع شوند و آن طومارها را حاضر کنند و بنای کار را آن نوشته‌ها و قوانین بگذارند و امور ارتش و حمله به شهرها را را برآن شیوه پیش گیرند. 
-چنگیز پس از تسلط بر اقوام مغول رسوم و عادات ناپسند مانند زنا و دزدی را از میان ایشان برداشت و درهای بازرگانی را میان غرب و شرق باز نمود و بازرگانان نیز بی‌دغدغه آمدوشد می‌کردند. چنگیز در نامه‌ها که به سرکشان و دشمنان می‌نوشت و ایشان را به اطاعت می‌خواند هرگز از سپاه و جنگ‌افزار چیزی نمی‌نوشت و ایشان را از وفور سلاح نمی‌ترساند، همین قدر می‌نوشت اگر رام و مطیع شوید به جان امان یابید و اگر خلاف کنید ما چه دانیم آن را خدا داند. 
-
-قانون یاسا
-اولین و جالب‌ترین ماده از قانون یاسا می‌گوید لازم است که همه انان‌ها اعتقاد کامل به یک خدا داشته باشند خدایی که زمین و آسمان و موجودات را خلق کرد و همه چیز به دست او می‌باشد. اما آنچه معلوم است چنگیزخان را با وجود توحیدی بودن، دین و مذهب وی مشخص نبود و با وجود داشتن امپراتوری جهانی هرگز اقدام به ایجاد دین واحدی نکرد. 
-
-او در این قانون نسبت به ارتکاب دزدی و اقدام به زناکاری نفرت خود را نشان داد و مرتکبین این جرایم را محکوم به مرگ کرد. چنگیز در بند دیگری تأکید کرد که اطلاع خبر ناخوش آیند، عدم تمکین فرزندان از والدین، عدم تمکین زن از همسر وی را خشمگین خواهد ساخت. با وجود آنکه چنگیز مرد خشنی بود اما دست زدن به هر نوع خشونتی به هنگام عصبانیت را به شدت منع کرد؛ و در قانون یاسا هیچ مغولی حق نزاع با دیگر مغولان را نداشت. 
-
-اهداف چنگیز از ایجاد قانون یاسا را از نظر جامعه‌شناسی به سه مبنای مهم و اساسی می‌توان تقسیم کرد: 
-
-اصل یکم: اطاعت کامل و بدون قید و شرط از فرمان‌های چنگیز خان. 
-
-اصل دوم: ایجاد همبستگی و اتحاد در میان قبایل و برطرف کردن اختلافات قبیله‌ای. 
-
-اصل سوم: مجازات شدید علیه مفسدان و مجرمان در هر جایگاه و مقامی. 
-
-هدف اصلی قانون یاسا نشان دهنده این موضوع می‌باشد که حیات انسان‌ها شخصیت و بالاتر بودن مقام و منزلت آدمیت می‌باشد نه کسب ثروت و مقام؛ و نیز می‌گوید هیچ متهمی تا هنگامی‌که جرمش اثبات نشده مجرم نمی‌باشد. 
-
-یاسای چنگیز هیچ ملاحظه‌ای در مورد جاسوسان و همجنسگرایان و ساحران متقلب ارائه نمی‌دهد و در صورت اثبات چنین مواردی حکم مجرم اعدام می‌باشد. 
-
-باورهای مغولی
-مذهب مغولی به همراه اعتقاد و باورهای آن شمنیسم نامیده می‌شود. به نظر می‌رسد باورهای مغولان چندان ریشه‌دار و عمیق نبوده‌است و بنابراین به زودی آن‌ها در بخش‌های مختلف امپراطوریشان دین پیشرفته‌تری را که از مغلوبان خود آموخته بو��ند قبول کردند. آن‌ها در ایران و سرزمین اردوی زرین، اسلام را پذیرفتند و در چین نوع تبتی بودیسم را قبول کردند. پس از آن‌که که مغول‌های وارد شده به ایران اسلام آورند، بودیسم در میان آن‌ها بسیار پذیرفته‌شده بود. 
-
-پیشگویی و درمان‌گری نقش مهمی در میان مغولان داشت. مغولان، شمن‌ها یا جادوگران و پیشگویان خود را قام می‌نامیدند. قامان ادعا داشتند که شیاطین و ارواح در تسخیر آن‌ها می‌باشند؛ و می‌توانند آینده را پیش‌بینی کنند. مغولان در امور با قامان به مشورت می‌پرداختند و امرا و سلاطین نیز به آن‌ها اطمینان کامل داشتند. یکی از مشاوران اصلی چنگیزخان یلوچوچوتسای بود که در پیشگویی بسیار ماهر بود و مورد اعتماد چنگیز بود. 
-
-یکی از ویژگی‌های مغولان که بسیار ستوده شده‌است فقدان تعصب مذهبی آن‌ها و مدارای مذهبی آن‌ها می‌باشد. مغولان بودیسم را می‌شناختند با اسلام از طریق بازرگانان موجود و با مانویت از طریق ترکان اویغور آشنا شدند، تعدادی از تیره‌های مغول نیز مسیحی نسطوری بودند. 
-
-شمنیسم
-در هنگام بررسی شمنیسم به این دلیل که مغولان در قرن شانزدهم به بودیسم لامائی روی آوردند که البته به معنای کنار گذاشتن کامل شمنیسم نیست و به معنای نفوذ کامل عناصر لامائی می‌باشد، برای بررسی دقیق شمنیسم باید این عناصر کنار گذاشته شوند که بسیار دشوار به نظر می‌رسد. اما افرادی چون هیسیگ و همکارانش نتایج خوبی به دست آورده‌اند که قانع‌کننده به نظر می‌رسند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که شمنیسم از پرستش اجداد گرفته شده‌است تصاویر ذهنی اجداد که اونگغوت نامیده می‌شد در چادرهای خانواده نگهداری می‌شد و اعتقاد بر این بود که تسکین یابند از حمایت آن‌ها برخوردار می‌شوند. آن‌ها برای ماوراءالطبیعه سلسله مراتبی داشتند در راس این سلسله‌مراتب آبی (کوک) یا آسمان (تنگری) جاودانی (منگو) قرار گرفت. زمین و خدای باروری الهه‌ای بود که ایتوگن نامیده می‌شد. زیر آسمان دنیای ارواح واقع بود. شمن واسطه‌ای بود میان انسان و این قلمرو. شمن پیشگویی بود که در حالت جذبه با ارواح ارتباط برقرار می‌کرد. از جایگاه بالایی برخوردار بود. لباس سفید می‌پوشید و اسب سفید سوار می‌شد کار کردهای یک شمن عبارت بود از: ملاقات با ارواح، انواع دفع چشم‌زخم، خواندن دعای برکت بر رمه‌ها، کودکان، پیشگوئی و… شمن البته گاهی چهره قدرتمندی نیز داشت برای مثال در کتاب تاریخ سری داستانی از تعارض میان چنگیز خان و شمن بزرگ کوکوچو هست که نشان می‌دهد این تعارض پس از آن ایجاد شد که چنگیز خان تا اندازه‌ای با کمک او قدرت را در قوریلتای به دست آورد؛ و این نشان دهنده مبارزه چنگیز با شمن و قدرت روحانی می‌باشد. 
-
-سیاست مذهبی چنگیزخان
-امپراتوری جدید چنگیزخان پایه‌های مذهبی داشت البته بر همان مذهب قدیمی ترک و مغولان که اعتقاد به اداره دنیا توسط نیروهایی نامرئی داشتند عوامل مزدیسنی و چینی نیز اضافه شد خان بزرگ نماد تنگری یعنی آسمان بود و حالتی خدایی داشت. تمام جانشینان چنگیزخان تا زمانی که در شرق اقصی کاملا خلق و خوی چینیان در آن‌ها رخنه نکرده بود یا آن عده‌ای که تحت تأثیر آداب و رسوم مسلمانان در ترکستان و ایارن و روسیه قرار گرفته بودند خود را نمایندگان تنگری بر زمین قلمداد می‌کردند. جوینی در مورد اعتقادات چنگیزخان می‌گوید: چون چنگیزخان متقلد هیچ دینی نبوده‌است و تابع هیج ملتی نیز نبود از تعصب و رجحان ملتی بر ملتی و تفضیل بعضی بر بعضی مجتنب بودست بلکه علما و زهاد هر طایفه را اکرام می‌کرد چنان‌که مسلمانان را بنظر توقیر می‌نگریسته ترسایان و بت پرستان را نیز عزیز می‌داشته؛ و اولاد و احفاد او هر چند کس بر موجب دوری از مذاهب، مذهبی گرفتند بعضی از اسلام تقلید کردند و بعضی ملت نصاری عده‌ای عبادت بت می‌کردند و قومی همان روش قدیم آباء و اجداد را دنبال کرده و به سمت و سوی خاص و جدیدی نرفتند. اما آنچه یاسای چنگیزخان است اینکه همه طوایف را یکی شناسد و بر یکدیگر فرق نگذارد و عدول نمی‌جویند. این رفتار نتیجه ترسی آمیخته به خرافه بود که مغولان از آسمان و از سحر و ساحری داشتند و احتیاط می‌کردند که نه فقط با شمن‌ها بلکه با سیر نمایندگان احتمالی آسمان یعنی رهبران هر فرقه مذهبی که ممکن بود قدرتی ما فوق طبیعت داشته باشند، روابط خوبی برقرار کنند. البته کشیشان نستوری که نزد قبایل کرائیت و انقوت‌ها و راهبان بودایی که نزد قبایل ایغوری یا ختایی زندگی می‌کردند و ساحرانی که نزد «تائوایست» چین نفوذ داشتند، یا لاماهای تبتی یا مبلغان فرقه فرانسیسکن یا عابدان مسلمان، همه مورد تکریم بودند. حسن رفتار آن‌ها با نمایندگان این مذهب‌ها و فرقه‌های مختلف یک نوع سند اطاعت و انقیاد دیگری بود که باعث شد مغولان در برابر به افکار و اعتقادات مذهبی عامه مردم فوق‌العاده گذشت داشته باشند. آن روزی که این رعب و ترس خرافاتی در بین مغولان در ترکستان و ایران برافتاد احفاد چنگیزخان تعصب شدید مذهبی پیدا کردند و اغماض جای خود را با تعصب جایگزین کرد. چنگیز در سفرهای جنگی خود در غرب و شرق دریافته بود که مسلمانان به علت وضع جغرافیایی، جمعیت و تمدن، در درجه اول اهمیت قرار دارند و به همین سبب در مقایسه با دیگر ملل تابعه، مقام برتری را به آنان اختصاص داد، هر چند دل خوشی از مسلمانان نداشت. در این مورد از زبان اولجایتو، یکی از ایلخانان مغول در ایران، این‌چنین نقل شده‌است: چنگیز خان فرموده که اگرچه دین و ملت اسلام اختتام ملک و ادیان می‌باشد اما مسلمانان بدترین امت و نازل‌ترین قوم می‌باشند. جوینی نیز در این باره می‌گوید: چنگیز خان به علت اهمیتی که برای مسلمانان قائل بود جزای قتل هر مسلمانی را چهل بالش (زر) و ختایی را دراز گوش قرار داد. خان مغول در موارد گوناگون برای توسعه دانسته‌های خود، نزد ملل به تفحص می‌پرداخت و با دانشمندان و روحانیون به مباحثه و مجادله می‌پرداخت. باید گفت با وجود سیاست اغماض و مدارایی که مغولان از همان بدو تأسیس حکومت خود نسبت به مذاهب گوناگون اتخاذ کردند، چنگیز هنگام تهاجم به مناطق مسلمان‌نشین، به اسلام آسیب فراوان زد و اگر ریشه‌های این دین کمی سست‌تر و مقاومت روحانیون کمی متزلزل‌تر بود، دشوار می‌نمود که بتواند بار دیگر کمر راست کند. چنگیزخان نبردهای خود را از جهت روانی به گونه‌ای آماده کرده بود که تعصبات مذهبی نداشته باشند دوری آنان از تعصبات مذهبی در همه‌جا به سودشان می‌انجامید و به آنان در برابر هر ملت و قومی که در سر راهشان قرار می‌گرفت برتری شگرفی می‌بخشید. ایمان مذهبی هرگز در میان مغولان ریشه ندوانیده و چنگیزخان نیز اقدام‌های لازم را انجام داد تا با مخالفت روحانیون روبه‌رو نشود. او روحانیان را همچون دانشمندان و صنعت‌گران از پرداخت مالیات معاف داشت، لکن نمایندگان مجامع مذهبی را از داشتن من��صب دولتی محروم ساخت و بدین گونه جدایی مذهب را از دولت به‌طور کامل عملی ساخت. او دخالت روحانیان را در امور دولتی حس کرده و اطمینان پیدا کرده بود که چنین دخالتی، خطری بزرگ برای دولت خواهد بود. البته در سال ۱۲۱۶ م که یاسا به وجود آمد، چنگیزخان از وجود روحانیان برای افزودن نفوذ کلام خویش در میان افراد قوم خویش استفاده می‌کرد، اما سرانجام عقیده باطنی خود را نسبت به روحانیان نمایان ساخت
-
-مرگ چنگیزخان
-
-چنگیزخان بیمار شد و با آگاهی از خبر شورش فرمانروایی به نام تانگوت به مغولستان بازگشت. تانگوت نیز که ترسیده بود تقاضای بخشش کرد و چنگیز گفت بیمارم و صبر کن تا حال من بهتر شود اما بیماری که گویا ناشی از عفونتی بود که از هوا دریافت کرده بود او را از پای انداخت. او کار را به فرزندانش سپرده بود. 
-
-در اثنای سفر جنگی نزدیک شدن مرگ خود را دریافت و فرزندان خود را حاضر ساخت و اوگتای را به جانشینی خود تعیین کرد، ورارود (ماوراءالنهر) و دیار مجاور آن را به جغتای داد. او دستور داد تا میان اوگتای و برادران پیمان‌نامه‌ای نوشتند که به موجب آن هیچ‌یک از برادران نباید از فرمان او سرپیچی کنند. پس از آن وصیت کرد که چون مرگش برسد کسی گریه نکند و مرگش را پنهان دارند تا دشمن آگاه نشود. همچنین او را مخفیانه دفن کردند تا دشمنان متوجه مرگ او نشوند و از نبود او سوء استفاده نکنند. سر انجام پس از ۲۵ سال حکمرانی در سن هفتاد و سه سالگی از جهان رفت (درباره طول عمر چنگیز و سال تولدش میان محققان اختلاف نظر است). 
-
-می‌گویند چنگیز خان پانزدهمین روز از ماه میانه پاییز سال خوک برابر با چهارم رمضان سال ۶۲۴ درگذشت
-
-محل دفن
-در آن زمان بیشتر به دلیل باورها (مذهبی) مکان دفع فرمانروایان مخفی می‌ماند و آنها در مکان‌هایی دور از دسترس به خاک سپرده می‌شدند. مغول‌ها از جمله بر این باور بودند که جنازه فرمانروا نیروی خدایی خود را پس از مرگ هم در خود حمل می‌کند و به همین دلیل باید از بقایای او محافظت شود و جسد در مکانی به خاک سپرده شود که رسیدن به آن آسان نیست؛ مثلا در بالای کوه جایی که آنها به «هدف غایی» خود یعنی رسیدن به آسمان، نزدیکتر می‌شدند. 
-
-بر پایه یک افسانه، چنگیز خان از نزدیکانش خواسته‌است که او را بدون هیچ علامت و نشانه مشخصی از محل دفن، به خاک بسپارند. به این ترتیب ملازمان سختی‌های فراوانی را به جان خریدند که مکانی بیابند که قابلیت مخفی ماندن را داشته باشد. طبق این روایت پس از آن بردگانی که آرامگاه را ساخته بودند، همگی به قتل رسیدند و پس از آنها سربازانی که آنها را همراهی کرده بودند هم به قتل رسیدند و تنها شمار کمی از نزدیکان باقی ماندند که محل دقیق دفن را می‌دانستند. احتمالا آنها هم این راز را با خود به گور بردند. نامعلوم بودن محل دفن چنگیز دلیل دیگری است بر اینکه علت مرگ او هم در هاله‌ای از افسانه فرورفته است. 
-
-شجره‌نامه خاندان چنگیز خان
-
-فیلم‌ها
-چنگیزخان، محصول ۱۹۵۰ فیلیپین
-فاتح، محصول ۱۹۵۶ آمریکا
-چنگیزخان، محصول ۱۹۶۵ مشترک انگلیس، آلمان غربی، یوگسلاوی، آمریکا
-چنگیز خان: تا انتهای زمین و دریا، محصول ۲۰۰۷ مشترک ژاپن، مغولستان
-مغول، محصول ۲۰۰۷ مشترک روسیه، آلمان، قزاقستان، چین، مغولستان
-چنگیزخان، محصول ۲۰۱۸ چین
-
-جستارهای وابسته
-امپراتوری مغول
-حمله مغول به ایران
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ��یران، سازمان سمت، ۱۳۷۹. 
-
-پیوند به بیرون
-پادکست بی پلاس | اپیزود ۸ | چنگیز خان
-
-افراد امپراتوری مغول
-اهالی استان خنتی
-اهالی مغولستان
-بورجیگای
-چنگیزخان
-حکمرانان بنیانگذاری
-حکم‌رانان سده ۱۳ (میلادی) اهل چین
-حکم‌رانان مغولی در سده ۱۲ (میلادی) 
-حکم‌رانان مغولی در سده ۱۳ (میلادی) 
-خان‌های مغول
-درگذشتگان ۱۲۲۷ (میلادی) 
-رهبران نظامی قرون وسطی
-زادگان دهه ۱۱۶۰ (میلادی) 
-عاملان نسل‌کشی
-مرگ‌های تصادفی به دلیل اسب‌سواری
-ویکی‌سازی رباتیک
-سیما بینا (زاده ۱۴ دی ۱۳۲۳) نوازنده، نقاش، پژوهشگر، آهنگساز و خواننده آوازها و ترانه‌های محلی ایرانی است. او از کودکی در کنار احمد بینا پدری که استاد موسیقی سنتی و شاعر و آهنگساز ترانه‌های اولیه او بود، رشد کرد. هر چند وی تحقیقات بسیاری در مورد موسیقی نواحی ایران داشته و چندین آواز از آنها را اجرا کرده است اما شناخت وی بیشتر روی موسیقی محلی خراسان متمرکز است. 
-
-زندگی
-
-سیما بینا در شهر خوسف از استان خراسان جنوبی به دنیا آمد. نام مادرش پوراندخت ایران‌نژاد و پدرش احمد بینا بود. سیما در کنار پدری که استاد موسیقی سنتی و شاعر و آهنگساز ترانه‌های اولیه او بود، رشد کرد. 
-
-او از سن ۹ سالگی خوانندگی را در رادیو ایران آغاز کرد. ردیف موسیقی ایرانی و تکنیک‌های آوازی را نزد استادانی چون محمد ابراهیم مالکی (استاد موسیقی سنتی خراسان جنوبی)، موسی‌خان معروفی و نصرالله زرین‌پنجه فراگرفت. چون اهل بیرجند بود، این شهر پایگاه اولین پژوهش‌ها و جستجوهای وی از نظر ترانه‌ها و آهنگ‌های محلی قرار گرفت. در واقع اکثر ترانه‌هایی که سیما بینا اجرا کرده، ترانه‌های محلی بیرجند و اطرافش بوده است که امروزه به خراسان جنوبی معروف است. 
-
-سیما بینا پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در رشته نقاشی در سال ۱۳۴۹ به تحصیل موسیقی ایرانی و ردیف را نزد عبدالله دوامی و محمدابراهیم مالکی ادامه داد. او پس از سال ۱۳۵۷ در کنار تدریس موسیقی و آواز با همراهی محمدابراهیم مالکی به پژوهش و گردآوری ترانه‌های محلی ایرانی و بازنویسی آهنگ‌های مردمی و روستایی، به‌ویژه موسیقی‌های محلی زادگاهش خراسان، پرداخته‌است. او با سفر به دورافتاده‌ترین نواحی در سرتاسر این ناحیه توانسته‌است مجموعه‌ای از ترانه‌ها و آهنگ‌های کمیاب و تقریبا فراموش‌شده را جمع‌آوری کند. از سال ۱۳۷۲ سیما بینا برای ارائه گنجینه یافته‌هایش در موسیقی محلی ایرانی به جشنواره‌های موسیقی در کشورهای گوناگون دعوت شده‌است. 
-
-او نخستین زنی است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ کلاس تعلیم آواز دایر کرد. همچنین نخستین زنی بود که در تالار وحدت به اجرای کنسرت پرداخت. از سال ۱۹۹۳ میلادی تا به امروز به جشنواره‌های جهانی دعوت‌شده و موسیقی محلی ایران را به گوش علاقه‌مندان رسانده‌است. 
-
-کتاب «لالایی‌های ایران» حاصل سی سال پژوهش در سفرهای سیما بینا به شهرها وروستاهای مختلف و ملاقات با مادران پیر و جوان ایرانی است. 
-
-آلبوم‌ها
-
-همدلان
-پریشان
-شولا
-نوایی نوایی
-درنا
-حنایی
-بانو جان
-کلاسیک پارسی
-زلفای یارم
-موسیقی جنوب خراسان
-موسیقی شمال خراسان
-عشق گل
-آوای صحرای ۱
-آوای صحرای ۲
-لاله‌زار
-دلبر
-گل سرخ
-افغانستان
-یا مولا
-
-برخی از آثار
-برخی از آثار محبوب و پرفروش او عبارت‌اند از: 
-جوونای قلعه پیر
-ای بت چین‌ای صنم
-عزیز بنشین به کنارم
-بیا ��ا قدر یکدیگر بدانیم
-شاه صنم، زیبا صنم
-این یار منه که می‌رود سربالا (شفتالوفروش) 
-چو مرغ شب خواندی و رفتی
-از خم زلفت دل شیدا شکست
-از این‌جا تا به بیرجند سه گداره
-دلبر
-تهیه و تنظیم آهنگ (آلبوم آستان جانان، محمدرضا شجریان ۱۳۶۲) 
-بانو
-عزیزوم بهلوری ام
-ننه گل ممد
-دختر خاله گل ناز من
-
-زندگی شخصی
-سیما بینا پس از پایان تحصیل با عزیزالله میتویی ازدواج کرد و ۲ فرزند پسر و دختر به دنیا آورد، اما زندگی مشترکشان به زودی پایان یافت. پسرش آرش میتویی نیز به گیتار (در سبک راک) علاقه‌مند شد. سیما بینا سال‌ها بعد با حسن زارع ازدواج کرد و گاهی در کلن به سر می‌برد و به تهیه آوازهای محلی مشغول است. 
-
-شایعات مرگ
-در اواخر تیرماه سال ۱۴۰۰ شایعات گسترده‌ای در شبکه‌های اجتماعی، به خصوص اینستاگرام، مبنی بر فوت وی در اثر ابتلا به بیماری کرونا منتشر شد. وی با انتشار ویدئویی از خودش در صفحه اختصاصی‌اش شایعات منتشر شده را تکذیب کرد. 
-
-پانویس
-
-منابع
-RootsWorld، رسانه ویژه موسیقی جهان
-World Music Central. org
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه سیما بینا
-
-گفتگو با سیما بینا: بانوی آواهای محلی روزنامه شرق
-گفت‌وگوی سیما بینا با مجله چلچراغ مثل کاهی روی اقیانوس شدیم! 
-سیمای زنی در یاد l یادداشت‌هایی درباره سیما بینا
-
-آهنگسازان زن اهل ایران
-آهنگسازان اهل ایران
-افراد زنده
-اهالی خوسف
-ایرانی‌های مهاجرت‌کرده به آلمان
-خوانندگان زن اهل ایران
-خوانندگان فارسی‌زبان
-خوانندگان کردی‌زبان
-خوانندگان موسیقی سنتی ایرانی اهل ایران
-دانش‌آموختگان دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
-دانش‌آموختگان دانشگاه تهران
-دور از وطن‌های اهل ایران در آلمان
-زادگان ۱۳۲۳
-زادگان ۱۹۴۵ (میلادی) 
-موسیقی شمال خراسان
-موسیقی‌دانان زن اهل ایران
-موسیقی مقامی خراسان
-خوانندگان زن گل‌ها (برنامه رادیویی)
-شیمی آلی زیر مجموعه‌ای از دانش شیمی است که درباره ترکیبات کربن یا مواد آلی سخن می‌گوید، عنصر اصلی که با کربن ترکیبات آلی را تشکیل می‌دهند، هیدروژن است. 
-
-در گذشته به موادی که ریشه گیاهی یا حیوانی داشتند، مواد آلی (ارگانیک) می‌گفتند اما امروزه مواد آلی را می‌توان از طریق روش‌های صنعتی و آزمایشگاهی و به کمک مواد معدنی نیز سنتز کرد. در فرهنگ‌های فارسی معنای کلمه «آلی» مربوط به اندام‌های موجود زنده و هر موجودی که دارای آلات، اجزا، یا اندام‌های متعدد باشد، آمده است. 
-
-موادی که از منابع آلی بدست می‌آیند، در یک ویژگی مشترک هستند و آن اشتراک در دارا بودن عنصر کربن است. دو منبع بزرگ مواد آلی که از آن‌ها مواد آلی با ترکیبات ساده، تأمین می‌شوند، نفت و زغال‌سنگ هستند، این دو ماده فسیلی در مفهوم قدیمی آلی بوده و حاصل تجزیه جانوران و گیاهان هستند. این ترکیبات ساده به عنوان مصالح ساختمانی، در ساختن ترکیبات بزرگتر و پیچیده‌تر مصرف می‌گردند. شیمی آلی، شیمی ترکیبات کربن با سایر عناصر به ویژه هیدروژن، اکسیژن، نیتروژن، هالوژن‌ها و غیر فلزات دیگر نظیر گوگرد و فسفر است. هم‌چنین فلزاتی مثل منیزیم، مس و پالادیم هم در برخی ترکیب‌های آلی حضور دارند. الکل‌ها، اترها، هیدروکربن‌ها، آلدئیدها، کتون‌ها، کربوکسیلیک اسیدها، ترکیبات آلیفاتیک حلقوی، ترکیبات آروماتیک (مانند بنزن)، آمین‌ها، فنل‌ها، درشت مولکول‌ها و بسپارها (پلیمر) و نظیر آن‌ها جزء مواد آلی بوده و مباحث شیمی آلی را به خود اختصاص داده‌اند. 
-
-امروزه از مواد آلی و دانش شیمی آلی در رنگ‌سازی، کاغذ و جوهرسازی، مواد غذایی، پوشاک، پتروشیمی، مواد پلاستیکی و لاستیکی، داروسازی، پزشکی و ده‌ها صنعت دیگر بهره می‌برند. افزون بر بیست میلیون ترکیب شناخته شده کربن وجود دارد و هر ساله نیم میلیون مولکول جدید به خانواده مواد آلی اضافه می‌شوند. 
-
-شیمی آلی شالوده زیست‌شناسی و پزشکی است. ساختمان موجودات زنده به غیر از آب، عمدتا از مواد آلی ساخته شده‌اند، مولکول‌های مورد بحث در زیست‌شناسی مولکولی همان مولکول‌های آلی هستند. امروزه ما در عصر کربن زندگی می‌کنیم، هر روزه روزنامه‌ها و مجلات، ذهن ما را متوجه ترکیبات کربن نظیر کلسترول، چربی‌های اشباع‌نشده، هورمون‌ها، استروئیدها، حشره کش‌ها و فرومون‌ها می‌نماید. در دهه‌های گذشته به خاطر نفت، جنگ‌های متعددی راه افتاده‌است، همچنین دو فاجعه نازک شدن لایه اوزون که عمدتا به خاطر وجود کلروفلوئوروکربن‌ها می‌باشد و پدیده گازهای گلخانه‌ای که ناشی از حضور متان، کلروفلوئوروکربن‌ها و دی‌اکسید کربن است، زندگی انسان‌ها را به خطر انداخته‌است. 
-
-تا اواسط قرن نوزدهم میلادی باور بر این بود که مواد آلی تنها در بدن موجودات زنده قابل تهیه و تولید هستند، تا این‌که در سال ۱۸۲۸ شیمی‌دان آلی، به نام فریدریش وهلر، با ارایه روش سنتزی خود برای تولید اوره از آمونیوم سیانات طی فرایندی به نام سنتز وهلر، این باور را باطل اعلام کرد و عملا موجب تولد شیمی آلی، شد. 
-
-ساختمان و ویژگی‌ها
-
-آرایش و درشتی مولکول‌های مواد آلی
-تا حدود سال ۱۸۵۰ میلادی بسیاری از دانشمندان بر این باور بودند که منشأ مواد آلی، جانداران و گیاهان هستند، آن‌ها تصور می‌کردند که مواد آلی را هرگز نمی‌توان از مواد معدنی و غیر آلی تولید نمود. دانشمندان همواره دنبال پاسخ به این پرسش بودند که چه ویژگی در ترکیبات کربن وجود دارد که آن‌ها را از ترکیبات مربوط به صد و چند عنصر دیگر جدول تناوبی متمایز کرده‌است. تعداد بسیاری از ترکیبات کربن وجود دارند که مولکول‌های آن‌ها می‌توانند بسیار بزرگ و پیچیده باشند. تعداد ترکیباتی که دارای عنصر کربن هستند چندین برابر بیشتر از تعداد ترکیبات بدون کربن است. مولکول‌های آلی شامل هزاران اتم شناخته شده‌اند و ترتیب قرار گرفتن اتم‌ها حتی در مولکول‌های نسبتا کوچک نیز بسیار پیچیده‌است. یکی از مسائل اصلی در شیمی آلی، آگاهی از طرز قرار گرفتن اتم‌ها در مولکول‌ها یا تعیین ساختمان ترکیبات است. 
-
-ویژگی منحصر به فرد کربن
-اتم‌های کربن می‌توانند به میزانی که برای اتم هیچ عنصر دیگری مقدور نیست، به یکدیگر متصل شوند. همچنین اتم‌های کربن می‌توانند زنجیرهایی شامل هزاران اتم یا حلقه‌هایی با اندازه‌های متفاوت ایجاد نمایند، زنجیرها و حلقه‌ها می‌توانند دارای شاخه و پیوندهای عرضی باشند، به اتم‌های کربن این زنجیرها و حلقه‌ها، اتم‌های دیگری نیز می‌تواند وصل شود، این اتم‌ها معمولا هیدروژن، فلوئور، کلر، برم، ید، اکسیژن، نیتروژن، گوگرد، فسفر و سایر اتم‌های مختلف می‌باشند. هر آرایش مختلف از اتم‌ها مربوط به ترکیب متفاوتی است و هر ترکیب یک سری خواص شیمیایی و فیزیکی خاص خود را دارد، از این رو غیرمنتظره نیست که امروزه ده‌ها میلیون ترکیب شناخته‌شده کربن وجود داشته باشد. 
-
-پیوند شیمیایی
-بررسی ساختمان مولکول‌ها را باید با بحث درباره پیوندهای شیمیایی یعنی نیروهایی که اتم‌ها را در یک مولکول نگاه می‌دارند، شروع نمود. دو نوع پیوند یونی و کووالانسی، پیوندهایی هستند که به وسیله آن اتم‌ها با یکدیگر اتصال برقرار می‌کنند. از میان این دو پیوند، پیوند کووالانسی، پیوند متداول در ترکیبات کربن است و مهمترین پیوند در مطالعه شیمی آلی است. 
-
-مواد آلی در شیمی آلی
-مواد آلی دارای گستره‌ای بزرگ می‌باشند و بسیار متفاوت و متنوع هستند. از این دسته مواد می‌توان، پارافین‌ها، روغن‌ها، هیدرو کربن‌ها، الفین‌ها، استیلن‌ها، ترپن‌ها، الکل‌ها، اسیدهای کربوکسیلیک، استرها، اترها، اپوکسیدها، آلدئیدها، کتون‌ها، آمین‌ها، آمیدها، ترکیبات آروماتیک، اسیدهای آلی، ایزوسیونات‌ها، محصولات استخلافی بنزن، الیاف نساجی، رنگ‌های رنگرزی و صنعتی و … را نام برد. 
-
-ترکیبات هیدرو کربنی
-برخی از ترکیبات آلی فقط شامل دو عنصر، هیدروژن و کربن هستند و از این رو به عنوان هیدرو کربن شناخته می‌شوند. هیدرو کربن‌ها بر اساس ساختمانشان، به دو دسته اصلی، آلیفاتیک و آروماتیک تقسیم می‌شوند. هیدرو کربن‌های آلیفاتیک خود به گروه‌های آلکان‌ها، آلکن‌ها، آلکین‌ها و ترکیبات حلقه‌ای مشابه سیکلو آلکان‌ها و غیره تقسیم می‌گردند. 
-
-متان
-ساده‌ترین ماده شیمی آلی متان است، مولکول متان دارای یک اتم مرکزی کربن و چهار اتم محیطی هیدروژن است که با زاویه ۱۰۹ / ۵ درجه دور اتم کربن قرار گرفته‌اند. متان محصول نهایی متلاشی شدن ناهوازی (بدون هوا) گیاهان یعنی از هم پاشیدگی بعضی از مولکول‌های پیچیده می‌باشد. متان تشکیل‌دهنده قسمت اعظم (حدود ۹۷ درصد) گاز طبیعی است. متان گاز آتشگیر خطرناک معادن زغال‌سنگ است و به صورت حباب‌های گاز از سطح مرداب‌ها خارج می‌گردد. گاز متان از ترکیب مونو اکسید کربن و هیدروژن حاصل می‌گردد. 
-
-کلرو فلوئوروکربن‌ها
-
-مشتقات هالوژنه متان را کلروفلوئوروکربن‌ها می‌گویند. اگر به جای هیدروژن‌های متان اتم‌های هالوژن جایگزین شود، این محصولات حاصل می‌شوند. گازهای مورد استفاده در یخچال‌ها و کولرهای گازی و انواع اسپری، از این دسته مواد هستند. از جمله این مواد می‌توان به دی‌کلرودی‌فلوئورومتان (CF ۲ Cl ۲ یا CFC ۱۲) و کلروتری‌فلوئورومتان (CF ۳ Cl یا CFC ۱۱) اشاره کرد. 
-
-آلکان‌ها
-آلکان‌ها که نقطه آغازگر آن‌ها متان است به ترکیبات غیر حلقوی و خطی کربن و هیدروژن گفته می‌شود، پیوند یگانه کووالانسی در این ترکیبات اتم‌های کربن و هیدروژن را به هم وصل کرده‌است. این هیدرو کربن‌ها بر اساس ساختمانشان به خانواده متان تعلق دارند و خواص آن‌ها از خواص متان پیروی می‌کند. در آلکان‌ها تعداد اتم‌های هیدروژن نسبت به اتم‌های کربن، دو برابر به علاوه دو می‌باشد. یعنی مثلا در مولکول بوتان، چهار اتم کربن و ده اتم هیدروژن وجود دارد. در آلکان‌ها، انتظار می‌رود هرچه تعداد اتم‌ها افزایش یابد، تعداد آرایش‌های ممکن اتم‌ها نیز زیادتر می‌شود. به تدریج که در سری آلکان‌ها پیش می‌رویم، تعداد ایزومرها در هم‌رده‌های متوالی به میزان شگفت‌آوری افزایش می‌یابند. برای مثال هپتان دارای نه ایزومر می‌باشد، یعنی در شیمی آلی نه ماده مختلف با خواص متفاوت هستند که همگی فرمولشان C ۷ H ۱۶ است. برای نامیدن ترکیبات مختلف و پیچیده آلی از روش استاندارد آیوپاک استفاده می‌کنند روش ایوپاک با استفاده از فرمول‌های الکان‌ها استفاده می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست واکنش‌های آلی
-
-منابع
-
-شیمی آلی، جلد هشتم نوشته مک موری
-شیمی آلی، جلد اول نوشته موریسون و بوید، ترجمه علی پور جوادی
-شیمی آلی، جلد دوم نوشته موریسون و بوید، ترجمه علی پور جوادی
-شیمی آلی، نوشته گراهام ت. سولومونز، ترجمه سلاجقه، هروی و عبدی اسکویی
-
-پیوند به بیرون
-
-شیمی آلی
-ترکیب‌های آلی
-جوجی خان پسر ارشد چنگیز خان بود و فقط یک خواهر داشت که از وی بزرگ‌تر بود. جوجی پس از فتح خوارزم به دشت قبچاق رفت و هنگامی‌که پدرش به زادگاهش برگشت پیش او رفت. جوجی خان پیش از فوت پدر، درگذشت. 
-
-از وی هفت پسر ماند که یکی به نام برکه خان و دیگری باتو نام داشت. پس از جوجی باتو بجای پدر نشست و بقایای قپچاق، و الانان و روسیه را بدست آورد و شهری را به نام سرای بنا نهاد. 
-
-شجره‌نامه
-
-نگارخانه
-
-منابع
-Jochi، ویکی‌پدیای انگلیسی. 
-
-حکم‌رانان آسیا در سده ۱۳ (میلادی) 
-خان‌های مغول
-درگذشتگان ۱۲۲۷ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۸۵ (میلادی) 
-مغول‌ها
-نوادگان چنگیز خان
-پسران امپراتورها
-جغتای یا چغتای یا چقتای پسر دوم چنگیز خان بود. 
-
-مادر جغتای بورته دختر نویان از قوم مغولی قنقرات بود. جغتای بر اولوس‌های غربی امپراتوری چنگیزخان حکمرانی داشت. او یکی از جنگاورترین فرزندان و سپاهیان چنگیزخان بود و در فتح سرزمین‌های چین و ماچین و شهرهای نواحی خراسان از قبیل اترار، بناکت، خوارزم، گرگانج به همراه پدر و برادرانش حضوری فعال داشت. 
-
-چنگیزخان پس از بازگشت از جنگ خوارزمشاه حکومت ماوراءالنهر و خوارزم و شهرهای ایغور و کاشغر و بلخ و بدخشان و غزنین تا حدود سند را به جغتای سپرد. پس از مرگ چنگیزخان با آنکه جغتای از برادرش اوگتای خان بزرگ‌تر بود او را حرمت بسیار می‌گذاشت و ذره‌ای از احترام به او فرونمی‌گذاشت. می‌گویند روزی با اوگتای در سبقت اسب خود بر اسب او شرط بست و اسب او برد. شب با خود اندیشید که نمی‌بایست با قاآن و خان بزرگ شرط بندد. فردای آن روز به همراه تمام خدم و حشم خویش به دربار اوگتای قاآن حاضر شد و خود را مقصر دانست و هرچه اوگتای او را گفت که تقصیری روی نداده‌است نپذیرفت و گفت که باید مجازات گردد. عاقبت نه اسب ممتاز پیشکش کرد و گفت این به شکرانه آن است که قاآن از تقصیر من گذشته‌است. جغتای به همراه اوگتای در نوشتن یاسا نامه بزرگ به چنگیز کمک کرد. وی در یاسا یا قوانین چنگیزی بسیار مطلع و سختگیر بود، به گونه‌ای که چنگیز به وی لقب «محافظ یاسا» داده بود. مرگ جغتای به سال ۶۴۰ اتفاق افتاد. 
-
-جستارهای وابسته
-خانات جغتای
-حمله مغول به خوارزمشاهیان
-
-منابع
-
-جغتای
-بورجیگای
-حکم‌رانان آسیا در سده ۱۳ (میلادی) 
-خان‌های مغول
-درگذشتگان ۱۲۴۱ (میلادی) 
-درگذشتگان ۱۲۴۲ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۸۳ (میلادی) 
-مغول‌ها
-نوادگان چنگیز خان
-حکمرانان بنیانگذاری
-پسران امپراتورها
-بدخشان سرزمینی شامل پاره‌ای از شمال خاوری افغانستان و جنوب خاوری تاجیکستان می‌باشد. 
-بدخشان در سروده‌های شاعران فارسی‌زبان به کیفیت «لعل» خویش معروف بوده‌است. 
-
-ساکنان این منطقه را «تاجیکان» تشکیل داده و به زبان فارسی سخن می‌گویند. در «بدخشان» تاجیکستان زبان‌های دیگری به نام زبان‌های «پامیری» از خانواده زبان‌های ایرانی هنوز وجود دارد که مردم آنجا بدانها تکلم می‌کنند. 
-
- «بدخشان» دارای کوه‌های بلند و رودخانه‌های خروشان و دره‌های سرسبز و جنگل‌های وسیع و چراگاه‌های بسیار است و از محصولات کشاورزی آن می‌توان به گندم، جو، ذرت و ارزن و زقیر و همچنین میوه‌های درختی هم‌چون گردو، توت، زردآلو و سیب اشاره کرد. بسیاری از درختان کهن‌سال همچون درختان توت و گردو به دلیل کمبود انرژی و سوخت در این استان به منظور تولید گرما، قطع شده‌اند. 
-
-بدخشان به حیث زمین‌لرزه از بالاترین‌ها در جهان می‌باشد و زلزله چندین بار با شدت بالای ۷ ریشتر در این استان ثبت شده‌است. 
-
-تاریخچه
-در مارس ۱۸۹۵ به موجب توافقاتی که میان بریتانیا و روسیه در لندن صورت گرفت، بدخشان میان افغانستان و امارت بخارا تقسیم شد و بر پایه این توافق بدخشان کوهستانی تابع بخارا باقی ماند و سرزمین‌های جنوبی مسیر آمودریا به افغانستان (ولایت بدخشان) پیوست. 
-
-در سال ۱۸۹۶ یک بخش از این منطقه تحت نام «بدخشان» با مرکزیت شهر «خاروغ» به روسیه تعلق گرفت و بخش دوم با مرکزیت شهر «فیض‌آباد» به امارت «افغانستان» پیوست. روسیه و انگلیس «آمودریا» را به عنوان مرز طبیعی پذیرفتند. پس از فروپاشی «اتحاد جماهیر شوروی» بدخشان شمالی به عنوان بخشی از کشور تاجیکستان تعیین شد. 
-
-جغرافیا
-
-بلندترین قله‌های رشته‌کوه‌های پامیر و هندوکش چهار قله از پنج قله ۷۰۰۰ متری منطقه آسیای میانه است. 
-چهار قله بلند بدخشان عبارت‌اند از قله اسماعیل سامانی (نام پیشین: قله کمونیسم) (۷۴۹۵ متر)، قله استقلال (نام پیشین: قله لنین) (۷۱۳۴ متر) در مرز قرقیزستان، قله کورژنیوسکی (۷۱۰۵ متر) و قله نوشاخ (۷ ٬ ۴۹۲ متر) که در مرز پاکستان قرا گرفته‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-ولایت بدخشان
-ولایت مختار کوهستان بدخشان
-
-منابع
-
-
-تاریخ افغانستان
-جغرافیای تاجیکستان
-منطقه‌های افغانستان
-منطقه‌های تاریخی
-اوگتای، اوگتای قاآن یا اوگتای خان سومین پسر چنگیز خان بود، وی پسر بورته («یسونجین بیگی») اولین و محبوبترین زن از میان همسران چنگیزخان و بانوی اول مغولستان بود. چنگیزخان در هنگام مرگ اوگتای خان را به عنوان جانشین خویش تعیین کرد و پس از مرگ چنگیز خان شاهزادگان و نوه‌ها که از سوگواری فارغ شدند هریک به خرگاه‌های خود برگشتند و پس از گذشت دو سال در آغاز بهار همه شاهزادگان و نوه‌ها رو به اردوی بزرگ نهادند تا امور فرمانروایی را سامان دهند. از دشت قبچاق باتو و برکه و برکجار و سایر برادران یعنی پسران جوجی و از سوی شرق برادران چنگیز اوتتکین و بیلکوتای براه افتادند. الغنوین (تولی پسر چهارم چنگیزخان) قبلا با برخی از سران مغول در اردوگاه چنگیز بودند. پس از آیین جشن و سرور درونمایه عهدنامه چنگیز را خواندند که اوگتای را بر سریر شاهی بنشانند. اوگتای ابتدا نپذیرفت و گفت که امر سلطنت سزاوار برادر بزرگ‌تر جغتای است و عموهایم نیز حضور دارند می‌توانند هریک این مسؤلیت بزرگ را به دوش بگیرند که از همه ما سزاوارتراند. 
-
-پس از چهل روز گفتگو، سرانجام اوگتای پذیرفت. جغتای برادر بزرگ‌تر دست راست او را گرفت و اوتتکین که عمویش بود دست چپش را گرفت و او را در ساعتی که اختر‌شماران تعیین کرده بودند بر تخت پادشاهی نشاندند. همه شاهزادگان و امیران دربار به یکبار زانو زدند و او را قاآن نام نهادند و شاهزادگان مغول از اردو بیرون رفته سه بار پیش آفتاب زانو زدند. پس از آن دوباره جشنی بزرگ برپا کردند و در آن اوگتای گنجینه‌های چنگیز را که از سرزمین‌های گوناگون غارت کرده و گرد آورده بود میان شاهزادگان و امیران مغول تقسیم نمود و دستور داد تا سه روز جهت روان چنگیز به مردم غذا بدهند و به مقتضای رسم اجدادان خود چهل تن از دختران زیباروی را که از نسل امیران بودند آراسته و بر اسبان سوار کرده نزد روح چنگیز فرستادند. اوگتای پس از برنشستن بر تخت لشکرها را به اطراف روان ساخت تا خللی را که پس از مرگ چنگیز دست داده بود جبران کند و جورماغون را با سی هزار سپاه به پس‌راندن سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه مأمور کرد. 
-
-جانشین اوگتای خان فرزند او گویوک خان بود که اسما شش سال و رسما دو سال حکومت کرد. در چهار سال اول مادرش به عنوان نایب‌السلطنه حکومت می‌کرد. 
-
-زندگی
-نام اوگتای از ۲ کلمه اوک به معنای تیر و تای به معنای همتا و همانند تشکیل‌شده و در واقع به معنای مانند تیر قوی و منحصر به فرد. مادر وی یسونجین محبوب‌ترین زن چنگیز و بانوی اول مغولستان بود. اوگتای خواهران بسیار زیادی داشته‌است ولی تعداد برادران او ۶۰ نفر بوده‌است. در میان خواهران وی چهارنفر از شهرت برخوردار بودند: ۱) بوراقچین، ۲) توراکته، ۳) موکا، ۴) جاجین بناکتی. 
-
-اوگتای هفت پسر داشته که توراکنه ما در پنج پسر بزرگتر بوده‌است. 
-کیوک: فرزند توراگینا خاتون بود گرچه اوگتای شیرامون پسرزاده خود را به عنوان ولیعهد انتخاب کرده بود اما بعد از وفات او توراگینا خاتون و فرزندان اوگتای خلاف فرمان او کردند و کیوک را با آن‌که مبتلا به بیماری‌های مزمن بود به تخت خانی نشاندند. 
-کوتال
-کوچو: این پسر بسیار عاقل و مورد قبول اوگتای بود و او قصد داشت که وی را ولیعهد خود کند اما وی در زمان حیات اوگتای وفات یافت و اوگتای به دلیل علاقه‌ای که به وی داشت شیرامون فرزند وی را به این مقام برگزید. 
-قراچار
-قاشی
-قران آغول
-۷) ملک
-
-اوگتای قاآن پادشاهی عاقل و عادل و جوانمرد بود. وی بیشتر وقت خود را به شرابخواری و خوشگذرانی می‌گذراند و چنگیزخان همیشه وی را نصیحت می‌کرده‌است. چنگیزخان که از اوضاع و احوال فرزندان خود مطلع بود هرکدام را مسئول کاری کرد. وی مسئله جانشینی اوگتای را در زمان حیات خود روشن کرد و این مسئله را با سایر فرزندان خود و بزرگان مغول در میان گذاشت و آن‌ها نیز از فرمان او تبعیت کردند. تولی خان، که بزرگتر از اوگتای بود با وجود اینکه اوگتای از جانب پدر رسما به مقام قاآنی انتخاب‌شده بود به‌طور غیررسمی تا تعیین اوگتای از طرف قوریلتای با کمک سه نفر از مشاوران پدرش به مدت دو سال به‌طور غیررسمی فرمانروایی کرد. 
-
-سرانجام دو سال و نیم بعد از مرگ چنگیزخان یعنی در بهار سال ۶۲۶ در کنار نهر کرولن در نتیجه قوریلتیای که تشکیل شد اوگتای به‌طور رسمی به مقام قاآنی انتخاب شد. اوگتای در ابتدا با قبول این مقام مخالف بود به اصرار برادران و برادرزادگان خود این تکلیف را که وصیت پدر خویش بود را پذیرفت و به مقام قاآنی رسید. 
-
-کسی که بیشتر از بقیه افراد در زمان چنگیز به جانشینی اوگتای اصرار داشت شخصی به نام یلوچوت سای مشاوری چینی چنگیز بود وی قصد داشت شخصی عادل و سلیم و بی‌آزار به مقام خانی برسد که بتواند خرابی‌های عهد چنگیز را جبران کند به همین دلیل به اوگتای که بیشتر به عیش و عشرت و خوشگذرانی مایل بود تا کشت و کشتار و خرابی و ویرانی توجه داشت که سرانجام نیز به مقصود خود رسید و اوگتای نیز او را حاکم ولایت چینی متعلق به مغول و مستوفی خود کرد. 
-
-وی بعد از اینکه بر تخت خانی نشست نخست با عقل و درایتی که داشت یاساها را بر قاعده دوره چنگیزخان مقرر کرد و لشکری گران با فرماندهی برادران خود به مناطق مختلف فرستاد. تا رنج و وی تمامی جریمه او افرادی که مرتکب خطایی شده بودند را بخشید و گفت اگر کسی گستاخی کند و مرتکب کار خطایی شود مکافات و جریمه آن فراخور گناه او به او می‌رسد. در ایران اوضاع بسیار آشوب بود. سلطان جلال‌الدین هنوز مقاومت می‌کرد. وی چراطاغون نویان را به همراه جمعی از امرا و سی هزار سوار به دفع او روانه کرد. 
-
-چراطاغون نویان با کمک‌هایی که از امرا و حکام ترکستان و حکام مغولی خوارزم گرفت و نیز تعداد خشرهایی که در خراسان به دست آورد تعداد نفرات اردوی او به ۹۰۰ هزار نفر رسید! که از راه اسفراین خود را به صفحات غربی ایران رسانیدند و در آن موقع سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در (خوی) به سر می‌برد. پایان کار سلطان جلال‌الدین بعد از چند برخورد با مغولان فرار به کوه‌های میاخارتین و قتل او به دست یکی از اکراد بود. 
-
-اوگتای قاآن فردی زیرک و هشیار بود در صورت لزوم فردی دست و دلباز بود و در جای خود سختگیر و بیرحم. آنچه صفت مشخصه وی بود توجه وی به اسلام بود وی در تمام دوران سلطنت خویش روش سازش را برای به مسلمانان در بیشتر گرفت و برای آنان ارجحیت خاصی نسبت به دیگر اقوام و مذاهب قائل بود. به همین دلیل اوگتای در جهت گسترش سیاست اسلام‌دوستی خود، فرمان‌هایی در زمینه انجام فرائض دینی صادر کرد از جمله آزاد بودن مسلمانان در ساختن مساجد و مدارس و ابنیه خیریه و همچنین نزدیک صدهزار دینار زر سرخ و دو هزار جامه برای مشایخ و روحانیون دیگر فرستاد. در زمان اوگتای حکومت ایالات مسلمان همزمان در اختیار محمود یلواج باقی ماند. 
-
-چنگیزخان هر کدام از پسرانش را به امری مخصوص اختیار کرده بود. بزرگترینشان جوچی در کار صید و شکار که نزدیک ایشان کاری شگرف و پسندیده است؛ و جغتای را که از او فروتر بود در تنفیذ یاسا و سیاست و التزام آن و مؤاخذت و عقاب بر ترک آن گزیده و اوگتای را به عقل ورای و تدبیر ملک اختیار کرده و تولی را به ترتیب و ولیت جیوش جنود ترجیح نهاده. 
-
-در روزگار پدر همراه او و دیگر برادران در جنگ با قبیله‌های مغول، در لشکرکشی به چین شمالی و ایران شرکت داشت و در فتح اترار خوارزم نیز حضور داشت. وی کوکتای و سوبدای را به سوی دشت قبچاق و بلغارستان ولگا و اروپای شرقی و گروهی از فرماندهان را به سوی چین شمالی، تبت، کره و منچوری فرستاد؛ و خود در سال ۶۲۷. ق همراه تولی خان برادرش به چین شمالی لشکرکشی کرد که این لشکرکشی تا ۶۳۱. ق ادامه یافت. 
-
-در زمان اوگتای اوضاع برخی نقاط به خصوص خراسان آشفته بود. اوگتای برای سرکوبی مخالفان چراماغون و طایربهادر را مأمور کرد. طایر سعی کرد که حکومت خراسان را از سلطه چینمتور قراقتایی به درآورد. سرانجام اوگتای چراماغون و طایر را از دخالت در کارها منع کرد و حکومت چینمتور را به رسمیت شناخت. وی در سال (۶۳۲. ق / ۱۲۳۵. م) شهر قره قروم را در ساحل رود اروخون بنا نهاد و در آن شهر چینی‌ها و مسلمانان هر یک کاخی به شیوه معماری خویشتن برای او ساختند و باغ‌های زیبایی در آن شهر و اطراف آن ایجاد کردند و نخستین بار در آن شهر به کشاورزی پرداخته شد. وی دستور داد تا در سرتاسر امپراتوری مغول توقفگاه‌های سواران زبده و اسب‌های تازه‌نفس نگهداری شود و مأموران، سفیران و بازرگانان به آسانی و به سرعت بتوانند رفت‌و��مد نمایند. هر یک از بزرگان، امیران، و حاکمان وظیفه یافتند تا در تدارک آن سازمان بکوشند. قاآن همچنین فرمان داد تا شهر هرات را که پس از لشکرکشی مغول جز ویرانه‌ای از آن برجای نمانده بود آباد کنند و در (۶۳۶. ق / ۱۲۳۹. م) فرمان داد که ۲۰۰ خانوار از مردم هرات که کوچ کرده بودند، بازگردانده شوند. در ۶۳۷. ق به فرمان او به شهر هرات آب رسانده شد. اوگتای قاآن پس از بازگشت از چین، دیگر در هیچ لشکرکشی شرکت نکرد و همواره به شکار و خوشگذرانی مشغول بود و برخی از مورخان افراط وی را در این کار سبب مرگ زودرس او دانسته‌اند. 
-
-زمانی که اترار مورد هجوم مغول قرار گرفت لشکری از ارتش مغول تشکیل‌شده از هزار سوار تحت فرماندهی با فرمان‌هایی برای از بین بردن هرگونه تهدید از طرف جنوب و عزیمت به طرف ماوراءالنهر، به طرف جنوب رهسپار شد. به لشکر جوجی نیز دستور داده شد که به دنبال لشکر جبر رود و پس از آن جدا شود و به طرف پادگان‌های خوارزمشاه در فجند یورش برد. 
-
-احترام اوگتای قاآن به مسلمانان
-قاآن نسبت به سایر ملل به ویژه مسلمانان که آنها را تازیک می‌نامیدند، احترام فراوان می‌نهاد. حمایت قاآن از مسلمانان، سبب شد تا آنان که به مغولستان رفته بودند، موقعیت ممتازی به دست آورند. 
-
-شجره‌نامه
-
-منابع
-
-اوگتای‌خان
-بورجیگای
-حکم‌رانان سده ۱۳ (میلادی) اهل چین
-حکم‌رانان مغولی در سده ۱۳ (میلادی) 
-درگذشتگان ۱۲۴۱ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۸۵ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۸۶ (میلادی) 
-ژنرال‌های امپراتوری مغول
-مغول‌ها
-نوادگان چنگیز خان
-ویکی‌سازی رباتیک
-تولی خان یا تولوی خان، پسر چهارم چنگیز خان که از برادران خود جوجی و جغتای و اوگتای کوچک‌تر بود و در دلاوری و قلعه گشایی و سپاهیگری مانند نداشت. هیچ‌یک از پسران و برادران چنگیز مانند وی لشکرکشی و فتوحات نکرده‌اند. چنگیز در اوایل میل داشت که او را به جانشینی تعیین کند اما بعد نظرش تغییر کرد و گفت که منصب لشکرکشی و ضبط یورت و حفظ خزانه بر تو مناسبتر است. تولی در بیشتر اوقات ملازم چنگیزخان بود و او همواره با وی مشورت می‌کرد. چون چنگیز بمرد و شاهزادگان هریک به مقام خود رفتند تولی در یورت اصلی که تختگاه چنگیزخان بود بماند تا آنکه قوریلتای (مجلس بزرگ) دایر شد و برادر بزرگترش اوگتای را به قاآنی برداشتند. پس از آن به دستور اوگتای قاآن جدید تولی به چین لشکر کشید و سپاهیان التان خان را شکست داد و از رودخانه قراموران که تا آن زمان هیچ‌کس نگذشته بود گذشت و به برادرش پیوست. تولی در زمان قاآنی اوگتای درگذشت و از جمله فرزندان او منکوقاآن و هولاگوخان و قوبیلای قاآن و اریق بوقا بودند. سرقویتی بیگی زن تولی خان را زنی بسیار خردمند گفته‌اند، این زن خردمند بود که فرزندان خود را با ادب و با فرهنگ تربیت کرد و چنان با قدرت عظیم و نفوذ قدرتمندش در طول زمان خود رفتار کرد که پس از مرگ گیوگ خان، سلطنت به طور قانونی به پسرش منکوقاآن تعلق گرفت. 
-
-سلطنت غیررسمی تولی
-تولی درجنگ‌های ایران مأمور فتح خراسان بود وارشد اولاد چنگیز خان. با وجود این‌که برادرش اوگتای رسما از جانب پدر به خانی منصوب‌شده بود، به همراه این به‌طور غیررسمی تا تعیین اوگتای از جانب قوریلتای با کمک سه مشاور پدرش «محمود یلواج» «تاتاکوس» «یه لیوچوتسای» طی دو سال ۶۲۴ تا ۶۲۶ هجری قمری مدت فاصله مرگ چنگیز خان تا جلوس اوگتای به مقام قاآنی به‌طور غیررسمی فرمانروایی کرد و دراین مدت ممالک چنگیز خان به همان روش و شیوه و سبک و سیاق سابق اداره می‌شد. 
-
-مرگ
-مطابق تاریخ مخفی تاریخ سری مغولان، تولی خود را فدا کرد تا بتواند اوگتای خان را از یک بیماری بسیار شدید در طی یک کارزار در چین درمان کند. شمن‌ها مشخص کرده بودند که ریشه بیماری اوگتای خان، ارواح زمین و آب چین است. به عقیده شمن‌ها این ارواح از اینکه رانده‌شده و سرزمین شان ویران‌شده بود ناراحت بودند. پیشکش زمین، حیوانات و مردم فقط به تشدید بیماری اوگتای منجر شده بود، اما هنگامی شمن‌ها پیشنهاد دادند که یک عضو خانواده را قربانی کنند، اوگتای بلافاصله بهتر شد. تولی داوطلبانه و بی‌درنگ پس از مصرف و نوشیدن نوشابه نفرین درگذشت. با این حال، عطاملک جوینی می‌گوید که تولی در اثر الکلیسم در گذشته‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-حمله مغول به ایران
-فرماندهان سپاه مغول در حمله به ایران
-
-منابع
-
-لغت‌نامه دهخدا تولی
-Tolui، ویکی‌پدیای انگلیسی. 
-
-افراد امپراتوری مغول
-خان‌های مغول
-درگذشتگان ۱۲۳۲ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۹۱ (میلادی) 
-زادگان ۱۱۹۲ (میلادی) 
-کشته‌شدگان در حمله مغول به ایران
-مغول‌ها
-نایب‌السلطنه‌ها
-نمایندگان پادشاه
-نوادگان چنگیز خان
-حکم‌رانان سده ۱۳ (میلادی) اهل چین
-پسران امپراتورها
-گویوک‌خان، کیوک‌خان (پیرامون ۱۲۰۶ – ۱۲۴۸ میلادی)، سومین خان مغول پسر اوگتای‌خان و نوه چنگیزخان بود و از ۱۲۴۶ تا ۱۲۴۸ میلادی به‌مدت دو سال شاهی کرد. 
-
-تخت‌نشینی
-اوگتای قاآن در ایام سلطنت خویش پسر بزرگ‌تر خود کوچو خان را که از توراکینا خاتون زاده شده بود به جانشینی تعیین کرده بود اما او در زمان حیات پدر مرد. اوگتای پسر دیگرش شیرامون را در نظر گرفت. چون اوگتای مرد گیوک خان که به سفر جنگی درازی رفته بود به تعجیل بازگشت و به ایمیل رسید و چون شنید که اوتچکین برادر چنگیز به طمع سلطنت حرکت کرده‌است بی‌درنگ آهنگ اردوی پدر کرد و چون به اردو رسید رعایت یاسا (قانون چنگیزی) را واجب دانست؛ و با آنکه قدرت و شوکت داشت در کارها دخالتی نکرد و زمام امور را همچنان در دست توراکینا خاتون باز گذاشت. 
-
-توراکینا خاتون دستور تشکیل قوریلتای داد تا امرا و شاهزادگان و سرداران سپاه جانشین اوگتای را تعیین کنند. در فصل بهار از سراسر امپراتوری امرا و شاهزادگان به اردو رسیدند. اشتراک کنندگان در قوریلتای چندان تحفه و پیشکش آوردند که از شمار بیرون بود. از سوی دیگر اوتچکین نیز با هشتاد پسر و نبیره با شرمساری از اقدامی که پس از مرگ اوگتای کرده بود به قوریلتای حاضر شد. در آن صحرا از بس مردم از اطراف امپراتوری جمع شده بود جا و منزل کم آمد و خواربار بسیار گران شد. گویند فقط برای مسلمانان دوهزار خرگاه ترتیب داده بودند. پس از اجتماع درباره کسیکه شایسته مقام سلطنت باشد رای زدند. چون شیرامون هنوز کودک بود و کوتان بیمار بود و گیوک خان که در شجاعت و تسلط مشهور بود، میل توراکینا خاتون به سوی او بود. چون بسیاری از امیران و شاهزادگان با وی همنوا بودند قرعه فال بر وی افتاد. در روز تعیین‌شده از قبل مراسم تخت‌نشینی را به جا آوردند. 
-
-فرمان‌روایی (۱۲۴۶ تا ۱۲۴۸ میلادی) 
-
-پس از یک هفته جشن به دستور گیوک خان در گنج‌های قدیم و جدید را باز کردند و اموال را بین شاهزادگان و امرا و سرداران سپاه بخش نمودند. پس از آن به کار مملکت پرداختند نخست برغوچیان (قاضیان و بازرسان) فاطمه خاتون را محاکمه کردند و بعد اوتچکین برادر چن��یز را مورد بازرسی قرار دادند و چون امر او نازک و خانوادگی بود جزء منگوقاآن و تنی چند از شاهزادگان را بدان اجازه دخول ندادند و چون اوتچکین به گناه خویش اعتراف کرد او را عفو نمودند. 
-
-ایلجیگدای را با سپاه سنگین به سوی مغرب فرستاد تا مهم گرجستان و روم را فیصله کند و نخست به قلع و قمع اسماعیلیان در الموت بپردازد. ضبط عراق و فارس و کرمان را تا حدود هرمز به ارغون آقا رجوع کرد. گیوک عزم ولایات غربی کرد در بهار همان سال به سمرقند رسید و در آنجا مرگ گلویش را گرفت، مدت حکومتش دو سال بیش نبود. 
-
-نامه گیوک خان به پاپ اینوسنت چهارم
-
-در سال ۱۲۴۵ میلادی پاپ اینوسنت چهارم عده‌ای را برای تحقیق از اوضاع و احوال مغول‌ها به مغولستان فرستاد. دو نفر از آن‌ها (Giovanni da Pian del Carpine و Lawrence of Portugal) در ۲۴ اوت سال ۱۲۴۶ هنگامی به قراقوروم پایتخت مغولستان رسیدند و پیغام پاپ را تسلیم کردند که گویوک خان در حضور عده زیادی از شاهان و سران کشورهای مختلف به‌عنوان خان بزرگ بر تخت می‌نشست. 
-
-گویوک خان در جوابیه‌اش به دو نوشته پاپ، ضمن جواب به سؤالات او، مدعیات مذهبی او را رد می‌کند و از او می‌خواهد که به‌همراه تمام شاهان اروپایی به دربار خان بیایند و شخصا اعلام بندگی و اطاعت کنند، وگرنه او آن‌ها را به‌عنوان دشمن خود تلقی خواهد کرد. 
-
-اصل نامه در کتابخانه مخفی واتیکان نگهداری می‌شود. 
-
-بازنویسی نامه
-برگردان به فارسی امروزی
-
-با استفاده از مقاله «مغولها و پاپها» 
-
-منابع
-
-فرهنگ دهخدا زیر مدخل مغول
-اصل نامه در کتابخانه مخفی واتیکان
-ترجمه اول توسط مسعود رجب نیا در سال ۱۳۵۲
-تر جمه مستقل و جدید توسط ضیاء فتح راضی در سال ۱۳۸۸
-
-اوگتای‌خان
-بورجیگای
-حکم‌رانان مغولی در سده ۱۳ (میلادی) 
-درگذشتگان ۱۲۴۸ (میلادی) 
-زادگان ۱۲۰۶ (میلادی) 
-مغول‌ها
-نوادگان چنگیز خان
-حکم‌رانان سده ۱۳ (میلادی) اهل چین
-ایلخانان مغول
-بوم‌شناسی یا اکولوژی (ترکیبی از کلمه به معنای «خانه» و پسوند به معنای «مطالعه») شاخه‌ای از زیست‌شناسی است که با الگوهای مکانی و زمانی توزیع و فراوانی جانداران سروکار دارد و بررسی‌هایش شامل علیت (علت و معلول) رویدادها نیز می‌گردد. موضوعات مورد علاقه در بوم‌شناسی شامل تنوع زیستی، توزیع، زیست‌توده و جمعیت موجودات به علاوه همکاری و رقابت بین گونه‌ها می‌باشد. بوم‌سازگان (اکوسیستم‌ها)، برهمکنش پویای بین جانداران، اجتماعاتی که تشکیل می‌دهند و مؤلفه‌های غیر زنده محیطشان می‌باشند. فرآیندهای بوم‌سازه‌ای (اکوسیستمی) چون: تولید اولیه، خاک‌زایی، چرخش مواد مغذی و ساختار کنام، شار انرژی و ماده را در محیط تنظیم می‌کند. این فرایندها توسط موجوداتی با مشخصات خاصی در تاریخ زندگیشان پایدار می‌گردد. 
-
-بوم‌شناسی مترادف با «محیط زیست‌گرایی» یا «تاریخ طبیعی» نیست. بوم‌شناسی با شاخه‌های علمی چون: زیست‌شناسی تکاملی، ژنتیک، رفتارشناسی جانوران رابطه نزدیک و همپوشانی دارد. یکی از تمرکزهای اصلی بوم‌شناسان ارتقاء فهم اثرات تنوع زیستی روی عملکرد بوم‌شناسانه است. بوم شناسان به دنبال توضیح این موارد هستند: 
-فرایندها، برهمکنش‌ها و سازگاری‌ها
-حرکت مواد و انرژی در میان جوامع زنده
-توالی بوم‌شناختی بوم‌سازگان‌ها
-فراوانی و توزیع موجودات و تنوع زیستی در بستر محیط
-
-بوم‌شناسی کاربردهای عملی در این موارد دارد: زیست‌شناسی بقا، مدیریت تالاب، مدیریت منابع طبیعی (بوم‌شناسی کشاورزی، کشاورزی، جنگل‌داری، دارکشت‌ورزی، شیلات)، طرح‌ریزی شهری (بوم‌شناسی شهری)، سلامت جمعی، اقتصاد، پژوهش‌های بنیادی، علوم کاربردی و برهمکنش‌های اجتماعی انسان‌ها (بوم‌شناسی انسانی). بوم‌شناسی، انسان‌ها را به عنوان موجودات مجزا مورد بررسی قرار نمی‌دهد. بوم‌سازگان متشکل از موجودات زنده (شامل انسان) و منابعی است که به نوبه خود دارای بازخوردهای زیست‌فیزیکی بر روی اجزای زنده و غیر زنده سیاره زمین اند. بوم‌سازگان دارای عملکردهایی است که از حیات پشتیبانی کرده و سرمایه‌های طبیعی چون زیست‌توده (غذا، سوخت، الیاف و دارو) را تولید کرده و نقش‌های متعدد دیگری چون تنظیم اقلیم، چرخه زیست-زمین-شیمیایی جهانی، فیلتر آب، خاک‌زایی، کنترل فرسایش، حفاظت از غذا را دارا بوده و از نظر علمی، تاریخی، اقتصادی یا ارزش‌های ذاتی حائز اهمیت است. 
-
-کلمه بوم‌شناسی (Ökologie) اولین بار در ۱۸۶۶ توسط دانشمند آلمانی ارنست هکل ابداء شد. تفکر بوم‌شناسانه مشتق شده از جریان‌های تثبیت شده‌ای در فلسفه، به‌خصوص از اخلاق و سیاست است. فیلسوفان یونان باستان چون بقراط و ارسطو بنیان‌های بوم‌شناسی را در مطالعاتشان روی تاریخ طبیعی بنا نهادند. بوم‌شناسی نوین در اواخر قرن ۱۹ م میلادی تبدیل به علمی مستحکم بدل شد. مفهوم نظریه تکامل به سازگاری و انتخاب طبیعی مربوط بوده و به سنگ بنای نظریه اقتصادی نوین تبدیل گشت. 
-
-واژه‌شناسی
-بوم‌شناسی در فارسی ترجمه واژگانی از نام اروپایی آن یعنی اکولوژی است. واژه اکولوژی از دو لغت یونانی «Oikos» به معنای بوم، خانه، بستر زیست یا محل زندگی و کلمه لوگوس (Logos) به معنی شناخت، علم یا دانش تشکیل شده‌است؛ بنابراین، از نظر ریشه لغوی و معنای تحت‌اللفظی کلمات تشکیل‌دهنده، اکولوژی به معنی بررسی محل زندگی جانداران است ولی اصطلاحا به «اثرات محیط بر موجودات زنده، اثرات موجود زنده بر محیط و روابط متقابل بین موجودات زنده» گفته می‌شود. اصطلاح اکولوژی را برای نخستین بار ارنست هکل، زیست‌شناس آلمانی در سال ۱۸۶۹ وضع کرده و بکاربرده‌است. اگرچه در اغلب مآخذ اکولوژیک، وضع کلمه اکولوژی را به ارنست هکل نسبت می‌دهند، ولی کربس در سال ۱۹۷۸ در کتاب خود تصریح می‌کند که واژه اکولوژی نخستین بار توسط هنری تورو در سال ۱۸۵۸ وضع و پیشنهاد شده‌است. 
-
-تاریخچه
-در سال ۱۸۵۹، ده سال پیش از وضع واژه اکولوژی توسط ارنست هکل، اتین ژفروآ سن-ایلر، جانورشناس فرانسوی، واژه اتولوژی را برای «رشته‌ای که روابط بین محیط و موجودات زنده را بررسی می‌کند»، وضع و پیشنهاد کرده بود. واژه اتولوژی از واژه یونانی «ethos» به معنای «رفتار» مشتق شده‌است و بنابراین معنای اتولوژی از لحاظ ریشه لغوی، کنش‌شناسی است. 
-
-کشمکش و جدال در باره بکاربردن واژه‌های اکولوژی و اتولوژی و ترجیح یکی از آن‌ها بر دیگری، سال‌ها ادامه داشت تا آنکه با تصویب مجامع علمی منعقده در طول سال‌های ۱۹۰۱ و ۱۹۰۲، واژه اکولوژی به رسمیت پذیرفته شد. با این حال واژه اتولوژی هنوز کاملا منسوخ نیست، بلکه به تعبیری نوعی شاخه فرعی در چهارچوب دانشی است که امروزه اکولوژی نامیده می‌شود. واژه اتولوژی را اغلب در «بررسی واکنش‌های موجودات زنده در مقابل محیط بکار می‌برند». به ویژه در اکولوژی جانوران و انسان بحث‌های اتولوژی رواج بیشتری دارد، زیرا بخشی از واکنش جانوران و انسان در برابر عوامل و تغییرات محیط به صورت رفتار بروز می‌کند و گفتن واژه اتولوژی برای بررسی رفتارها و واکنش‌های رفتاری جانداران، با توجه به ریشه لغوی و معنای این واژه، کاملا موجه و منطقی است. متخصصان آمریکایی اغلب واژه اتولوژی را به صورت ترکیب با واژه اکولوژی به کار می‌برند و مباحثی را تحت عنوان «اکولوژی رفتارها و واکنش‌ها» در مطالعات مربوط به اکولوژی جانوران و انسان مطرح می‌کنند. در مباحث روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی نیز واژه اتولوژی و روش‌های بررسی و تحلیل رفتارها کاربرد دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-توالی بوم‌شناختی
-فراجمعیت
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-مجله علمی–پژوهشی بوم‌شناسی کاربردی
-بوم‌شناسی یا اکولوژی چیست؟ 
-فصلنامه بوم‌شناسی کشاورزی
-Ecology Global Network
-What is ecology ? (article) | Ecology | Khan Academy
-Ecology | Britannica. com
-Ecology (Stanford Encyclopedia of Philosophy) 
-The Nature Education Knowledge Project: Ecology
-
-زیست‌زمین‌شیمی
-ظهوریافتگی
-واژگان بوم‌شناسی
-زبان‌شناسی علمی است که به مطالعه و بررسی روشمند زبان می‌پردازد. در واقع، زبان‌شناسی می‌کوشد تا به پرسش‌هایی بنیادین همچون «زبان چیست؟»، «زبان چگونه عمل می‌کند و از چه ساخت‌هایی تشکیل شده‌است؟»، «انسان‌ها چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند؟»، «زبان آدمی با سامانه ارتباطی دیگر جانوران چه تفاوتی دارد؟»، «کودک چگونه سخن‌گفتن می‌آموزد؟»، «زبان بشر چگونه تکامل یافته‌است؟»، «زبان‌ها چه قرابتی با یکدیگر دارند؟»، «ویژگی‌های مشترک زبان‌های جهان کدامند؟»، «انسان چگونه می‌نویسد و از چه راهی زبان نانوشتاری را واکاوی (تحلیل) می‌کند؟»، «چرا زبان‌ها دگرگون می‌شوند؟» و نظایر آن پاسخ گوید. 
-
-زبان‌شناسی به مفهوم جدیدش علمی نسبتا نوپا است که قدمتی کم‌وبیش صدساله دارد؛ اما مطالعات تخصصی درباره زبان، به چند قرن پیش از میلاد بازمی‌گردد، یعنی زمانی که پانینی قواعدی برای زبان سانسکریت تدوین کرد. در زبان‌شناسی، ابعاد گوناگون زبان در قالب حوزه‌های صرف، نحو، آواشناسی، واج‌شناسی، معناشناسی، کاربردشناسی، تحلیل گفتمان، زبان‌شناسی تاریخی تطبیقی، رده‌شناسی زبان و نیز حوزه‌های بین‌رشته‌ای مانند جامعه‌شناسی زبان، روان‌شناسی زبان، عصب‌شناسی زبان، زبان‌شناسی قضایی، زبان‌شناسی بالینی، زبان‌شناسی تحلیلی، زبان‌شناسی آموزشی و زبان و منطق بررسی می‌شوند. از آنجا که زبان پدیده پیچیده‌ای انسانی و اجتماعی است، برای مطالعه جامع و دقیق آن، بهره‌گیری از علوم مرتبط دیگر الزامی به نظر می‌رسد. در واقع، مطالعه فراگیر زبان، رویکردی چندبعدی را می‌طلبد؛ بنابراین، زبان‌شناسی علاوه‌بر مطالعه جنبه‌های توصیفی و نظری زبان به ابعاد کاربردشناختی، روان‌شناختی، مردم‌شناختی، اجتماعی، هنری، ادبی، فلسفی و نشانه‌شناختی زبان توجه می‌کند. به‌عبارتی، می‌توان گفت زبان‌شناسی معاصر، حوزه‌های مطالعاتی بسیار گسترده‌ای را شامل می‌شود که توجه دانش‌پژوهان و دانشمندان عرصه‌های گوناگونی با ذائقه‌های علمی متنوع را به خود جلب کرده‌است. در همین راستا مطالعاتی مانند رابطه و تعامل بین زبان و ذهن، زبان و شناخت، زبان و رویکردهای فلسفی، زبان و قوه تعقل، زبان و منطق، دانش ذاتی، یادگیری زبان اول، کاربرد زبان و محیط‌زیست، زبان و قانون، زبان و هوش مصنوعی، زبان و فرهنگ، زبان و جامعه، زبان و ��کامل انسان، زبان و سیاست، زبان و تفکر و دیگر نشانه‌های ارتباطی می‌توانند زیرمجموعه‌های رشته زبان‌شناسی دانسته شوند. 
-
-زبان‌شناس کسی است که به بررسی‌های زبان‌شناختی می‌پردازد. برخلاف تصور عمومی، لزومی ندارد زبان‌شناس به چندین زبان تسلط داشته باشد. مهم آن است که زبان‌شناس بتواند پدیده‌هایی زبان‌شناختی همچون واژه، هجا، گروه نحوی، معنا و گفتمان را کندوکاو کند و بازبشکافد. نکته دیگر آنکه کار زبان‌شناس همچون سایر کسانی که با علم سروکار دارند تجویز نیست بلکه توصیف است. 
-
-تاریخچه
-معمولا تاریخ دانش زبان‌شناسی را به معنی «مطالعات تخصصی زبان» تا کتاب دستور سانسکریت نوشته پانینی هندی عقب می‌برند. پانینی در سده پنجم پیش از میلاد، دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای برای زبان سانسکریت نوشت. اما زبان‌شناسی به مفهوم مدرنش با انتشار کتاب دوره زبان‌شناسی عمومی نوشته فردینان دوسوسور آغاز شد. دوسوسور بین مطالعات زبانی «همزمانی» و «در زمانی» تمایز قائل شد و بر مطالعه «نظام زبان» تأکید کرد. در دهه ۱۹۵۰، نظریات نوام چامسکی انقلابی در این رشته به‌وجود آورد و باعث پیدایش دستور زایشی شد. او با انتقاد شدید از روان‌شناسی رفتارگرا، که یادگیری زبان را نوعی تقلید رفتاری می‌داند، با ارائه شواهدی، ناکارآمدی‌های چنین دیدگاهی را نشان داد. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان، ذاتی است و کودک زبان را یاد نمی‌گیرد، بلکه فرا می‌گیرد (acquire). به‌عبارت دیگر، نحوه فراگیری زبان به‌صورت ارثی و ژنتیکی در مغز برنامه‌ریزی شده‌است و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای فراگیری زبان مادری ایفا می‌کند. کودک، مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط زبانی خویش می‌گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به‌صورت اکتسابی وارد ذهن کودک می‌شود. 
-
-انقلاب‌های علمی در زبان‌شناسی
-چند نقطه عطف در تاریخ علم زبان‌شناسی وجود دارد. اولین انقلاب علمی در حوزه زبان‌شناسی، تاریخ‌گرایی است که در قرن هجدهم شکل گرفت. آنچه به عنوان شروع انقلاب اول در تاریخ زبان‌شناسی ثبت و ضبط‌شده، به ۱۷۸۶ بازمی‌گردد و خطابه معروف حقوق‌دان انگلیسی، ویلیام جونز، که وقتی متون سانسکریت را با فارسی باستان و لاتین مقایسه کرد، شباهت‌های فراوانی بین این متون یافت و معتقد شد که این زبان‌ها از یک منشأ واحد، که زبان هند و اروپایی مادر است، سرچشمه گرفته‌است. این شروع انقلاب اول در تاریخ زبان‌شناسی است. متعاقب آن، بحث سرنوشت زبان‌ها، خانواده زبان‌ها و اینکه این زبان‌ها از چند گروه سرچشمه گرفته‌اند، شروع شد و این، اولین انقلاب در تاریخ زبان‌شناسی، ذیل عنوان «تاریخ‌گرایی» مطرح شده‌است. در این دوره، نگاه زبان‌شناسان معطوف به تحولات تاریخی و به‌اصطلاح «در زمانی» بود و تبیین هر پدیده زبانی را با توجه به گذشته می‌دیدند. این انقلاب با پیدایش گروهی از زبان‌شناسان، که بعدها نودستوریان نام گرفتند، تکمیل شد. آن‌ها به‌دنبال یافتن قوانینی برای تغییرات زبانی بودند. 
-
-دومین انقلاب در زبان‌شناسی، ساخت‌گرایی است که فردینان دوسوسور به بنا نهادن آن مشهور شد، هر چند قبل از وی ویلهلم فون هومبولت این نظریات را به نحوی بیان کرده بود، اما عدم توجه به نظرات وی باعث شهرت کاذب سوسور شد. (A Short History of Linguistics, ۱۹۶۷ , p. ۱۵۰ - ۱۵۱) زبان‌شناسی سوسور واکنشی به تاریخ‌گرایی و انقلاب نخست بود. سوسور پایه‌گذار ساخت‌گرایی است. آنچه سوسور در این بحث مطرح می‌کرد، توجه به وضعیت هم‌زمانی است نه تبیین‌های تاریخی. جوهره بحث سوسور مبتنی بر مفهوم نشانه است. دوسوسور زبان را به مثابه یک نظام مورد بررسی قرار داد و «زبان‌شناسی همزمانی» را از «زبان‌شناسی تاریخی» جدا کرد. تا آن هنگام، گروه‌های زبان‌شناسی دانشگاه‌ها بیشتر به زبان‌شناسی تاریخی می‌پرداختند. «نشانه» از نظر سوسور واژه است و به یک معنا زبان‌شناسی سوسوری، واژه‌بنیاد است. او از دال و مدلول، که دو بخش عمده نشانه هستند، صحبت می‌کند. سوسور زبان را نظامی از نشانه‌ها می‌داند. این منظر سوسور به مدت پنجاه سال زبان‌شناسی را تحت تأثیر خود قرار داده بود. 
-
-عمده فعالیت‌های زبان‌شناسی در دوره ساخت‌گرایی که به نیمه اول قرن بیستم مربوط می‌شود به «صرف» یا «ساخت‌واژه» و نظام واجی و آوایی توجه داشت. البته در این دوره در مکتب پراگ، زبان‌شناسی متن مطرح شد. پس طلایه‌ای از تحلیل گفتمان در مکتب پراگ دیده می‌شود. آن مکتب به نقش‌گرایی و کارکردگرایی اعتقاد داشت. 
-
-انقلاب سوم در حوزه زبان‌شناسی را نوام چامسکی در سال ۱۹۵۷ با ارائه نظریاتی راجع به دستور جهانی و زبان‌آموزی کودک پدیدآورد. این نظریات باعث ایجاد یک چارچوب نظری مهم در علم زبان‌شناسی شد که دستور زایشی نام دارد. انقلاب او از این نظر در خور توجه است که او زبان‌شناسی را «نحو بنیاد» کرد و «جمله» را واحد مطالعه برای زبان‌شناسی قرار داد؛ بنابراین، زبان‌شناسی یک سیر تکوینی را طی کرد. دیدگاه چامسکی از ۱۹۵۷ تا امروز در آمریکای شمالی و رویکرد آن به نام زبان‌شناسی زایشی، تفکر غالب است. این یکی از پارادایم‌های مطرح در زبان‌شناسی امروز است. این رویکرد اولا در سطح جمله باقی مانده‌است و به سطح فراجمله نمی‌رود و ثانیا به تفکر عقل‌گرایی دکارتی معتقد است؛ یعنی این‌که بخشی از دانش زبانی ما در بدو تولد با ما به عرصه جهان می‌آید. پس معتقد است برخی از ویژگی‌های زبان، ذاتی است. 
-
-اما از حدود دهه ۱۹۶۰ میلادی، کسانی منظری را مطرح کردند که انقلاب چهارم در زبان‌شناسی شده‌است. آن‌ها تفکر پراگی‌ها را احیا کردند که پارادایم رقیب زبان‌شناسی چامسکی است. اگر چامسکی به جمله بنیادی و منظر فلسفی عقل‌گرایی دکارتی معتقد است، این رویکرد چهارم، رویکردی کارکردگرا و نقش‌گراست که معتقد است واحد مطالعه زبان باید «گفتمان» باشد؛ بنابراین، این رویکرد به لحاظ فلسفی، تجربه‌گراست و معتقد است آنچه بالا قرار می‌گیرد، بافت است. این رویکرد، زبان‌شناسی را با جامعه‌شناسی عجین می‌داند. اما رویکرد چامسکی زبان‌شناسی را با روان‌شناسی و نهایتا زیست‌شناسی مأنوس می‌شمارد؛ بنابراین، دو پارادایم زبان‌شناسی امروز به این دو خلاصه می‌شود. 
-
-رویکرد آخر این است که در انگاره ساخته‌شده، «بافت» بالاترین است. بافت، عبارت از چیزی است که بر یک شرایط گفتمانی محیط است؛ یعنی بافت غیرزبانی و بازنمایی بافت را در سه سطح معنایی در زبان بررسی می‌کند. پس این مدل از بافت شروع می‌کند. «بافت» تصویری است که از جهان برمی‌داریم و ملکه ذهن ما می‌شود. وقتی این مفهوم قرار است تبدیل به مفاهیم زبانی شود، صحبت از چهار فرانقش به میان می‌آید. پس این فرانقش‌ها در واقع معناشناسی «گفتمان بنیاد» هستند. 
-
-این رویکرد می‌گوید هر جمله‌ای که متعلق به یک متن است، حتی اگر ساده باشد، هم‌زمان سه لایه معنایی را بر دوش خود حمل می‌کند: محتوا گزاره‌ای (در مورد چه چیزی صحبت می‌شود)، در بیان این محتوا به چه صورتی تعامل برقرار می‌شود؛ لایه معنایی سوم این است که این جمله به عنوان سازه یک متن، چقدر به تشکیل متنیت کمک می‌کند. 
-
-این رویکرد و این انقلاب چهارم به زبان، نگاهی «گفتمان بنیاد» دارد و هرگز جمله را به عنوان یک واحد مستقل بررسی نمی‌کند و همیشه در متن بررسی می‌کند. درست است که به عنوان نمونه اعلا و متعارف، واحد زبانی متن است، اما این رویکرد معتقد است که حتی یک واژه هم می‌تواند متن باشد؛ یعنی متن، اندازه مشخص و از پیش تعیین شده‌ای ندارد. در این سال‌ها، ساز و کارهای زبانی تشکیل متن، بسیار در زبان‌شناسی کاویده شده‌است. تحلیل گفتمان به ساز و کارهای زبانی تشکیل متن می‌پردازد و این‌که چه ابزارهایی به جمله‌های زبان متنیت می‌بخشند. 
-
-شاخه‌ها
-آواشناسی
-واج‌شناسی
-صرف
-نحو
-معناشناسی
-کاربردشناسی
-تحلیل گفتمان
-رده‌شناسی زبان
-زبان‌شناسی تاریخی
-زبان‌شناسی تحلیلی
-
-حوزه‌های بین‌رشته‌ای
-نشانه‌شناسی
-زبان‌شناسی کاربردی
-زبان‌شناسی زیستی
-زبان‌شناسی تحلیلی
-زبان‌شناسی نظری
-جامعه‌شناسی زبان
-زبان‌شناسی رایانشی
-روان‌شناسی زبان
-عصب‌شناسی زبان
-زبان‌شناسی قضایی یا زبان‌شناسی جنایی یا زبان‌شناسی قانونی
-زبان‌شناسی بالینی
-زبان و منطق
-سبک‌شناسی
-ترجمه و زبان‌شناسی
-
-نظریه‌های زبان‌شناسی
-زبان‌شناسی شناختی
-دستور زایشی
-دستور وابستگی
-زبان‌شناسی نقش‌گرا
-دستور واژه‌بنیاد
-
-مکتب‌های زبان‌شناسی
-مکتب پراگ
-مکتب کپنهاگ
-
-زبان‌شناسی در ایران
-محمد مقدم در ۱۳۴۳ گروه زبان‌شناسی همگانی و زبان‌های باستانی را در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بنیان گذاشت و تا ۱۳۴۷ مدیریت آن را به عهده داشت. از پیشگامان زبان‌شناسی در ایران می‌توان به هرمز میلانیان، محمدرضا باطنی، یدالله ثمره، علی‌محمد حق‌شناس و علی‌اشرف صادقی اشاره کرد. 
-
-زبان‌شناسی در دانشگاه‌های ایران
-زبان‌شناسی در ایران تا سال‌ها فقط در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا تدریس می‌شد. در سال ۱۳۸۷، برای اولین بار دانشگاه اصفهان، دانشگاه شیراز، دانشگاه رازی کرمانشاه و دانشگاه ولیعصر عج رفسنجان در مقطع کارشناسی، دانشجوی زبان‌شناسی پذیرفتند. 
-
-هم‌اکنون رشته زبان‌شناسی در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دانشگاه الزهرا، دانشگاه اصفهان، دانشگاه شیراز، دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه گیلان، دانشگاه محقق اردبیلی، دانشگاه کردستان، دانشگاه رازی کرمانشاه، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشگاه سمنان، دانشگاه بیرجند، دانشگاه شهید باهنر کرمان، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه پیام نور مرکز تهران، دانشگاه پیام نور مشهد، دانشگاه پیام نور خراسان جنوبی (قاین)، دانشگاه پیام نور مرکز رشت و دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت تدریس می‌شود. 
-
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات فارس، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان و دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر نیز دارای مقطع کارشناسی ارشد این رشته هستند. 
-
-دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علامه طباطبایی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دانشگاه الزهرا، دانشگاه اصفهان، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه بوعلی سینا، دانشگاه رازی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشگاه پیام نور مرکز تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال دارای مقطع دکترای این رشته هستند. 
-
-رشته زبان‌شناسی رایانشی در دو دانشگاه صنعتی شریف و اصفهان ارائه می‌شود. دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۳۸۹ و دانشگاه اصفهان در سال ۱۳۹۱ برای اولین بار در این رشته دانشجو پذیرفتند. دانشگاه صنعتی شریف همچنین دارای نهادی به نام مرکز زبان‌ها و زبان‌شناسی است. 
-
-جستارهای وابسته
-زبان
-خانواده‌های زبانی
-زبان‌شناسی تاریخی
-
-منابع
-
-نجفی، ابوالحسن (۱۳۷۱)، مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، تهران: انتشارات نیلوفر
-درباره زبان‌شناسی
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه انجمن زبان‌شناسی ایران
-گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران
-گروه زبان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس
-گروه زبان‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا
-پژوهشکده زبان‌شناسی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) 
-درباره زبان‌شناسی
-
-اختراع‌های هندی
-انسان‌شناسی
-رشته‌های آکادمیک
-زبان
-زبان‌شناسی
-زیرشاخه‌های بین‌رشته‌ای
-علوم اجتماعی
-علوم ارتباطات
-علوم انسانی
-علوم شناختی
-دورنگار، نمابر یا فکس؛ تصویری از یک مدرک (یک یا چند صفحه متن یا تصویر) را به دستگاه فکس دیگر می‌فرستد. این دستگاه تصویر مدارک فرستاده‌شده توسط دستگاه‌های فکس دیگر را هم چاپ می‌کند. ماشینی که تصویر را می‌فرستد الگوی نقاط روشن و تاریک مدرک را به سیگنال الکتریکی تبدیل می‌کند. این سیگنال از طریق شبکه تلفن به دستگاه گیرنده می‌رسد که سیگنال را به صورت اولیه‌اش بر می‌گرداند. بعضی از دستگاه‌های فکس یک گوشی تلفن هم دارند که با آن می‌توان با شخصی که با دستگاه دیگر کار می‌کند صحبت کرد. به مدارکی که ارسال می‌شوند فکس می‌گویند. 
-
-فرستادن مدرک
-
-پس از اینکه با دستگاه فرستنده شماره تلفن دستگاه گیرنده گرفته شد و دستگاه گیرنده جواب داد، دستگاه فرستنده شروع به اسکن کردن مدرک کرد. یعنی هر لحظه قسمت کوچکی از آن را از مقابل ردیفی از صدها حسگر الکترونیکی ریز می‌گذرانند. لامپی روی این مدرک نور می‌اندازد. هربار که مدرک اندکی حرکت می‌کند، حسگرها نشان می‌دهند که کدام بیت‌های مدرک قرار گرفته زیر ردیف حسگرها نور را باز می‌تابانند (و روشن اند) و کدام بیت‌ها نور را باز نمی‌تابانند (و تاریک اند). دستگاه فکس سیگنال‌های حاصل از سیگنال‌ها را به خط تلفن می‌فرستد. به این طریق الگوی تاریک و روشن مدرک را به دستگاه گیرنده می‌فرستد. وقتی آخرین صفحه مدرک فرستاده شد، دستگاه خط تلفن را قطع می‌کند تا تماس پایان یابد. 
-
-دریافت مدرک
-
-دستگاه فکس گیرنده سیگنال‌ها را، به صورت یک خط در هر لحظه، از دستگاه فرستنده دریافت می‌کند. دستگاه گیرنده این سیگنال‌ها را به ردیفی از عناصر گرم‌کننده می‌فرستد. به ازای هر حسگر نوری ماشین فرستنده، یک عنصر گرم‌کننده در دستگاه گیرنده وجود دارد. جاهایی که مدرک اصلی تاریک بوده عنصر گرم‌کننده روشن می‌شود و جاهایی که مدرک اصلی تاریک بوده عنصر گرم‌کننده روشن و جاهایی که مدرک روشن بوده عنصر گرم‌کننده خاموش می‌شود. 
-کاغذ حساس به گرما (که کاغذ گرمایی خوانده می‌شود) از روی این عناصر گرم‌کننده عبور می‌کند و جاهایی که این عناصر خاموش اند، کاغذ سیاه می‌شود. به تدریج الگوهای روشن و تاریک مدرک اصلی روی کاغذ رسم می‌شود. بعضی از دستگاه‌های فکس جدید می‌توانند مدارک دریافت شده را به جای کاغذ گرمایی روی کاغذ معمولی چاپ کنند
-
-فکس‌های کامپیوتری
-
-می‌توان مدار الکترونیکی کوچکی به کامپیوتر شخصی اضافه کرد که به کامپیوتر امکان دهد به صورت دستگاه فکس عمل کند. به این صورت می‌توان متن و تصویرهای موجود در کامپیوتر را به دستگاه فکس دیگری فرستاد یا متن و مدارکی را که روی صفحه نمایش کامپیوتر ظاهر می‌شود دریافت و در حافظه کامپیوتر ذخیره کرد یا آن را به کمک چاپگر کامپیوتر چاپ کرد. 
-
-تاریخچه
-
-الکساندر باین مخترع اسکاتلندی روی دستگاه‌های مکانیکی از نوع فاکس شیمیایی کار می‌کرد و در سال ۱۸۴۶ توانست در آزمایشگاه علائم گرافیکی را تولید کند. وی حق ثبت اختراع بریتانیا ۹۷۴۵ را در ۲۷ مه ۱۸۴۳ برای «چاپ الکترونیکی تلگراف» دریافت کرد. فردریک باکویل چند تغییر در طراحی Bain ایجاد کرد و یک دستگاه تله فکس را به نمایش گذاشت. Pantelegraph توسط فیزیکدان ایتالیایی به اسم جیووانی کاسلی اختراع شد. وی اولین سرویس تلفکس تجاری بین پاریس و لیون را در سال ۱۸۶۵ -حدود ۱۱ سال قبل از اختراع تلفن- معرفی کرد. 
-
-پانویس
-
-منابع
-دانشنامه کودکان و نوجوانان اکسفورد، چاپ ششم. تهران،: نشر نی، ۱۳۸۸. (جلد ۲) 
-
-دورنگار
-ابزار اداری
-اختراع‌های آلمانی
-اختراع‌های آمریکایی
-اختراع‌های اسکاتلندی
-اختراع‌های انگلیسی
-اختراع‌های ایتالیا
-اختراع‌های ژاپنی
-پیشنهادهای بخش استانداردسازی مخابرات اتحادیه بین‌المللی مخابرات
-تجهیزات مخابرات
-دستگاه‌های جانبی رایانه
-معرفی‌شده‌های ۱۸۴۳ (میلادی)
-گاهنامه، سالنما، سالنامه یا تقویم به محاسبه و نمایش یک‌دوره یا یک سال گفته می‌شود. 
-
-پیرامون واژه
-واژه تقویم معانی گوناگونی دارد: 
-
-در لغت‌نامه دهخدا ذیل این کلمه معانی مختلفی آمده است، از جمله: محاسبه کردن وقت‌ها، اوراقی چند که در آن حرکات کواکب و تأثیرات آن را نویسند، گاه‌شمار و …
-
-در قرآن «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم» تقویم به معنی اندازه، تناسب، تعدیل و ترکیب آمده است. در تفسیر تاریخ طبری می‌خوانیم: «از بهر آن گفت فی احسن تقویم که آنگه، که آدم را بیافرید؛ هیچ خلق بر پشت زمین نبود نیکوتر از آدم، از بهر آن‌که خدای عزوجل او را به ید خویش بیافرید و ید این جایگاه قدرت است.» در تفسیر نمونه ذیل این آیه آمده‌است: «تقویم به معنی درآوردن چیزی به صورت مناسب و نظام معتدل و کیفیت شایسته‌است و…» 
-
-تقویم در اصطلاح نجومی، مجموعه‌ای از اصول و قوانین است که برای تنظیم زمان و تطبیق سال حقیقی (مدت زمان یک دور کامل زمین به دور خورشید) با سال مجازی (مدت زمانی که انسان‌ها در محاسبه سال و تقسیمات آن در تقویم به کار می‌برند) و چگونگی تقسیم آن به بخش‌های کوچکتر، جهت انجام امور کشاورزی، مالی، آیینی، اجتماعی، زناشویی، شرعی و انجام فرایض دینی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در زبان فارسی با کلمه «گاهشماری» و در شکل مدون آن با «گاهنامه» مترادف است. در متون قدیمی، کتیبه‌��ا و دیوارنبشته‌ها واژه‌هایی مانند «معرفة المواقیت» و «دفتر السنه» نیز دیده می‌شود. 
-
-در بعضی از جوامع این اصول و قوانین نه بر اساس گردش زمین به دور خورشید بلکه بر اساس گردش کره ماه به دور زمین محاسبه و تدوین شده‌اند. 
-
-انسان متمدن در کنار دیگر نشانه‌های تمدن، از تقویم رومیزی به عنوان وسیله‌ای برای مشخص کردن زمان استفاده کرد. سنگ نبشته‌ها، کتیبه‌ها و کنده‌کاری‌های ابنیه می‌تواند شاهدی محکم بر این مدعا باشد. 
-
-تاریخچه گاه‌شماری در جهان
-
-آغاز تقویم با شروع دوره تاریخی و زندگی اجتماعی و کشاورزی بشر و نیاز او برای تعیین زمان‌بندی کشاورزی است. تقویم قمری با استفاده از اهله ماه نخستین تقویم مدون بشریست. سپس تقویم خورشیدی-قمری و سپس تقویم خورشیدی روی کار آمده‌است. سابقه استفاده از تقویم با توجه به ثبت اهله ماه به ۳۰ ٬ ۰۰۰ سال می‌رسد. مصریان از ۴۲۴۱ قبل از میلاد اولین اقوامی بودند که از تقویم خورشیدی ۳۶۵ روزه استفاده نمودند و بابلیان اولین قومی که سال را براساس دوازده ماه ۳۰ روزه تعریف کرده‌اند. اقوام بابلی بعد از گذشت چند سال هر وقت متوجه می‌شدند که اختلاف تقویم‌شان با چهار فصل زیاد شده به تقویم خود یک یا چند ماهی اضافه می‌کردند؛ که شکل نسبتا تکامل‌یافته آن هر شش سال یکماه اضافی بود. ژولیوس سزار در سال ۴۵ قبل از میلاد به پیشنهاد ستاره‌شناسی یونانی تقویم ژولینی را معرفی کرد. این تقویم براساس سال خورشیدی با طول ۳۶۵ ٫ ۲۵ روز بود. سال ۳۶۵ روز بود و برای جبران کسر روز هر چهار سال یک روز به طول سال اضافه می‌شد (سال کبیسه). از آن پس تقویم میلادی مسیحی با مبدأ میلادی از آن بدست آمد که بعدها بوسیله تقویم گریگوری دقیقتر شد. پس از آن دقیقترین تقویم در احتساب کسر دقیق سال تقویم جلالی ایرانی (۴۷۱ قمری / ۱۰۷۹ میلادی) به وجود آمد که امروزه تقویم هجری خورشیدی برآمده از آن و در محاسبات ادامه آنست. قدیمی‌ترین تقویم ایرانی تقویم فرس ۳۶۵ روزه با مبدأ سال ۵۰۲۵ قبل از میلاد است که با تقویم باستانی مصر مشابه بود. تقویم دینی مسلمانان و یهودیان قمری است. 
-
-اجزای گاهشماری
-سال، ماه و روز از جمله اجزای گاهشماری‌اند. مهم‌ترین جزء گاهشماری و واحد آن سال می‌باشد. سال عرفی در گاهشمار خورشیدی با تطبیق و تعدیل سال اعتدالی به صورت ۳۶۵ روزه عادی یا ۳۶۶ روزه (کبیسه) خواهد بود؛ و ماه از تقسیم دوازده‌گانه سال به صورت معمول ۲۹ تا ۳۱ روزه خواهد بود که در مواردی ۲۸ روزه (تقویم میلادی) یا ۳۲ روزه (تقویم هجری شمسی برجی) نیز دیده می‌شود. 
-
-گاهشماری با زمان متوسط یا میانگین سال، ماه و روز تنظیم می‌شود و از این جهت با گاهشمار نجومی متفاوت است. تنها گاهشماری هجری قمری هلالی و تقویم هجری شمسی برجی (قدیمی) در محاسبه ماه‌ها و سال‌ها و تقویم هجری شمسی (تقویم کنونی ایران) در محاسبه سال‌ها زمان متغیر را در نظر می‌گیرند؛ که مابازای آندو یکی تقویم هجری قمری قراردادی است که کاربرد جهانی دارد و دیگری تقویم هجری شمسی با سال متوسط می‌باشد که تنها از جهت پژوهشی در تطبیق تقویم‌ها کاربرد دارد. 
-
-در تقویم گاه برای سال‌های قبل از مبدأ، سال صفر نیز وجود دارد که به تقویم منجمان مشهور است؛ و در صورت در نظر گرفتن سال یک پیش از مبدأ به جای سال صفر به تقویم مورخان مشهور است. این دو تقویم در محاسبه سال‌های پیش از مبدأ گاهشماری یک سال با هم تفاضل دارند. اعمال سال صفر جهت تسهیل محاسبه و تطبیق گاهشماری‌هاست. تقویم مورخان در تاریخ‌نگاری کاربرد دارد. 
-
-اشکال گاه‌شماری
-گاه‌شماری‌ها به سه شکل کلی زیر می‌باشند: 
-گاه‌شماری خورشیدی
-گاه‌شماری مهی
-گاه‌شماری خورشیدی - مهی
-
-انواع گاه‌شماری
-برخی از مشهورترین و پرکاربردترین گاه‌شماری‌های جهان عبارت‌اند از: 
-گاه‌شماری میلادی
-گاه‌شماری هجری
-گاه‌شماری هجری قمری
-گاه‌شماری هجری خورشیدی
-گاه‌شماری ایرانی
-گاه‌شماری چینی
-گاه‌شماری هندو
-گاه‌شماری کره‌ای
-گاه‌شماری بودایی
-گاه‌شماری حیوانی
-گاه‌شماری قبطی
-گاه‌شماری بربری
-گاهشماری عبری
-گاهشماری ارمنی
-گاه‌شماری کردی
-گاه‌شماری کردی گرمسیری سلطانی
-گاه‌شماری اچمی
-
-علاوه بر موارد بالا، نظام‌های گاه‌شماری دیگری نیز ابداع شده‌است که یا استفاده از آن‌ها منسوخ شده‌است یا کاربردی بسیار محدود یا منطقه‌ای دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-اثر تقویمی
-گاهشماری مازندرانی
-گاهشماری گیلکی
-
-پانویس
-
-منابع از کتاب‌ها
-۱ -ترجمه تفسیر طبری، ج ۷، ص ۲۰۲۱
-
-۲ -تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۵۳۵
-
-۳ -گاهشماری در تاریخ، دکترابوالفضل نبئی، انتشارات سمت، ۱۳۸۱، ص ۵
-
-۴ -تاریخ افغانستان بعد از اسلام، عبدالحی حبیبی، انتشارات افسون، ۱۳۸۰، ص ۶۳۰
-
-۵ -تاریخ ایران باستان ج ۲، دکتر شیرین بیانی، سمت، ۱۳۸۱، ص ۲۰۹
-
-۶ -گاهشماری در تاریخ، ص ۱۰۵؛ تاریخ افغانستان بعد از اسلام، ص ۶۳۲
-
-۷ -گاهشماری در تاریخ، ص ۱۰۷
-
-۸ -همان، ص ۱۱۲
-
-۹ -همان، ص ۱۱۳، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، ص ۶۳۹
-
-۱۰ -تاریخ افغانستان بعد از اسلام، ص ۶۳۹ وص ۶۴۰
-
-۱۱ -تاریخ یعقوبی ج (۱)، احمد بن ابی یعقوب، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲، ص ۲۸۸
-
-۱۲ -گاهشماری در تاریخ، ص ۱۴۰ تاص ۱۴۵
-
-۱۳ -همان، ۱۴۵
-
-۱۴ -همان، ص ۶۹
-
-
-گاه‌شماری‌ها
-یکاهای زمان
-بارنتس ممکن است به یکی از این موارد اشاره کند: 
-ویلم بارنتز، کاشف هلندی
-دریای بارنتز، بخشی از اقیانوس منجمد شمالی، در شمال نروژ و روسیه
-منطقه بارنتس، در کناره دریای بارنتس
-
-صفحه‌های ابهام‌زدایی
-صفحه‌های ابهام‌زدایی مکان‌ها
-صفحه‌های ابهام‌زدایی نام خانوادگی
-منگوقاآن چهارمین خاقان حکومت مغول بود که بین سالهای ۱۲۵۱ تا ۱۲۵۹ و تا پایان زندگیش حکمرانی کرد. در زمان حکومت او، مغول‌ها سوریه و ایران را تصرف کردند. 
-
-اوج مسیحیت در دوران منگو قاآن
-دوران فرمانروایی منگوقاآن را از نظر سیاسی که در برابر دنیای مسیحیت در پیش‌گرفته شده را می‌توان دنباله دوران کوتاه مدت گیوک خان به‌شمار آورد. برگشتی که از طرف دنیای شمنی از جانب نایب‌السطنه آغول غایمش و مریدان و طرفدارانش صورت گرفت. با به حکومت رسیدن منگوقاآن مسیحیت در سراسر قلمرو امپراتوری رونق پیدا می‌کند. به‌طوری‌که رفت‌وآمدهای هیئتهای مذهبی و سیاسی کاروانهای بازرگانی افزوده شدن پیروان و مریدان جدید در شهرها و روستاها ایجاد صومعه و کلیساها در نقاط مختلف و هر چه باشکوه‌تر شدن تشریفات مراسم دین مسیحیت علنی گردید نشان دهنده این رونق است. مادر قاآن جدید، سرقویتی بیگی و همچنین یکی از همسران سوگلی و چندتن دیگر از همسران خان یکی از پسران و چندتن از دختران وی یکی از برادرانش بلقای وزیر بزرگ و با نفوذ و همچنین مربی فرزند ارشد منگو قاآن همگی مسیحی بوده‌اند. می‌توان چنین نتیجه گرفت که با وجود نفوذ غرب در جهان مغولی از طریق دین و ��فوذ کشیشان و طبیبان مسیحی در کاخ شاهی در کارهای سیاسی و نفوذ بازرگانان در اقتصاد جهان غرب نتوانست توقع خود را آنچنان که انتظار می‌رفت در دوره امپراتوری برآورده کند. به این دلیل که منگوقاآن می‌خواست سیاست توسعه‌طلبی جاه طلبی چنگیز را ادامه بدهد و مانع‌هایی که بر سر راهش وجود دارد یکی پس از دیگری از سر راهش بردارد و یاسا را بر همه ملل و اقوام حکمفرما سازد. یاسا -چنگیز در واقع در قالب پیامبری بود که کتاب داشت (یاسا و بیلیق) کتاب‌های چنگیز هستند. یاسا عبارت بود از: (دستورها و قوانین) و؛ بیلق (وصایای خان). 
-
-سیاست منگو قاآن
-منگوقاآن در حکومت‌داری خود بیش از حد مراقب رعایت یاسای چنگیز خان در آداب و رسوم مراسم‌های مغولی بود ولی چون در دوره حکومت او به واسطه مدت رفاقت (معاشرت) و هم‌نشینی با افرادی که دارای تمدن، مملکتهای مغلوبه صلابت و خشونت اولیه خانهای مغول کمی تخفیف یافته بود و نظر ایشان در ترتیب اداره مملکتها و عهد با ملتها و ملل مغلوب با و رعایا وسعت حاصل کرده بود و راه عادلانه‌تر و به قواعد و قوانین سیاست و مملکت‌داری و اداره و ترتیب نظم سلاطین متمدن نزدیکتر گردید. مادر منگوقاآن که زنی بسیار مدبر، سیاستمدار و نیرومند و صاحب شوکت در اداره امپراتوری بود و منگوقاآن کاملا تربیت‌یافته و تحت تأثیرات وی بود. منگو مثل آن زن، نسبت به عموم ادیان گوناگون و رسم و عادات ممالک مغول به آن‌ها احترام را می‌گذاشت و با اینکه مادر وی مسیحی بود ولی علمای دین عیسی و مذاهب دین بودایی و تائوئ و اسلام هم در پیش او همه یکسان بودند. منگوقاآن در دومین سال سلطنتش بعد از مرتب کردن امور اداری و فراغت از وضع داخلی مملکت خود به دنبال کشورگشایی پرداخت و مصمم شد که به فتح مملکتهایی که هنوز کامل بدست نگرفته بود را به انجام برساند پس برادر کوچک خود هلاکو را مأمور دفع اسماعیلیه و مطیع ساختن خلیفه بغداد کرد و قوبیلای برادر وسطی خود را به تسخیر ممالک تابعه سلسله سونگ یعنی چین جنوبی فرستاد
-
-زمامداری منگو قاآن و تخفیف مظالم
-دوران فرمانروایی منگوقاآن با تحولات و تغییرات اساسی در امپراتوری دنیای مغول آغاز شد. به این دلیل که سلطنت از خاندان اوگتای خان به خاندان تولی خان منتقل شد؛ و مسلما انتقال به راحتی انجام نپذیرفت و حتی حکومت را با تهدیدها و خطرهایی مواجه کرد. 
-
-خاندان تولی خان فرزند کوچک چنگیز. در خانات روسیه که در اولوس بود از دور بیننده ماجرا و در کمین فرصت مناسبی بود از مرگ زود هنگام گیوک خان که جانشین مناسبی نداشت تا مرد میدان همه مشکلات باشد. بهره برد و به عرصه رقابت برای قدرت پا گذاشت. 
-
-منگوقاآن بنا به نقل‌هایی که شده در زمانی که کودک بود غسل تعمید یافته و به احتمال بسیار زیادی عیسوی شده بود و مادرش نیز از مدت‌ها قبل دین مسیح را پذیرفته بود. پس آنچنان روشی در پیش گرفت که نه‌تنها عیسویان بلکه پیروان هر یک از مذاهب، امپراتور را از خود می‌انگاشتند. پس به زودی دربار منگو محل جمع شدن روحانیون و نمایندگان همه ادیان شد بدون اینکه یکی بر دیگری برتری داشته باشد. منگو گاهی با یکی از همسران مسیحی‌اش در مراسم دعای آن‌ها شرکت می‌کرد و گاه با مسلمانان نماز می‌خواند. امر کرده بود که جلسات مذاکره و بحث بین روحانیان مذاهب گوناگون برگزار گردد. در پایان یکی از همین جلسات بود که گفت (همان‌طور که انگشتان دست گوناگونند خداوند نیز به افراد بشر راه‌های مختلفی نموده‌است تا سعادتمند شوند) از اولین دستورهایی که در طریق اصلاحات حکومتی صادر کرد معافیت روحانیون مسلمان، مسیحی، و بودایی از هر گونه مالیات بود. مذهب که صفت مشخصه ملیتهای مختلف تحت تبعیت امپراتوری در آن دوره شده بود همچون ابزاری برای جذب دوستی و اعتماد مردم کل قلمرو مورد استفاده قرار می‌گرفت. در همان آغاز فرمانروایی منگوقاآن نتیجه فوری این روش نمودار شد. هر چند از قدرت بیش از حد مسیحیان دوره گیوک کم نشد ولی در مقابل، کینه مسلمان نسبت به حکومت تخفیف یافت و انظار در جهتی مثبت به مرکز حکومت معطوف شد. در عهد منگوقاآن در قراقروم که هنوز پایتخت بود دو مسجد بناشد. در صورتی که فقط یک کلیسا وجود داشت و چند معبد یا عبادتگاه بودایی. قراقروم دارای چهار محله جدا از هم بود که هریک به یک اقلیت اختصاص داشت و یکی هم مخصوص مسلمانان بود. در آن عهد منگوقاآن به استثنای تفویض حکومت سرزمین‌های اشغال شده ایران به شخصی مغولی به نام امیر ارغون. بقیه شغلها، حتی مقام وزارت و فرماندهی سپاه شهرهای معتبر و حساسی چون نیشابور، طوس، اصفهان، قم و کاشان را نیز به ایرانیان واگذار کرد. فرمانهای مالیاتی جدید به نفع مردم و رعایای ستمدیده یکی پس از دیگری از مرکز صادر شد و تا حدودی به نابسامانی‌های مالی سر و سامان داده شد. در این عهد شادی و گشایش باعث شد ایرانیان فکر حکومت را بیش از پیش در ذهن خود بپرورند. به این دلیل که از ایران مدام خبرهای ناخوشایند و نگران‌کننده‌ای از شورش‌های گاه‌وبیگاه می‌رسید؛ ولی می‌توان گفت عاقبت منگوقاآن چهار سال قبل از اینکه زندگی وی به پایان برسد به این نتیجه رسید که اگر با مدارا کار ایران یکسره نشود دستور حمله جنگی را صادر کند. پس آنگاه در سال ۶۸۸ ه در حالی که با کمک مادر سیاستمدارش در همه شئون خود را موفق می‌دید و سراسر ایران در حال فتح شدن بود. در اوج عظمت امپراتوری جهانی مغول زندگی را بدرود گفت. 
-
-شجره‌نامه
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیا انگلیسی
-
-اهالی مغولستان
-ایلخانان مغول
-بورجیگای
-پادشاهان کشته‌شده در جنگ
-حکم‌رانان سده ۱۳ (میلادی) اهل چین
-حکم‌رانان مغولی در سده ۱۲ (میلادی) 
-حکم‌رانان مغولی در سده ۱۳ (میلادی) 
-خان‌های مغول
-درگذشتگان ۱۲۵۹ (میلادی) 
-زادگان ۱۲۰۹ (میلادی) 
-مغول‌ها
-نوادگان چنگیز خان
-عراق با نام رسمی جمهوری عراق (،)، کشوری فدرال در خاورمیانه و جنوب غربی آسیا است. پایتخت عراق، شهر بغداد است. عراق از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن و سوریه، از شمال با ترکیه و از شرق با ایران، همسایه است. عراق، همچنین در بخش جنوبی خود، مرز آبی کوچکی با خلیج‌فارس دارد. 
-
-گستره عراق ۴۳۷ ٬ ۰۷۲ کیلومتر مربع (۵۸ ام) است. بیشتر سرزمین عراق، پست و هموار و گرمسیری است. غرب عراق کویر است و شرق آن جلگه‌های حاصلخیز؛ ولی بخشی از کردستان عراق (شمال شرق عراق) کوهستانی و سردسیر می‌باشد. همچنین عراق یکی از بزرگ‌ترین کشورهای دارای منابع نفت می‌باشد. این کشور دارای ۱۴۳ میلیارد بشکه ذخایر تاییدشده نفتی می‌باشد. 
-
-عراق با حدود ۴۰ میلیون نفر جمعیت سی و ششمین کشور پرجمعیت جهان است. عرب‌ها ۷۵ ٪- ۸۰ ٪، کردها ۱۵ ٪– ۲۰ ٪، ترکمنها، آشوریان و غیره نزدیک ۵ ٪ از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. همچنین ۶۴ ٪- ۶۹ ٪ درصد مردم عراق شیعه، ۲۹ ٪- ۳۴ ٪ سنی، ۱ ٪ مسیحی و ۱ ٪ پیروان سایر ادیان هستند. عراق محل زندگی و خاکسپاری ۶ تن از اماما�� شیعه است و شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا زیارتگاه شیعیان جهان است. 
-
-عراق دارای تمدن و فرهنگ دیرینه و پرباری است. سومر، اکد، و آشور نخستین تمدن‌های باستانی عراق در چند هزار سال پیش از میلاد هستند. پس از آن این منطقه بخشی از قلمرو هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان و امپراتوری روم بود. پس از سرنگونی امویان و روی کار آمدن عباسیان پایتخت خلافت اسلامی از شام به عراق (شهر بغداد) آورده شد. بعدها این حکومت با حمله مغولان از هم پاشید. از میانه سده دهم تا پایان سده سیزدهم هجری خورشیدی، بخشهای از عراق بارها میان ایران و عثمانی دست به دست شد. پس از شکست عثمانی در جنگ جهانی اول، عراق در سال ۱۹۱۹ به سرپرستی بریتانیا درآمد و در سال ۱۹۳۲ استقلال یافت. 
-
-بخش زیادی از مرزهای نوین عراق توسط جامعه ملل در سال ۱۹۲۰ پس از تقسیم امپراتوری عثمانی بر اساس معاهده سور تعیین شد. در این زمان عراق تحت سرپرستی پادشاهی متحد بریتانیا درآمد. در سال ۱۹۲۱ پادشاهی عراق تشکیل شد و در سال ۱۹۳۲ این حکومت از بریتانیا استقلال یافت. در ۱۹۵۸ این پادشاهی از میان رفت و جمهوری عراق تأسیس گشت. عراق از سال ۱۹۶۸ تا ۲۰۰۳ به دست حزب سوسیالیست بعث عراق اداره می‌شد. پس از حمله ایالات‌متحده و هم پیمانانش به عراق، حکومت حزب بعث صدام حسین برچیده شد و نظام چندحزبی پارلمانی در این کشور برقرار شد. آمریکایی‌ها در سال ۲۰۱۱ از عراق بیرون رفتند اما پیکارجویان به جنگ ادامه دادند. بعدها با سرریز شدن جنگ داخلی سوریه به عراق، درگیری‌ها بسیار شدت گرفت. 
-
-حکومت‌های پی‌درپی عراق از آغاز پایه‌گذاری عراق جدید در ۱۹۲۱ همسان کشورهای همسایه در پی ایجاد هویتی ناسیونالیستی برای آن بر پایه قومیت عربی برآمدند. این شیوه در عراق ناکام ماند و تنها به گرایش‌های جدایی‌خواهانه اقوام غیر عرب و سرکوب یا بیرون راندن شووینیستی آنان انجامید. 
-
-واژه‌شناسی
-نام عراق از سده ۶ میلادی کاربرد داشته‌است. خاستگاه‌های گوناگونی برای این نام آورده شده که یکی از آن‌ها به نام شهر سومری اوروک بازمی‌گردد. اوروک نام اکدی شهر سومری اوروگ بوده‌است. امروزه می‌دانیم که اور نامی بوده که سومریان برای اشاره به «شهر» استفاده می‌کردند. بر پایه ریشه‌شناسی مردمی، این واژه در معانی همچون «ریشه‌دار، سیراب و حاصلخیز» ریشه دارد. در قرون وسطی به منطقه پایین بین‌النهرین، «عراق عرب» و به مناطقی که در شرق عراق (شامل بخش‌های مرکزی و غربی ایران) جای داشتند «عراق عجم» (عراق خارجی) می‌گفتند و به این دو با هم عراقین گفته می‌شد. این نقطه از دید مورخان شامل بخش‌های مسطح جنوب رشته‌کوه حمرین بوده‌است و بخش‌های منتهی‌الیه شمالی و منتهی‌الیه غربی عراق مدرن را به این نام نمی‌خوانده‌اند. اصطلاح «سواد» (زمین سیاه‌رنگ) نیز در دوره‌های نخستین بعد از اسلام برای دشت‌های آبرفتی دجله و فرات به کار می‌رفته تا از مناطق بایر صحرای عرب قابل تفکیک باشند. در عربی واژه عراق را «لبه»، «کرانه»، «سد» یا «کناره» معنی می‌کنند به‌طوری‌که بعدها با اتکا به ریشه‌شناسی مردمی، اصطلاح زمین‌شناسی «دیواره» از این واژه تفسیر شد؛ دیواره‌ای که در جنوب و شرق فلات جزیره است و لبه شمالی و غربی منطقه «عراق عرب» را شکل می‌دهد. 
-عراق به معنی صخره‌های کنار دریا و به معنی ساحل نیز آمده ولی معلوم نیست اصل این کلمه چه بوده، شاید از اسم ��هنه‌ای مأخوذ شده باشد که اکنون آن اسم از میان رفته یا از اسمی که معنی دیگری داشته‌است پیدا شده باشد. اساسا سرزمین رسوبی را اعراب سواد یعنی خاک سیاه می‌نامیدند و کلمه سواد رفته‌رفته به طوری استعمال شد که مفهوم آن با کلمه عراق یکی گردید، یعنی سواد و عراقی یک معنی داشت و عبارت بود از تمام سرزمین بابل. 
-
-تلفظ عربی این واژه به صورت عراق می‌باشد. در فارسی بیشتر با فتح عین و در زبان رسانه‌ای فارسی با کسره آن تلفظ می‌شود. 
-
-پیشنهاد دیگر ریشه‌شناختی برای این نام، ریشه‌ای ایرانی از زبان پهلوی است که به دیسه «ایراگ» یا «اراگ» به معنای «سرزمین پست» بوده، [بسنجید با واژه اراک و عراق عجم] که از واژه «ار» یا «ایر» به معنای «پایین» و پسوند «اگ» [بسنجید با پسوند ا در واژگان دانا و سوزا] ساخته شده‌است. 
-
-درباره عراق و نام آن، از لغت شناسان قدیم، چون ابن درید (د ۳۲۱ ق) در جمهره اللغه (۳ / ۱۳۲۵) و ازهری (د ۳۷۰ ق) در تهذیب اللغه (۱ / ۱۴۹) و ابن سیده در المخصص (۳ / ۷)، ابن بری (د ۵۸۲ ق) در کتاب فی التعریب و المعرب (ص ۱۲۴)، نووی (د ۶۷۶ ق) در تهذیب الاسماء (۲ / ۱۲۳، ۴ / ۵۵) ابن منظور (د ۷۱۱ ق) در لسان العرب (۱۰ / ۲۴۷) هم عراق را از ولایات ایران و خود نام را معرب ایران دانسته‌اند
-
-جمعیت استان‌ها
-
-کشور عراق از ۱۹ استان (محافظة) تشکیل‌شده و بر اساس سرشماری سال ۲۰۲۱ جمعیت این کشور ۴۰ ٫ ۱۵۰ ٫ ۲۰۰ نفر می‌باشد. 
-
-تاریخ
-
-دوران پیش از تاریخ
-
-شمال کشور عراق بین ۶۵ ٬ ۰۰۰ تا ۳۵ ٬ ۰۰۰ سال پیش از میلاد، میزبان فرهنگ نئاندرتال بوده‌است. بقایای زندگی این مردم در اکتشافات باستانشناسی غار شانه‌در به‌دست آمده‌است. در همین ناحیه گورهایی مربوط به عصر پیش‌نوسنگی کشف‌شده که به ۱۱ ٬ ۰۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد. 
-
-عراق از حدود ۱۰ ٬ ۰۰۰ سال پیش از میلاد (به همراه آسیای کوچک و سرزمین شام) یکی از مراکز فرهنگ پیش‌نوسنگی نژاد قفقازی (نوسنگی پیش‌ازسفال آ) شناخته می‌شود که در آن برای نخستین بار کشاورزی و گله‌داری پدید آمد. دوره نوسنگی بعدی (نوسنگی پیش‌ازسفال ب) در این منطقه با خانه‌های مستطیلی قابل‌تشخیص است. مردم در زمان نوسنگی پیش‌ازسفال از ظروف سنگی، سنگ گچ و آهک استفاده می‌کردند. در این منطقه ابزارهای ساخته‌شده از مواد آتشفشانی مربوط به آناتولی یافت شده که مدرکی دال بر وجود روابط تجاری ابتدایی می‌باشد. 
-
-از دیگر مکان‌های باستانی که نشان از پیشرفت انسانی در این نواحی دارد می‌توان به قلعه جرمو (در حدود ۷۱۰۰ سال پیش از میلاد)، فرهنگ حلف و دوره عبید (بین ۶۵۰۰ و ۳۸۰۰ پیش از میلاد) اشاره کرد. در این دوران سطح کشاورزی، ابزارسازی و معماری پیشرفت کرد. 
-
-دوره باستان
-
-دوره تاریخی عراق در واقع از دوره اوروک (۴۰۰۰ تا ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد) با تأسیس شهرهای سومری و به‌کارگیری تصویرنگاشت، مهرهای استوانه‌ای و تولید انبوه کالا آغاز می‌شود. 
-
-امروزه به عراق لقب «گهواره تمدن» می‌دهند زیرا این ناحیه از جهان زادگاه نخستین تمدن شناخته‌شده یعنی تمدن سومر بوده‌است که در میان رودهای دجله و فرات در جنوب عراق امروزی و در دوره مس‌سنگی (دوره عبید) شکل گرفته‌است. 
-
-در این نقطه از جهان در هزاره چهارم پیش از میلاد بود که نخستین سامانه نگارشی تولد یافت و تاریخ به رشته تحریر درآمد. سومری‌ها نخستین مردمانی بودند که چرخ را بکار گرفتند و دولت‌شهرها را به وجود آوردند. در نوشته‌های این مردم می‌توان نخستین نشانه‌های ریاضیات، اخترشناسی، اختربینی، قانون مکتوب، پزشکی و دین سازمان‌یافته را ردیابی کرد. 
-
-سومری‌ها از زبانی تک‌خانواده استفاده می‌کردند. به بیان دیگر زبان آن‌ها هیچ ربطی به زبان‌های سامی، هندواروپایی و آفروآسیایی یا حتی زبان‌های تک‌خانواده دیگر ندارد. دولت‌شهرهای اصلی دوره سومر نخستین عبارتند از: اریدو، بادتیبیرا، لارسا، سیپار، شوروپاک، اوروک، کیش، اور، نیپور، لاگاش، گیرسو، اوما، خمازی، آداب، ماری، ایسن، کوثا، دیر، اکشاک. 
-
-شهرهایی چون آشور، اربلا (اربیل) و آراپخا (کرکوک) که بعدها در سده ۲۵ پیش از میلاد شالوده سرزمین آشور را بنا نهادند در این زمان توسط سومریان اداره می‌شدند. 
-
-در سده ۲۶ پیش از میلاد ایاناتوم لاگاش به وجود آمد که علی‌رغم عمر محدودش آن را به‌طور احتمالی نخستین امپراتوری جهان می‌دانند. بعدها، لوگال زاگیسی، شاه و کاهن اوما، به برتری دودمان لاگاش در این منطقه پایان داد و اوروک را تسخیر کرده آن را پایتخت خود نامید. او یک امپراتوری از خلیج‌فارس تا مدیترانه تشکیل داد. حماسه گیلگمش که در آن یادی از توفان بزرگ شده‌است مربوط به همین زمان است. 
-
-حدودا از ۳۰۰۰ پیش از میلاد قومی سامی از غرب عراق وارد این سرزمین شدند و میان سومریان سکنی گزیدند. آن‌ها به زبانی از ریشه زبان‌های سامی شرقی که بعدها با نام اکدی شناخته شد سخن می‌گفتند. از سده ۲۹ پیش از میلاد نام‌های اکدی در میان فهرست نام‌های شاهان و اسناد اداری دولت‌شهرهای گوناگون دیده شد. 
-
-در هزاره سوم پیش از میلاد نوعی همزیستی فرهنگی میان سومری‌ها و اکدی‌ها نمودار گشت و باعث دوزبانه شدن مردم این منطقه گردید. تأثیر و تأثر میان زبان‌های سومری و اکدی در تمام بخش‌های زبانی مشهود است به‌طوری‌که وام‌واژه‌های بسیار زیادی میان آن‌ها رد و بدل شده و همگرایی دستور زبانی، تکواژشناختی و آواشناختی پیدا کردند. این تأثیر دوسویه پژوهشگران را بر آن داشته تا جایگاه سومریان و اکدی‌های هزاره سوم پیش از میلاد را ناحیه همگرایی زبانی بنامند. از این دوره به بعد را در تاریخ عراق به نام دوره سومری-اکدی می‌شناسند. 
-
-میان سده‌های ۲۹ و ۲۴ پیش از میلاد شماری از پادشاهی‌ها و دولت‌شهرها درون عراق دودمان‌های اکدی‌زبان داشتند که می‌توان به آشور، اکالاتوم، ایسن و لارسا اشاره کرد. 
-
-با این همه، سومری‌ها در تمام این مدت بر دیگران چیرگی داشتند تا این‌که امپراتوری اکد (۲۱۲۴ – ۲۳۳۵ پیش از میلاد) با مرکزیت شهر اکد در مرکز عراق پدیدار گشت. سارگن بزرگ که خود رابشاکه (یا وزیر) شاه سومر بود، امپراتوری اکد را بنا نهاد، تمام دولت‌شهرهای جنوب و مرکز عراق را تسخیر کرد، شاه آشور را فرمانبر خود ساخت و بدینسان تمام سومریان و اکدیان را درون یک کشور متحد کرد. پس از آن بود که تصمیم به گسترش قلمرو خود گرفت و در نتیجه سرزمین‌های گوتی‌ها، ایلام، سیسیا (شوش) و توروکو از ایران باستان، هوری‌ها، لووی‌ها و حتیان از آناتولی و اموری‌ها و ابلا در سوریه باستان را تصرف کرد. 
-
-بعد از سقوط امپراتوری اکد در اواخر سده ۲۲ پیش از میلاد، گوتی‌ها چندین دهه جنوب این امپراتوری را اشغال کردند و آشوری‌ها دوباره استقلال خود را به دست آوردند. این تحولات با رنسانس سومری‌ها که به شکل امپراتوری نوسومری پدیدار شد ادامه یافت. سومری‌ها توانستند با رهبری شاه خود به نام شولگی تقریبا تمام عراق به جز سرزمین‌های شمالی یعنی آشور را به دست آورند و قدرت خود را بارها به رخ ایلامی‌ها، گوتی‌ها و اموری‌ها بکشند. 
-
-حمله ایلامی‌ها در سال ۲۰۰۴ پیش از میلاد باعث شد تا دوران احیای مجدد سومری‌ها پایان یابد. پادشاهی اکدی‌زبان آشور در میانه‌های سده ۲۱ پیش از میلاد توانسته بود شمال عراق را کاملا به چنگ آورد و سرزمین خود را به سمت شمال شرقی شام، مرکز عراق و شرق آناتولی گسترش دهد و امپراتوری قدیم آشور (حدودا ۲۰۳۵ تا ۱۷۵۰ پیش از میلاد) تحت فرامین ایلو-شوما، اریشوم یکم، ایکونوم، سارگون یکم و پوزور-آشور دوم را تأسیس نماید. اریشوم یکم به دلیل نگارش یکی از جزئی‌ترین مجموعه قوانین دنیا شناخته می‌شود. جنوب به چندین دولت اکدی‌زبان تقسیم شد که مشهورترین آن‌ها ایسن، لارسا و اشنونا بودند. 
-
-در طول سده ۲۰ پیش از میلاد اموری‌های کنعانی‌زبان (از شاخه‌های زبان‌های سامی شمال غربی) شروع به مهاجرت به جنوب بین‌النهرین کردند. به تدریج این اموری‌ها دست به تشکیل پادشاهی‌های کوچک در جنوب زدند و تخت‌های پادشاهان دولت‌شهرهایی نظیر ایسن، لارسا و اشنونا را تصاحب کردند. 
-
-یکی از این پادشاهی‌های کوچک که در ۱۸۹۴ پیش از میلاد تأسیس‌شده بود شهر اداری کوچکی به نام بابل را در محدوده مرزهای خود داشت. این شهر تا یک سده بعد نیز شهرت خاصی پیدا نکرد زیرا زیر سایه دولت‌شهرهای کهن‌تر و نیرومندتری مثل آشور
-، ایلام، ایسن، اشنونا و لارسا قرار داشت. 
-
-در سال ۱۷۹۲ پیش از میلاد حاکم اموری به نام حمورابی در این خطه به قدرت رسید و به سرعت دستور تبدیل بابل از یک شهر کوچک به شهری بزرگ را صادر کرد و خود را شاه نامید. حمورابی تمام جنوب و مرکز عراق، ایلام در شرق و ماری در غرب را تصرف کرد و کمی بعد به منظور تسخیر کل منطقه درگیر جنگی درازمدت با شاه آشوری به نام ایشمه‌داگان شد و بدین ترتیب امپراتوری بابل را که مدت کوتاهی ادامه داشت بنا نهاد. سرانجام او توانست بر جانشین ایشمه‌داگان پیروز شود و آشور و مستعمرات آناتولی آن را فرمانبر خویش سازد. 
-
-از زمان حمورابی بود که جنوب عراق را با نام بابل شناختند در حالی که شمال آن صدها سال پیش‌تر با نام آشور گره خورده بود. اما امپراتوری وی دیری نپایید و با مرگ او با سرعت فرو ریخت. آشور و عراق جنوبی در قالب دودمان Sealand دوباره به دست اکدی‌های بومی افتاد. اموری‌های خارجی بار دیگر توانستند در قالب بابل کوچک‌تر و ضعیف‌تری به قدرت برسند تا این‌که امپراتوری هندواروپایی‌زبان هیتی‌ها که مرکزشان در آناتولی بود در سال ۱۵۹۵ پیش از میلاد این شهر را غارت کردند. پس از آن مردمان خارجی دیگری به نام کاسیان که به زبانی تک‌خانواده سخن می‌گفتند و از کوه‌های زاگرس در ایران باستان آمده بودند بابل را به دست آوردند و تقریبا ششصد سال بر آن حکم راندند؛ طولانی‌ترین زمانی که یک دودمان توانسته بر بابل حکومت کند. 
-
-عراق از همین زمان به سه حکومت تقسیم شد؛ آشور در شمال، بابل کاسی‌ها در منطقه مرکزی و جنوبی و دودمان Sealand در منتهی‌الیه جنوب. دودمان Sealand نهایتا در حدود سال ۱۳۸۰ پیش از میلاد توسط کاسی‌های بابل پایان یافتند. 
-
-حکومت آشور در زمان امپراتوری آشور میانه (۱۰۲۰ – ۱۳۶۵ پیش از میلاد) به اندازه‌ای قدرت گرفت که با هیچ ملتی پیش از خود قابل قیاس نبود. لشکرکشی‌های آشور که با آشوراوبالیت یکم آغاز گشت باعث نابودی رقیب آن‌ها یعنی امپراتوری هوری-میتانی شد، علفزارهای امپراتوری هیتی‌ها را ضمیمه خود ساخت، شمال بابل را تصرف کرد، امپراتوری مصر را از منطقه بیرون کرد و ایلامی‌ها، فریگی‌ها، کنعانی‌ها، فنیقی‌ها، کیلیکی‌ها، گوتی‌ها، دیلمونها و آرامی‌ها را شکست داد. امپراتوری آشور میانه در اوج قدرت توانست از قفقاز تا دیلمون (بحرین امروزی)، از سواحل مدیترانه‌ای فنیقیه تا کوهستان زاگرس در ایران گسترده شود. در سال ۱۲۳۵ پیش از میلاد، امپراتور توکولتی نینورتای یکم توانست بر تخت پادشاهی بابل هم تکیه بزند و در نتیجه ملقب به نخستین بین‌النهرینی بومی شود که توانست بر این قلمرو حکم راند. 
-
-بابل در زمان فروپاشی عصر برنز (۹۰۰ – ۱۲۰۰ پیش از میلاد) در آشوب به سر می‌برد و بیشتر در اختیار آشور یا ایلام بود. کاسیان توسط آشوریان و ایلامیان از قدرت دور شده بودند تا برای نخستین بار شاهان بین‌النهرینی جنوبی بومی بر بابل حاکم شوند. با این حال این شاهان اکدی سامی شرقی توانایی جلوگیری از ورود امواج مهاجران سامی غربی به جنوب عراق را نداشتند. از این رو در طول سده ۱۱ پیش از میلاد آرامی‌ها و سوتانی‌ها از راه شام وارد بابل شدند. این حرکت در سده‌های ۱۰ و اوایل سده ۹ پیش از میلاد نیز ادامه یافت و طی آن کلدانی‌ها که با آرامی‌ها قرابت داشتند به این منطقه مهاجرت کردند. 
-
-پس از آنکه مجددا آشور دچار ضعف شد بار دیگر توانست در دوره‌ای که ما آن را با نام امپراتوری آشوری نو (۶۰۵ – ۹۳۵ پیش از میلاد) می‌شناسیم شروع به گسترش نماید. این حکومت تبدیل به بزرگ‌ترین و نیرومندترین امپراتوری شد که جهان تا آن زمان به خود دیده بود. عراق تحت حکمرانی پادشاهانی چون آداد-نراری دوم، آشور-ناصیر-پال دوم، شلمنسر سوم، سمیرامیس، تیگلات-پیلسر سوم، سارگون دوم، سناخریب، اسرحدون و آشوربانی‌پال تبدیل به مرکز امپراتوری‌ای شد که از پارس، پارت و ایلام در شرق، به قبرس و انطاکیه در غرب و از قفقاز در شمال به مصر، نوبه و شبه‌جزیره عربستان در جنوب امتداد داشت. 
-
-نام اعراب نخستین بار در تاریخ مکتوب (حدود ۸۵۰ پیش از میلاد) به عنوان مردمی که در شبه‌جزیره عربستان زندگی می‌کردند و سرسپرده شلمنسر سوم بودند آمده‌است. نام کلدانی‌ها نیز در همین زمان در تاریخ وارد شده‌است. 
-
-در همین دوره است که نوعی زبان آرامی شرقی که متأثر از اکدی بود توسط آشوری‌ها به عنوان زبان می‌انجی برای امپراتوری وسیعشان معرفی شد. زبان آرامی بین‌النهرینی به‌تدریج زبان اکدی که زبان غالب مردم آشور و بابل بود را ریشه‌کن کرد. گویش‌های باقی‌مانده از این زبان هنوز میان آشوری‌های شمال عراق استفاده می‌شود. 
-
-امپراتوری آشور اواخر سده هفتم پیش از میلاد با جنگ‌های داخلی وحشیانه پاره‌پاره شد و به حدی ضعیف گشت که ائتلافی از مردمان تحت تسلطش شامل بابلی‌ها، کلدانی‌ها، مادها، پارس‌ها، پارت‌ها، سکاها و کیمری‌ها توانست به آشور حمله کند و بالاخره آن را در سال ۶۰۵ پیش از میلاد به زانو درآورد. 
-
-امپراتوری بابل نو (۵۳۹ – ۶۲۰ پیش از میلاد) از خاکستر آشور برآمد اما نتوانست اندازه، نیرو و طول عمر اسلاف خود را به دست آورد اما در عوض توانست شام، کنعان، شبه‌جزیره عربستان، اسرائیل و یهودیه را تصرف کند و مصر را شکست دهد. بابل در ابتدا توسط یک دودمان خارجی که کلدانی بودند و در سده‌های ۱۰ و ۹ پیش از میلاد به این منطقه مهاجرت کرده بودند اداره می‌شد. بزرگ‌ترین شاه آن به نام بخت نصر هم‌آورد یک شاه غیربومی دیگر شد که از نژاد غیرمرتبط اموری بود و حمورابی نام داشت و بزرگ‌ترین شاه بابل به‌شمار می‌رفت. با این حال در سال ۵۵۶ پیش از میلاد کلدانی‌ها توسط نبونعید آشوری‌الاصل و پسر و نایب‌السلطنه‌اش بلشاصر از قدرت پایین کشیده شدند. 
-
-کوروش بزرگ در سده ششم پیش از میلاد، از سرزمین پارس به سمت بابل آمد و در نبرد اوپیس امپراتوری بابل نو را شکست داد و بدین ترتیب عراق به مدت تقریبا دو سده جزو قلمرو امپراتوری هخامنشیان گردید. کلدانی‌ها و کلده در همین زمان از صحنه روزگار محو شدند اما سرزمین آشور و بابل تاب آوردند و تحت حکومت هخامنشیان پیشرفت کردند. حکومت پارسیان تغییر چندانی در این منطقه ایجاد نکرد زیرا آن‌ها به مدت سه سده تحت حکمرانی آشور زندگی کرده بودند و شاهان آن‌ها خود را جانشینان آشوربانی‌پال می‌دانستند. آن‌ها زبان آرامی را به عنوان زبان می‌انجی امپراتوری خود حفظ کردند، زیربنای شاهنشاهی آشوری را نگه داشتند و سبک هنر و معماری آشوری را باقی گذاشتند. 
-
-در سده چهارم پیش از میلاد، اسکندر کبیر بر این منطقه دست یافت و عراق به مدت بیش از دو سده تحت فرمان سلوکی‌های هلنی درآمد. سلوکی‌ها اصطلاح هندوآناتولی و یونانی سیریا (سوریه) را برای این منطقه انتخاب کردند. این نام سده‌های زیادی بود که توسط هندواروپایی‌زبان‌ها برای آشور به کار می‌رفت و تنها معنای آن سرزمین آشور بود اما سلوکی‌ها آن را برای سرزمین شام هم انتخاب کردند و باعث شدند که آشور و آشوریان عراق و آرامی‌ها و شامی‌ها در دنیای یونانی-رومی با نام سیریا / سوریه شناخته شوند. 
-
-پارت‌ها (اشکانیان) (۲۴۷ پیش از میلاد- ۲۲۴ میلادی) از سرزمین ایران توانستند در زمان حکومت مهرداد یکم (۱۷۱ – ۱۳۸ پیش از میلاد) بر این منطقه تسلط یابند. رومیان از سوریه بارها به مناطق غربی این ناحیه حمله کردند و توانستند به مدت کمی ایالت آشور را تأسیس کنند. مسیحیت توانست در عراق (به‌ویژه در آشور) میان سده‌های اول و سوم میلادی رشد یابد. آشور مرکز مسیحیت سریانی، کلیسای نستوری و ادبیات سریانی شد. در زمان پارت‌ها چند دولت‌شهر مستقل نو آشوری در شمال این ناحیه رشد پیدا کردند که می‌توان به آدیابن، آشور، اسروئن و هترا اشاره کرد. 
-
-برخی از آشوری‌های بین‌النهرین در ارتش روم به خدمت گرفته‌شده بودند و از این روست که می‌توان دست‌نوشته‌هایی به زبان آرامی آشوری و بین‌النهرینی را حتی روی دیوار هادریان در شمال بریتانیای باستان یافت. 
-
-ساسانیان ایران تحت فرمان اردشیر یکم توانستند امپراتوری اشکانی را نابود کنند و عراق را در سال ۲۲۴ میلادی تسخیر درآورند. ساسانیان میان دهه‌های ۲۴۰ و ۲۵۰ میلادی به تدریج شهرهای نو آشوری کوچک را نیز مطیع خود ساختند. در نتیجه این منطقه به مدت چهار سده در اختیار کامل امپراتوری ساسانیان بود و تبدیل به مرز و آوردگاه نبرد میان ارتش‌های ساسانی و امپراتوری روم شرقی گردید. جنگ‌های طولانی بین این دو امپراتوری ضعف آن‌ها را به دنبال داشت و در نتیجه زمینه برای تسخیر ایران توسط اعراب مسلمان آماده شد. 
-
-خلافت اسلامی
-
-پیروزی اعراب بر ساسانیان در میانه‌های سده ۷ میلادی موجب شد تا اسلام دین ساکنان عراق شود. در این زمان اعراب در دسته‌های بزرگ به این منطقه مهاجرت کردند. بعدها هنگامی‌که علی بن ابیطالب، پسرعمو و داماد پیامبر اسلام به عنوان چهارمین خلیفه از میان خلفای راشدین به خلافت رسید، پایتخت خود را به کوفه انتقال داد. خلفای اموی در سده ۷ میلادی استان عراق را از دمشق اداره می‌کردند. 
-
-خلفای عباسی شهر بغداد را در سده ۸ میلادی ساختند و آن را پایتخت خود کردند. این شهر به مدت پنج سده کلان‌شهر جهان اسلام قلمداد می‌شد. بغداد بزرگ‌ترین شهر چندفرهنگی در قرون وسطی بود و جمعیتش به بیش از یک‌میلیون نفر می‌رسید. این شهر در دوران طلایی اسلام مرکز آموزش و یادگیری علوم گوناگون بود. مغول‌ها در سده ۱۳ میلادی بغداد را محاصره و نابود کردند. 
-
-ایلخانان مغول
-هولاکوخان در سال ۱۲۵۷ به منظور تسخیر بغداد ارتشی عظیم از نیروهای مغول گرد آورد. هنگامی‌که این ارتش به بغداد رسید، هولاکو خواستار تسلیم خلیفه شد اما مستعصم، آخرین خلیفه عباسی، موافقت نکرد. هولاکو خشمگین شد و راهبرد همیشگی مغولان مبنی بر مقابله با هر گونه مقاومت را در پیش گرفت و بغداد را محاصره کرد. در نهایت نیروهای او شهر را تاراج کردند و بسیاری از مردم را از دم تیغ گذراندند. 
-
-مغولان خلافت عباسی و دانشگاه بیت‌الحکمه که حاوی هزاران سند تاریخی باارزش بود را نابود کردند. این شهر هیچ‌گاه نتوانست بار دیگر اعتبار سابق را در عرصه فرهنگ به دست آورد. برخی از تاریخ‌نگاران بر این باورند که هجوم مغولان بخش اعظم سامانه آبیاری عراق را نابود کرد. این سامانه در حفظ بین‌النهرین در طول هزاره پیش از آن نقش داشت. برخی دیگر از مورخان شوری خاک را در نابودی کشاورزی این ناحیه مقصر می‌دانند. 
-
-در میانه‌های سده ۱۴ میلادی بیماری طاعون دنیای اسلام را درنوردید. بهترین تخمین‌ها از مرگ یک سوم جمعیت خاور میانه خبر می‌دهند. 
-
-در سال ۱۴۰۱ میلادی تیمور لنگ به عراق حمله کرد. او پس از تسخیر بغداد ۲۰ ٬ ۰۰۰ نفر از ساکنان را به قتل رساند. تیمور دستور داد هر سرباز سر دو نفر از ساکنان را بریده و در دست داشته باشد (بسیاری از سربازان به حدی ترسیده بودند که سر زندانیانی را که در لشکرکشی‌های پیشین اسیر شده بودند بریده و به پیشگاه تیمور بردند). تیمور به کشتار مردمان بومی آشوری مسیحی که هنوز هم در شمال عراق جمعیت زیادی دارند دست زد. در همین زمان است که شهر باستانی آشور خالی از سکنه شد. 
-
-عراق صفوی و عثمانی
-اواخر سده ۱۴ و اوایل سده ۱۵ میلادی، ترکمانان قراقویونلو بر گستره‌ای که امروزه با نام عراق شناخته می‌شود حکم راندند. در سال ۱۴۶۶ میلادی ترکمانان آق‌قویونلو، قراقویونلوها را شکست دادند و کنترل این منطقه را در دست گرفتند. در سده ۱۶ میلادی تمام سرزمین امروزی عراق تحت عنوان ایالت بغداد در اختیار امپراتوری صفوی قرار گرفت. در تمام دوران حکمرانی صفوی‌ها بر عراق این سرزمین آوردگاه امپراتوری‌های محلی و قبایل متحد آن‌ها بوده‌است. دودمان صفوی ایران پس از مدتی از سال ۱۶۴۰ به بعد در کشمکش با عثمانی بسیاری از مناطق این کشور را از دست داد. 
-
-در سده ۱۷ میلادی درگیری‌های مکرر امپراتوری عثمانی با صفویان باعث شد تا کنترل این امپراتوری بر این استان‌ها ضعیف شود. جمعیت قبایل چادرنشین با نفوذ بادیه‌نشینان عرب از نجد عربستان افزایش پیدا کرد. فرونشاندن حملات آن‌ها به مناطق مسکونی از دست حکومت‌های محلی برنمی‌آمد. 
-
-عراق میان سال‌های ۱۸۳۱ – ۱۷۴۷ میلادی توسط دودمان مملوک گرجی اداره شد. آن‌ها توانسته بودند از زیر یوغ عثم��نی‌ها خارج شوند، شورش‌های قبایل را فرو بنشانند، نیروی ینی‌چریها را محدود کنند، نظم را بازگردانند و برنامه‌ای برای نوسازی اقتصاد و نیروهای نظامی پیاده کنند. عثمانی‌ها در سال ۱۸۳۱ توانستند رژیم مملوک‌ها را از قدرت کنار بزنند و کنترل کامل عراق را به دست گیرند. جمعیت عراق که در سال ۸۰۰ میلادی حدود ۳۰ میلیون تخمین زده می‌شد در آغاز سده ۲۰ میلادی تنها ۵ میلیون نفر بود. 
-
-عثمانی‌ها در طول جنگ جهانی اول طرف آلمانها و قدرت‌های مرکز را گرفتند. نیروهای بریتانیا در عملیات بین‌النهرین علیه قدرت‌های مرکز به این کشور حمله کردند و در ابتدا در جریان محاصره کوت (۱۹۱۶ – ۱۹۱۵) از ارتش ترک‌ها شکست سختی خوردند. با این حال کمی بعد بریتانیایی‌ها دست برتر پیدا کردند و از کمک اعراب و آشوری‌ها نیز بهره‌مند شدند. در سال ۱۹۱۶ فرانسه و بریتانیا طی موافقت‌نامه سایکس–پیکو نقشه‌ای برای تقسیم غرب آسیا بعد از جنگ کشیدند. نیروهای بریتانیا یگان‌های خود را متمرکز نمودند و با سقوط بغداد آن را در سال ۱۹۱۷ تسخیر کردند و عثمانی‌ها را شکست دادند. قرارداد متارکه جنگ در سال ۱۹۱۸ امضا شد. 
-
-امپراتوری عثمانی‌ها در طول جنگ جهانی اول توسط پادشاهی متحد بریتانیا شکست خورد و پس از خروج از بخش اعظم منطقه سقوط کرد. بریتانیا در عملیات بین‌النهرین ۹۲ ٬ ۰۰۰ سرباز خود را از دست داد. کشتگان عثمانی مشخص نیست اما بریتانیا ۴۵ ٬ ۰۰۰ نفر را اسیر کرد. تا پایان سال ۱۹۱۸ بریتانیایی‌ها ۴۱۰ ٬ ۰۰۰ نفر را به منطقه اعزام کرده بودند که از میان آن‌ها ۱۱۲ ٬ ۰۰۰ نفر نیروی رزمی بودند. 
-
-حکومت بریتانیا و پادشاهی مستقل عراق
-عراق در ۱۱ نوامبر ۱۹۲۰ با قیمومت جامعه ملل و با عنوان «ایالت عراق» تحت کنترل بریتانیا درآمد. بریتانیایی‌ها فیصل یکم از دودمان هاشمی را که توسط فرانسوی‌ها از سوریه بیرون رانده‌شده بود به عنوان حاکم از طرف خود بر عراق گماردند. در این رابطه گرترود بل، جاسوس انگلیسی و معروف به «مادر عراق»، نقش چشم‌گیری داشت. 
-ایشان به همین ترتیب سمت‌های دولتی و وزارتخانه‌ها را به نخبگان اهل سنت سپردند. 
-
-هزینه‌های زیاد و مخالفت‌های عمومی قهرمان جنگی بریتانیا به نام توماس ادوارد لورنس مشهور به لورنس عربستان در روزنامه تایمز، بریتانیا را به این نتیجه رساند تا آرنولد ویلسون را در مهر ۱۲۹۹ (اکتبر ۱۹۲۰) برکنار و سر پرسی کاکس را به جای وی در سمت حاکم عراق قرار دهد. کاکس توانست یک مورد شورش را خاموش کند. همچنین او مسئول اجرای سیاست سرنوشت‌ساز بریتانیا مبنی بر همکاری نزدیک با اقلیت سنی عراق بود. برده‌داری نیز در دهه ۱۹۲۰ لغو شد. 
-
-پادشاهی عراق در سال ۱۳۱۱ (۱۹۳۲) از بریتانیا مستقل شد اما بریتانیایی‌ها پادگان‌ها، نیروهای مزدور آشوری و حق ترانزیت را برای نیروهای خود در این کشور نگاه داشتند. غازی اول بعد از مرگ پدرش فیصل در ۱۹۳۳ در حالی حکومت کرد که کودتاهای نظامی متعددی علیه وی شکل گرفت. او تا زمان مرگش در سال ۱۹۳۹ پادشاه عراق بود. بعد از غازی، پسر نابالغش به نام فیصل دوم جانشین وی شد و به همین دلیل نیابت سلطنت بر عهده پسرعموی غازی به نام عبداله گذاشته شد. 
-
-رشید عالی گیلانی و اعضای مربع طلایی در ۱ آوریل ۱۹۴۱ کودتایی علیه عبداله انجام دادند و دولت او را ساقط کردند. بریتانیا که همچنان پایگاه‌های هوایی خود در عراق را در اختیار داشت از ترس این‌که دولت رشید عالی به دلیل ارتباطاتش با دول محور، جریان نفت را به سوی غرب قطع کند به عراق حمله کرد. جنگ در ۲ مه ۱۹۴۱ توسط نیروهای بریتانیایی و مزدوران آشوری آغاز شد و در نتیجه نیروهای گیلانی شکست‌خورده و در ۳۱ مه مجبور به ترک مخاصمه شدند. 
-
-عراق اشغال نظامی شد تا قدرت به دولت پیش از کودتا تحت دودمان هاشمی بازگردد. در ۲۶ اکتبر ۱۹۴۷ اشغال به پایان رسید اما بریتانیا پادگان‌های خود را تا سال ۱۹۵۴ بر پا نگاه داشت و پس از آن نیروی مزدوران آشوری را منحل اعلام کرد. حاکمان دوران کودتا و مدت پس از آن تا پایان دوران هاشمی‌ها در عراق عبارت بودند از نوری سعید که نخست‌وزیری مستبد بود و یک‌بار هم از سال ۱۹۳۲ تا ۱۹۳۰ در عراق قدرت داشت و عبداله که زمانی نایب‌السلطنه بود و حالا سمت مشاورت شاه فیصل دوم را بر عهده گرفته بود. 
-
-جمهوری عراق و حزب بعث
-
-کودتای ۱۳۳۷ (۱۹۵۸) در عراق که آن را با نام انقلاب ۱۴ ژوئیه هم می‌شناسند باعث شد تا پادشاهی عراق سقوط کند. در جریان این رویداد سرتیپ عبدالکریم قاسم قدرت را به دست آورد اما در کودتای فوریه ۱۹۶۳ توسط سرهنگ عبدالسلام عارف از حکومت کنار زده شد. پس از مرگ عارف در سال ۱۹۶۶ برادرش عبدالرحمان عارف قدرت را در دست گرفت. او نیز در سال ۱۹۶۸ توسط حزب بعث سقوط کرد. احمد حسن البکر به عنوان نخستین رئیس‌جمهور عراق به قدرت رسید اما در زمان وی کنترل اوضاع کم‌کم از دست او خارج و در اختیار ژنرال صدام حسین قرار گرفت. او توانسته بود به مقام ریاست و کنترل شورای فرماندهی انقلاب دست یابد؛ شورایی که در ژوئیه ۱۹۷۹ به قوه عالی اجرای عراق تبدیل شد. 
-
-صدام حسین انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ را تهدیدی برای حکومت سکولار خود بر عراق تلقی می‌کرد؛ لذا با توجه به کینه‌ای که از سال‌های تبعید آیت‌الله خمینی در نجف از وی در دل داشت و مناقشات مرزی که از زمان حکومت سابق ایران با این کشور پیدا کرده بود و همچنین با توجه به هرج و مرجی که به واسطه بروز انقلاب در نیروهای مسلح ایران ایجاد شده بود به این کشور حمله کرد. این جنگ در سال ۱۳۵۹ آغاز و در ۱۳۶۷ با بر جای گذاشتن بین نیم میلیون تا یک و نیم میلیون کشته پایان یافت. مرزهای دو کشور بر سر جای خود باقی ماند و سازمان ملل، عراق را به عنوان کشور مهاجم تشخیص داد. در این جنگ عراق از بمب‌های شیمیایی علیه سربازان ایرانی استفاده کرد. رژیم بعث در مقاطع پایانی جنگ طی عملیات انفال دست به کشتار کردهای عراق زد و حدود ۵۰ ٬ ۰۰۰ تا ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ شهروند این کشور را کشت. 
-
-زمان زیادی از آتش‌بس بین ایران و عراق نگذشته بود که صدام حسین در مرداد ۱۳۶۹ (اوت ۱۹۹۰) به کویت حمله کرد و این کشور را به خاک خود ضمیمه ساخت. بعد از این حمله نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا به عراق حمله کردند. آن‌ها با بمباران اهداف نظامی کار خود را آغاز کردند و سپس با حمله زمینی ۱۰۰ ساعته به نیروهای عراقی در کویت و جنوب عراق به اهداف خود رسیدند. 
-
-در طول این دو جنگ نیروهای مسلح عراق متلاشی شدند. بعد از جنگ در ۱۹۹۱ شیعیان و کردهای عراق علیه رژیم صدام حسین خیزش کردند ولی صدام توانست با توسل به نیروهای امنیتی و سلاح‌های شیمیایی این انقلاب را نابود کند. تخمین‌ها حاکی از آن است که طی این درگیری‌ها ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ عراقی کشته شدند. در طول این شورش‌ها آمریکا، انگلستان، فرانسه و ترکیه تحت قطعنامه ۶۸۸ شورای امنیت، منطقه پرواز ممنوع در عراق اعلام کردند تا از کردها و شیعیا�� محافظت کنند. اما این محدودیت تنها مربوط به پرنده‌های بال-ثابت بود و شامل بالگردها نمی‌شد. 
-
-سازمان ملل به عراق دستور داد تا سلاح‌های شیمیایی و بیولوژیکی خود را نابود کند. این سازمان همچنین تلاش کرد با اعمال تحریم‌های بیشتر دولت صدام حسین را مجبور به خلع سلاح و آتش‌بس نماید. این تحریم‌ها به تحریم‌های قبلی که بعد از حمله عراق به کویت تصویب‌شده بودند اضافه شد. عدم توافق صدام با این شروط باعث شد تحریم‌های جدید علیه این کشور تا سال ۲۰۰۳ باقی بمانند. مطالعات انجام‌شده از مرگ صدها هزار عراقی به دلیل این تحریم‌ها حکایت دارند. هنگامی‌که خبرنگاران از مادلین آلبرایت وزیر امور خارجه آمریکا در مورد تحریم‌ها و مرگ بیش از نیم میلیون کودک عراقی بر اثر این تحریم‌ها پرسیدند، خانم آلبرایت با خونسردی تمام جواب داد: «انتخاب سختی بود ولی ارزشش را داشت.» در دوران تحریم حدود ۱ میلیون عراقی جان خود را از دست دادند. عراقی‌ها از واردات کالاهایی مانند حوله، کتری، یخچال و تقریبا هر کالایی که به نوعی به ساخت تسلیحات ربط داشت محروم بودند. دولت سهمیه‌بندی ۱۰۰۰ کالری برای هر شهروند را به اجرا گذاشت و هنگامی‌که تحریم‌ها به سمت تبدیل شدن به فاجعه بشری پیش می‌رفت سازمان ملل برنامه نفت در برابر غذا را به اجرا گذاشت. طی این برنامه حدود ۶۵ میلیارد دلار نفت عراق با بشکه‌ای به میانگین ۲۰ دلار به فروش می‌رسید. هرچند عراق دست از بسیاری از برنامه‌های تسلیحاتی خود برداشت اما در سال ۱۹۹۸ آمریکا لغو تحریم‌ها را مشروط به کنار رفتن صدام کرد شرطی که برای دیکتاتوری مانند صدام مسخره می‌نمود. صدام حسین نه‌تنها کنار نرفت بلکه راحت‌تر مخالفان داخلی را سرکوب کرد. 
-
-در طول دهه ۹۰ میلادی سازمان ملل تصمیم گرفت به دلیل فشاری که تحریم‌ها بر مردم عادی عراق آورده بود بخشی از آن را بردارد. در آذرماه ۱۳۷۷ آمریکا حمله‌ای چهار روزه به عراق کرد. 
-
-دولت جرج بوش پس از حملات ۱۱ سپتامبر در سال ۲۰۰۱ شروع به برنامه‌ریزی برای سرنگونی صدام حسین کرد. در ماه مهر ۱۳۸۱ کنگره طرح مشترک مجوز استفاده از نیروهای مسلح علیه عراق را تصویب کرد. در آبان ۱۳۸۱ شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه ۱۴۴۱ را تصویب کرد و آمریکا و متحدانش در اسفند ۱۳۸۱ به عراق حمله کردند. 
-
-۱۳۸۲ – ۱۳۸۶
-
-یک روز بیشتر به نوروز ۱۳۸۲ (۲۰ مارس ۲۰۰۳) نمانده بود که ایالات‌متحده با تشکیل یک ائتلاف به عراق حمله کرد. این کشور دست نکشیدن عراق از برنامه سلاح‌های کشتار جمعی که خلاف قطعنامه ۶۸۷ شورای امنیت بود را به عنوان دلیل این تهاجم اعلام کرد. این ادعا بر اساس مدارکی بود که سازمان اطلاعات آمریکا و دولت بریتانیا تهیه‌کرده بودند. بعدها این مدارک غیرقابل اعتماد دانسته شدند. 
-
-دولت آمریکا به دنبال حمله به عراق حکومت ائتلاف موقت عراق (CPA) را برای اداره این کشور تشکیل داد. پل برمر، حاکم ائتلاف موقت، در اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۲ دستورهایی مبنی بر انحلال حزب بعث و محرومیت اعضای آن در دولت جدید عراق (دستور ۱) و انحلال ارتش عراق (دستور ۲) صادر کرد. این تصمیم باعث شد تا ارتش عراق که اکثرا از سران سنی تشکیل‌شده بود از بین برود و سران سابق حکومت اجازه دخالت در اداره کشور را نداشته باشند. این مسئله باعث شد تا پس از اشغال عراق وضعیت آشفته‌ای ایجاد شود. 
-
-مخالفت مسلحانه با اشغال عراق از تابستان ۱۳۸۲ توسط عناصر سابق پلیس مخفی عرا�� و ارتش در قالب واحدهای چریکی آغاز شود. از پاییز همان سال گروه‌های جهادی آغاز به حمله به نیروهای ائتلاف کردند. در سال ۱۳۸۲ گروه‌های شبه‌نظامی متعددی به وجود آمدند که برای نمونه می‌توان به جماعت توحید و جهاد به رهبری ابومصعب الزرقاوی اشاره کرد. شورش‌های نظامی این گروه‌ها محدود به حمله به نیروهای ائتلاف نماند و کمی بعد به خشونت‌های مذهبی علیه شیعیان و سنی‌ها نیز کشید. 
-
-سازمان عفو بین‌الملل و خبرگزاری آسوشیتدپرس در اواخر سال ۲۰۰۳ اقدام به انتشار گزارش‌هایی درباره شکنجه و آزار زندانیان ابوغریب کردند. 
-
-در تابستان ۱۳۸۲ گروه شبه‌نظامی شیعی جیش المهدی توسط مقتدی صدر تشکیل شد و در فروردین ۱۳۸۳ شروع به مقابله با نیروهای ائتلاف کرد. در این سال نیروهای شبه‌نظامی سنی و شیعی به جنگ با یکدیگر، علیه نیروهای ائتلاف و علیه دولت موقت عراق که در خرداد ۱۳۸۳ به قدرت رسیده بود پرداختند. نبرد اول فلوجه در فروردین و نبرد دوم فلوجه در آبان ۱۳۸۳ نیز جزو همان درگیری‌ها به‌شمار می‌رود. گروه سنی‌مذهب جماعت توحید و جهاد که در مهر ۱۳۸۳ تبدیل به القاعده عراق شد نیروهای ائتلاف و شهروندان عادی به ویژه شیعیان را هدف قرار می‌داد و بدینوسیله به آتش اختلافات مذهبی دامن می‌زد. 
-
-عراق در بهمن ۱۳۸۳ شاهد اولین انتخابات پس از اشغال بود. در مهر همان سال قانون اساسی جدید این کشور تصویب شد و دو ماه بعد انتخابات پارلمانی برگزار گردید. در این هنگام حملات پیکارجویان همچنان ادامه داشت و از ۲۶ ٬ ۴۹۶ حمله در ۲۰۰۴ به ۳۴ ٬ ۱۳۱ حمله در ۲۰۰۵ رسید. 
-
-درگیری‌ها در طول سال ۲۰۰۶ ادامه یافت و به بالاترین حد از خشونت رسید و رسوایی‌های جنگی بیشتری برملا شدند. ابومصعب الزرقاوی توسط نیروهای آمریکایی کشته شد و صدام حسین دیکتاتور سابق عراق به اتهام جنایت علیه بشریت اعدام شد. در پایان همان سال گروه مطالعه عراق به سران آمریکایی توصیه کرد که روی آموزش افراد نظامی عراق تمرکز کنند. در دی‌ماه ۱۳۸۵ جرج بوش رئیس‌جمهور آمریکا دستور به افزایش نیروهای اعزامی به عراق داد. 
-
-مجلس عراق در اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۶ از ایالات‌متحده خواست یک جدول زمانی برای خروج نیروهای خود ارائه دهد. شرکای آمریکا در جنگ مانند بریتانیا و دانمارک نیز شروع به خروج از این کشور کردند. 
-
-از ۱۳۸۶ تاکنون
-درگیری‌ها در سال ۲۰۰۸ در عراق ادامه پیدا کردند و نیروهای مسلح تازه‌آموزش‌دیده عراقی با شبه‌نظامیان درگیر شدند. دولت عراق توافقی را با آمریکا امضا کرد که نیروهای مسلح آمریکا را ملزم به خروج از شهرهای عراق تا ۹ تیرماه ۱۳۸۸ و خروج از کل خاک عراق تا ۱۰ دی‌ماه ۱۳۹۰ می‌کرد. 
-
-نیروهای ایالات‌متحده وظایف امنیتی را در تیرماه ۱۳۸۸ به نیروهای عراقی واگذار کردند اما همکاری خود با این نیروها را حفظ نمودند. صبح روز ۲۷ آذر ۱۳۹۰ آخرین نیروهای آمریکایی با تشریفات از طریق مرز کویت خارج شدند. با خروج اولین نیروهای آمریکایی از شهرها در سال ۱۳۸۸ آمار جرم و خشونت در ماه‌های آتی افزایش پیدا کرد. با این حال مسئولان وزارت کشور عراق در آبان ۱۳۸۸ اعلام کردند که آمار کشتگان عراقی به کمترین میزان پس از اشغال عراق در سال ۱۳۸۲ رسیده‌است. 
-
-با خروج نیروهای آمریکایی در سال ۱۳۹۰ ناآرامی‌ها ادامه یافت و عراق دچار بی‌ثباتی سیاسی شد. بهار عربی در بهمن ۱۳۸۹ به عراق رسید و مخالفت‌ها در شهرها گسترش یافت اما مخالفت‌های ابتدایی نتوانستند دولت را ساقط کنند. ائتلاف میهنی عراق که گفته می‌شود بزرگ‌ترین مجموعه سنیان عراق است به دلیل آنکه دولت عراق را تحت سیطره شیعیانی می‌دانست که می‌خواهند سنی‌ها را کنار بزنند، مجلس عراق را به مدت چند هفته در ماه‌های پایانی ۱۳۹۰ تحریم کرد. 
-
-خشونت‌ها در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ افزایش پیدا کرد و گروه‌های مسلح به‌طور روزافزون به‌واسطه جنگ داخلی سوریه تقویت شدند. شیعیان و سنی‌ها برای جنگ به سوریه می‌رفتند. جمعیت‌هایی از اعراب سنی در آذر ۱۳۹۱ با ادعای این‌که دولت آن‌ها را به حاشیه رانده دست به مخالفت علنی زدند. 
-
-گروه‌های شبه‌نظامی سنی در سال ۲۰۱۳ حملات زیادی را علیه اکثریت شیعه عراق انجام دادند تا اعتماد عمومی نسبت به دولت نوری المالکی را زیر سؤال ببرند. پیکارجویان سنی‌مذهب عضو دولت اسلامی عراق و شام در سال ۱۳۹۳ کنترل بخش‌های وسیعی از عراق از جمله شهرهای بزرگی چون تکریت، فلوجه و موصل را به دست آوردند و باعث شدند صدها هزار نفر از خانه و کاشانه خود فرار کنند. 
-
-بعد از انتخابات بی‌نتیجه در فروردین ۱۳۹۳ نوری المالکی به عنوان نخست‌وزیر سرپرست خدمت کرد. 
-
-در ۲۰ مرداد ۱۳۹۳ عالی‌ترین دادگاه عراق بلوک مالکی را به عنوان اکثریت مجلس تشخیص داد. این حکم به این معنا بود که مالکی می‌توانست به عنوان نخست‌وزیر در قدرت بماند. با این حال در ۲۲ مرداد رئیس‌جمهور به حیدر العبادی مأموریت تشکیل دولت جدید را داد. سازمان ملل، ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا، عربستان سعودی، ایران و چند تن از سیاستمداران عراقی از روی کار آمدن رهبران جدید در عراق حمایت کردند. مالکی در ۲۳ مرداد از قدرت کنار رفت تا از عبادی پشتیبانی کند و «مصلحت عالی کشور را پاس بدارد». حیدر العبادی در ۱۸ آبان ۱۳۹۳ دولت جدیدی را تشکیل داد و خود به عنوان نخست‌وزیر جدید قدرت را در اختیار گرفت. درگیری‌های متناوب بین گروه‌های سنی، شیعه و کرد بحث‌ها پیرامون تقسیم عراق به سه منطقه خودمختار را افزایش داده‌است. 
-
-پرچم‌های عراق
-پرچم‌های عراق بعد از استقلال از امپراتوری عثمانی تاکنون: 
-
-جغرافیا
-
-عراق مابین مدار ۲۹ و ۳۸ درجه شمالی و مدار ۳۹ و ۴۹ درجه شرقی قرار گرفته‌است (بخش کوچکی از آن در غرب مدار ۳۹ درجه شرقی واقع‌شده). این کشور با ۴۳۷ ٬ ۰۷۲ کیلومتر مربع ۵۸ امین کشور از حیث بزرگی است. اندازه آن را می‌توان با ایالت کالیفرنیا در ایالات‌متحده مقایسه کرد. همچنین این کشور کمی از پاراگوئه بزرگتر است. 
-
-بخش بزرگ عراق صحرا است اما مناطق مابین دو رود دجله و فرات حاصلخیز است. این رودها سالانه ۶۰ میلیون متر مکعب لای را به دلتا حمل می‌کنند. قسمت‌های شمالی کشور عمدتا کوهستانی است و بلندترین قله آن حاجی عمران (شیخا دار) (هم‌مرز با بلندی‌های پیرانشهر ایران) با ارتفاع ۳۶۱۱ متر است. عراق مرز ساحلی کوچکی به طول ۵۸ کیلومتر با خلیج‌فارس دارد. در مجاورت شط العرب که نزد ایرانیان با نام اروندرود شناخته می‌شود، مرداب‌هایی قرار داشتند که بیشترشان طی دهه ۱۳۷۰ خشکانده شدند. 
-
-آب و هوا
-
-آب و هوای کشور (به جز شمال) عمدتا صحرایی است با زمستان‌های خنک و گاه سرد و تابستان‌های خشک و گرم و آفتابی. دمای هوا در تابستان در بیشتر جاهای این کشور به ۴۰ درجه سانتیگراد و در برخی مناطق به ۴۸ درجه می‌رسد. دمای هوا به ندرت در زمستان بالای ۲۱ درجه می‌رود و در شرایط سخت بین ۱۵ تا ۱۹ درجه و در شب‌ها تا حد ۲ تا ۵ درجه قرار می‌گیرد. مناطق کوهستانی شمال اغلب از زمستان‌های سرد با بارش برف و باران برخوردار است که گاهی موجب طغیان رودخانه‌ها می‌شود. به‌طور معمول بارندگی در این کشور کم است. در بیشتر مناطق سالانه کمتر از ۲۱۵ میلی‌لیتر بارش وجود دارد. این بارش‌ها هم بیشتر در زمستان رخ می‌دهد. باران‌های تابستانی به جز در شمال بسیار به ندرت اتفاق می‌افتند. 
-
-حکومت و سیاست
-
-دولت فدرال عراق تحت قانون اساسی فعلی به شکل یک جمهوری فدرالی دموکراتیک پارلمانی اسلامی تعریف می‌شود. دولت فدرال مشتمل بر قوای مجریه، مقننه و قضاییه و کمیسیون‌های مستقل متعدد دیگر است. جدای از دولت فدرال مناطق (مشتمل بر چند استان)، استان‌ها و بخش‌هایی وجود دارند که طبق قانون دارای اختیاراتی هستند. 
-
-ائتلاف ملی عراق بزرگ‌ترین گروه شیعه مجلس این کشور است که با ادغام ائتلاف دولت قانون تحت رهبری نخست‌وزیر نوری المالکی و ائتلاف ملی عراق ایجاد شد. ائتلاف میهنی عراق توسط ایاد علاوی رهبری می‌شود؛ فردی سکولار شیعه که مورد حمایت گسترده سنی‌ها قرار دارد. این حزب رویکردهای ضد جدایی طلبانه استوارتری نسبت به رقبای خود دارد. در لیست کردستان دو حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی غلبه دارند. هر دو حزب سکولار هستند و دارای روابط نزدیک با غرب می‌باشند. 
-
-بنابر شاخص شکنندگی کشورها، عراق در سال ۲۰۱۰ هفتمین کشور بی‌ثبات از لحاظ سیاسی بوده‌است. تمرکز قدرت در دست نخست‌وزیر نوری المالکی و افزایش فشار روی اپوزیسیون باعث بروز نگرانی‌هایی پیرامون آینده حقوق سیاسی در این کشور شد. با این وجود این کشور در سال ۲۰۱۳ پیشرفت کرده و به رتبه ۱۱ ام رسید. در مرداد ۱۳۹۳ مالکی از قدرت کناره گرفت. او در ۲۳ مرداد ۱۳۹۳ اعلام کرد که کنار می‌ایستد تا حیدر العبادی که چند روز قبل توسط رئیس‌جمهور فؤاد معصوم نامزد شده بود قدرت را در دست گیرد. تا آن زمان مالکی به قدرت تکیه زده بود و از دادگاه فدرال خواسته بود تا نامزدی رئیس‌جمهور را وتو کند زیرا خلاف قانون اساسی است. 
-
-از زمان تشکیل منطقه پرواز ممنوع بعد از جنگ خلیج‌فارس کردها برای خود منطقه خودمختار به وجود آوردند. این مسئله تا به حال باعث بروز تنش‌هایی با ترکیه شده‌است. 
-
-قانون
-
-قانون اساسی عراق در مهرماه ۱۳۸۴ طی یک رفراندوم با اکثریت ۷۸ درصدی به تصویب رسید. این درصد در مناطق مختلف اختلاف فاحشی داشت. شیعیان و کردها از قانون اساسی جدید حمایت می‌کردند اما اعراب سنی آن را رد کردند. نخستین انتخابات سراسری پارلمانی طبق این قانون اساسی در ۲۴ آذر ۱۳۸۴ برگزار شد. تمام گروه‌های قومیتی از جمله اقلیت‌های آشوری و ترکمن در این انتخابات شرکت کردند. 
-
-قانون شماره ۱۸۸ مصوب ۱۳۳۸ (قانون احوال شخصیه) اختیار چند همسر را بسیار سخت کرده، حضانت کودک را بعد از طلاق به مادر داده و ازدواج زیر ۱۶ سال را ممنوع کرده‌است. اسلام به عنوان منبعی رسمی برای قانونگذاری در ماده اول قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته‌است. عراق دادگاه‌های اسلامی ندارد اما دادگاه‌های مدنی از فقه اسلامی برای رسیدگی به احوالات شخصیه نظیر ازدواج و طلاق استفاده می‌کنند. از سال ۱۳۷۴ عراق از شریعت اسلام برای جزای بزه‌های جنایی استفاده کرد. این قانون بنابر قانون مدنی فرانسه و تفاسیر سنی و شیعی (جعفری) از اسلام می‌باشد. 
-
-پل برمر حاکم موقت عراق در سال ۱۳۸۳ اعلام کرد که هر گونه پیش‌نویس قانون اساسی که مبتنی بر اسلام باشد را رد خواهد کرد. این سخن بسیاری از روحانیون شیعی را خشمگین ساخت. در نتیجه ایالات‌متحده در ۱۳۸۴ از موضع خود دست کشید و با نقش دین اسلام در قانون اساسی موافقت کرد تا بن‌بستی که در نگارش متن پیش‌نویس ایجاد شده بود پایان گیرد. 
-
-قانون جزای عراق، قانون حقوقی این کشور است. 
-
-نیروهای مسلح
-
-نیروهای مسلح عراق تحت فرمان وزارت کشور و وزارت دفاع کار می‌کنند. همچنین بخشی از این نیروها با عنوان نیروی عملیات‌های ویژه با هدایت دفتر مقابله با تروریسم تحت نظر مستقیم نخست‌وزیر فعالیت دارند. نیروهای وزارت دفاع عبارتند از نیروی زمینی، نیروی هوایی و نیروی دریایی. پیشمرگه نیروی مسلح دیگری است که تحت فرمان حکومت اقلیم کردستان عراق است. دولت محلی و دولت مرکزی بر سر میزان فرمانبری این نیرو از بغداد اختلاف نظر دارند. 
-
-نیروی زمینی عراق نیرویی ضدشورش است که تا آبان ۱۳۸۸ دارای ۱۴ لشکر بود و هر لشکر از ۴ تیپ تشکیل یافته‌بود. این نیرو را مهم‌ترین عنصر در درگیری‌های ضدشورشی توصیف می‌کنند. تیپ‌های پیاده سبک دارای سلاح‌های کوچک، مسلسل، آرپی‌جی، لباس ضدگلوله و خودروهای زرهی سبک هستند. تیپ‌های پیاده مکانیزه مسلح به تانک‌های اصلی میدان نبرد تی ۵۴ / ۵۵ و خودرو جنگی پیاده‌نظام مدل بی‌ام‌پی- ۱ می‌باشند. در میانه‌های سال ۱۳۸۷ مشکلات مربوط به نگهداری و تأمین تجهیزات در این نیروها بروز کرد. 
-
-آماج نیروی هوایی عراق پشتیبانی از نیروهای زمینی، شناسایی و ترابری یگان‌ها است. دو اسکادران شناسایی از هواپیماهای سبک استفاده می‌کنند. سه اسکادران بالگرد برای انتقال نیروها و یک اسکادران ترابری از هواپیمای سی- ۱۳۰ برای انتقال نیرو، تجهیزات و آماد استفاده می‌کند. پرسنل این نیرو هم‌اکنون حدود ۳۰۰۰ نفر است. طبق برنامه قرار است تعداد این نیروها تا سال ۱۳۹۷ به ۱۸۰۰۰ نفر و ۵۵۰ پرنده برسد. 
-
-نیروی دریایی عراق نیرویی کوچک است و از ۵۰۰۰ افسر و ملوان که از میان آن‌ها ۸۰۰ نفر تفنگدار دریایی هستند تشکیل یافته. آماج این نیروها حفاظت از خط ساحلی و راه‌آب‌های سرزمینی در مقابل نفوذ شورشیان است. همچنین این نیرو موظف به مراقبت از سکوهای نفتی فراساحل عراق است. 
-
-روابط خارجی
-
-عراق و ایالات‌متحده در ۲۷ آبان ۱۳۸۷ اقدام به امضای موافقت‌نامه وضعیت نیروها کردند. این موافقت‌نامه بخشی از موافقت‌نامه وسیع‌تر چارچوب راهبردی تلقی می‌شود. در بخشی از این موافقت‌نامه آمده‌است «دولت عراق خواستار آن است» که نیروهای ایالات‌متحده به‌طور موقت در عراق بمانند تا «امنیت و ثبات را حفظ کنند». نیروهای آمریکایی طبق این موافقت‌نامه هنگامی‌که در پایگاه‌های خود نیستند یا به مأموریت رفته‌اند تحت حوزه قضایی عراق قرار می‌گیرند. 
-
-عراق در ۲۴ بهمن ۱۳۸۷ رسما ۱۸۶ مین به عضویت کنوانسیون بین‌المللی منع جنگ‌افزارهای شیمیایی درآمد. این کشور بر اساس مفاد این پیمان، به عنوان عضوی تلقی می‌شود که میزان سلاح‌های شیمیایی خود را اعلام کرده‌است. از آن جا که عراق خیلی دیر به این کنوانسیون پیوسته‌است، از شمول کشورهایی که در جدول زمانی نابودی سلاح‌های شیمیایی قرار دارند خارج است. 
-
-روابط ایران و عراق با تشکیل دولت جدید عراق در سال ۱۳۸۴ تا بالاترین حد افزایش پیدا کرد. نخست‌وزیر نوری المالکی و جلال طالبانی بارها از ایران دیدن کردند تا همکاری‌های دوجانبه در تمام زمینه‌ها بین دو کشور افزایش یابد. روابط بعد از مالکی نیز همچنان خوب تلقی می‌شود. 
-
-روابط عراق و ترکیه پرتنش است که دلیل اصلی آن حکومت اقلیم کردستان می‌باشد. در مهر ۱۳۹۰ پارلمان ترکیه قانونی را تصحیح کرد که طبق آن نیروهای ترکیه می‌توانند برای تعقیب شورشیان کرد وارد عراق شوند. 
-
-حقوق بشر
-
-روابط بین حکومت عراق و جمعیت کرد این کشور در دهه‌های گذشته تلخ بوده‌است به ویژه آنکه کشتارهای صدام حسین در دهه ۱۹۸۰ ضربات سنگینی به این مردم وارد آورد. پس از قیام‌هایی که در دهه ۹۰ میلادی در عراق رخ داد بسیاری از کردها از سکونت‌گاه‌های خود فرار کردند و سازمان ملل منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق تشکیل داد تا از ادامه درگیری‌ها ممانعت به عمل آورد. با این وجود بعد از سقوط رژیم بعث و استقرار نظام جدید پیشرفت زیادی در این روابط ایجاد شد به‌طوری‌که نخستین رئیس‌جمهور کرد به نام جلال طالبانی در سال ۱۳۸۴ در عراق به قدرت رسید. همچنین بر اساس ماده ۴ قانون اساسی جدید عراق زبان کردی در کنار زبان عربی یکی از زبان‌های رسمی این کشور به‌شمار می‌رود. 
-
-حقوق دگرباشان جنسی در عراق محدود مانده‌است. هر چند از این عمل جرم‌زدایی شده اما هم‌جنس‌گرایی همچنان در فرهنگ عراق قبیح تلقی می‌شود. مضروب کردن افراد به دلیل هویت و میل جنسی در این کشور امری غیرعادی نیست و معمولا تحت عنوان دفاع از ناموس خانواده توجیه می‌شود. افرادی که لباس و مدل موی بارز غربی داشته باشند ممکن است دچار سرنوشت مشابه هم‌جنسگرایان شوند. مقاله‌ای که در وبگاه بی‌بی‌سی همراه با مصاحبه با هم‌جنس‌گرایان و تغییر جنس داده‌ها در سال ۱۳۸۸ منتشر شد مدعی است دگرباشان جنسی در زمان حکومت صدام حسین با خشونت کمتری مواجه بودند. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-عراق دارای هجده استان (به عربی: محافظة) (به کردی: پاریزگا) می‌باشد. هر استان به چند شهرستان (به عربی: قضاء) تقسیم شده‌است. اقلیم کردستان عراق تنها ناحیه تعریف‌شده در قانون عراق است که برای خود دولت و ارتش نیمه‌رسمی به نام پیشمرگه دارد. 
-
-بغداد
-صلاح‌الدین
-دیاله
-واسط
-میسان
-بصره
-ذی‌قار
-مثنی
-قادسیه
-بابل
-کربلا
-نجف
-انبار
-نینوا
-دهوک
-اربیل
-کرکوک
-سلیمانیه
-
-در ۲۵ اسفند ۱۳۹۲ مسعود بارزانی بخشنامه‌ای برای تبدیل شهرستان حلبچه به استان ابلاغ کرد. 
-
-شهرهای بزرگ عراق
-
-اقتصاد
-
-صادرات نفت از گذشته نقش اصلی را در اقتصاد عراق بر عهده داشته به‌طوری‌که ۹۵ ٪ از درآمد خارجی این کشور را تشکیل می‌دهد. عدم توسعه در سایر زمینه‌ها باعث بروز بیکاری ۱۸ تا ۳۰ درصدی و درآمد سرانه ۴۰۰۰ دلاری شده‌است. در سال ۲۰۱۱ استخدام تمام‌وقت در بخش عمومی نزدیک به ۶۰ درصد از کل استخدام‌ها را شامل می‌شد. بخش صادرات نفت شغل‌های بسیار کمی برای عراقی‌ها ایجاد کرده‌است. در حال حاضر درصد پایینی از خانم‌ها (بالاترین تخمین‌ها در سال ۲۰۱۱ حدود ۲۲ ٪ بوده) به‌طور رسمی کار می‌کنند. 
-
-اقتصاد دستوری عراق پیش از اشغال این کشور توسط آمریکا، هر گونه مالکیت تجاری در عراق توسط خارجی‌ها را ممنوع کرده‌بود، بسیاری از صنایع بزرگ را به شکل دولتی اداره می‌کرد و تعرفه‌های شدیدی بر کالاهای خارجی وارد می‌ساخت. اما بعد از اشغال عراق در سال ۱۳۸۲ حکومت ائتلاف موقت عراق به سرعت دستورهای الزام‌آوری پیرامون خصوصی‌سازی اقتصاد عراق و گشایش آن به روی سرمایه‌گذاران خارجی صادر کرد. 
-
-باشگاه پاریس در ۲۰ نوامبر ۲۰۰۴ قبول کرد تا ۸۰ ٪ (معادل ۳۳ میلیارد دلار) از بدهی ۴۲ میلیارد دلاری عراق به کشورهای عضو این باشگاه را ببخشد. کل بدهی خارجی عراق در سال ۲۰۰۳ معادل ۱۲۰ میلیارد دلار بود که تا سال ۲۰۰۴ پنج میلیارد دلار دیگر به آن اضافه‌شده بود. 
-
-بانک سیتی‌گروپ در فوریه ۲۰۱۱ عراق را در زمره کشورهای ۳ G قرار داد؛ یعنی کشورهایی که پتانسیل رشد اقتصاد جهانی در آینده را دارند و می‌توانند سود خوبی به سرمایه‌گذاران خارجی بدهند. 
-
-واحد پول رسمی عراق دینار است. حکومت ائتلاف موقت با کمک شرکت دلارو اسکناس و سکه‌های جدیدی بر اساس آخرین فنون ضد جعل چاپ و ضرب کرد. 
-
-تخمین‌ها حاکی از آن است که چهار سال بعد از حمله به عراق ۲ ٫ ۴ میلیون عراقی همچنان آواره بودند و دو میلیون پناهجو خارج از عراق وجود داشتند. چهار میلیون عراقی از امنیت غذایی برخوردار نبوده و یک چهارم کودکان دچار سوءتغذیه بودند. تنها یک سوم کودکان عراقی به آب آشامیدنی سالم دسترسی داشتند. 
-
-بنابر پژوهش مؤسسه توسعه فرامرزی، سازمان‌های مردم‌نهاد بین‌المللی برای انجام فعالیت در عراق دچار چالش هستند. آن‌ها کمک‌های خود را اغلب به صورت پراکنده، مخفیانه و تحت شرایط ناامن انجام می‌دهند. تأمین مالی به صورت هماهنگ‌شده انجام نمی‌شود و ظرفیت عملیاتی پایین و اطلاعات ناقص آن‌ها را می‌آزارد. این سازمان‌ها مورد تهاجم گروه‌های پیکارجو قرار می‌گیرند و تا سال ۲۰۱۳، ۹۴ نفر از مددکاران آن‌ها کشته، ۲۴۸ نفر زخمی، ۲۴ نفر دستگیر یا بازداشت و ۸۹ نفر گروگان یا مفقود شده‌اند. 
-
-صنعت گردشگری در عراق نیز به خاطر وجود برخی اماکن مهم مذهبی شیعیان، نقش قابل توجهی را در اقتصاد عراق بر عهده دارد. سازمان حج و زیارت ایران در سال ۲۰۱۲ میلادی، با ذکر آمار گردشگران و زائران ایرانی اعلام کرد که هر ساله بیش از یک‌میلیون و دویست هزار ایرانی، از طریق مرز زمینی و هوایی به کشور عراق اعزام می‌شوند. 
-
-نفت و انرژی
-
-بر اساس برخی تخمین‌ها عراق با داشتن ۱۴۰ ٫ ۳ میلیارد بشکه نفت ذخیره در میدان‌های نفتی خود پس از ایران در رده پنجم جهان قرار دارد. این اطلاعات بر اساس تخمین‌های زلزله‌نگاری دوبعدی در سه دهه پیش به دست آمده و احتمال اینکه این کشور میدان‌های نفتی بیشتری داشته باشد بسیار زیاد است. تولید نفت این کشور در سال ۱۳۹۱ به ۳ ٫ ۴ میلیون بشکه در روز رسید. در عراق تا سال ۱۳۸۹ تنها ۲ هزار حلقه چاه نفت حفر شده بود در حالی که تنها در تکزاس حدود ۱ میلیون چاه حفر شده‌است. این در حالی است که عراق خود یکی از مؤسسان اوپک به‌شمار می‌رود. 
-
-با وجود درآمدهای میلیاردی عراق از محل صادرات نفت خام، این کشور همچنان توان تولید برق برای نیمی از مردم خویش را ندارد. این مسئله بارها موجب اعتراضات مردمی در فصل تابستان شده‌است. 
-
-بنابر پژوهشی که در اردیبهشت ۱۳۸۶ در آمریکا انجام شد احتمالا رقمی بین ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ تا ۳۰۰ ٬ ۰۰۰ بشکه نفت در روز از میزان تولید اعلام شده عراق در طول چهار سال پیش از آن از طریق فساد یا قاچاق به یغما رفته‌است. شبکه الجزیره در سال ۱۳۸۷ گزارشی در مورد اشکالات محاسباتی درباره ۱۳ میلیارد بشکه نفت عراق که تحت مراقبت آمریکایی‌ها بوده ارائه داده و مدعی شد ۲ ٫ ۶ میلیارد بشکه از این نفت کل�� به حساب نیامده است. برخی گزارش‌ها از کاهش آمار فساد توسط دولت در حوزه نفت حکایت دارند اما همچنان گزارش‌های معتبر و قابل اتکایی مبنی بر ارتشای مقامات دولتی منتشر می‌شوند. 
-
-عراق دارای سه پالایشگاه مهم است. پالایشگاه بیجی بزرگ‌ترین پالایشگاه عراق است که در حوالی شهر بیجی در استان صلاح‌الدین واقع شده‌است. دو پالایشگاه دیگر در بغداد و بصره قرار دارند. 
-
-زیرساخت‌ها
-سد حدیثه، دومین سد بزرگ عراق است. 
-
-دامپروری
-تعداد دام زنده بر اساس گزارش فائو
-
-مردم
-
-عراق کشوری است با قومیت‌های گوناگون و ساکنان آن را عرب، کرد، ترکمن، آشوری، کلدانی، مندایی، صابئین و غیره تشکیل می‌دهند. کردها در نواحی شمال و شمال شرقی عراق که به کردستان عراق مشهور است و استان‌های واسط، استان دیاله و میسان زندگی می‌کنند آنها از لحاظ فرهنگی، زبانی و طرز پوشش ایرانی هستند و با عرب‌ها متفاوت‌اند. ۵۹ ٪ عراقی‌ها مسلمان شیعه ۴۰ ٪ مسلمان سنی متباقی آن مسیحی ایزدی هستند. 
-
-کشور عراق از نظر ساختار اجتماعی فرهنگی به سه حوزه کاملا متفاوت قابل تقسیم است. در حوزه مرکزی عراق اعراب سنی، در شمال و شرق کردها و در جنوب شیعیان سکونت دارند و هر کدام از این گروه‌ها دارای شاخصه‌های فرهنگی و اجتماعی خاص خود هستند. البته در کنار این سه گروه اصلی، هویت‌های فرهنگی اجتماعی کوچک‌تری نظیر ترکمن‌ها، لرها، آشوری‌ها و ایزیدی‌ها نیز وجود دارند که دارای فرهنگ و عقاید متمایزی می‌باشند. 
-
-شیعیان که اکثریت جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند، بیشتر در مناطق جنوبی و مرکزی عراق سکونت دارند. وجود مقبره امامان شیعی در شهرهای مقدس عراق همچون کربلا و نجف، و همچنین وجود حوزه علمیه نجف و در نتیجه حضور دایمی علمای شیعی در این شهرها باعث تقویت فرهنگ شیعی شده‌است و این امر شیعیان عراق را از نظر فرهنگی به ایرانیان شیعی‌مذهب نزدیک ساخته‌است. 
-
-اعراب سنی بخش دیگری از ساختار فرهنگی اجتماعی عراق را تشکیل می‌دهند. این بخش از ساختار فرهنگی عراق براساس قومیت عربی و مذهب سنی ایجاد شده و به دلیل حاکمیت اقلیت اعراب سنی در طول دهه‌های گذشته در عراق تقویت شده‌است. گرایش‌ها و عصبیت عربی این بخش از فرهنگ عراق بسیار قدرتمند بوده و پان عربیسم به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی فعال در عراق و حتی جهان عرب در این فرهنگ ریشه داشته‌است. این بخش از ساختار فرهنگی عراق به دلیل حمایت‌های نظام سیاسی در پی تسلط بر سایر بخش‌ها و همسان‌سازی فرهنگی بوده‌است. 
-
-کردها عموما در مناطق بلند شمالی، دره‌ها و دشت‌های مجاور آن و در چهار استان سلیمانیه، اربیل، دهوک و کرکوک (تمیم) دیاله و واسط زندگی می‌کنند. به غیر از این مناطق که اکثریت قریب به اتفاق کرد هستند، کردها در مناطق مجاور نیز پراکنده‌اند و جمعیت انبوهی از آنان تا حدود کوت هم پخش شده‌اند. اصولا پیوند و همبستگی کردها، قبیله‌ای است. 
-
-قبایلی چون هرکی، سورچی و زیباری توانسته‌اند هنوز پیوستگی بدوی سنتی خود را حفظ کنند. 
-
-پس از جنگ کویت و عراق و وضع ممنوعیت پرواز عراق به بالای خط ۲۳ درجه در سال ۱۹۹۱ کردهای عراق عملا توانستند حکومت خود را تأسیس نمایند و با حل اختلافات گروهی و قیام علیه حکومت بعث حکومت منطقه را به عهده گرفتند که کردها این خیزش را «راپه‌رین» می‌نامند. پس از ده سال و با حمله مجدد آمریکا به عراق در شمال و شمال شرقی عراق که به کردستان عراق معروف است کردها حکومت خود مختار در جمهوری فدرال عراق به‌طور رسمی تشکیل دادند. در سال ۲۰۰۵ و ۲۰۰۶ نیز ریاست جمهوری و وزارت امور خارجه عراق توسط کردها اداره می‌گردد. 
-
-زبان
-
-عربی و کردی زبان‌های رسمی عراق هستند. میزان باسوادی بین ۶۰ ٪ تا ۷۰ ٪ است. علاوه بر این دو زبان‌های دیگری نیز در این کشور گویش روانی دارند: 
-ترکی آذربایجانی (ترکمن‌های عراق): ۶۰۰ هزار نفر (۱۹۸۲) (شهر کرکوک، اربیل، رواندوز، از جنوب شرق کرکوک تا مقدادیه، خانقین، مندلی و ناحیه موصل) 
-کلدانی‌نو (از زبان‌های آرامی): ۱۱۰ هزار نفر (۱۹۹۴) (موصل، بغداد، بصره، جنوب شرقی کردستان) 
-ارمنی: حدود ۶۰ هزار
-آشوری (از زبان‌های آرامی): ۳۰ هزار نفر (۱۹۹۴) (شمال عراق، بغداد، بصره، کرکوک، اربیل) 
-دوماری (زبان کولی‌ها) (از زبان‌های هندوآریایی): ۲۲ ٬ ۹۰۰ هزار نفر (۲۰۰۰) 
-گورانی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): ۲۱ هزار نفر (۲۰۰۰) (نزدیکی حلبچه، شرق سلیمانیه، پراکنده از موصل تا خانقین) 
-باجلانی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): ۲۰ هزار نفر (۱۹۷۶) (شمال خانقین، استان موصل، نواحی کردنشین) 
-سارلی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): کمتر از ۲۰ هزار نفر (۱۹۹۵) (شمال موصل، استان کرکوک) 
-آیداغی (چرکسی) (از زبان‌های قفقازی): ۱۹ هزار نفر (۱۹۹۳) 
-شبکی (از شاخه شمال غربی زبان‌های کردی): ۱۰ تا ۲۰ هزار نفر (۱۹۸۹) (شمال موصل) 
-کوی سنجق (از زبان‌های کردی): ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر (۱۹۹۵) (کوی سنجق، شمال عراق) 
-
-دین
-جمعیت مسلمان ۶۹ ٪- ۶۴ ٪ شیعه و ۳۴ ٪- ۲۹ ٪ سنی هستند، همچنین شماری از پیروان آئین ایزدی، مسیحی، یهودی نیز در این کشور زندگی می‌کنند. 
-
-فرهنگ
-در این کشور مناسبت‌های مختلف اسلامی چون رمضان و عید قربان برگزار می‌گردد و مراسم‌های مذهبی تاسوعا، عاشورا و اربعین حسینی در میان شیعیان عراق که بیش از نیمی از مسلمانان این کشور را تشکیل می‌دهند برگزار می‌شوند. 
-سرزمینی که امروزه کشور عراق نامیده می‌شود در طول تاریخ جزئی از قلمروی امپراتوری‌های باستانی ایران چون ماد، هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان بوده‌است و همچنین در تعدادی از حکومت‌های ایرانی بعد از اسلام تا زمان صفوی بخشی از ایران محسوب می‌شد؛ در زمان امپراتوری صفوی این سرزمین بین ایران و عثمانی دست بدست می‌شد؛ در مناطقی از عراق نظیر کردستان عراق که مردم ایرانی‌تبار سکونت دارند، جشن‌های ایرانی چون نوروز، شب چله، چهارشنبه‌سوری و… همه‌ساله برگزار می‌گردد. 
-
-علاوه بر عربی و کردی، زبانهای ترکی آذربایجانی، کلدانی، ارمنی، لری، آشوری و … در عراق صحبت می‌شود. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-اعتراضات ۲۰۲۰ – ۲۰۱۹ عراق
-تظاهرات ۲۰۱۹ – ۲۰۱۸ عراق
-اعتراضات ۲۰۱۶ – ۲۰۱۵ عراق
-ایرانیان عراق
-
-پانویس
-
-منابع
-تاریخ ایران و جهان، دوره آموزش متوسطه، رشته علوم انسانی، تهران، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی. 
-صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران (۸ جلد)، انتشارات فردوس. 
-https: / / en. m. wikipedia. org / wiki / Iraq
-https: / / arc. m. wikipedia. org / wiki / ܥܝܪܐܩ
-
-پیوند به بیرون
-
-Globalpolicy تاریخچه نفت در عراق (به انگلیسی) 
-
-اتحادیه کشورهای عرب
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۳۲ (میلادی) 
-جمهوری‌های فدرال
-شام (سرزمین) 
-عراق
-کشورها در آسیا
-کشورها و سرزمین‌های عربی‌زبان
-کشورهای اسلامی
-کشورهای خاور نزدیک
-کشورهای خاورمیانه
-کشورهای عضو اتحادیه عرب
-کشورهای عضو اوپک
-کشورهای عضو سازمان پیمان مرکزی
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی
-کشورهای غرب آسیا
-دل ایرانشهر نام سرزمین کنونی عراق در دوران ساسانیان بود. آسورستان یا آشورستان همان قلمروهای امپراتوری‌های آشور و بابل بود که توسط کوروش پادشاه هخامنشی به قلمروی ایران افزوده شد و یهودیانی که حدود سیصد سال در امپراتوری آشور که در تورات به نام دست عدالت خداوند خوانده‌شده به اسارت روزگار می‌گذراندند را آزاد کرد. 
-
-دل ایرانشهر در آن زمان به یازده استان و شصت تسوگ (شهرستان) بخش می‌شد. 
-نام یازده استان آن به ترتیب از جنوب به شمال عبارت بود از: 
-شادبهمن (در منطقه بسراه (بصره)) 
-بهقباد پایین
-بهقباد میانه
-بهقباد بالا
-بازیگان‌خسرو (در منطقه بدره کنونی نزدیک مرز ایران امروزی) 
-شادقباد (به مرکزیت تیسفون (جنوب بغداد کنونی) 
-به‌دیوماسپان (انبار کنونی) 
-شادهرمز
-اردشیر بابکان
-شادپیروز (در منطقه کردستان عراق) 
-استان بالا
-
-نام‌های برخی از شهرهای دل ایرانشهر و نام‌های امروزی آنها
-سلمان پاک: اسپانبر (در حومه کلانشهر تیسفون) 
-حدیثه: نوگرد
-عمادیه: آشب
-فلوجه: انبار
-نام بخش فلوجه-کاظمین: پیروزشاپور، 
-کوفه: شهر سورستان
-موصل: بوذاردشیر
-مقدادیه: شهربان
-بصره: بسراه، وهشیت آباذ اردشیر (بهشت آباد) 
-ابله: بهمن‌اردشیر، (بهمنشیر) 
-ابله در حومه بسراه (بصره) بوده‌است. 
-
-استان‌ها و شهرستان‌های میان‌رودان ساسانی
-به گزارش المسالک و الممالک استان‌ها و شهرستان‌ها (تسوگ‌ها) ی میان‌رودان در زمان ساسانیان بدین‌گونه بودند: 
-
-استان شادپیروز یا خوره حلوان دارای پنج تسوگ از جمله فیروزقباد تسوگ کوهستان تسوگ اربل تسوگ تامرا تسوگ دوخانه (خانقین). 
-
-استان شاذقباد دارای هفت تسوگ از جمله بزرگ‌شاپور تسوگ شهر بوق تسوگ کلواذی تسوگ گازر تسوگ شهر آبان تسوگ کهن‌شهر تسوگ راذان بالا تسوگ راذان پائین. 
-
-استان شادهرمز دارای هشت تسوگ از جمله رستم‌گواذ تسوگ مهرورد تسوگ سلسل تسوگ جلولا و جللتا تسوگ ذیبین تسوگ بند نیکان تسوگ برازرود تسوگ دستگرد. 
-
-استان بازیگان‌خسرو (ارندین کرد) دارای ۵ تسوگ از جمله جوروان بالا، جوروان میانه، جوروان پائین، تسوگ بادرایا تسوگ باکسایا. 
-
-استان شادشاپور یا کشتگر دارای چهار تسوگ زندورد تسوگ بزیون تسوگ استان تسوگ جوازر. 
-مرکز این استان شهر خسروشاپور بوده. 
-
-استان شادبهمن و آن خوره دجله دارای ۴ تسوگ از جمله بهمن‌اردشیر، میشان (ملوی)، دشت میشان، ابله، ابرقباد. 
-
-استان اردشیر بابکان دارای ۵ تسوگ از جمله به‌اردشیر تسوگ رومکان تسوگ کوثا تسوگ درقیت تسوگ نهر گویر. 
-
-استان به‌دیوماسپان (زوابی) دارای ۳ تسوگ زاب بالا، زاب میانی و زاب پائین. 
-
-استان بهقباد بالا دارای ۶ تسوگ از جمله بابل تسوگ خطرنیه تسوگ فلوجه پائین تسوگ فلوجه بالا تسوگ نهرین تسوگ عین التمر. 
-
-استان بهقباد میانی دارای ۴ طسوج: الجبه والبداه تسوگ سورا وبربیسما تسوگ باروسما تسوگ نهر الملک. 
-
-استان بهقباد پائین دارای ۵ طسوج: بادقلی و تسوگ السیلحین وتسوگ نستر وتسوگ روذمستان تسوگ هرمزجرد
-
-منابع
-
-محمدی ملایری، محمد. فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، جلد دوم، دل ایرانشهر، تهران: انتشارات توس، ۱۳۷۵. 
-
-استان‌های شاهنشاهی ساسانی
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در دهه ۲۲۰ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در سده ۳ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در سده ۷ (میلادی) 
-تیسپون
-هوانوردی یا جابجایی هوایی (به انگلیسی: Aviation or air transportation) به فعالیت‌های مرتبط با پرواز مکانیکی و صنعت هواگردسازی گفته می‌شود. هواگردها به چند گونه بال‌ثابت (هواپیما) و بال‌گردنده (بالگرد) و نیز سبک‌تر از هوا مانند بالن و کشتی‌های هوایی تقسیم می‌شوند. هوانوردی را می‌توان به‌طور عمده به سه دسته بخش کرد: 
-
-هوانوردی غیرنظامی (به انگلیسی: Civil Aviation) 
-
-ترابری هوایی (به انگلیسی: Air Transportation) 
-هوانوردی بازرگانی از سوی شرکت‌های هواپیمایی مانند ماهان، تورکیش ایرلاینز، ایران ایر، هواپیمایی آسمان، آریانا، تاجیک ایر، لوفت‌هانزا و دیگر شرکت‌ها به منظور حمل مسافر انجام می‌شود. 
-
-هوانوردی عمومی (به انگلیسی: General aviation) 
-به همه گونه‌های هوانوردی بجز ترابری هوایی و هوانوردی نظامی برپایه جدول زمانی (شرکت‌های هواپیمایی) گفته می‌شود. این‌گونه هوانوردی هواگردهای شخصی، خدمات چارتر، امدادی و تفریحی هواگردهای از آن شرکتهای بازرگانی و بسیاری گونه‌های دیگر هوانوردی غیر ترابری را شامل می‌شود. 
-
-هوانوردی نظامی (به انگلیسی: Military aviation) 
-هوانوردی نظامی دربرگیرنده فعالیتهای رزمی ومأموریت‌های پروازی که برای پشتیبانی نظامی انجام می‌شوند می‌باشد. 
-
-هواپیماهای جنگنده مخصوص رزم هوایی
-هواپیماهای مخصوص حمله به اهداف زمینی
-هواپیماهای بمب‌افکن
-هواپیماهای ترابری نظامی
-هواپیماهای تجسس و شناسایی
-پهبادها (هواپیماهای بدون سرنشین) 
-
-جستارهای وابسته
-
-هواگرد
-شرکت‌های هواپیمایی
-فرودگاه
-امنیت هوایی
-مراقبت پرواز
-سامانه هوانوردی
-تاریخ هوانوردی
-مهندسی هوافضا
-ناوگان هوایی
-پرواز
-شبیه‌ساز پرواز
-موتور جت
-رانش
-پیشرانش
-پسار
-بر آر
-رادار
-
-منابع
-هواگرد () وسیله‌ای است که می‌تواند به‌کمک هوای جو، پرواز کند. با این تعریف انواع وسائل پرنده مانند بالن و بادپر و بالگرد و حتی فضاپیما را می‌توان هواگرد نامید. 
-
-هواگرد، برای غلبه بر نیروی جاذبه از نیروی ایستا یا نیروی پویا یک ماهی‌واره استفاده می‌نماید؛ و در اندک مواردی، از نیروی موتورهای جت استفاده می‌شود. 
-
-به فعالیت‌های انسان پیرامون هواگرد، اصطلاحا هوانوردی گفته می‌شود. هواگردها می‌توانند به‌وسیله خلبان، کنترل از راه دور یا سیستم‌های خودکار هدایت شوند. هواگردها را می‌تواند بر حسب معیارهای متفاوتی دسته‌بندی نمود، از قبیل نوع پرواز، نوع نیرو، کارکرد و سایر موارد. 
-
-از نظر نحوه شناور شدن در هوا هواگردها را به دو دسته بزرگ می‌توان بخش کرد: هواگردهای سنگین‌تر از هوا و هواگردهای سبک‌تر از هوا. 
-
-تاریخچه
-طرح‌ها و داستان‌های پرواز به سده‌های دور بر می‌گردد؛ با این حال، نخستین فعالیت‌های روش‌مند و مطمئن، به بالون‌های هوای گرم و قرن هجدهم بر می‌گردد. همچنین در خلال جنگ‌های جهانی، این صنعت با پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای همراه گردید. به‌طور کلی، تاریخ هوانوردی را می‌توان در طول پنج عصر دسته‌بندی کرد: 
-پیشگامان پرواز، از تجربه‌های اولیه تا ۱۹۱۴؛ 
-جنگ جهانی اول، ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸؛ 
-هوانوردی در فواصل بین دو جنگ جهانی، ۱۹۱۸ تا ۱۹۳۹؛ 
-جنگ جهانی دوم، ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵؛ 
-عصر پس از جنگ، که عصر جت نیز خوانده می‌شود، از ۱۹۴۵ تا امروز. 
-
-انواع پرواز
-
-سبک‌تر از هوا- پرواز ایستا
-انواع بال�� و هواناوهائی مانند زپلین در این دسته قرار دارند. در پروازهای ایستا از نیروی شناوری به منظور جاری شدن در هوا مانند جاری شدن کشتی‌ها در آب استفاده می‌شود. در این نوع از پرواز، از یک یا چند کیسه هوا یا چادرهای بزرگ مملو از گازهای با تراکم نسبتا پایین مانند هلیوم، هیدروژن، یا هوای گرم، به سبب تراکم کمتری نسبت به هوای محیط، استفاده می‌شود. با دمیده شدن این گازها به سازه هواگرد، پرواز صورت می‌گیرد. 
-
-بالون‌های هوای گرم، نخستین بار در چین باستان در ۳ سده پیش از میلاد ابداع شدند و اساسا در جشن‌های سنتی استفاده می-شدند. علاوه بر آن، پیشینه استفاده از بادبادک‌های اولیه، که آن نیز برای نخستین بار در چین باستان ابداع شد، به بیش از دو هزار سال قبل بازمی‌گردد. 
-
-سنگین‌تر از هوا- پرواز پویا
-هواپیماهای متداول (یا هواپیماهای دارای بال ثابت) و هلیکوپتر و هواسرها در این دسته جای دارند. هواگردهای سنگین‌تر از هوا، از قبیل هواپیماها، به‌وسیله خارج شدن هوا یا گاز (بر اساس قوانین نیوتون) به حرکت در می-آیند. اصطلاح آیرودین، اشاره به حرکت پویا به‌وسیله نیروی هوا دارد. دو روش برای پرواز پویا وجود دارد: حرکت آیرودینامیک، و حرکت قدرتی. 
-
-حرکت آیرودینامیک، به‌وسیله بال‌ها در هواگردهای ثابت بال صورت می‌گیرد و به پرواز افقی می‌انجامد. در مقابل، حرکت قدرتی هواگرد را به‌طور عمودی به حرکت درمی‌آورد. هواگردهای با پرواز عمودی، از قبیل هاریر جامپ جت و اف- ۳۵ بی به صورت عمودی به‌وسیله حرکت قدرتی پرواز خود را شروع کرده و خاتمه می‌دهند. 
-
-هواگرد ثابت بال
-نمونه اولیه هواگرد ثابت بال، بادبادک‌ها بودند. یک هواگرد ثابت بال گرچه به سرعت برای پرواز نیاز دارد، اما این در واقع وزش باد است که به آن امکان پرواز می‌دهد. بادبادک‌ها به عنوان نمونه‌های اولیه از تجربه پرواز، حدود ۵۰۰ سال قبل از میلاد در چین ابداع شدند. تحقیق آیرودینامیکی بسیار موجب شد تا بشر از آن نمونه‌های اولیه به تونل‌های باد و هواگردهای مبتنی بر الگوسازی‌های رایانه‌ها دست یابد. 
-
-نخستین نمونه از هواگردهای سنگین‌تر از هوا و قابل کنترل، بادپرها بودند. بادپر طراحی‌شده به‌وسیله سایلی، نخستین تلاش در پرواز موفقیت‌آمیز و قابل کنترل بشر بود. 
-
-هواگردهای ثابت-بال معمولا از موتورهای درون‌سوز و پیشرانه یا جت برای پدیدآوردن نیروی پیشرانش بهره می‌گیرند. این نیروی پیشرانش هواگرد را در میان هوا به جلو هل می‌دهد. جابجایی هوا بر روی بالها نیروی برآر پدیدمی‌آورد که همین نیروست که مایه پرواز هواگرد می‌شود. 
-استثناءهایی هم هست مانند بادپر (گلایدر) که موتور ندارد و پیشرانش اش را از نیروی گرانش زمین می‌گیرد. 
-بدین معنی که یک بادپر برای حفظ سرعت رو به جلوی خود بایستی همواره نسبت به هوا رو به پایین بیاید (این لزوما به معنی فروآمدن نسبت به زمین نیست). 
-
-هواگرد با بال متحرک
-
-بالگردها و هواچرخ‌ها برای پدیدآوردن هر دو نیروی برآر و پیشران از یک چرخانه (یک بال چرخان) بهره می‌گیرند. 
-بالگردها عمودپروازند. در میان هواپیماها نیز نمونه‌های عمودپرواز وجود دارد. 
-
-گونه‌های دیگر هواگرد
-هواایست‌ها
-هواناوها
-
-جستارهای وابسته
-پاور پاراشوت
-راکت
-فرودگاه
-فضاپیما
-مراقبت پرواز
-
-منابع
-
-هواگرد
-بادپر یا گلایدر یک هواگرد بی‌موتور است که بدون استفاده از انرژی موتور به پرواز در می‌آید. ��ر واقع چون این پرنده نیروی پیشران موتور ندارد؛ باید برای غلبه بر نیروی پسار و حفظ سرعت ثابت یک زاویه سرش منفی را به کار گیرد. به سخنی دیگر از مولفه وزن خود برای غلبه بر اصطکاک کمک می‌گیرد. بال‌های این هواگرد بلندتر و باریک‌تر از هواپیمای معمولی است که نیروی برآری بیشتری هم می‌دهند. بادپر را بیشتر به کمک یک هواپیمای یدک‌کش به پرواز درمی‌آورند. زمانی که هواپیمای بی موتور به اندازه کافی اوج می‌گیرد آن را رها می‌کنند. بادپر با به‌کارگیری نیروی باد، در هوا می‌ماند و آرام آرام از ارتفاع آن کاسته می‌شود. اگر سرعت باد با سرعت یا ارتفاع بادپر یکسان باشد، بادپر در ارتفاع ثابتی قرار خواهد گرفت و هنگامی سرعت بیشتر می‌شود، ارتفاعش افزایش می‌یابد. ابزار فرود آمدنشان دربردارنده یک چرخ است که زیر کابین خلبان جای گرفته‌است و در پشت دم آن هم چرخ کوچک دیگری جای دارد، که از آسیب دیدن دم در هنگامی‌که روی زمین است، جلوگیری کند. 
-
-تاریخچه
-در سال ۱۸۵۳ نخستین بادپر با یک سرنشین به پرواز درآمد و تنها توانست درازای یک دره را پرواز کند. بادپرهای امروزی می‌توانند بسیار بیش‌تر از این مسافت پرواز کنند. در سال ۱۹۸۶ یک هواپیمای بی‌موتور توانست بر فراز کالیفرنیا تا ارتفاع ۱۱۵۰۰ متری از سطح زمین اوج بگیرد. 
-
-چگونگی پرواز
-در هواپیماهای بی موتور برای پیش رانش نیروی گرانش زمین را به کار می‌گیرند. بادپر گونه‌ای رایج هواپیمای بی موتور است. هواپیمای بی موتور را باید پیش از آغاز پرواز با ابزاری جدا از آن به بلندایی (ارتفاعی) مناسب رساند و پس از آن هواپیما می‌تواند با به‌کارگیری از نیروی گرانش و جریان‌های هوایی پرواز کند. 
-
-منابع
-
-کتاب دانشنامه کودکان و نوجوانان
-کتاب مرجع دینامیک پرواز
-
-
-بادپرها
-تجهیزات ورزشی
-ترابری هوایی
-سریدن در هوا
-هواگرد بادپر
-فرگشت به‌معنی تغییر در خصوصیت‌های وراثتی جانداران در طول نسل‌های متوالی است. فرگشت بدان معناست که تمام جانداران با همه تنوعی که دارند، از نیایی مشترک که حدود ۳ ٫ ۵ تا ۳ ٫ ۸ میلیارد سال پیش می‌زیسته، پدیدار گشته‌اند. 
-
-مطالعه علمی فرگشت از نیمه سده نوزدهم میلادی آغاز شد، زمانی که پژوهش‌ها بروی سنگواره‌ها و گوناگونی جانداران، بسیاری از دانشمندان را متقاعد کرده بود که همه جانداران باید به‌نحوی فرگشت یافته باشند. سازوکارهای پیش‌برنده فرگشت همچنان نامشخص باقی‌ماندند تا اینکه در اواسط قرن ۱۹ میلادی، نظریه علمی «فرگشت براساس انتخاب طبیعی» توسط چارلز داروین و آلفرد راسل والاس مطرح گردید که به توضیح چگونگی و علل فرگشت می‌پرداخت. این نظریه علمی به‌طور خلاصه بیان می‌کرد که تنها نسلی از جانداران توانایی زنده‌ماندن و تولیدمثل را دارند که به‌دلیل جهش‌های ژنتیکی، هماهنگی بیشتری با تغییرات محیط زندگی خود کسب کرده باشند. 
-
-فرگشت علت پدیده گونه‌زایی است؛ که طی آن یک گونه اجدادی منفرد به دو یا چند گونه متفاوت تقسیم می‌شود. گونه‌زایی در شباهت‌های ساختاری، جنینی و ژنتیکی جانداران؛ پراکندگی جغرافیایی گونه‌های مرتبط با هم، و ثبت سنگواره‌ای تغییرات، قابل مشاهده‌است. نیای مشترک جانداران امروزی تا بیش از ۳ ٫ ۵ میلیارد سال پیش؛ یعنی از زمان پیدایش حیات روی زمین، قدمت دارد. فرگشت چه به‌صورت درون‌جمعیتی و چه به‌صورت گونه‌زایی میان جمعیت‌ها، از طرق گوناگونی روی می‌دهد؛ آهسته و پیوسته به نام انتخاب انباشتی، یا به‌سرعت از یک موضع ایستا تا موضع بعدی؛ که تعادل نقطه‌ای خوانده می‌شود. 
-
-در اوایل قرن بیستم، «نظریه فرگشت براساس انتخاب طبیعی»، با علم ژنتیک، دیرین‌شناسی و سامانه‌شناسی ادغام شدند که با پیوستن یافته‌های بعدی چون زیست‌شناسی مولکولی؛ تحت عنوان سنتز مدرن به اوج رسید. این تلفیق به یک بنیان اصلی در زیست‌شناسی بدل شد؛ چنان‌که تبیینی منسجم و یکپارچه، برای تنوع زیستی و تاریخ حیات روی زمین، فراهم ساخت. امروزه فرگشت در شاخه‌های مختلف علوم زیستی، همچون زیست‌شناسی بقا، جنین‌شناسی، بوم‌شناسی، فیزیولوژی، دیرین‌شناسی، کشاورزی و پزشکی موردمطالعه قرار می‌گیرد. همچنین فرگشت بر دیگر حیطه‌های مطالعات بشری، همچون انسان‌شناسی، فلسفه و روان‌شناسی نیز اثرگذار بوده‌است. فرگشت؛ سرمشق و الگوی مسلط و چهارچوب اصلی زیست‌شناسی نوین است و پایه و اساس آن را تشکیل می‌دهد و با شواهد بسیاری پشتیبانی می‌گردد. 
-
-واژه‌شناسی
-فرگشت (Evolution) در ابتدا «تکامل» نامیده می‌شد. واژه عربی «تکامل» به معنای «کامل‌شدن» است. لغت‌نامه دهخدا معنی آن را «تمام‌شدن» ذکر می‌کند. اما به دلیل اینکه واژه تکامل، «به‌کمال رسیدن» را در ذهن مخاطب تداعی می‌کند، بسیاری با به‌کار بردن این کلمه برای Evolution مخالف هستند. این واژه نخستین بار توسط مترجمان دوره قاجار به‌عنوان برابر فارسی کلمه Evolution در زبان‌های اروپایی به‌کار رفت. این درحالیست که واژه «Evolution» به‌معنای «برآمدن» و «تحول» است و اشاره به به‌وجودآمدن چیزی از چیز دیگر دارد. کلمه Evolution حاکی از «کمال‌یافتن» جانداران نیست. این واژه هیچ بار اخلاقی ندارد بلکه تنها تغییر جانداران برای انطباق و سازگاری بیشتر با محیط‌زیست خود را نشان می‌دهد، زیرا در یک محیط، ویژگی‌های خاصی مبنای تطابق و سازگاری محسوب می‌شوند و در محیط دیگر ویژگی‌های دیگری. با وجودی که کلمه تکامل ریشه عربی دارد، اما خود عرب‌زبانان از واژه «تطور» (به معنای تغییر و تحول) استفاده می‌کنند. فرگشت یک اسم مشتق، از: «فر» (پیشوند رو به جلو) + گشت (گردیدن و دگرگون شدن) تشکیل شده‌است؛ بنابراین واژه فرگشت هم‌تراز مناسب‌تری برای Evolution است. 
-
- «فرگشت» از ساخته‌های فرهنگستان دوم است. این واژه در آثار نویسندگانی همچون داریوش آشوری به‌کاربرده شده‌است. بعدها برابرهای دیگری نیز از سوی پژوهشگران پارسی‌زبان برای Evolution پیشنهاد شد؛ از آن جمله واژه «برآیش» که توسط ابراهیم هرندی، روان‌زیست‌شناس، پیشنهاد شد. در منابع و رسانه‌های فارسی‌زبان به‌جای واژه فرگشت، از واژه‌هایی همچون «ترقی‌کردن» و «ارتقایافتن» نیز استفاده شده‌است، در بعضی برنامه‌های علمی پخش‌شده توسط صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران از عبارت «سازگاری و تغییر» نیز استفاده شده‌است. در زبان اردو و زبان سندی که از زبان‌های هم‌ریشه و هم‌خانواده با زبان فارسی هستند، به این نظریه «ارتقا» گفته و نوشته می‌شود. 
-
-تاریخ اندیشه فرگشتی
-
-آرای قدما
-این پیشنهاد که یک‌گونه جانور ممکن است از جانوری از گونه دیگر منشأ گرفته باشد، در آرای برخی فلاسفه پیشاسقراطی چون آناکسیماندروس و امپدوکلس به چشم می‌خورد. در تضاد با این دیدگاه‌های ماده‌گرایانه، ارسطو همه اشیاء طبیعی و نه‌تنها جانداران را، فعل‌هایی ناقص از حالات طبیعی ممکن می‌دانست؛ که ثابت بودند. او این حالات ثابت را، صورت یا مثال؛ یا (در ترجمه لاتین) گونه می‌نامید. این دیدگاه بخشی از فهم الهی ارسطو از طبیعت بود، که در آن همه اشیاء نقشی غایتمند در نظام الوهیت جهان ایفا می‌کردند. البته وی ادعا نکرد که هر جانور، با یک صورت مابعدالطبیعی خاص تناظر یک‌به‌یک دارد؛ بلکه نمونه‌هایی ذکر کرد که چگونه گونه‌های جدیدی از جانداران می‌توانسته‌اند به‌وجود آیند. تعابیر گوناگون از نظریه ارسطو، پس از ترکیب با تعالیم مسیحی، فهم متعارف در قرون وسطا شد. 
-
-سده‌های هفدهم و هجدهم
-در قرن هفدهم، روش جدید علم نوین، رویکرد ارسطویی به طبیعت را رد کرد، و در جستجوی تشریح پدیده‌های طبیعی در قالب قوانین طبیعت برآمد؛ که برای همه محسوسات یکسان، بی‌نیاز از فرض هیچ‌گونه رده ثابت طبیعی، یا نظام الهی جهان بودند. اما این رویکرد جدید به کندی در زیست‌شناسی ریشه دواند؛ که به آخرین سنگر برای درک ثابت از اشیای طبیعی مبدل گشت. 
-
-جان ری اصطلاح گونه را که آن زمان متروک شده بود، برای اطلاق به انواع ثابت جانوری و گیاهی به‌کار برد؛ اما برخلاف ارسطو، او اکیدا هر نوع از جانداران را به‌عنوان یک‌گونه، معرفی کرد. ری پیشنهاد کرد که هر گونه را می‌توان به مدد ویژگی‌هایی شناخت که در هر نسل، هنوز باقی هستند و خود را حفظ می‌کنند. این گونه‌ها توسط خدا طراحی‌شده بودند؛ اما تفاوت‌هایی نشان می‌دادند که بر اثر شرایط محلی پدیدار شده بود. در طبقه‌بندی زیستی جانداران توسط کارل لینه که در ۱۷۳۵ معرفی شد نیز؛ گونه‌ها ثابت بر اساس طرح الهی در نظر گرفته شدند. 
-
-برخی دیگر از طبیعت‌گرایان این زمان، به گمانه‌زنی درباره تغییرات فرگشتی گونه‌ها بر اساس قوانین طبیعت پرداختند. در ۱۷۵۱، موپرتوئی از تغییراتی که حین تولیدمثل رخ می‌دهند نوشت؛ و انباشت این تغییرات را طی نسل‌ها نیروی پیش‌ران فرگشت دانست. بوفون پیشنهاد کرد که ممکن است گونه‌ها بتوانند به جاندارانی متعدد تحلیل یابند؛ و اراسموس داروین این فرضیه را مطرح کرد که ممکن است تمام جانوران خونگرم از یک میکروب منفرد (یا به بیان او از یک فیلامنت) مشتق شده باشند. 
-
-نظریه لامارک: استحاله ماهوی
-نخستین طرح فرگشتی پخته، نظریه «ترانس‌موتاسیون» یا «استحاله ماهوی» ژان لامارک بود که به سال ۱۸۰۹ در کتاب فلسفه جانورشناسی منتشر شد. لامارک تجسم کرده بود که همچنان‌که نسل خودانگیخته به تولید اشکال ساده حیات ادامه می‌دهد؛ پیچیدگی بیش‌تر در دودمان‌های موازی با یک تمایل پیش‌رونده موروثی توسعه می‌یابد. به‌طوری‌که تغییرات موروثی بر اثر استفاده یا عدم استفاده والدین، دودمان‌ها را به سازش بیش‌تر با محیط می‌کشاند. این فرایند پیشنهادی، بعدها لامارکیسم خوانده شد. اردوگاه طبیعت‌گرایان این آراء را به علت فقدان شواهد تجربی، محکوم می‌کردند. کوویه تأکید کرد که گونه‌ها غیرمرتبط و ثابت هستند؛ و شباهت‌های آن‌ها نشانگر طرح الهی و بر اساس نیازهای عملکردی آن‌هاست. 
-
-در همین زمان، ایده طراح نیکخواه جان ری؛ توسط ویلیام پیلی در جهت الهیات طبیعی پرورانده شد. پیلی استدلال کرده بود که سازش‌های پیچیده بدن جانداران، نشانه‌های طرح الهی هستند. چارلز داروین جوان، این آرای پیلی را تحسین کرد. 
-
-نظریه داروین: انتخاب طبیعی
-نظریه فرگشتی چارلز داروین، نقطه عطفی در مسئله ثبوت یا فرگشت گونه‌ها به‌شمار می‌رود. داروین متأثر از نظرات توماس مالتوس در رساله اصل جمعیت؛ به این نتیجه رسید که رشد جمعیت به آسانی می‌تواند به «تنازع بقا» منجر شود؛ و در این رقابت زاده‌های با مطلوبیت بیش‌تر، بر دیگران برتری خواهند داشت. محدودیت منابع باعث می‌شود تا در هر نسل بسیاری از زاده‌ها پیش‌از رسیدن به سن تولیدمثل تلف شوند. این ایده می‌توانست گوناگونی جانوران و گیاهان را، در عین اشتقاق از اجداد مشترک توضیح دهد؛ و در عین حال این شرح تنها با استفاده از قوانین طبیعی که برای همه اشیاء یکسان بودند، فراهم می‌شد. 
-
-داروین در ۱۸۳۸ به نظریه انتخاب طبیعی دست یافت، اما آن را منتشر نکرد؛ تا اینکه در ۱۸۵۸ نامه‌ای از یک زیست‌شناس جوان به نام آلفرد والاس به دستش رسید که در آن نظریه مشابهی شرح داده‌شده بود. والاس در این نامه به منظور انتشار فرضیه خود از داروین تقاضای کمک کرده بود. آن‌ها دو مقاله جداگانه برای قرائت در یکی از گردهم‌آیی‌های علمی انجمن لینه‌ای‌های لندن ارسال کردند. 
-
-داروین و والاس هیچ‌کدام در این گردهمایی شرکت نکردند و در آن زمان تعداد اندکی از آن دو مقاله مطلع شدند. سرانجام در اواخر سال ۱۸۵۹، کتاب داروین به نام «درباره خاستگاه گونه‌ها از طریق انتخاب طبیعی» منتشر شد و به تفضیل به شرح فرگشت داروینی پرداخت. توماس هاکسلی، آناتومی مقایسه‌ای و دیرین‌شناسی را به کار گرفت تا نشان دهد که انسان و کپی‌ها نیاکان مشترکی دارند. این نتیجه‌گیری تلویحی که انسان جایگاهی یگانه و خاص در جهان ندارد، بسیاری را برآشفت. 
-
-تولد و رشد دانش ژنتیک
-سازوکارهای دقیق وراثت، و منشأ خصائص جدید همچنان معما باقی‌ماندند. برای حل این معما، داروین تئوری پان‌ژنز را مطرح کرد. در ۱۸۶۵، گرگور مندل گزارش کرد که ویژگی‌های فنوتیپی با یک الگوی پیش‌بینی‌پذیر ناشی از تفکیک و جورشدن مستقل تعدادی از عناصر به ارث می‌رسند. (این عناصر بعدها ژن خوانده شدند) قوانین وراثت مندلی در نهایت تئوری پان‌ژنز داروین را رد کرد. آگوست وایزمن تمایز مهمی میان سلول‌های ژرمینال (اسپرم و تخمک) و سوماتیک (پیکری) بدن قائل شد؛ و مشخص ساخت که وراثت تنها از طریق خط ژرمینال عمل می‌کند. 
-
-هوگو دووری تئوری پان‌ژنز داروین را با تمایز سوماژرمینال وایزمن، مربوط کرد و این فرضیه را مطرح ساخت که اثر پان‌ژن‌ها که در هسته سلول متمرکز هستند، با بیان‌شدن به سیتوپلاسم منتقل می‌شود و ساختار سلول را تغییر می‌دهد. دووری همچنین معتقد بود که انتقال صفات متنوع زاده‌ها طی خط ژرمینال، از طریق وراثت مندلی انجام می‌پذیرد. در توضیح منشأ خصائص جدید، دووری فرضیه جهش را توسعه داد، که منجر به ایجاد اختلافی موقتی میان دانشمندان قائل به فرگشت داروینی، و زیست‌سنجشان پیروی دووری شد. 
-
-در آغاز قرن بیستم، پیشگامان ژنتیک جمعیت چون جان هالدین، سؤال رایت و رونالد فیشر مبنایی مستحکم و محاسباتی برای فرگشت فراهم ساختند؛ و تضاد ظاهری میان نظریه داروین، جهش‌های ژنتیکی و وراثت مندلی از میان رفت. 
-
-سنتز مدرن
-در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، سنتز مدرن، مفاهیم انتخاب طبیعی، جهش و وراثت مندلی را به هم مرتبط ساخت و به یک نظریه یکپارچه تبدیل شد که به‌طور کلی در تمام شاخه‌های علوم زیستی به کار رود. تلفیق فرگشتی جدید قادر به توضیح الگوهای مشاهده‌شده در گونه‌ها و جمعیت‌ها، تغییرات فسیلی در دیرین‌شناسی، و حتی سازوکارهای پیچیده سلولی در جنین‌شناسی بود. 
-
-پیشرفت‌های متاخر
-در ۱۹۵۳ جیمز واتسون و فرانسیس کریک با کشف ساختار مولکول DNA مبنایی دقیق برای تبیین فعالیت‌های آن فراهم ساختند. زیست‌شناسی مولکولی فهم ما را از روابط بین ژنوتیپ و فنوتیپ بهبود بخشید. پیشرفت‌ها در فیلوژنتیک و سامانه‌شناسی، از طریق انتشار و به‌کارگیری درخت‌های فرگشتی، تحول صفات را در یک چارچوب مقایسه‌ای و آزمودنی ترسیم کرد. در ۱۹۷۳، تئودوزیوس دابژانسکی زیست‌شناس فرگشتی نوشت: «هیچ‌چیز در زیست‌شناسی معنا پیدا نمی‌کند، مگر در پرتو فرگشت»، زیرا فرگشت چیزهایی را که زمانی نامرتبط با هم به‌نظر می‌رسیدند؛ در قالب یک شرح منسجم جای می‌دهد که قادر به توصیف و پیش‌بینی حقایق مشاهده‌شده در خصوص حیات است. 
-
-از آن زمان، تلفیق فرگشتی جدید گسترش‌یافته تا در مقیاس سازماندهی زیستی، از ژن تا گونه را توضیح دهد. این گسترش اکو-اوو-دوو نامیده شده‌است. 
-
-وراثت
-
-ژنتیک مندلی
-بر اساس پژوهش‌های مندل که در ۱۸۶۶ انتشار یافت، هر فرد جاندار برای هر صفت خود دو حالت (الل) دارد که یکی از آن‌ها را از پدر و دیگری را از مادر دریافت کرده‌است. اصطلاح ژنوتیپ اشاره به نوع الل‌های هر فرد، و فنوتیپ اشاره به شکل بروز آن الل‌ها دارد. مندل افراد خالص را که دو الل یکسان داشتند هموزیگوس، و افرادی را که دو الل متفاوت داشتند هتروزیگوس می‌نامید. هموزیگوس‌ها ناشی از خودلقاحی بودند و P نامیده می‌شدند. دودمان‌های هتروزیگوس F ۱ و F ۲ نیز به ترتیب از دگرلقاحی و خودلقاحی نسل پیشین خود حاصل می‌شدند. مندل اللی را که در F ۱ اثر خود را به‌طور کامل نشان می‌داد غالب، و اللی را که تنها در F ۲ ظاهر می‌شد مغلوب نام نهاد. بر اساس این تحقیقات قوانین سه‌گانه مشهور به قوانین مندل یا قوانین وراثت پایه‌ریزی شدند: قانون اول یا قانون یکنواختی، قانون دوم یا تفکیک، و قانون سوم یا جورشدن مستقل. 
-
-اساس سلولی وراثت
-
-ساختار کروموزوم بر اساس «مدل گردنبند مروارید» توصیف می‌شود، که نخ را DNA و نوکلئوزومها (دانه‌ها) ی آن را DNA احاطه شده به‌وسیله پروتئین تشکیل می‌دهد. اساس سیتوژنتیکی وراثت بر اساس فرضیه سال ۱۹۰۲ ساتون و بوواری مبنی بر اینکه کروموزوم‌ها، ماده ژنتیکی را طی لقاح حمل می‌کنند، شکل گرفت؛ با این وجود اساس مولکولی وراثت همچنان نامشخص باقی‌ماند، چرا که ماهیت بیوشیمیایی ماده ژنتیکی مشخص نشده بود. 
-
-اساس مولکولی وراثت
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، DNA و ژن را ببینید. 
-
-آزمایش‌های ایوری به درک اساس مولکولی وراثت کمک شایانی کرد. او در ۱۹۴۴ دریافت که ماده ژنتیکی نوعی نوکلئیک اسید به نام DNA است. ساختار فضایی مولکول DNA در ۱۹۵۳ توسط واتسون و کریک تشریح شد. بر اساس «مدل مارپیچ دوگانه» واتسون و کریک، مولکول DNA همچون نردبانی مارپیچ است که هر پله آن را یک جفت باز، و دو نرده آن را توالی‌های قند-فسفات تشکیل می‌دهد. باز مذکور یک پورین (آدنین A یا گوانین G)؛ یا پیریمیدین (سایتوزین C یا تیمین T) است. قند مذکور نیز پنتوزی به نام دئوکسی‌رایبوز است. به منظور همانندسازی DNA دو رشته این مولکول می‌بایست توسط آنزیم هلیکاز از هم باز شوند. بر این اساس ژن به صورت تک‌رشته‌ای که به‌عنوان الگو برای همانندسازی قرار می‌گیرد، بررسی می‌شود. ژن متشکل از توالی‌های اگزون و اینترون است که همچون واگن‌های قطار دنبال هم سوار شده‌اند. از آنجا که مولکول‌های قند و فسفات در رمزگذاری صفات نقشی ندارند، یک ژن را می‌توان تنها توسط بازهایش به صورت‌هایی چون…AUGCCTA نمایش داد. 
-
-نقش وراثت در فرگشت صفات
-مطابق با نظریه ۱۹۴۰ بیدل و تیتوم تحت عنوان «نظریه یک ژن-یک آنزیم»، هر ژن رمز ساخت یک آنزیم را داراست. این نظریه امروزه به صورت «نظریه یک ژن-یک پلی‌پپتید»، تصحیح شده‌است. نتیجه فرگشتی توارث آن‌است که ژن‌ها رمز ساخت پروتئین‌ها را حمل می‌کنند، و پروتئین‌ها مسئول واکنش‌های جنینی و پس از تولد مؤثر در صفات ساختاری، فیزیولوژیک، بیوشیمیایی و رفتاری (در مورد سلول‌های مغزی) جانداران هستند. این صفات شانس بقا و تولیدمثل را به درجات مختلفی تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ و در نتیجه فراوانی الل‌ها طی نسل‌های متمادی تغییر می‌کند. 
-
-نظریه فرگشتی لامارک برای مدت‌ها به علت مردود شمرده‌شدن وراثت صفات اکتسابی مطرود بود؛ با وجود این یافته‌های چند دهه اخیر نشان داده‌اند که برخی صفات اکتسابی می‌توانند بدون تغییر در توالی نوکلئوتیدهای DNA به ارث برسند. سازوکارهای این نوع توارث از قبیل متیلاسیون DNA، خاموش شدن ژن از طریق تداخل RNA، و ساختمان سوم پروتئینی در پریون‌ها؛ همگی تحت عنوان توارث اپی‌ژنتیک طبقه‌بندی می‌شوند و در فرگشت نقش دارند. همچنین به‌جز توارث اپی‌ژنتیک؛ اقسام توارثی دیگری نیز در فرگشت شرکت می‌کنند که مستقیما تحت کنترل ژن‌ها نیستند و از جمله آن‌ها می‌توان به DIT و سیمبیوژنز اشاره نمود. 
-
-گوناگونی ژنی
-
-فنوتیپ در هر فرد از ژنوتیپ و اثرات محیط خارج او، منشأ می‌گیرد. بخش عمده‌ای از گوناگونی‌ها در فنوتیپ به دلیل تفاوت‌ها در ژنوتیپ‌ها است. فرگشت به معنای تغییرات در گوناگونی‌های ژنتیکی می‌باشد. در طول زمان ممکن است فراوانی هر الل (ژن) نسبت به بقیه الل‌های مربوط، کم یا زیاد شود. هنگامی‌که یک الل به تثبیت یا ثبات وراثتی برسد، میزان گوناگونی الل، صفر خواهد شد. انتخاب طبیعی زمانی موجب فرگشت می‌شود که گوناگونی‌های ژنتیکی کافی در جمعیت وجود داشته باشد. اصل هاردی- واینبرگ، چگونگی باقی‌ماندن گوناگونی‌ها در جمعیت با وراثت مندلی را نشان می‌دهد. فراوانی الل‌ها در غیاب انتخاب، جهش (موتاسیون)، مهاجرت و رانش ژنتیکی ثابت باقی می‌ماند. 
-
-جهش
-
-جهش به‌معنای تغییر در توالی‌های DNA در سلول است. جهش ممکن است هیچ اثری نداشته باشد، محصول ژنی را تغییر دهد یا عملکرد ژن را مختل سازد. مطالعات بر روی مگس سرکه نشان می‌دهد که اگر جهش موجب تغییر محصول ژن (پروتئین) شود، این مسئله خطرناک خواهد بود زیرا ۷۰ ٪ این جهش‌ها اثرات تخریبی دارند. 
-
-جهش‌ها می‌توانند موجب مضاعف شدند بخشی از کروموزوم (نوترکیبی ژنتیکی) شوند که در نتیجه، کپی‌هایی اضافی از ژن وارد ژنوم خواهد شد. همین کپی‌های اضافی از ژن، منشأ مناسبی برای ایجاد ژن‌های جدید از راه فرگشت هستند. بسیاری از خانواده‌های ژنی به همین ترتیب از ژن‌های قدیمی‌تر (اجدادی) به وجود آمده‌اند. به‌عنوان مثال، چشم انسان از محصول ۴ ژن برای دیدن استفاده می‌کند. محصول ۳ ژن در دیدن رنگ و محصول یک ژن در دیدن در نور کم (شب) نقش دارد. همگی این ژن‌ها از یک ژن اجدادی به وجود آمده‌اند. ژن‌های جدید از راه مضاعف شدن ژن اجدادی و جهش در ژن تازه به وجود آمده (مضاعف‌شده) به وجود می‌آیند. 
-
-جنسیت و نوترکیبی
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، فرگشت تولیدمثل جنسی و نوترکیبی ژنی را ببینید. 
-
-در جاندارانی که تکثیر غیرجنسی دارند، ژن‌ها با یکدیگر به ارث می‌رسند و نمی‌توانند با ژن‌های سایر جانداران در هنگام تولیدمثل، مخلوط شوند اما در جاندارانی که تکثیر جنسی دارند، کروموزوم‌های والدی (مادری و پدری) با یکدیگر مخلوط می‌شوند. در فرایندی به نام نوترکیبی هومولوگ این جانداران، DNA را بین کروموزوم‌های جفت شده مبادله می‌کنند. پس جنسیت موجب افزایش گوناگونی ژنتیکی و افزایش سرعت فرگشت می‌شود. 
-
-شارش ژنی
-
-شارش ژنی به معنای تبادل ژن بین جمعیت‌ها و گونه‌ها می‌باشد. بنابراین به‌عنوان منبعی برای گوناگونی‌ها است. شارش ژنی می‌تواند بر اثر مهاجرت جمعیت‌ها از جایی به جای دیگر اتفاق بیفتد. انتقال ژن بین گونه‌ها شامل تشکیل جانداران دورگه (هیبرید) و انتقال افقی ژن‌ها است. انتقال افقی ژن‌ها به معنای انتقال ژن از یک جاندار به جاندار دیگر است به‌طوری‌که جاندار جدید زاده یا فرزند جاندار دیگر نباشد. انتقال افقی ژن‌ها، بیشتر در باکتری‌ها دیده شده‌است. انتقال ژن‌های مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌ها از این راه اتفاق می‌افتد. از این رو، در پزشکی اهمیت فراوانی دارد. در برخی از یوکاریوت‌ها مانند ساکارومایسس سرویزیه نیز انتقال افقی ژن‌ها اتفاق می‌افتد. ویروس‌ها هم در انتقال DNA از یک جاندار به جاندار دیگر نقش دارند. اکتساب کلروپلاست (سبزینه) و میتوکندری توسط سلول‌های یوکاریوتی، نمونه‌ای از جذب مقدار زیاد ژن است. میتوکندری و کلروپلاست منشأ باکتریایی دارند. ممکن است یوکاریوت‌ها بر اساس انتقال افقی ژن‌ها بین باستانیان (آرکئا) و باکتری‌ها به وجود آمده باشند. 
-
-سازوکارها
-
-از دیدگاه نوداروینی، فرگشت زمانی اتفاق می‌افتد که فراوانی الل‌ها درون یک جمعیت از نژادهای مختلف-که بتوانند با یکدیگر آمیزش کنند- تغیر کند. به‌عنوان مثال، الل رنگ سیاه در جمعیتی از پروانه‌ها شایع‌تر می‌شود. برخی از مکانیزم‌هایی که می‌توانند منجر به تغییر در فرکانس الل‌ها شود عبارتند از: انتخاب طبیعی، رانش ژن، شارش ژن، سفر رایگان ژنتیکی و تورش ناشی از جهش. 
-
-انتخاب طبیعی
-
-فرگشت به‌وسیله انتخاب طبیعی فرایندی است که طی آن جهش‌های ژنتیکی بهبود دهنده بقا و تولیدمثل، در جمعیت شایع‌تر می‌شوند؛ و در نسل‌های موفق یک جمعیت باقی می‌مانند. این سازوکار اغلب «بدیهی» خوانده می‌شود؛ زیرا ضرورتا از سه واقعیت ساده زیر پیروی می‌کند: 
-گوناگونی‌های ارثی درون هر جمعیت از جانداران وجود دارند. 
-جانداران بیش از تعدادی که بتوانند زنده بمانند، فرزند تولید می‌کنند. 
-این فرزندان در توانایی زنده‌ماندن و تولیدمثل تفاوت دارند. 
-
-چنین وضعی منجر به شکل‌گیری رقابت بین جانداران برای زنده‌ماندن و تولیدمثل می‌شود؛ در نتیجه جاندارانی که خصائص ارثی‌شان به آن‌ها مزیتی نسبت به رقبا ارائه می‌دهد، این خصائص مفید را به نسل بعد منتقل می‌کنند؛ درحالی‌که خصائص غیرمفید به نسل بعد نمی‌رسند. 
-
-مفهوم مرکزی در انتخاب طبیعی، مفهوم سازواری جاندار است. سازواری با قابلیت بقا و تولیدمثل جاندار اندازه گرفته می‌شود؛ که میزان مشارکت آن را در نسل بعد تعیین می‌کند. سازواری نه با تعداد کلی زاده‌ها، بلکه با نسبتی از نسل‌های بعدی که ژن‌های جاندار را حمل می‌کنند؛ تعیین می‌شود. برای مثال جانداری که به خوبی زنده بماند و به سرع�� تولیدمثل کند، اما زاده‌هایی کوچک و ضعیف برجا گذارد؛ مشارکت ژنتیکی ناچیزی در نسل‌های بعدی خواهد داشت، و در نتیجه سازواری‌اش پایین در نظر گرفته می‌شود. 
-
-رانش ژن
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، رانش ژن و اندازه جمعیت مؤثر را ببینید. 
-
-رانش ژن تغییر در فراوانی الل‌ها از نسلی به نسل بعد است؛ که به علت خطای نمونه‌گیری رخ می‌دهد. در نتیجه زمانی که نیروهای انتخاب‌کننده غایب یا ضعیف هستند، فراوانی الل‌ها به‌طور تصادفی در جهت افزایش یا کاهش «شیفت» پیدا می‌کند. 
-
-شارش ژن
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، شارش ژن، دورگه و انتقال ژن افقی را ببینید. 
-
-شارش ژن به معنای تبادل ژن‌ها، خواه بین جمعیت‌ها و خواه بین گونه‌ها است. بود و نبود شارش مسیر فرگشت را از اساس تغییر می‌دهد. پیچیدگی جانداران موجب می‌شود هر دو جمعیت ایزوله‌ای نهایتا با سازوکاری خنثی ناسازگاری‌های ژنتیکی بیابند. بر اساس مدل بتسون-دوبژانسکی-مولر این ناسازگاری حتی زمانی هم که هر دو جمعیت به گونه‌ای یکسان با محیط سازش یابند؛ رخ می‌دهد. 
-
-سفر رایگان ژنتیکی
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، سفر رایگان ژنتیکی، اثر هیل-رابرتسون و رفت و برگشت انتخابی را ببینید. 
-
-نوترکیبی به الل‌هایی از یک‌رشته DNA امکان جداشدن می‌بخشد. البته نرخ نوترکیبی پایین است (تقریبا دو بار به ازای هر کروموزوم در هر نسل). در نتیجه لوکوس‌های نزدیک به هم روی یک کروموزوم ممکن است همیشه از هم دور نیفتند؛ و لوکوس‌های نزدیک به هم تمایل دارند با هم به ارث برسند پدیده‌ای که به آن پیوستگی اطلاق شده‌است. 
-
-تورش ناشی از جهش
-
-جهش تنها منبعی بزرگ برای گوناگونی ژنی نیست؛ بلکه هرگاه احتمال بروز جهش‌های مختلف در سطح مولکولی متفاوت باشد، در فرگشت شرکت می‌کند؛ پدیده‌ای که به تورش ناشی از جهش شهرت یافته‌است. اگر دو ژنوتیپ برای مثال یکی با نوکلئوتید G و دیگری با نوکلئوتید A، در یک موقعیت یکسان و با ارزش فرگشتی یکسان، وجود داشته باشند؛ اما جهش‌های G به A بیش از جهش‌های A به G رخ دهند؛ آنگاه ژنوتیپ توأم با نوکلئوتید A، تمایل بیشتری به فرگشت خواهد داشت. 
-
-پیامدها
-فرگشت هر جنبه‌ای از شکل و رفتار جانداران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برجسته‌تر از همه سازگاری رفتاری و جسمی خاصی است که در نتیجه انتخاب طبیعی به‌دست می‌آید. این سازش‌ها با کمک فعالیت‌هایی از قبیل پیدا کردن غذا، اجتناب از شکارچیان یا جذب جفت؛ تناسب را افزایش می‌دهند. جانداران همچنین می‌توانند با کمک به بستگان خود یا شرکت در همزیستی که برای هر دو طرف سودمند است؛ به انتخاب پاسخ دهند. در دراز مدت، فرگشت موجب تقسیم جمعیت‌های اجدادی به گونه‌هایی جدید می‌شود که آمیزش نمی‌کنند. 
-
-این پیامدهای فرگشت گاهی به فرگشت کلان و فرگشت خرد تقسیم می‌شوند. فرگشت کلان در سطح گونه‌ها یا بالاتر از گونه‌ها رخ می‌دهد، همچون انقراض و گونه‌زایی؛ درحالی‌که فرگشت خرد تغییرات کوچکتری چون سازش درون یک‌گونه یا جمعیت را در بر می‌گیرد. به‌طور کلی، فرگشت کلان به‌عنوان نتیجه درازمدت فرگشت خرد لحاظ می‌شود.؛ بنابراین، تمایز فرگشت خرد و کلان بنیادین نیست، ناشی از اثر زمان است. اگرچه در فرگشت کلان صفات تمام گونه‌ها ممکن است مهم باشد. به‌عنوان مثال، حجم زیادی از تنوع در میان افراد اجازه می‌دهد تا یک‌گونه به سرعت خود را به زیستگاه‌های جدید وفق دهد، و احتمال انقراض کاهش یابد، درحالی‌که یک محدوده جغرافیایی گسترده شانس گونه‌زایی را افزایش می‌دهد، چون بیشتر احتمال دارد که بخشی از جمعیت جدا و ایزوله شود. در این معنا، فرگشت خرد و کلان ممکن است شامل سطوح مختلف انتخاب باشند - فرگشت خرد بر ژن‌ها و جانداران عمل کند، در مقابل فرایندهای فرگشتی کلان مانند انتخاب گونه بر روی کل گونه تأثیر بگذارد و نرخ گونه‌زایی و انقراض را تغییر بدهد. 
-
-یک تصور غلط رایج این است که فرگشت اهداف و برنامه‌های بلندمدت دارد، واقعیت این است که فرگشت هیچ هدف بلندمدتی ندارد و لزوما به پیچیدگی بیشتر منجر نمی‌شود. اگر چه گونه‌های پیچیده فرگشت یافته‌اند، آن‌ها به‌عنوان یک اثر جانبی از افزایش تعداد تمام جانداران تلقی می‌شوند و اشکال ساده حیات همچنان در بیوسفر فراوان‌تر هستند. اکثریت قریب به اتفاق گونه‌ها پروکاریوت‌های میکروسکوپی هستند، که به رغم اندازه کوچک‌شان نیمی از زیست‌توده و اکثریت مطلق تنوع زیستی زمین را تشکیل می‌دهند. موجودات ساده شکل غالب زندگی روی زمین در طول تاریخ حیات و تا به امروز هستند؛ زندگی پیچیده تنها به این دلیل متنوع‌تر به‌نظر می‌رسد بیشتر قابل‌توجه است. در واقع، فرگشت ریزجانداران به ویژه در پژوهش‌های فرگشتی مدرن مهم است، چرا که تولیدمثل سریع آن‌ها مطالعه فرگشت تجربی، و مشاهده فرگشت و سازش را در دوره‌های زمانی کوتاه ممکن می‌کند. 
-
-سازش
-
-سازگاری فرایند است که باعث می‌شود جانداران وفاق بیش‌تری با زیستگاه خود بیابند. همچنین، اصطلاح سازگاری ممکن است به یک صفت که برای بقای جاندار مهم است اشاره کند. به‌عنوان مثال، سازش دندان اسب برای ساییدن علف. با استفاده از اصطلاح سازش برای اشاره به روند فرگشت، و صفت سازشی برای محصول فرگشت (بخشی از بدن یا عملکرد بدن) است، این دو معنای کلمه متمایز می‌شوند. سازش‌ها توسط انتخاب طبیعی تولید می‌شوند. 
-
-هم‌فرگشتی
-تعامل جانداران می‌تواند هم ناسازگاری و هم همکاری بیافریند. هر زمان که تعامل میان یک جفت گونه باشد، مثلا میان پاتوژن و میزبان یا میان شکارچی و شکار، مجموعه‌های متناظری از سازش توسعه می‌یابند. به‌طوری‌که فرگشت یک‌گونه، سازش‌هایی در گونه دوم موجب می‌شود. این تغییرات در گونه دوم، در عوض سازش‌های جدیدی در گونه اول ایجاد می‌کند. این چرخه انتخاب و پاسخ هم‌فرگشتی نامیده می‌شود. 
-
-همکاری فرگشتی
-همه فعل و انفعالات فرگشتی بین گونه‌ها شامل مناقشه و ستیز نیستند. موارد بسیاری بر اساس منافع متقابل فرگشت یافته‌اند. برای مثال، می‌توان به همکاری شدید بین گیاهان و قارچ‌های مایکوریزا اشاره کرد. 
-
-گونه‌زایی
-
-گونه‌زایی فرایندی است که در آن یک‌گونه به دو یا بیشتر از دو گونه واگرایش می‌یابد. 
-راه‌های متعددی برای تعریف مفهوم «گونه» وجود دارد. انتخاب تعریف وابسته به خصوصیات گونه مربوط است. به‌عنوان مثال، برخی از مفاهیم گونه به آسانی با توجه به تولیدمثل جنسی جاندار اعمال می‌شود؛ درحالی‌که دیگران با عنایت به تولیدمثل غیرجنسی. با وجود اختلاف نظر در مفهوم گونه، این مفاهیم مختلف را می‌توان در یکی از سه رویکرد فلسفی زیر گنجاند: بوم‌شناختی، تبارزایشی، یا بر محور جفت‌گیری. 
-
-انقراض
-
-انقراض ناپدید شدن تمام و کمال گونه‌ها است. انقراض یک رویداد غیرمعمول نیست، به‌طوری‌که گونه‌ها به‌طور منظم از طریق گونه‌زایی ظاهر می‌شوند و از طریق انقراض ناپدید می‌شوند. تقریبا تمام گونه‌های جانوری و گیاهی که زمانی بر روی زمین زندگی می‌کرده‌اند اکنون منقرض شده‌اند؛ و انقراض، به‌نظر می‌رسد سرنوشت نهایی همه گونه‌ها باشد. 
-
-تاریخ فرگشتی حیات
-
-منشأ حیات
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، آبیوژنز و نظریه جهان RNA را ببینید. 
-
-به‌نظر می‌رسد که شیمی انرژی بالا ۴ میلیارد سال پیش یک مولکول خود همانندساز تولید کرده‌است و آخرین جد مشترک تمام حیات نیم میلیارد سال بعد از آن وجود داشته‌است. اجماع علمی در حال حاضر این است که بیوشیمی پیچیده حیات از برخی ساده‌ترین واکنش‌های شیمیایی پدیدار شده‌است. ابتدای حیات احتمالا شامل مولکول خود همانندسازی چون RNA و مونتاژ سلول‌های ساده بوده‌است. 
-
-نسب مشترک
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، نسب مشترک و شواهد نسب مشترک را ببینید. 
-
-تمام جانداران روی زمین از یک جد مشترک یا یک استخر اجدادی ژن مشتق شده‌اند. گونه‌های کنونی تنها یک مرحله در روند فرگشت هستند، و تنوع آن‌ها محصول مجموعه‌ای طولانی از گونه‌زایی و انقراض است. 
-
-فرگشت حیات
-برای جزئیات بیش‌تر درباره این بخش از مقاله، تاریخ فرگشتی حیات و گاه‌شمار فرگشت را ببینید. 
-
-پروکاریوت‌ها از حدود ۳ – ۴ میلیارد سال پیش ساکنان زمین شدند. تغییر واضحی در مورفولوژی یا سازمان سلولی این موجودات طی چند میلیارد سال بعد رخ نداد. سلول‌های یوکاریوتی بین ۱ ٫ ۶ – ۲ ٫ ۷ میلیارد سال قبل ظاهر شده‌اند. 
-
-زندگی تا حدود ۶۱۰ میلیون سال پیش شامل یوکاریوت‌های تک‌سلولی، پروکاریوت‌ها و آرکیاها بود تا اینکه در دوره ادیاکاران موجودات چندسلولی در اقیانوس‌ها ظهور یافتند. 
-
-مدت کمی پس از ظهور اولیه این موجودات چندسلولی، حجم قابل توجهی تنوع زیستی طی حدود ۱۰ میلیون سال، در رویدادی که به نام انفجار کامبرین خوانده می‌شود پدید آمد. 
-
-حدود ۵۰۰ میلیون سال پیش، گیاهان و قارچ‌ها در خشکی تکثیر یافتند و به زودی به دنبال آن‌ها بندپایان و جانوران دیگر از راه رسیدند. حشرات به‌خصوص موفق بودند و حتی امروز عمده گونه‌های جانوری را تشکیل می‌دهند. دوزیستان برای اولین بار در حدود ۳۶۴ میلیون سال پیش ظاهر گشتند، به دنبال آن‌ها آمنیوتهای اولیه و پرندگان حدود ۱۵۵ میلیون سال پیش؛ هر دو از تبارهای خزنده مانند، مشتق شدند. حیات پستانداران از حدود ۱۲۹ میلیون سال پیش، نخستی‌ها از ۸۵ میلیون سال پیش، کپی‌ها از ۲۵ میلیون سال پیش، انسان‌ساییان از ۱۳ میلیون سال پیش، سرده انسان از ۲ ٫ ۵ میلیون سال پیش و انسان مدرن از حدود ۲۵۰ ٬ ۰۰۰ سال پیش آغاز می‌شود. با این حال، علی‌رغم فرگشت این جانوران بزرگ، جانداران کوچک شبیه به انواعی که در اوایل این فرایند فرگشت یافتند همچنان با موفقیت بسیار به تسلط بر زمین ادامه می‌دهند؛ چراکه هم بخش اعظم زیست‌توده و هم عمده گونه‌ها پروکاریوت هستند. 
-
-واکنش‌های اجتماعی و فرهنگی
-
-تا نیمه قرن ۱۹ میلادی، عموم مردم براین باور بودند که همه جانداران (گیاهان و جانواران) در یک دوره‌ای که آن را اصطلاحا «شش روز» می‌نامند، خلق شده‌اند. این تفکر، بیشتر ریشه در روایت آفرینش دارد که در ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) به صورت‌های گوناگون به آن پرداخته شده‌است. در سال ۱۸۵۹، زمانی که چارلز داروین کتاب خاستگاه گونه‌ها را منتشر کرد، این ایده که حیات برروی زمین، از یک نیای مشترک فرگشت یافته‌است، باعث شروع شدن بحث‌های دانشگاهی با محوریت پیامدهای فلسفی، اجتماعی و مذهبی شد. امروزه فرگشت توسط اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان به‌عنوان حقیقت (Fact) پذیرفته شده‌است؛ با این حال، فرگشت برای برخی از خداباوران یک مفهوم بحث‌برانگیز است. 
-
-اکثریت گسترده‌ای از جامعه علمی و آکادمیک از فرگشت به‌عنوان تنها توضیح کاملی که می‌تواند مشاهدات گوناگون در زمینه‌های زیست‌شناسی، ژنتیک، زیست‌شناسی مولکولی، دیرین‌شناسی، انسان‌شناسی و… را توضیح دهد، حمایت می‌کنند. 
-تخمینی در سال ۱۹۸۷ بیان کرد که تنها ۷۰۰ نفر از مجموع ۴۸۰۰۰۰ نفر دانشمندان علوم زیستی و زمین‌شناسی به خلقت گرایی اعتقاد دارند. 
-
-برایان الترز نویسنده و متخصص در زمینه مناقشه بین خلقت‌گرایی و فرگشت بیان می‌دارد که ۹۹ ٫ ۹ درصد از دانشمندان فرگشت را قبول دارند. نظرسنجی که توسط مؤسسه گالوپ در سال ۱۹۹۱ انجام شد نشان داد حدود ۵ درصد از دانشمندان آمریکایی شامل آن‌هایی که خارج از زمینه علوم زیستی آموزش دیده‌اند به خلقت‌گرایی اعتقاد دارند. گرچه در کشوری مانند فرانسه پذیرش نظریه فرگشت تا سال ۱۹۵۰ به تأخیر افتاد ولی محققی مانند فرانک سالووی دلیل این تأخیر را وجود بالای نخست‌زادگان طی آن دوران در جامعه علمی فرانسه و تمایل آن‌ها به مخالفت با انقلاب‌های علمی دگراندیشانه نسبت می‌دهد و نه به ضعف در شواهد تأییدکننده نظریه فرگشت. 
-
-به گفته جیمز واتسون در مقدمه کتابش «ژنتیک مولکولی»، با وجود مخالفت‌ها نظریه فرگشت (تکامل) در دهه ۱۸۶۰ اثبات شد ولی بسیاری همچنان به‌شدت به مخالفت‌های خود ادامه می‌دادند که مخالفت‌های آنان منشأ علمی نداشته و ناشی از تعصبات و باورهای مذهبی است. 
-
-توجیه ژنتیکی فرگشت
-امروزه با پیشرفت علم ژنتیک و بیوتکنولوژی، قابلیت مقایسه میان DNA افراد و موجودات از طریق نشانگرهای مولکولی فراهم گشته‌است. از این قابلیت برای شناسایی قرابت و شباهت موجودات با یکدیگر، همچنین برای جرم‌شناسی و تشخیص والد و فرزند در مسائل قضایی و حقوقی استفاده می‌شود؛ آزمایش DNA نشان داده‌است که تفاوت میان DNA انسان و شامپانزه در حدود یک درصد است و این خود مهر تأییدی بر نظریه فرگشت (تکامل) می‌باشد. 
-
-کاربردها
-
-مفاهیم و مدل‌های فرگشت همچون انتخاب طبیعی کاربردهای بسیاری دارند. 
-
-انتخاب مصنوعی انتخاب عامدانه صفات در جمعیتی از جاندارانست. این همان روشی است که از هزاران سال پیش برای اهلی کردن جانوران و گیاهان مورد استفاده قرار گرفته‌است. انتخاب مصنوعی امروزه به جزئی حیاتی از مهندسی ژنتیک تبدیل شده‌است؛ برای مثال می‌توان از نشانگرهای انتخابی همچون ژن‌های مقاومت میکروبی برای تغییر DNA استفاده کرد. 
-
-فهم تغییرات جانداران طی فرگشت ژن‌های مسبب اعمال و ساختار بدن را مشخص می‌کند؛ ژن‌هایی که ممکن است در اختلالات ژنتیکی انسان دخیل باشند. 
-
-در علوم رایانه شبیه‌سازی فرگشت با به‌کارگیری الگوریتم‌های فرگشتی و زندگی مصنوعی در دهه ۱۹۶۰ میلادی آغاز شد؛ و به شبیه‌سازی انتخاب مصنوعی توسعه یافت. در نتیجه کارهای اینگو رچنبرگ انتخاب مصنوعی به‌طور گسترده به‌عنوان یک روش بهینه‌سازی به رسمیت شناخته شده‌است. رچنبرگ استراتژی‌های فرگشتی را در حل مسائل پیچیده مهندسی به کار گرفت. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ حیات
-تاریخ فرگشتی گیاهان
-تاریخ فلسفه فرگشت
-میزان حمایت از فرگشت
-لامارک
-لامارکیسم
-داروین
-داروینیسم
-فرگشت انسان
-مقدمه‌ای بر نظریه فرگشت
-زیست‌شناسی فرگشتی
-فرگشت‌گرایی
-آفرینش‌گرایی
-طراحی هوشمند
-
-پانویس
-
-منابع
-جینز، ویلیام. «کتاب فرگشت و انتخاب طبیعی واقع‌گرایانه». تهران: نشر بین‌الملل، ۱۳۹۷. 
-لوییس، برنارد. «کتاب فرگشت انسان». تهران: نشر طوبی، ۱۳۹۸. 
-
-پیوند به بیرون
-
-آموزش تکامل ← باورهای غلط در مورد تکامل به انگلیسی
-باورهای غلط در مورد تکام
-ویدیوهای علمی فرگشت در وبسایت «تد دات کام» (همراه با زیرنویس فارسی) 
-سلسله مقالات علمی ترجمه‌شده درباره فرگشت، در وبگاه رادیو زمانه
-
-Understanding Evolution - a guide prepared by the University of California at Berkeley
-Howstuffworks. com—How Evolution Works
-The Big Picture on Evolution by the Welcome Trust. 
-Online collection of Darwin's papers at the University of Cambridge
-Talk Origins in depth website on information about evoluton and the evidence for it
-National Center for Science Education Information on how evolution works
-PBS, on evolution site
-
-زیست‌شناسی فرگشتی
-نگرش‌های زیست‌شناسی
-نوشتارهای صوتی
-ویکی‌سازی رباتیک
-مجسمه‌سازی، تندیسگری یا پیکرتراشی هنر همگذاری یا ریخت دادن به اشیا است و ممکن است در هر اندازه یا با هر سازمایه‌ای (مصالحی) یا تکنیکی انجام گیرد. به فرآورده‌های این هنر تندیس، پیکره یا مجسمه گفته می‌شود. هر پیکر سه‌بعدی که به منظور دارا بودن یک بیان هنری آفریده‌شده را می‌توان تندیس نامید. هر شکل‌دادنی مجسمه‌سازی نیست بلکه باید در ورای آن، یک فکر، خلاقیت یا یک نوآوری وجود داشته باشد. 
-
-انواع
-وجه تمایز اساسی بین مجسمه‌های موجود در مجسمه‌های گرد و ایستاده، مجسمه‌هایی است که به هیچ سطح دیگری وصل نشده‌است (احتمالا به جز قسمت پایه) و انواع مختلف نقش‌برجسته که حداقل تا حدودی به یک سطح پس‌زمینه وصل می‌شوند. استاد هوشنگ امیاری و استاد اسفندیار ایمان زاده من‌جمله مجسمه سازان و کارآفرینان برتر خصوصا تا حد زیادی در همین نوع (نقش برجسته) در ایران هستند. این دو ریش سپید عرصه تندیس‌گری سال‌های متمادی است که مشغول فعالیت حرفه‌ای هستند. از امیاری تاکنون ده‌ها اثر مجسمه مدرنیته ساخته‌شده است. 
-
-اهداف و موضوعات
-
-یکی از اهداف مجسمه‌سازی ارتباط با دین می‌باشد. در بسیاری از فرهنگ‌ها، بت‌ها رایج می‌باشد. 
-مصالح به کار رفته در مجسمه متنوع است و در طول تاریخ تغییر می‌کند. مواد کلاسیک با دوام فوق‌العاده، از جنس فلز به ویژه برنز، سنگ و سفال و چوب می‌باشد، مواد استخوانی و ضد لک از گزینه‌های با دوام اما ارزان‌تر محسوب می‌شوند. از مواد گرانبها مانند طلا، نقره، جید و عاج غالبا برای کارهای لوکس کوچک و بعضا در موارد بزرگتر مانند مجسمه‌های ساخته‌شده از طلا و عاج استفاده می‌شوند. 
-
-سنگ
-مجسمه‌های سنگی یک فعالیت باستانی است که در آن قطعاتی از سنگ طبیعی سخت با حذف کنترل شده تکه‌هایی از آن شکل می‌گیرد. با توجه به ماندگاری مواد، می‌تواند شواهدی یافت که نشان می‌دهد اگرچه همه مناطق جهان از این سنگ فراوان برخوردار نیستند، اما حتی ابتدایی‌ترین جوامع در ساخت برخی کارهای حک‌شده سنگی افراط کرده‌اند مانند مصر، یونان، هند و بیشتر اروپا. 
-
-فلز
-برنز و آلیاژهای مس مربوط به قدیمی‌ترین و هنوز هم محبوب‌ترین فلز برای مجسمه‌های فلزی هستند. یک مجسمه برنز ریخته‌گریی شده اغلب به سادگی «برنز» خوان��ه می‌شود. آلیاژهای برنز معمولی خاصیت غیرمعمول اما مطلوبی دارند که اندکی قبل از ساخت کمی گسترش می‌یابند، بنابراین بهترین جزئیات یک قالب را پر می‌کنند. استحکام و عدم شکنندگی آنها (شکل‌پذیری) از مزیت‌هایی است که می‌توان حالات چهره را نیز ایجاد کرد، به ویژه هنگامی‌که با مواد مختلف سرامیکی یا سنگی مقایسه می‌شوند (برای چندین نمونه به مجسمه‌های مرمری مراجعه کنید). طلا نرم‌ترین و با ارزش‌ترین فلز است و در جواهرات بسیار مهم است. نقره نیز به اندازه کافی نرم است که با چکش و ابزارهای دیگر و همچنین ریخته‌گری قابل‌استفاده و کار کردن می‌باشد. هنر مسگری از جمله تکنیک‌های مورد استفاده در طلا و نقره‌کاری است. 
-
-شیشه
-شیشه ممکن است از طریق طیف گسترده‌ای از تکنیک‌های کاری در مجسمه‌سازی استفاده شود، گرچه استفاده از آن برای کارهای بزرگ پیشرفتی است که اخیرا به دست آمده‌است. شیشه با دشواری قابل توجهی، قابل حکاکی می‌باشد مانند جام‌های رومان لیکورگوس که منحصر به فرد هستند. ریخته‌گری داغ را می‌توان با جابجایی شیشه مذاب در قالبهایی با فشار دادن اشکال به ماسه، گرافیت حک‌شده یا قالبهای گچ کاری / سیلیکا، به شیشه طرح و شکل داد. 
-
-سفالگری
-سفال یکی از قدیمی‌ترین مصالح برای مجسمه‌سازی می‌باشد، همچنین خاک رس به عنوان وسیله‌ای است که از آن بسیاری از مجسمه‌های ساخته‌شده از فلز در اصل برای قالب ریخته‌گری استفاده می‌شوند. مجسمه سازان اغلب کارهای مقدماتی کوچکی را به نام ماکت‌ها را از موادی مانند گچ پاریس، موم، خشت بدون پلاستیک یا پلاستیکین می‌سازند. 
-
-منبت‌کاری چوب
-منبت‌کاری چوب در همه‌جا به شکل گسترده به چشم می‌خورد، اما بسیار کمتر از سایر مواد اصلی با دوام بوده. چوب در برابر پوسیدگی، آسیب حشرات و آتش‌سوزی آسیب‌پذیر است؛ بنابراین یک عنصر مهم پنهان در تاریخ هنر بسیاری از فرهنگ‌ها را تشکیل می‌دهد. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تکه‌چسبانی
-آبکاری الکتریکی
-گل‌آرایی
-باغ تندیس
-شیشه‌گری
-تمام‌نگاری
-صورتک
-تندیس جنبا
-اوریگامی
-هنرهای تجسمی
-
-منابع
-
-بهنام، عیسی. «مجسمه‌سازی درایران باستان». دوره ۱، ش ۱۰ (مرداد ۴۲): ۶ – ۹، تصویر
-
-پیشه‌ها
-تندیس‌ها بر پایه وسیله
-تندیس‌ها
-شیوه‌های مجسمه‌سازی
-مجسمه‌سازی
-واژگان هنر
-هنرهای تجسمی
-باغبانی دانش و فن بررسی و پژوهش در میوه‌شناسی، سبزی‌شناسی، گل‌شناسی، فضای سبز پارک‌ها و بوستان‌ها و محیط‌زیست و همچنین استفاده از محصولات باغبانی در صنایع غذایی است. 
-
-باغبانی عبارت است از علم کاشت و پرورش گیاهان زینتی؛ گیاهان دارویی ودرختان میوه و طراحی فضای سبز فضای سبز یا همان Landscape engineering شاخه‌ای از علوم باغبانی است که در کارشناسی ارشد باغبانی ارائه می‌گردد. با پیشرفت شهرنشینی توجه به کاشت گیاهان زینتی در شهرها هم به عنوان زیبایی آن ضروری به نظر می‌رسد. 
-
-باغبانی فعالیت، هنر یا پیشه رویاندن گیاهان است. باغبانی پیرامون خانه و مسکن افراد و در محلی به نام باغ یا باغچه صورت می‌گیرد. باغ‌ها بیشتر چسبیده یا در نزدیکی مناطق مسکونی جای دارد، یا در پیرامون شهرها و روستاها. باغچه‌ها نیز در حیاط خانه‌ها یا کنار خیابانها ساخته می‌شوند، ولی ممکن است گاه در بالای پشت بامها، پیش‌سراها، ایوانک‌ها، گلشنه‌ها (فلاورباکس‌ها) یا نورخانه‌ها (پاسیوها) هم ساخته شوند. 
-
-وسایل باغبانی
-به‌طور کلی وسایل باغبانی به صورت حرفه‌ای و آماتور موجود است. برای انجام باغبانی از دستکش، بیل، بیلچه، شن‌کش، آب‌پاش، قیچی هرس و فرقون استفاده می‌شود. 
-
-هرس درخت
-هرس درخت به معنای بریدن و برداشتن قسمت‌هایی از یک درخت میوه است. این کار به منظور باروری بهتر و حذف شاخه‌های مرده و بیمار انجام می‌شود. هرس درخت تکنیک‌های خاصی در باغبانی را در بر می‌گیرد. 
-
-تفاوت باغبانی و زراعت
-هر چند که باغبانی و زراعت بسیار شبیه هستند و از اصول یکسان پیروی می‌کنند؛ اما تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. معمولا زراعت در سطح بزرگتری انجام می‌شود و هدف آن پرورش میوه و گیاهان برای فروش است. در واقع باغبانی یک سرگرمی و فعالیت شخصی محسوب می‌شود. اما زراعت یک شغل و حرفه برای کسب درآمد است. 
-
-جستارهای وابسته
-کشاورزی
-گیاهان
-جنگل
-درخت
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-National Gardening Association (USA) 
-
-
-باغبانی
-پرورش گل و باغبانی
-سرگرمی‌ها
-مهارت‌های انسان
-گلشنه‌ها یا گلجاها جعبه‌های بزرگ دارای خاک مناسب هستند که برای پرورش گل و گیاه به کار رفته و در محیط خانه، خیابان یا ایوانک‌ها و پشت پنجره‌ها به کار می‌روند. 
-گلشنه از واژه‌های تصویب‌شده فرهنگستان زبان فارسی است. 
-
-منابع
-
-انواع باغ
-باغبانی
-پدیدارهای باغ
-پنجره
-کشاورزی شهری
-مراقبت‌های باغبانی
-پاسیو یا نورخان به حیاط خلوت بی سقف یا دارای سقف نورگذر و شیشه‌ای گفته می‌شود که معمولا در میان خانه‌ها و کاشانه‌ها یا چسبیده به ساختمانهای مسکونی ساخته می‌شوند و در آنها گونه‌های گیاهی پرورش داده می‌شوند. به دیگر سخن، نورخان یک گلخانه درون-ساختمانی است. کارکرد نورخان در خانه بیشتر برای فراهم آوردن نور کافی و بسنده، سبزی محیط و زیبایی است. 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-عناصر معماری
-سازه‌های فضای باز
-جغرافیا (به عربی: الجغرافیا) یا ژئوگرافی (به فرانسوی: géographie، ریشه آن از یونانی باستان:، تلفظ: یئوگرافیا) یا زمین‌نگاری، یک شاخه از علم است که خشکی‌ها، ویژگی‌ها، ساکنان و پدیده‌های زمین را مطالعه می‌کند. جغرافیا ارتباط گسترده‌ای با دیگر رشته‌های مرتبط در علوم اجتماعی و علوم طبیعی دارد. جغرافیدانان بر اثرات محیط اطراف بر فعالیت‌های انسانی، فرهنگ و رفاه و این‌که مردم به نوبه خود چگونه بر محیط اطراف خود تأثیر می‌گذارند، تأکید می‌کنند. ژئوگرافی در ایران و در دوران مدرن یک علم وارداتی بوده‌است و پایداری و ماندگاری آن نتیجه کوشش‌های دو استاد جغرافیا محمدحسین پاپلی یزدی و محمد مهدی دهقانپور در مجله تحقیقات جغرافیایی و حسین شکویی با دو اثر ارزشمند در فلسفه جغرافیا و دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهریو سیروس سهامی می‌باشد. جغرافیا در تعریف در میان کلیه علمای این علم مورد بحث و جدل است و هنوز یک اجماع در جغرافیا صورت نگرفته‌است و همواره با مطالعه تاریخ علم جغرافیا به تعاریف مختلفی برمی‌خوریم که دال بر پویایی جغرافیا است؛ ولی نکته اصلی در همه این تعاریف تکیه بر مفاهیم اصلی گیتی‌شناسی از جمله فضا، مکان، زمان، فاصله، و مقیاس است؛ بنابراین جغرافیای انسانی هم تعریف دقیقی ندارد. تنها کسانی می‌توانند در مورد تعاریف جغرافیایی اظهارنظر کنند که مقاله‌ای در سطح جهانی یا مجلات علمی و پژوهشی داشته باشند که مبتنی بر تحقیق باشد. برخی از پیشروان گیتی‌شناسی در ایران مصطفی مؤمنی و یداله فرید بودند. 
-
-نخستین شخصی که از واژه «ژئوگرافی» استفاده کرد، اراتوستن (۲۷۶ – ۱۹۴ پ. م) بود که شامل کلمات GEO (زمین) و GRAPHY (توصیف و ترسیم) است، او علم جغرافیا را «علم مطالعه زمین به عنوان جایگاه انسان تعریف می‌کند.» 
-
-چهار سنت تاریخی در پژوهش‌های جغرافیایی عبارت است از: واکاوی (تجزیه و تحلیل) فضایی، پدیده‌های طبیعی و انسانی (جغرافیا به عنوان بررسی‌ای درباره پراکندگی)، مطالعات منطقه‌ای (اماکن و مناطق)، مطالعه انسان و رابطه او با زمین و پژوهش در علوم زمین است. با این وجود، جغرافیای نوین نظم و انضباطی فراگیر است که در درجه نخست به دنبال درک زمین و همه پیچیدگی‌های انسان و طبیعت بوده و تنها منحصر به چیزها و جایشان نیست، بلکه در مورد آن‌که چگونه تغییر کرده و خواهند کرد نیز می‌باشد. 
-
-جغرافیا یا زمین‌نگاری به عنوان «پلی میان انسان و علوم فیزیکی»، به دو شاخه اصلی جغرافیای انسانی و جغرافیای طبیعی تقسیم شده‌است. جغرافیا را می‌توان همان‌طور که ویدال دولابلاش بیان کرده علم روابط متقابل انسان و طبیعت دانست. وی بیان می‌کند که طبیعت امکان‌هایی را در اختیار انسان قرار می‌دهد و انسان براساس فرهنگش از آنها بهره‌برداری می‌کند، البته باید توجه داشت که در دهه‌های اخیر انتقادهای بسیاری به این تعریف وارد شده‌است و امروزه اقتصاد سیاسی، مفهوم بازساخت، اقتصاد بازار آزاد در مرکز همه تعاریف جغرافیایی قرار گرفته‌است. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه ژئوگرافیا از دو بخش تشکل شده: پیشوند ژئو به معنای زمین، و پسوند گرافی به معنای نگاری است. 
-
-پیش‌گفتار
-جغرافی‌دانان به گونه‌ای سنتی، عده‌ای نقشه‌نگار که به بررسی نام مکان‌ها و تعدادشان می‌پردازند، به نظر می‌رسند. اگر چه بسیاری از جغرافی‌دانان در مکان‌نامی (ذکر نام‌های نواحی) و نقشه‌نگاری آموزش دیده‌اند، ولی این کار پیشه اصلی‌شان نیست. جغرافی‌دانان به بررسی پراکندگی فضایی و زمانی پدیده‌ها، فرایندها، ویژگی‌ها و همچنین برهم‌کنش انسان و محیط‌زیست او به عنوان اثر فضا و مکان تحت تأثیر موضوعات مختلف از جمله اقتصاد، بهداشت، آب و هوا، گیاهان و جانوران، می‌پردازند؛ از این رو جغرافیا دانشی میان‌رشته‌ای و فرا رشته‌ای است؛ بنابراین جغرافیا پیوندهای محکمی با موضوعات دیگر در علوم طبیعی و اجتماعی و نیز علوم انسانی دارد. این پیوندهای قوی به این معنی است که جغرافیا در حوزه‌های تحصیلی دانشگاهی مشترک یا ترکیبی (‏برای مثال، با انسان‌شناسی، باستان‌شناسی، زیست‌شناسی، علم داده، علوم زمین، اقتصاد، علوم محیطی، زمین‌شناسی، تاریخ، ریاضیات، جامعه‌شناسی، برنامه‌ریزی، سیاست) ‏یا در برنامه‌های آموزشی پودمانی به خوبی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. 
-
-جغرافیا در یک چینش می‌تواند به‌طور گسترده به دو شعبه اصلی تقسیم شود: جغرافیای انسانی و جغرافیای طبیعی. اولی تا حد زیادی بر معماری و چگونگی ایجاد فضا متمرکز است -که با انسان مشاهده و مدیریت می‌شود و نیز نفوذ او فضا و مکان به خاطر به‌کارگیری و چنگ‌اندازی‌اش به آن می‌فرساید. دومی به بررسی محیط‌زیست طبیعی و چگونگی به وجود آمدن و تداخل آب‌وهوا، پوشش گیاهی و چرخه زیستی، خاک، آب، و ژئومورفولوژی می‌پردازد. به عنوان برآیندی از این دو زیرحوزه و با استفاده از روش‌های متفاوت، حوزه سومی پدید آمده‌است که جغرافیای زیست‌محیطی نام دارد. 
-
-آموزش و تحصی��
-جغرافیا در بیشتر کشورهای جهان، به شکل‌های گوناگون بخشی از کل دوران آموزشی از دبستان تا دانشگاه است. جغرافیا، بسته به ماهیت نظام آموزشی، گاه به عنوان یک‌رشته مستقل، گاه همراه با رشته‌های دیگر (مانند تاریخ یا علوم طبیعی) و گاه به عنوان بخشی از گروه پیوسته (مانند علوم اجتماعی، یا مطالعات زیست‌محیطی) آموخته می‌شود. اما وضع جغرافیا در کل دوران آموزشی هر چه باشد به عنوان جنبه‌ای اصلی در آموزش کودکان و جوانان پذیرفته شده‌است. این را می‌توان نتیجه سنتی طولانی دانست که برای غربی‌ها قرن‌ها سابقه دارد و پاسخی به خواسته تقریبا ذاتی انسانی است که می‌خواهد سرزمین زیستگاهی خود را -چه محیط‌زیست محلی او باشد یا سرزمین‌های دوردست- بشناسد. این است که در دبستان‌ها آموزش جغرافیا پیش از آموزش بسیاری دیگر از موضوع‌های اجتماعی آغاز می‌شود و با جایگاهی ممتاز در مرحله‌های مختلف آموزش توسعه می‌یابد. اما برداشت مردم از جغرافیا نسبت به گذشته تغییر چندانی پیدا نکرده‌است. از اینرو می‌توان گفت که این رشته تا به امروز جایگاه کاربردی خود را در جامعه بازنیافته است. 
-
-به عقیده برخی، کتاب‌های درسی جغرافیا که بر پایه یک برنامه‌ریزی منسجم و مبتنی بر نیازهای آینده تهیه می‌شوند، وظیفه خطیر تقویت «احساس هویت در جوانان نسل آینده» را بر عهده دارند و اینجاست که وظیفه برنامه‌ریزان درسی، نویسندگان کتب درسی، معلمان و دبیران به خوبی آشکار می‌گردد. 
-
-شاخه‌های دانش جغرافیا
-توسعه جغرافیا باعث شده که در آن، دو شاخه اساسی پدید آید. شاخه عمومی (سیستماتیک) که در آن عناصر مختلف جغرافیا مورد بررسی قرار می‌گیرند و بیشتر اطلاعات مورد نیاز خود را از علوم طبیعی و اجتماعی می‌گیرد. در حالیکه در شاخه دیگر آن، شاخه منطقه‌ای یا ناحیه‌ای با نواحی معین و متنوع سروکار دارد. اما این دو شاخه آنچنانکه بر آنان تأکید می‌شود دو شاخه مجزا از هم نیستند. این دو شاخه جغرافیا انتهای دو دوره تسلسلی ساده جغرافیا را نشان می‌دهند که در آنها جغرافیای ناحیه‌ای و عمومی به صور مختلف در هم آمیخته‌اند. 
-
-جغرافیای عمومی
-
-جغرافیای طبیعی
-جغرافیای طبیعی روی جغرافیا از نگاه علوم زمین تمرکز دارد و هدفش
-درک فیزیکی سنگ‌کره، آب‌کره، هواکره، خاک‌کره و الگوهای جهانی
-گیاگان و زیاگان (زیست‌کره) است. در تعریفی کامل‌تر، جغرافیای طبیعی مطالعه سطح زمین و محیط نزدیک به سطح زمین است و بر توضیح فرایندها و الگوهای فضایی در آب‌سپهر (هیدروسفر)، زیست‌سپهر (بیوسفر)، هواسپهر (اتمسفر) و سنگ‌سپهر (لیتوسفر) زمین متمرکز است. درک رابطه بین این فرایندها و پیامدهای آن‌ها برای بشریت، موضوعات اصلی هستند. 
-جغرافیای طبیعی می‌تواند به دسته‌بندی کلی زیر تقسیم گردد: 
-
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|-
-| || || || ||
-|-
-|ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی) || جغرافیای کرانه (ساحل) || آب و هواشناسی (اقلیم‌شناسی) و دیرین آب و هواشناسی (دیرین‌اقلیم‌شناسی) || جغرافیای زیستی
-|-
-| || || ||
-|-
-| زمین‌سنجی || جغرافیای زیست‌محیطی و مدیریت زیست‌محیطی|| یخبندان‌شناسی || آب‌شناسی و آب‌نگاری
-|-
-| || || ||
-|-
-| بوم‌شناسی منظر || اقیانوس‌نگاری || خاک‌شناسی || دیرین‌جغرافیا یا دیرین‌گیتی‌شناسی
-|-
-|
-|-
-| دانش دوران چهارم (کواترنر) 
-|} 
-
-جغرافیای انسانی
-جغرافیای انسانی شاخه‌ای از جغرافیا است که متوجه بررسی الگوها و فرایندهایی است که برهم‌کنش انسان با محیط‌های جورواجور را شکل می‌دهد، که
-شامل جنبه‌های انسانی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، و اقتصادی می‌باشد. در حالی که توجه عمده
-جغرافیای انسانی به چشم‌انداز فیزیکی زمین نیست (نگاه کنید به جغرافیای فیزیکی) به سختی امکان‌پذیر است که هنگام بحث درباره جغرافیای انسانی، به
-چشم‌اندازهای فیزیکی -که در فعالیت‌های انسان نقش بسیاری دارد- اشاره‌ای نکرد، که جغرافیای زیست‌محیطی دارد به عنوان پیوندی میان این دو پدیدار
-می‌گردد. جغرافیای انسانی می‌تواند به بسیاری از مقوله‌های گسترده تقسیم شود؛ مانند: 
-
- {| style= «border:۱ px solid #ddd; text-align: center; margin: auto;» cellspacing= «۱۵» 
-|-
-| || || ||
-|-
-| جغرافیای فرهنگی || جغرافیای توسعه || جغرافیای اقتصادی || جغرافیای بهداشت و درمان
-|-
-| || || ||
-|-
-| جغرافیای تاریخ و زمان || جغراسیاست و جغرافیای سیاسی || جغرافیای مردمی و جمعیت‌شناسی || جغرافیای مذهبی
-|-
-| || || ||
-|-
-| جغرافیای اجتماعی || جغرافیای ترابری || جغرافیای گردشگری || جغرافیای شهری یا جغرافیای مدنی
-|} 
-
-گرایش‌های مختلفی برای بررسی جغرافیای انسانی نیز در درازنای زمان به وجود
-آمده و عبارت است از: 
-جغرافیای رفتاری
-جغرافیای زن‌گرایانه
-نظریه فرهنگ
-ژئوسوفی (گیتی‌شناسی، دانش گیتی، مطالعه جغرافیا) 
-
-جغرافیای زیست‌محیطی
-
-جغرافیای زیست‌محیطی شاخه‌ای از جغرافیا است که به توصیف جنبه‌های فضایی از تعامل میان انسان و جهان طبیعی می‌پردازد و نیازمند درک درستی از جنبه‌های سنتی جغرافیای فیزیکی و انسانی، و نیز روش‌هایی که در آن جوامع انسانی محیط‌زیست را درک کنند، می‌باشد. جغرافیای زیست‌محیطی در جایگاه پلی میان جغرافیای انسانی و فیزیکی، و در نتیجه هم‌افزایی تخصص از این دو زیرحوزه است. علاوه بر این، هم‌بستگی انسان با محیط‌زیست به عنوان یک پیامد جهانی شدن و دگرگونی‌های فناوری تغییر کرده، و روی‌کرد تازه‌ای برای درک رابطه پویا و تغییرات، مورد نیاز بوده‌است. نمونه‌هایی از زمینه‌های پژوهشی در جغرافیای زیست‌محیطی عبارت است: از مدیریت بحران، مدیریت محیط‌زیست، توسعه پایدار، و بوم‌شناسی سیاسی. 
-
-دانش نقشه‌برداری
-
-علوم نقشه‌برداری شاخه‌ای از جغرافیا است که پس از انقلاب کمی در جغرافیا در اواسط دهه ۱۳۳۰ خورشیدی پدید آمده‌است. علوم نقشه‌برداری شامل بهره‌گیری از روش‌های سنتی فضایی مورد استفاده در نقشه‌نگاری و عارضه‌نگاری (توپوگرافی) و کاربردشان در رایانه می‌باشد. دانش نقشه‌برداری با استفاده از روش‌هایی مانند سامانه اطلاعات جغرافیایی (ساج) و دورکاوی (سنجش از دور) دارای حوزه مشتکی گسترده با بسیاری از رشته‌های دیگر است. علوم نقشه‌برداری همچنین به باززیستی (تجدید حیات) برخی گروه‌های جغرافیایی انجامید، به ویژه در حین دهه ۱۳۳۰ خورشیدی و در شمال آمریکا که در آن زمینه داشت افول می‌کرد. دانش نقشه‌برداری محدوده گسترده‌ای از زمینه‌های درگیر با واکاوی فضایی، از قبیل نقشه‌نگاری، سامانه اطلاعات جغرافیایی (ساج یا جی‌آی‌اس)، دورکاوی و سامانه موقعیت‌یابی جهانی (جی‌پی‌اس) را در بر می‌گیرد. 
-
-جغرافیای منطقه‌ای
-جغرافیای منطقه‌ای شاخه‌ای از جغرافیا است که مناطقی با هر اندازه را در سراسر کره زمین بررسی می‌کند و خصوصیت توصیفی رایجی دارد. هدف اصلی فهمیدن یا معنی کردن یکتایی یا ویژگی یک منط��ه خاص است که از طبیعت و عناصر انسانی شکل گرفته‌است. همچنین به تقسیم اراضی که شیوه‌های مناسب محدودسازی فضا به مناطق را پوشش می‌دهد نیز توجه می‌شود. جغرافیای منطقه‌ای همچنین به عنوان روی‌کردی خاص برای دانش‌آموختن در رشته علوم جغرافیایی در نظر گرفته می‌شود (مانند جغرافیای انتقادی یا کمی) 
-
-زمینه‌های مرتبط
-برنامه‌ریزی شهری، برنامه‌ریزی منطقه‌ای و آمایش سرزمین: استفاده از دانش جغرافیا به تعیین سرنوشت چگونگی گسترش یافتن یا نیافتن خشکی با معیارهای به‌خصوص، از قبیل ایمنی، زیبایی، فرصت‌های اقتصادی، حفاظت از میراث طبیعی یا مصنوعی و… کمک می‌کند. برنامه‌ریزی شهرها، شهرستان‌ها و مناطق روستایی ممکن است به عنوان جغرافیای کاربردی دیده شود. 
-
-دانش‌های محلی: در علوم دهه ۱۳۳۰ خورشیدی جنبش دانش‌های منطقه‌ای به رهبری «والتر ایسارد» به منظور ارایه مبنای بیشتر کمی و تحلیلی برای پرسش‌های جغرافیایی، در تقابل با گرایش‌های توصیفی از برنامه‌های جغرافیایی سنتی، به پا خاست. علوم منطقه‌ای شامل پیکره‌ای از دانش است که در ابعاد فضایی، نقشی اساسی ایفا می‌کند؛ مانند اقتصاد منطقه‌ای، مدیریت منابع، نظریه تعیین مکان، برنامه‌ریزی منطقه‌ای و شهری، ترابری (حمل و نقل) و ارتباطات، جغرافیای انسانی، توزیع جمعیت، بوم‌شناسی دورنما (منظر) و کیفیت محیط‌زیست. 
-دانش‌های میان‌سیاره‌ای: با این‌که نظام جغرافیایی به‌طور طبیعی به زمین وابسته‌است، دوره‌های آموزشی می‌توانند به گونه‌ای غیررسمی به شرح و بررسی دیگر جاهای کیهان، مانند سیارات منظومه خورشیدی و حتی فراتر از آن بپردازند. بررسی سامانه‌های بزرگ‌تر از زمین به خودی خود بخش‌هایی از اخترشناسی یا کیهان‌شناسی را شکل می‌دهد. مطالعه دیگر سیارات است که معمولا سیاره‌شناسی یا دانش‌های سیاره‌ای نامیده می‌شود. شرایط جای‌گزین از قبیل بهرام‌شناسی (زمین‌شناسی مریخ) هم پیش‌نهاد شده‌است، اما به‌طور گسترده استفاده نمی‌گردد. 
-
-فنون و روش‌ها
-همان‌طور که روابط متقابل فضایی کلیدهای این علوم مختصر هستند، نقشه‌ها نیز ابزاری کلیدی اند. نقشه‌نگاری سنتی با روی‌کردی تازه‌تر به واکاوی جغرافیایی، سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (ساج) مبتنی بر رایانه پیوسته‌است. در مطالعه ایشان، جغرافی‌دانان از چهار روش وابسته استفاده می‌نمایند: 
-سامانمند: دانسته‌های جغرافیایی را در مقوله‌هایی که می‌تواند به کاوش سراسری بپردازد، دسته‌بندی می‌کند. 
-منطقه‌ای: به بررسی رابطه سامانمند میان رسته‌های منطقه‌ای خاص یا موقعیت مکان سیاره می‌پردازد. 
-توصیفی: موقعیتی از سیما و جمعیت را به سادگی مشخص می‌کند. 
-تحلیلی: می‌پرسد که چرا ما به دنبال سیما و ساکنان در یک منطقه خاص جغرافیایی می‌گردیم. 
-در تمامی سطوح، جغرافیا پلی میان علوم طبیعی و اجتماعی است که دانش و مهارت‌های تخصصی خود و رویکردهای ارزشمند میان‌رشته‌ای مورد نیاز را برای پرداختن به مسائل جهانی از تغییر اقلیم و مهاجرت گرفته تا تغییر محیط‌زیست و انسجام اجتماعی فراهم می‌آورد. جغرافیا از روش‌های کلی کمی و کیفی و نیز روش‌ها و ابزارهای خاص جغرافیایی مانند نقشه‌کشی، سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (‏GIS) ‏ و سنجش از راه دور استفاده می‌کند. همچنین، این رشته دارای سنت قوی کار می‌دانی است و دوره‌های می‌دانی در بسیاری از واحدهای درسی ارائه‌شده گنجانده شده‌اند. این مهارت‌ها به همراه هم، پایه‌ای قوی برای «اشتغال‌پذیری»، «یادگیری برای تمام عمر» و ایجاد «تفاوت مثبت» در جهان فراهم می‌کنند. 
-
-نقشه‌نگاری
-
-نقشه‌نگاری نمایش سطح زمین با استفاده از نمادهای انتزاعی است (نقشه‌سازی). اگرچه زیررشته‌های دیگر جغرافیا برای ارایه تجزیه و تحلیل‌هایشان به نقشه‌ها تکیه می‌کنند، ولی ساخت واقعی نقشه‌ها به اندازه کافی مجرد هست که بتوانیم جداگانه در نظر بگیریمش. نقشه‌نگاری از گردهمایی پیش‌نویس فنون به صورت دانش واقعی سر برآورده‌است. نقشه‌کشان باید روان‌شناسی شناختی و کارپژوهی (ارگونومی) را بیاموزند تا بفهمند چه نمادهایی بیشترین اثر را در جابه‌جایی اطلاعات زمین دارا است، و روان‌شناسی رفتاری را بیاموزند تا کسانی را که از نقشه‌هایشان استفاده می‌کنند را به اثرپذیری از اطلاعات وادارند. ایشان باید زمین‌سنجی و ریاضیات نسبتا پیش‌رفته را یاد بگیرند تا بدانند چگونه شکل زمین بر واپیچش (اعوجاج) نمادهای پیش‌دیده نقشه هموار برای مشاهده تأثیر می‌گذارد. بی‌جنجال می‌توان ادعا کرد که نقشه‌نگاری دانه‌ای است که از کشتزار بزرگ‌تر جغرافیا رسته‌است. بیشتر جغرافی‌دانان بیان خواهند کرد که شیفتگی دوران کودکی به نقشه‌ها در حقیقت پیش‌گویی گرایش ایشان به این زمینه بوده‌است. 
-
-سامانه اطلاعات جغرافیایی
-
-سامانه اطلاعات جغرافیایی (جی‌آی‌اس) به جمع‌آوری اطلاعات پیرامون زمین، برای بازیابی خودکار توسط یک رایانه، با دقتی مناسب به منظور توختن (کسب) اطلاعات، رسیدگی می‌کند. افزون بر زیررشته‌های دیگر جغرافیا، کارآزمودگان سام باید با علوم رایانه و سامانه‌های دادگانی (پایگاه‌داده‌ای) آشنا باشند. سامانه اطلاعات جغرافیایی انقلابی در زمینه نقشه‌نگاری ایجاد کرد؛ هم‌اکنون تقریبا تمام نقشه‌سازی را با کمک گونه‌ای از نرم‌افزار سام انجام می‌دهند. همچنین سامانه اطلاعات جغرافیایی دانش بهره‌گیری از نرم‌افزار و فنون آن را برای نمایش، واکاوی و پیش‌بینی روابط فضایی هدایت می‌کند. در این زمینه، «جی‌آی‌اس» به معنی «دانش اطلاعات جغرافیایی» می‌باشد. 
-
-دورکاوی (سنجش از دور) 
-دورکاوی یا سنجش از دور، دانش به‌دست‌آوردن اطلاعات در مورد ویژگی‌های زمین از طریق اندازه‌گیری‌های از دور می‌باشد. داده‌های دورکاویده در اشکال مختلف مانند تصاویر ماهواره‌ای، عکس‌های هوایی و داده‌های به‌دست‌آمده از حسگرهای دستی، تولید می‌شود. جغرافی‌دانان به منظور: الف) عرضه اطلاعات متنوع در نوعی از پیمانه‌های فاصله‌ای (محلی به جهانی)، ب) گردآوردن نگرشی اجمالی از ناحیه مورد علاقه، پ) دست‌رسی به پایگاه‌های دوردست یا بیرون از دست‌رس، ت) فراهم ساختن اطلاعات طیفی نامریی طیف الکترومغناطیس، و ث) آسان کردن بررسی چگونگی تغییر سیما و ناحیه‌ها در درازای زمان، به‌طور فزاینده از داده‌های دورکاویده برای به‌دست‌آوردن اطلاعات در مورد سطح زمین، اقیانوس‌ها و هواکره استفاده می‌کنند. داده‌های دروکاویده ممکن است آزادانه، یا پیوسته با دیگر لایه‌های داده‌های رقمی واکاوند (مثلا در یک سامانه اطلاعات جغرافیایی) تحلیل شود. 
-
-روش‌های کمی جغرافیا
-
-زمین‌آمار با واکاوی داده‌های کمی به ویژه استفاده از روش آماری جهت یابش پدیده‌های جغرافیایی، سر و کار دارد. زمین‌آمار همه‌جا و در زمینه‌های گوناگون استفاده شده‌است، از جمله: آب‌شناسی، زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی)، اکتشاف نفت، واکاوی آب‌وهوا، برنامه‌ریزی شهری، آمایش و همه‌گیرشناسی. پایه ریاضی زمین‌آمار از تحلیل خوشه‌ای، واکاوی تفکیک کننده خطی و آزمون آماری نافراسنجی (غیرپارامتری)، و موضوعات دیگر برگرفته شده‌است. کاربردهای زمین‌آمار به شدت در سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی استفاده می‌شود، به خصوص برای درون‌یابی نقاط نسنجیده. جغرافی‌دانان سهم به‌سزایی در روش‌های فنون کمی نشان دادند. 
-
-روش‌های کیفی جغرافیا
-روش‌های کیفی جغرافیایی یا قوم‌نگاشتی؛ روش‌های پژوهش، را بشرجغرافی‌دانان استفاده می‌کنند. در جغرافیای فرهنگی، به‌کارگیری فنون پژوهش کیفی، سنتی است که نیز در مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی از آن استفاده می‌کنند. مشاهده همراه با مشارکت و مصاحبه‌های عمقی و موشکافانه، داده‌های کیفی را برای بشرجغرافی‌دانان فراهم می‌کند. 
-
-تاریخچه جغرافیا
-
-جغرافیا در طول تاریخ خویش تحول‌یافته و اشکال گوناگون به خود گرفته‌است. برخی نتایج توسعه و گسترش این علم، قابل‌تشخیص است. کشف سرزمین‌های نو و نقشه‌کشی بعد از توصیفات تجربی و تحلیل و ترکیب مطالب و اطلاعات به‌دنبال توضیحات، و بالأخره تعریف و پیشگویی یکی پس از دیگری آمده‌اند. 
-
-این اندیشه از آناکسیماندر (۱۲۳۱ / ۳۲ – ۱۱۶۶ / ۶۷ سال پیش از هجرت)، که واپسین نویسندگان یونانی به بنیان‌گذار واقعی جغرافیا مطرحش نمودند-، از طریق پاره‌ای از بازگویی‌های جانشینان او به ما رسیده‌است. آناکسیماندر را به نوآوری شاخص‌ها (ابزار ساده و کارآمد یونانی که اندازه‌گیری اولیه از عرض جغرافیایی را انجام داد) می‌شناسند. تالس و آناکسیماندر همچنین به پیش‌گویی گرفت‌ها معروف اند. شالوده جغرافیا را می‌توان در فرهنگ‌های دیرینه، از قبیل چین باستان، سده‌های میانه و دوران باستان ردیابی کرد. یونانیان نخستین بار جغرافیا را با هر دو سرفصل هنر و دانش یافته‌بودند و این را با نقشه‌نگاری، فلسفه، ادبیات و ریاضیات به دست آورده‌اند. بحث‌های گرمی در باره این‌که نخستین بار کی داوی کرد که زمین گرد می‌باشد، هست؛ که به اعتبار یا مراجعه به پارمنیدس، فیثاغورث یا اناکساغورث می‌شود گفت هر کدامشان با بهره‌گیری از توضیح گرفت‌ها توانست ثابت کند که زمین گرد است. با این وجود، او همانند بسیاری از معاصرانش بازهم باور داشت که زمین یک لوح هموار است. یکی از نخستین برآوردهایی که شعاع زمین را تخمین می‌زند را اراتوستن به جا هشتهاست. 
-
-نخستین سامانه خیلی دقیق خطوط دستگاه مختصات جغرافیایی به هیپارخوس (ابرخس) منسوب است. او دستگاه مبنای شصت‌تایی را به کار بست که از ریاضیات بابلی برگرفته شده‌بود. وی مدارها و نصف النهارها را به ° ۳۶۰، و هر درجه به ' ۶۰ تقسیم‌بندی کرد. او برای اندازه‌گیری طول جغرافیایی در محل‌های مختلف روی زمین، پیش‌نهاد کرد از گرفت‌ها برای تعیین اختلاف زمانی نسبی استفاده کنند. نقشه‌کشی گسترده رومیان به خاطر کاوش‌هایشان در زمین‌های جدید، بعدها سطح بالای اطلاعاتی‌ای را برای بتلمیوس به منظور ساخت اطلس‌های مو شکافانه گرد هم آورد. وی با استفاده از دستگاه شبکه‌ای روی نقشه‌هایش و اتخاذ طول ۹۰ / ۹۲ کیلومتر به ازای هر درجه، کار هیپارکوس را پیش‌برد. 
-
-جغرافیا در ایران باستان
-
-از برر��ی و تحقیق ایرانیان قدیم در جغرافیا اطلاع زیادی در دست نداریم. دیرین‌ترین سندی که در این باره موجود است قسمت‌های بازمانده اوستا است که در پاره‌ای از بخش‌های آن اشاره‌هایی به وضع یا نام برخی سرزمین‌ها و دریاها و کوه‌ها و رودها رفته و در فرگرد یکم کتاب وندیداد از شانزده کشور آفریده اهورامزدا سخن به میان آمده‌است، ولی چون قسمت‌های علمی اوستا از میان رفته‌است در این باره بیش از این اطلاعی به دست نمی‌آید. پس از آن در سنگ نبشته بغستان (بیستون) به نام کشورهایی که داریوش می‌گوید بر آن‌ها فرمان‌روایی داشته‌ام برمی‌خوریم و از همین قبیل اطلاعات مختصر و جزئی در برخی از نوشته‌های یونانیان نیز مشاهده می‌شود. از روزگار ساسانیان نیز علاوه بر آنچه جسته‌گریخته در ضمن بعضی از کتب آن دوران آمده و به دست ما رسیده ‚ کتاب مستقل شهرستان‌های ایرانشهر که در آن نام و شرح مختصر شهرهای ایران و برخی از روایات افسانه‌ای درباره آن‌ها آمده، در دست است و به فارسی نیز ترجمه شده‌است. 
-
-جغرافیا در تمدن اسلامی
-
-در خلال سده‌های میانه، سرنگونی فرمان‌روایی روم به تغییر درروند تکامل جغرافیای از اروپا به جهان اسلام انجامید. جغرافی‌دانان مسلمان مانند شریف ادریسی نقشه‌های مبسوط جهان (از قبیل کتاب‌الرجاری) را درست کردند، در حالی که جغرافی‌دانان دیگر مانند یاقوت حموی، ابوریحان بیرونی، ابن بطوطه و ابن خلدون حساب دقیقی از سفرهایشان و جغرافیای مناطقی که دیده بودند، دست و پا کردند. محمود کاشغری جغرافی‌دان ترک، نقشه جهان را بر پایه یک‌زبان کشید، و بعد از او پیری رئیس این کار را انجام داد (نقشه پیری رئیس). افزون بر این، دانشمندان مسلمان کارهای پیش از رومیان و یونانی‌ها را ترجمه و تفسیر نمودند، و بیت الحکمه را به این منظور در بغداد راه انداختند. ابو زید بلخی دانشمند ایرانی، در آغاز از نقشه‌برداری زمینی در بغداد، مدرسه بلخ را درون بلخ بنیان نهاد. «سهراب» جغرافی‌دان مسلمان در میانه‌های سده چهارم خورشیدی، سرگرم کتابی بود درباره مختصات جغرافیایی، حاوی دستورالعمل برای ساخت نقشه مستطیلی جهان، با طرح نمایش تصویر استوانه‌های هم‌فاصله. در اواخر سده چهارم و اوایل سده پنجم خورشیدی، ابن‌سینا علل زمین‌شناختی کوه‌ها را در کتاب شفا (۴۰۵ / ۶ خورشیدی) برانگاشت. 
-
-ابوریحان بیرونی
-ابوریحان بیرونی (۳۵۲ – ۴۲۷ خورشیدی) نخستین بار طرح نمایش تصویر هم‌سمت (سمت در برابر ارتفاع در دستگاه نجومی) دارای مسافت مساوی قطبی را از کره آسمان شرح داد. هنگامی‌که پای نقشه‌برداری شهرها و اندازه‌گیری فواصل میانشان وسط می‌آمد، او به عنوان ماهرترین فرد شناخته‌شده‌بود که در شهرهای بسیاری در خاور میانه و شبه‌قاره هند این کار را انجام داده‌بود. وی همچنین به هنگام اندازه‌گیری ارتفاع کوه‌ها، ژرفای دره‌ها و پهنای افق فنون مشابه را گسترش بخشید، و موضوع جغرافیای انسانی و سکنه‌پذیری سیاره زمین را مطرح نمود. وی مسکونی بودن تقریبا یک چهارم از سطح زمین برای بشر را برانگاشت؛ همچنین عرض جغرافیایی کاث (کاج، کاظ یا کات، از شهرهای دیرینه در خوارزم) را با استفاده از بیشینه بلندای خورشید محاسبه کرد، و معادله‌های پیچیده زمین‌سنجشی را به منظور محاسبه دقیق محیط زمین واگشود، که به اندازه‌های امروزین محیط زمین خیلی نزدیک بود. او شعاع زمین را ۶۳۳۹ ٬ ۹ کیلومتر برآورد ��ه تنها ۸ / ۱۶ کیلومتر کمتر از مقدار کنونی ۶۳۵۶ ٬ ۷ کیلومتر می‌باشد. در مقایسه با پیشینیانی که محیط زمین را با نشانه‌روی هم‌زمان خورشید از دو محل مختلف اندازه گرفتند، بیرونی روش تازه‌ای را بر پا کرد که با استفاده محاسبات مثلثاتی بر پایه زاویه میان یک دشت و بر فراز کوه بود -که اندازه‌گیری‌های دقیق‌تری از محیط زمین را نتیجه داد- و انجام این کار را با یک شخص برای اندازه‌گیری از یک موقعیت انجام‌پذیر ساخت. او همچنین بررسی‌ای از طرح نمایش تصویر نقشه، نقشه‌نگاری، منتشر کرد که شامل روشی برای نمایش نیم‌کره در صفحه بود. 
-
-جرجی زیدان در تاریخ تمدن اسلام ذیل جغرافیا می‌آورد: «لفظ جغرافی می‌رساند که این علم را عرب وضع نکرده اما چون جغرافی به تاریخ مربوط است و چون عرب‌ها به واسطه مقتضیات شریعت اسلام پیش از ترجمه جغرافی به زبان عربی کتاب‌هایی در توصیف راه‌ها و شهرها نگاشته‌اند، لذا در این‌جا از جغرافی اسلامی هم اسمی می‌بریم.» 
-
-جغرافیا پس از اسلام
-
-عصر کاوش اروپا در سده‌های نهم و دهم و یازدهم، جایی که یابندگان اروپایی همانند کریستف کلمب، مارکوپولو و جیمز کوک بسیاری از زمین‌های جدید را یافتند و محاسبه کردند، اشتیاقی تازه برای ریزه‌کاری‌های دقیق جغرافیایی، و شالوده نظریه‌های خام در اروپا باز زنده شد. مشکلی که با جغرافی‌دانان و کاوشگران روبه‌رو شد، پیدا کردن طول و عرض یک مکان جغرافیایی بود. اگرچه مشکل عرض جغرافیایی مدت‌ها پیش حل شده‌بود، ولی طول جغرافیایی همچنان بازمانده بود؛ توافق بر سر نصف‌النهار صفر درجه تنها بخشی از مشکل بود. جان هریسون با نوآوری زمان‌سنج اچ ۴ در سال ۱۱۳۸ / ۹ خورشیدی مشکل حل کرد، و بعدا در سال ۱۲۶۳ در فراهمایی جهانی مریدین، نصف‌النهار گرینویچ به عنوان نصف‌النهار صفر اتخاذ شد. 
-
-جغرافیا در سده‌های دهم و یازدهم و دوازدهم خورشیدی به عنوان یک زمینه دانشی جدا به رسمیت شناخته و بخشی از برنامه درسی دانشگاه‌های اروپا به‌ویژه پاریس و برلین شد. گسترش بسیاری از جوامع اطلاعاتی جغرافیایی در سده‌های دوازدهم و سیزدهم خورشیدی بر پایه جامعه اطلاعاتی جغرافیایی، انجمن جغرافیایی پادشاهی (بریتانیا) در سال ۱۲۰۸ / ۹ خورشیدی، جامعه جغرافیایی روسیه در سال ۱۲۲۳ / ۴ خورشیدی جامعه جغرافیایی آمریکا در ۱۲۲۹ / ۳۰ خورشیدی و انجمن جغرافیای ملی (آمریکا) در سال ۱۲۶۶ / ۶۷ خورشیدی، در سال ۱۱۹۹ / ۲۰۰ خورشیدی نمایان شد. اثرگذاری امانوئل کانت، الکساندر فون همبولت، کارل ریتر و پول ویدال دلا بلاش را می‌توان نقطه عطف اصلی جغرافیا در انتقال از فلسفه به علم دانست. 
-
-طی دو سده گذشته، پیش‌رفت در فناوری مانند رایانه، به گسترش علوم نقشه‌برداری و راه و رسمی تازه انجامید، همانند مشاهده همراه مشارکت و زمین‌آمار که این شیوه‌های تازه در جغرافیای امروزی به کار رفته‌است. در غرب در طول سده‌های سیزدهم و چهاردهم، نظم و انضباط جغرافیا دست‌خوش چهار مرحله اساسی شد: جبر محیط‌زیست، جغرافیای منطقه‌ای، انقلاب کمی و جغرافیای انتقادی. پیوند میان‌رشته‌ای نیرومند میان جغرافیا و علوم زمین‌شناسی و گیاه‌شناسی و همچنین دانش اقتصاد، جامعه‌شناسی و مردم‌نگاری نیز تا حد زیادی افزایش‌یافته، به‌ویژه به عنوان پیامد سامانه دانش زمین که در پی درک جهان در یک دید کلی‌نگر می‌باشد. 
-
-فلسفه علم جغرافیا
-
-دامنه جغرافیا
-علم جغرافیا از آغاز تاکنون بیشتر از لحاظ هدف توضیح داده‌شده تا در مورد گنجایش و حدود و ثغور مشخص آن. جغرافیا با گستردگی موضوعی مشخص می‌شود که روابط بین جنبه‌های فیزیکی (طبیعی) و انسانی فضا، محیط و چشم‌اندازها (مناظر) را بررسی می‌کند. از سویی دیگر، ترکیب علوم طبیعی و اجتماعی، مهارت‌های داده و کاربردهای دنیای واقعی، جغرافیا را به یک موضوع بسیار مرتبط برای مطالعه و همراهی کامل با هر رشته علوم انسانی، هنری یا علمی دیگر تبدیل کرده‌است. 
-
-ضرورت دانش جغرافیا
-با افزایش جمعیت و افزایش فشار بر سیستم‌های زمین، هیچ وقت زمان بهتر یا مهمتری برای مطالعه جغرافیا نبوده‌است. با پیچیده‌تر شدن جهان در نتیجه جهانی شدن، بهبود فن‌آوری‌های حمل و نقل و ارتباطات، تغییر در سیستم‌های طبیعی، و افزایش هم‌کاری و تعارض نیاز به دانش جغرافیایی، مهارت‌ها و چشم‌اندازهای فکری در میان مردم جهان افزایش می‌یابد. اساسا جامعه انسانی سیستم‌های طبیعی را در مقیاس جهانی و محلی با پیامدهای غیرقابل‌پیش‌بینی برای مردم و محیط‌زیست تغییر می‌دهد. کار جغرافیدانان برنامه‌ریز درک این سیستم‌ها را برای ترویج سیاست مبتنی بر علم بهبود می‌بخشد. پس با توجه به اهمیت روزافزون مسائل و مباحثی مانند تغییر آب و هوا، مهاجرت، تخریب محیط‌زیست، اپیدمیولوژی فضایی و نابرابری‌ها، جغرافیا یکی از مرتبط‌ترین دوره‌هایی است که افراد و دانشجویان می‌توانند برای مطالعه و تحصیل انتخاب کنند. 
-
-آینده شغلی
-صدها شغل وجود دارد که نیاز به دانش و مهارت در زمینه جغرافیا دارند و تنوع فرصت‌های شغلی در دسترس فارغ‌التحصیلان جغرافیا هر سال همچنان در حال افزایش است. در ایران، با وجود سابقه جذب تعداد قابل توجهی از دانش‌آموختگان جغرافیا در چندین سمت شغلی اما در کل به‌لحاظ شغلی از وضعیت خوبی برخوردار نیست. 
-
-جغرافیا و برنامه‌ریزی
-برنامه‌ریزی با خصلت و ماهیت دانش جغرافیا همبستگی کامل دارد و یکی از دستاوردهای بدون شک ۷۰ سال اخیر، رابطه رو به رشد و عمیق بین جغرافیا و برنامه‌ریزی بوده‌است. بیشتر جغرافیای معاصر مربوط به شناسایی شواهدی از تغییر و تحولات مداوم در ساختار و سازمان است که جغرافیاهای جدید قرن بیست و یکم را ایجاد می‌کند: جغرافیای یک جهان پست‌مدرن. چنین جغرافیاهایی برای حرفه‌ای مانند برنامه‌ریزی با منطق آن در جهت منافع عمومی و برای آن جغرافیدانانی که در حال حاضر حوزه وسیعی از زمینه‌های مشترک با برنامه‌ریزان را در اختیار دارند اهمیت خاصی دارند. این عرصه لزوما شامل هم کسانی است که درک جغرافیایی آن‌ها می‌تواند به عمل برنامه‌ریزی بهتر کمک کند و هم کسانی که به دنبال درک چگونگی تأثیر برنامه‌ریزی بر توزیع فضایی فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی هستند: جغرافیا برای برنامه‌ریزان و برنامه‌ریزی برای جغرافیدانان (geography for planners and planning for geographers). در کل، اگر چه شاید اغراق باشد، اما وظیفه جغرافیا برنامه‌ریزی است. جغرافیا با ویژگی کل‌گرا و منطقه‌گرای خویش، می‌تواند مدعی دانش برنامه‌ریزی برای جهان پیچیده کنونی و آینده ما باشد و شاید بیش از هر دانش دیگر شایستگی آن را دارد. 
-
-پیشینه
-ایده الحاق و انجام مطالعات قسم ویژه و اعظمی از مباحث برنامه‌ریزی (توسعه) به دانش جغرافیا، به سال ۱۹۳۸ در انگلستان و کنفرانس سالانه انجمن جغرافیایی برمی‌گردد. کنفرانس‌های سالانه انجمن جغرافیایی معمولا موضوعی مربوط به علایق رئیس خود در حال حاضر را دارد، ولی از آنجا که در انتخاب روسا، انجمن خود را محدود به جغرافیدانان دانشگاهی نمی‌کند، خدمت شایانی برای موضوع اغلب با وارد کردن یک دیدگاه جدید انجام می‌شود. آن سال، نکته کلیدی کنفرانس برگزار شده در مدرسه اقتصاد لندن در ۶ – ۴ ژانویه، نقشی بود که جغرافیا می‌تواند در برنامه‌ریزی ایفا کند. نطق ریاست، که توسط پاتریک ابرکرومبی، استاد برنامه‌ریزی شهری کالج دانشگاهی لندن ایراد شد، تحت عنوان «جغرافیا، پایه برنامه‌ریزی» (Geography, the Basis of Planning) بود و یک سمپوزیوم در مورد شهر و برنامه‌ریزی روستایی، مهم‌ترین موضوع مجزا در این برنامه شد. ابرکرومبی به عنوان نقطه شروع کار، سه‌گانه معروف «مکان، کار، مردم» (place, work, folk) را انتخاب کرد؛ که در این میان جغرافیا (مکان) نشان‌دهنده اساس برنامه‌ریزی، تجارت (‏یا کار) هسته برنامه‌ریزی، و مردان و زنان (‏یا مردم) ‏هدف برنامه‌ریزی بودند. اما پس از آن توماس والتر فریمن استاد جغرافیای دانشگاه ویکتوریای منچستر به‌طور متقاعدکننده‌ای زمینه جغرافیایی برنامه‌ریزی را نشان می‌دهد و به صورت رسمی نخست آنها را در کتاب «جغرافیا و برنامه‌ریزی» (Geography and Planning) آورده‌است که ابتدا در سال ۱۹۵۸ دانشگاه هاچینسون آنرا منتشر کرد. وی از نمونه‌های عینی وام گرفته‌شده از جغرافیای روستایی، شهری و صنعتی بریتانیا برای توسعه جنبه‌های جغرافیایی مشکلات برنامه‌ریزی شهر استفاده می‌کند. همچنین همان جغرافیای منطقه‌ای، و بسیاری از مطالعات موردی محلی که وی دانشجویان خود را بدان تشویق می‌کرد، نیز منابع داده ضروری را بر این اساس فراهم کردند. در نتیجه گسترش ده چندان حرفه برنامه‌ریزی، دانشمندان علوم اجتماعی که اکثر آنها به عنوان جغرافیدان آموزش‌دیده بودند، از معماران، نقشه‌برداران و مهندسانی که این حرفه را ایجاد کردند پیشی گرفتند. به‌طور کلی تصدیق می‌شود که جغرافیا راه را برای نفوذ علوم اجتماعی به برنامه‌ریزی باز کرد و تقریبا انحصار حرفه‌های طراحی را شکست. چرا که در اوایل قرن بیستم حرفه نوپای برنامه‌ریزی تحت تسلط معماران و مهندسان بود. از زمان تصویب قانون برنامه‌ریزی شهری و کشوری سال ۱۹۴۷، سنت تحقیق برای برنامه‌ریزی، که توسط افرادی مانند دادلی استامپ و جورج هنری دیش آغاز شد، توسط بسیاری از جغرافیدانان برجسته، به ویژه پیتر هال، با قدرت دنبال شده‌است. از آنجا که برنامه‌ریزی در بسیاری از جوامع درگیر سوالاتی در مورد استفاده از زمین بود (‏و در بسیاری از موارد هنوز هم هست) ‏، تأثیر آن ایجاد اشتغال برای فارغ التحصیلان جغرافیا در برنامه‌ریزی بود. موقعیت‌های شغلی با عنوان «برنامه‌ریز»، به‌ویزه از اواخر دهه ۱۹۶۰ و اوایل دهه ۱۹۷۰، در میان دانشجویان جغرافیا، به عنوان شغل محبوب مطرح شد و روش‌شناسی جدید دانش جغرافیا در راه تثبیت ارزش‌های کاربردی قابل‌توجه گام برداشت. 
-
-محورها
-
-برنامه‌ریزی محیطی
-علوم محیطی یک موضوع چندرشته‌ای است که در آن فرآیندهای کنترل‌کننده و اثرگذار بر طیف گسترده‌ای از زیستگاه‌ها، اکوسیستم‌ها و محیط‌های روی زمین بررسی می‌شود. در علوم محیطی، فعال و برنامه‌ریز، در فرآیندهای طبیعی و انسانی مؤثر بر محیط طبیعی جهانی و متأثر از آن تأمل داشته؛ دانش و مهارت‌های لازم را برای کمک به ساخت آینده‌ای پاک‌تر و پرداختن به چالش‌های بزرگ پیش روی بشریت موجود در زمین کسب کرده‌است. جغرافیا یکی از مهم‌ترین رکوردهای (سوابق) محیطی (زیست‌محیطی) است که ما داریم. درک تغییرات زمانی و فضایی بخش کلیدی یادگیری جغرافیایی است و جغرافی‌دانان شروع به در نظر گرفتن روندهای طولانی مدتی کرده‌اند که جهان پیرامون ما را شکل داده‌اند. این یک ثبت و گزارش غنی، دقیق و بلندمدت است از این‌که محیط در حال حاضر و در گذشته چگونه به نظر می‌رسد. مثلا مطالعات مدیریت و برنامه‌ریزی حوضه رودخانه‌ها شامل مطالعات وضع گذشته و پیش‌بینی اوضاع آینده حوضه‌های رودخانه‌ها است. زیرا اکوسیستم‌ها در طول تاریخ بشر مشکل گرفته و تکامل‌یافته و اگر انسان به صورت نامناسب از محیط بهره‌برداری کرده باشد، آنها را بر پیکره خود دارد. این، هر روز که می‌گذرد، داده‌های بیشتری برای برداشت، تحلیل و توضیح ایجاد می‌کند و در عین حال، تاریخ محیطی و شهری نیز اخیرا به عنوان حوزه‌های در حال جنبشی ظاهر می‌شوند. هدف اصلی یک برنامه در برنامه‌ریزی و طراحی محیط (محیط‌زیست) عبارت است از ادغام نگرانی‌های محیطی (زیست‌محیطی) با نیازها و خواسته‌های انسان، آشناسازی شرکت‌کنندگان به مسائل و فرآیندهای کلیدی محیطی (زیست‌محیطی)، و ارائه استراتژی‌هایی برای پیشگیری و کاهش دامنه وسیعی از مسائل زیست‌محیطی در چارچوب کلی توسعه پایدار، از دیدگاه برنامه‌ریزی است. در این زمینه رابطه در حال تغییر بین جامعه و محیط‌زیست مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و تهدیدهای موجودی که محیط‌های فیزیکی (طبیعی)، بیولوژیکی (زیستی) و اجتماعی با آن مواجه هستند ارائه می‌گردند. در شاخه‌های غیرطبیعی جغرافیا معمولا این دوره با ساخت‌گشایی اصطلاحات «محیط» و «پایداری» آغاز می‌شود. چرا که چالش‌های محیطی و اکولوژیکی به‌طور فزاینده‌ای در تنظیم اجتماعی-فضایی مهم شده‌اند. لذا در تمامی برنامه‌های توسعه به‌ویژه توسعه پایدار بدون درنظر گرفتن پارامترهای ابعادی محیط علاوه بر اینکه زیربنای توسعه با مشکل مواجه خواهد شد، آینده توسعه نیز در مخاطره بی‌توجهی به این پارامترها و در نتیجه خسارت جبران‌ناپذیر قرار خواهد گرفت. 
-
-برنامه‌ریزی فضایی
-انسانهای ساکن هر ناحیه جغرافیایی برای اجرای فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی خود نیازمند فضا هستند. فضا، تکیه‌گاه مشترک انسان، طبیعت و عملکرد انسان در طبیعت است. جغرافیا به ما کمک می‌کند فضا و مکان را کشف و درک کنیم. برنامه‌ریزی فضایی به‌منظور دستیابی به فضای زیست بهینه و توسعه متوازن و پایدار آن و نیز استقرار منطقی و سیستماتیک گروه‌های انسانی، فعالیت‌ها و نهادهای فیزیکی و کالبدی در فضا، بعد چهارم و متعین فرایند برنامه‌ریزی‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی یک کشور را تشکیل می‌دهد که در وظیفه علم جغرافیا و جغرافیدانان است. اینان بر این باورند که ارتقای جهانی و محلی رفاه با نوآوری و تحول فضایی که از نظر اجتماعی قابل‌قبول و پایدار است به بهترین شکل حاصل می‌شود. برنامه‌ریزی فضایی در صدد است که ارتباطی متعادل، معقول و مطلوب بین فضاها برقرار نماید. 
-
-برنامه‌ریزی شهری-روستایی
-در جوامع شهری و روستایی، جغرافیا نقش مهمی در توسعه محیط ساخته‌شده ایفا می‌کند و برنامه‌ریزان را به چالش می‌کشد تا از مبانی نظری غنی و متنوع جغرافیای انسانی برای شناخت و درک حساسیت‌های جغرافیایی برخی از مهم‌ترین و فشارآورترین موضوعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی امروز استفاده کنند. در اینجا برنامه‌ریزان در مورد مدیریت و توسعه شهرها، شهرک‌ها و قصبات، روستاها و مناطق روستایی (برون‌شهری) تصمیم می‌گیرند. هدف آن‌ها متعادل کردن تقاضاهای متضاد مسکن، توسعه صنعتی، کشاورزی، تفریح، حمل و نقل و محیط‌زیست مناطق شهری و روستایی است به‌گونه‌ای که ارزش‌ها و منابع محیطی حفظ شود و ارتقا یابد تا امکان ایجاد توسعه مناسب فراهم گردد. البته که برنامه‌ریزان شهری و روستایی همچون برنامه‌ریزان فضایی با سیمای فضایی شهر و حومه و متعلقات آن نیز سر و کار دارند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست جغرافی‌دانان
-جغرافی‌دان
-جغرافیای طبیعی
-جغرافیای انسانی
-جغرافیای سیاسی
-فلسفه جغرافیا
-جغرافیای طبیعی
-تحلیل فضایی
-
-منابع
-شورچه، محمود (۱۳۹۶) مکتب‌های جغرافیایی: از آغاز تاکنون، انتشارات پرهام نقش، تهران. 
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-پیوند به بیرون
-
-جغرافیا
-رشته‌های آکادمیک
-علوم اجتماعی
-علوم زمین
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-زمین‌ساخت یا تکتونیک (Tectonics) یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعه تغییرشکل پوسته زمین بر اثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد. هدف اصلی این رشته توجیه هندسه و نحوه پیدایش سازه‌ها و ساختارهای زمین‌شناسی مانند طاقدیس‌ها، گسل‌ها، درزه‌ها و ناودیس‌هاست. از سوی دیگر، زمین‌ساخت به مطالعه ساختار درونی زمین، چگونگی تشکیل رشته کوه‌ها، اقیانوس‌ها، زمین‌لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد. 
-
-تکتونیک صفحه‌ای
-نظریه تکتونیک صفحه‌ای، که به حرکت تکه‌های پوسته زمین در ابعاد قاره‌ای می‌پردازد، بخشی از این شاخه است. از این دانش برای مطالعه نحوه رخداد زلزله، زمین‌شناسی مهندسی و مطالعه مخازن نفت و گاز استفاده می‌شود. 
-
-مفهوم زمین‌ساخت همچنین برای گفت‌وگو درباره حرکت آهسته صفحه‌ها به‌کار می‌رود، که در آن مورد به آن بیشتر زمین‌ساخت صفحه‌ای یا رانش قاره‌ای گفته می‌شود. 
-
-زمین‌ساخت همچنین به مباحث زلزله، صفحات قاره‌ای و پدیده‌هایی از این دست می‌پردازد. 
-
-پانویس
-
-جستارهای وابسته
-زمین‌لرزه
-مهندسی زلزله
-زلزله‌شناسی
-
-منابع
-
-Fundamentals of Structural Geology, David D. Pollard, Raymond C. Fletcher. Cambridge University Press, New York (۲۰۰۵). ۵۰۰ pp. ,
-
-ویکی‌پدیا انگلیسی
-
-پیوند به بیرون
-http: / / hamshahrionline. ir / details / ۱۴۹۳۷۴ مفاهیم: تکتونیک صفحه‌ای چیست؟ (دانش - همشهری آنلاین) 
-
-زمین‌ساخت
-هواچرخ. یا جایروکوپتر یا اتوجایرو یا جایروپلن (به اختصار جایرو) به هواگردی گفته می‌شود که پروانه بزرگ آن بدون موتور باشد. هواچرخ در ظاهر همانند بالگرد است اما حرکت آن یا به‌وسیله یک پروانه موتوری یا یک کابل کششی صورت می‌گیرد. گذشتن هوا از پیرامون پروانه بزرگ، باعث بلند شدن هواچرخ از زمین می‌گردد. پروانه بزرگ هواچرخ هرزگرد است و به هیچگونه موتوری اتصال ندارد بلکه پروانه کوچک به موتور متصل است و با چرخش این پروانه، بادهای شدید تولید شده و پروانه بزرگ را می‌چرخاند تا نیروی برآر تولید شود. 
-
-هواچرخ نوعی هواگرد با بال متحرک است. در هواچرخ، برخلاف بالگرد، نیروی موتور فقط صرف پیشراندن می‌شود و نیروی برآر در اثر جریان هوائی که به بال یا پروانه می‌وزد و آن را به گردش درمی‌آورد ایجاد می‌شود. شکل ظاهری هواچرخ بسیار شبیه به بالگرد است ولی از نظر اصول پرواز با آن تفاوت دارد. پروانه بزرگ در هواچرخ همواره در شرایط خودگردی است و به‌همین دلیل حتی اگر موتور خاموش شود هواچرخ نیروی برآر دارد و دچار واماندگی نمی‌شود. بعبارت دیگر برخلاف بالگردها، در جایروکاپتر هیچگونه گیربکسی بین موتور پیشران و ملخ هرزگرد وجود ندارد تا خلبان با غیرفعال کردن آن گیربکس فاز خودگردی را آغاز کند. 
-
-این وسیله نوعی هواگرد است که از یک پروانه کوچک استفاده می‌کند تا پروانه بزرگ را بچرخاند. با وجود اینکه پروانه اصلی آنها در ظاهر شبیه یک پروانه اصلی بالگرد است ولی برخلاف بالگردها، هوا باید از پایین به بالای پروانه بزرگ جریان داشته باشد. این وسیله توسط یک مهندس اسپانیایی به نام Juan de la Cierva ساخته شد. هدف وی اختراع یک هواپیما بود تا پروازی مطمئن و ایمن در سرعت‌های پایین داشته باشد. اولین پرواز هواچرخ در ۹ ژانویه ۱۹۲۳ از فرودگاه کواترو وینتوس در مادرید بود. موارد استفاده از این وسیله امروزه در پروازهای تفریحی، سم‌پاشی مزارع و غیره می‌باشد. 
-
-جستارهای وابسته
-جایرودین ران روتورسایکل
-مک‌کولوچ جی ۲
-بنسن بی ۸
-بالگرد آمیخته
-
-پانویس
-
-منابع
-Rotorcraft Flying Handbook, FAA Manual H- ۸۰۸۳ - ۲۱ , Chapters ۱۵ – ۲۲. Washington, DC: Flight Standards Service, Federal Aviation Administration, U. S. Dept. of Transportation, ۲۰۰۱.. 
-
-پیوند به بیرون
-
-اختراعات اسپانیایی
-پیکربندی هواگردها
-خودروهای عرضه‌شده در ۱۹۲۳ (میلادی) 
-هواچرخ‌ها
-فرهنگستان یا آکادمی مؤسسه‌ای پژوهشی یا آموزشی برای آموزش عالی، پژوهش، یا عضویت افتخاری است. 
-
-اکنون در ایران چهار فرهنگستان فعال وجود دارد: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهنگستان علوم، فرهنگستان علوم پزشکی، و فرهنگستان هنر. 
-
-ریشه‌شناسی
-فرهنگستان را در یونان باستان، «آکادمیا» می‌گفتند. کاربرد این واژه به شکل یونانی آن، به سال ۳۸۵ پیش از میلاد برمی‌گردد؛ زمانی‌که افلاطون در دبیرستانی در شمال آتن در یونان، مدرسه‌ای برای خردورزی و فلسفه و آموزش بنیاد نهاد. 
-
-واژه «فرهنگستان» از زبان فارسی میانه به فارسی نو رسیده‌است. 
-
-در لغتنامه دهخدا نیز درباره آن نوشته‌شده: «مشتق از نام یلی اساطیری از مردم یونان موسوم به آکادمس که اراضی منسوب بدو را آکادمی می‌نامیدند، در شمال غربی اطینه «آتن»، و مدرس افلاطون بدانجا بود.» 
-
-جستارهای وابسته
-فرهنگستان زبان و ادب فارسی
-فرهنگستان علوم
-فرهنگستان علوم پزشکی
-فرهنگستان هنر
-فرهنگستان ایران
-فرهنگستان زبان ایران
-فهرست فرهنگستان‌های جهان
-
-منابع
-
-آکادمی
-آکادمی‌ها
-اصطلاح‌شناسی آکادمیک
-افلاطون
-انواع مدرسه
-تاریخ ایده‌ها
-فرهنگستان‌ها
-در علوم کامپیوتر و رایانش، چند وظیفگی، اجرای همزمان چندین کار یا فرآیند در مدت زمان مشخص است. وظایف جدید می‌توانند کارهایی را که قبلا شروع شده‌اند، قبل از پایان کار قطع کنند؛ به جای اینکه منتظر بمانند تا پایان یابد. در نتیجه، رایانه بخش‌هایی از چندین وظیفه را به روشی پخته‌شده اجرا می‌کند؛ در حالی که وظایف منابع پردازشی مشترک مانند واحدهای پردازش مرکزی (CPU) و حافظه اصلی را به اشتراک می‌گذارند. ویژگی چند وظیفگی به طور خودکار برنامه در حال اجرا را قطع می‌کند، حالت آن را ذخیره می‌کند (نتایج جزئی، محتویات حافظه و محتویات ثبات‌های رایانه) و حالت ذخیره‌شده برنامه دیگری را بارگیری می‌کند و کنترل را به آن منتق�� می‌کند. این «تغییر زمینه» ممکن است در فواصل زمانی مشخص (چند وظیفگی پیشگیرانه) شروع شود، یا برنامه در حال اجرا کدگذاری شود تا هنگام قطع شدن آن به نرم‌افزار نظارتی سیگنال داده شود (چند وظیفگی مشارکتی). 
-
-چند وظیفگی به طور همزمان به انجام همزمان چندین کار احتیاج ندارد. در عوض، به بیش از یک کار اجازه می‌دهد تا در یک دوره زمانی مشخص پیش بروند. حتی در رایانه‌های چند پردازنده‌ای، چند وظیفگی اجازه می‌دهد کارهای بیشتری نسبت به پردازنده‌های مرکزی انجام شود. 
-
-چند وظیفگی از ویژگی‌های رایج سیستم‌عامل‌های رایانه است. این ویژگی اجازه می‌دهد تا استفاده کارآمدتر از سخت‌افزار کامپیوتر انجام گیرد و زمانی که یک برنامه منتظر برخی از رویدادهای خارجی مانند ورودی کاربر یا انتقال ورودی / خروجی با یک وسیله جانبی برای تکمیل است، پردازنده مرکزی می‌تواند با برنامه دیگری استفاده شود. در یک سیستم به اشتراک گذاری زمان، چندین اپراتور انسانی از پردازنده یکسانی استفاده می‌کنند که گویی به استفاده آنها اختصاص‌یافته است؛ در حالی که در پشت صحنه رایانه با انجام چند وظیفگی برنامه‌های شخصی خود، در حال خدمت‌رسانی به بسیاری از کاربران است. در سیستم‌های چندوظیفگی در رایانه، یک کار تا زمانی اجرا می‌شود که باید منتظر یک رویداد خارجی باشد یا اینکه زمان‌بندی (رایانش) سیستم‌عامل به زور وظیفه در حال اجرا را از CPU خارج کند. سیستم‌های بی‌درنگ مانند آنهایی که برای کنترل ربات‌های صنعتی طراحی شده‌اند، به پردازش به موقع نیاز دارند. ممکن است یک پردازنده واحد بین محاسبات حرکت ماشین، ارتباطات و رابط کاربری به اشتراک گذاشته شود. 
-
-غالبا سیستم‌عامل‌های چند وظیفه‌ای اقداماتی را برای تغییر اولویت کارهای فردی در نظر گرفته‌اند، به طوری که برای کارهای مهم‌تر نسبت به کارهایی که اهمیت کمتری دارند، زمان بیشتری برای استفاده از پردازنده اختصاص می‌یابد. بسته به سیستم‌عامل، یک کار ممکن است به اندازه کل برنامه کاربردی بزرگ باشد، یا ممکن است از ریسمان (رایانش) های کوچکتر تشکیل‌شده باشد که قسمت‌های کلی برنامه را انجام می‌دهد. 
-
-پردازنده‌ای که برای استفاده با سیستم‌عامل‌های چند وظیفه‌ای در نظر گرفته‌شده است، ممکن است شامل سخت‌افزار ویژه‌ای برای پشتیبانی ایمن از چندین کار مانند حفاظت از حافظه و حلقه حفاظتی باشد که اطمینان حاصل می‌کند نرم‌افزار نظارتی توسط خطاهای برنامه حالت کاربر آسیب نمی‌بیند یا برانداز می‌شود. 
-
-اصطلاح «چند وظیفگی» به یک اصطلاح بین‌المللی تبدیل‌شده است، زیرا همان کلمه در بسیاری از زبان‌های دیگر مانند آلمانی، ایتالیایی، هلندی، دانمارکی و نروژی نیز استفاده می‌شود. 
-
-چند برنامه‌ریزی
-در روزهای اولیه رایانش، اختصاص زمان پردازنده پرهزینه بود و دستگاه جانبی بسیار کند بودند. هنگامی‌که رایانه برنامه‌ای را اجرا می‌کند که به دسترسی به یک دستگاه جانبی احتیاج دارد، واحد پردازش مرکزی (CPU) مجبور بود دستورالعمل‌های برنامه را هنگام پردازش دستگاه جانبی، متوقف کند. این اتفاق به طور کلی بسیار ناکارآمد بود. 
-
-اولین رایانه‌ای که از سیستم چند برنامه‌ای استفاده می‌کرد، Leo III انگلیس بود که متعلق به J. Lyons and Co. بود. در طی پردازش دسته‌ای، چندین برنامه مختلف در حافظه رایانه بارگیری شد و برنامه اول شروع به اجرا کرد. هنگامی‌ک�� اولین برنامه به دستورالعمل منتظر یک وسیله جانبی رسید، متن این برنامه دور نگه داشته شد و به برنامه دوم در حافظه فرصت داده شد که اجرا شود. این روند تا پایان اجرای همه برنامه‌ها ادامه داشت. 
-
-استفاده از عملکرد چند برنامه‌ای با ورود حافظه مجازی و فناوری ماشین مجازی، که به برنامه‌های فردی امکان می‌دهد از منابع حافظه و سیستم‌عامل استفاده کنند به گونه‌ای که سایر برنامه‌های همزمان در حال اجرا هستند، افزایش‌یافته است. 
-
-چند برنامه‌ای هیچ تضمینی برای اجرای به موقع یک برنامه نمی‌دهد. در واقع، اولین برنامه ممکن است بدون نیاز به دسترسی به وسایل جانبی، ساعتها اجرا شود. از آنجا که هیچ کاربری منتظر یک ترمینال تعاملی نبود، مشکلی هم ایجاد نمی‌شد. کاربران یک کارت پانچ را به یک اپراتور تحویل می‌دادند و چند ساعت بعد برای نتایج چاپی بر می‌گشتند. چند برنامگی زمان انتظار را هنگام پردازش دسته‌ها به مقدار زیادی کاهش می‌داد. 
-
-چند وظیفه‌ای تعاونی
-سیستم‌های چند وظیفه‌ای اولیه از برنامه‌هایی استفاده می‌کردند که داوطلبانه زمان را به یکدیگر واگذار می‌کردند. این رویکرد که در نهایت توسط بسیاری از سیستم‌عامل‌های رایانه پشتیبانی شد، امروزه به عنوان چند وظیفه‌ای مشارکتی شناخته می‌شود. اگرچه اکنون به ندرت در سیستم‌های بزرگتر به استثنای برنامه‌های خاص مانند CICS یا زیر سیستم JES ۲ استفاده می‌شود، اما چند وظیفگی مشارکتی تنها برنامه زمانبندی بود که توسط Microsoft Windows و Classic Mac OS به کار رفته بود تا چندین برنامه را به طور همزمان اجرا کند. چند وظیفگی مشارکتی امروزه در سیستم‌عامل‌های RISC نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-همانطور که یک سیستم چند وظیفه‌ای مشترک به هر فرآیند متکی است و مرتبا وقت خود را به سایر فرایندهای سیستم می‌دهد، یک برنامه ضعیف طراحی‌شده می‌تواند تمام وقت پردازنده را برای خود مصرف کند، یا با انجام محاسبات گسترده یا با انتظار مشغول که هر دوی این اتفاقات باعث هنگ شدن کل سیستم می‌شود. در یک محیط سرور، این خطری است که باعث می‌شود کل محیط به طرز غیرقابل قبولی شکننده باشد. 
-
-چند وظیفه‌ای پیشگیرانه
-چند وظیفگی پیشگیرانه این امکان را به سیستم کامپیوتر می‌دهد تا «قطعه» منظم زمان کار را برای هر فرآیند با اطمینان بیشتری تضمین کند. همچنین به سیستم این امکان را می‌دهد تا به سرعت به وقایع مهم خارجی مانند داده‌های ورودی که ممکن است نیاز به توجه فوری یک فرآیند دیگر داشته باشد، رسیدگی کند. سیستم‌عامل‌ها برای بهره‌گیری از این قابلیت‌های سخت افزاری و اجرای پیشگیرانه چندین فرآیند تولید شده‌اند. چند وظیفه‌ای پیشگیرانه در PDP- ۶ Monitor و MULTICS در سال ۱۹۶۴، در OS / ۳۶۰ MFT در سال ۱۹۶۷ و در یونیکس در سال ۱۹۶۹ اجرا شد و در برخی از سیستم‌عامل‌های رایانه‌های به اندازه DEC's PDP- ۸ موجود بود. این یک ویژگی اصلی در همه سیستم‌عامل‌های مشابه یونیکس است، مانند لینوکس، سولاریس و BSD با مشتقات آن و همچنین نسخه‌های مدرن ویندوز. 
-
-در هر زمان خاص، پردازش‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته‌هایی که منتظر ورود یا خروجی هستند («I / O bound» نامیده می‌شود)، و پردازش‌هایی که به طور کامل از CPU استفاده می‌کنند («CPU bound»). در سیستم‌های ابتدایی، نرم‌افزار اغلب در حال «سرکشی‌کردن (علوم رایانه)» یا «انتظار مشغول» است و برای ورودی درخواستی (مانند ورودی دیسک، صفحه‌کلید یا شبکه) «نظرسنجی» می‌کند. در این مدت، سیستم کار مفیدی انجام نمی‌داد. با ظهور وقفه‌ها و چند وظیفگی پیشگیرانه، می‌توان فرآیندهای متصل به ورودی / خروجی را مسدود کرد یا در حالت انتظار نگه داشت، تا رسیدن داده‌های لازم، به سایر فرایندها اجازه می‌دهد تا از پردازنده استفاده کنند. از آنجا که ورود داده‌های درخواستی باعث ایجاد وقفه می‌شود، می‌توان برای فرآیندهای مسدود شده، بازگشت به موقع به اجرا را تضمین کرد. 
-
-اولین سیستم‌عامل پیشگیرانه چند وظیفه‌ای موجود برای کاربران خانگی، Sinclair QDOS در Sinclair QL بود که در سال ۱۹۸۴ منتشر شد، اما تعداد کمی از مردم دستگاه را خریداری کردند. Amiga کمودور، که در سال بعد منتشر شد، اولین رایانه خانگی تجاری موفق بود که از این فناوری استفاده کرد و توانایی‌های چندرسانه‌ای آن را به عنوان یک جد آشکار از رایانه‌های شخصی چند وظیفه‌ای معاصر تبدیل کرده است. مایکروسافت در اوایل دهه ۱۹۹۰ هنگام توسعه ویندوز NT ۳ ٫ ۱ و سپس ویندوز ۹۵، انجام چند وظیفه پیشگیرانه را به یکی از ویژگی‌های اصلی سیستم‌عامل شاخص خود تبدیل کرد. بعدا توسط Mac OS X در Macintosh اپل به کار گرفته شد که به عنوان یک سیستم‌عامل مشابه یونیکس، از چند وظیفگی پیشگیرانه برای همه برنامه‌های بومی استفاده می‌کند. 
-
-یک مدل مشابه در ویندوز ۹ x و خانواده NT ویندوز، که در آن برنامه‌های ۳۲ بیتی به صورت پیش‌فرض چند وظیفه‌ای هستند، استفاده می‌شود. نسخه‌های ۶۴ بیتی ویندوز، چه برای x ۸۶ - ۶۴ و چه برای معماری Itanium، دیگر از برنامه‌های ۱۶ بیتی قدیمی پشتیبانی نمی‌کنند و بنابراین چند وظیفگی پیشگیرانه را برای همه برنامه‌های پشتیبانی شده فراهم می‌کنند. 
-
-به موقع
-دلیل دیگر چند وظیفگی در طراحی سیستم‌های محاسباتی رایانش بی‌درنگ بود، جایی که تعدادی از فعالیت‌های خارجی احتمالا غیر مرتبط وجود دارد که برای کنترل توسط یک سیستم پردازنده واحد مورد نیاز است. در چنین سیستم‌هایی، یک سیستم وقفه سلسله مراتبی با اولویت‌بندی فرآیند همراه است تا اطمینان حاصل شود که فعالیت‌های کلیدی سهم بیشتری از زمان فرآیند موجود را دارند. 
-
-چند رشته‌ای
-از آنجایی که چند وظیفگی توان عملیاتی رایانه‌ها را بسیار بهبود بخشید، برنامه نویسان شروع به اجرای برنامه‌ها به عنوان مجموعه‌ای از فرایندهای همکاری کردند (به عنوان مثال، فرآیند جمع‌آوری داده‌های ورودی، یک پردازش داده‌های ورودی یک پردازه، و نوشتن نتایج روی دیسک). با این وجود، این ابزارها به برخی ابزارها نیاز داشتند تا به پردازش‌ها امکان تبادل مؤثر داده‌ها را بدهند. 
-
-ریسمان (رایانش) ها از این ایده متولد شده‌اند که به اشتراک گذاری کل فضای حافظه آنها کارآمدترین راه برای همکاری در فرآیند‌ها است. بنابراین، ریسه‌ها به طور مؤثر فرایندهایی هستند که در همان زمینه حافظه اجرا می‌شوند و منابع دیگر را با فرایند والد خود مانند پرونده‌های باز به اشتراک می‌گذارند. ریسه‌ها به عنوان فرآیندهای سبک توصیف می‌شوند زیرا جابجایی بین ریسه‌ها به تغییر زمینه حافظه منجر نمی‌شود. 
-
-در حالی که ریسه‌ها به صورت پیش‌فرض برنامه‌ریزی می‌شوند، برخی از سیستم‌عامل‌ها نوع مختلفی را برای ریسه‌ها، به نام الیاف، که به‌صورت مشترک برنامه‌ریزی می‌شوند، ارائه می‌دهند. در سیستم‌عامل‌هایی که الیاف ارائه نمی‌دهند، برنامه‌ای ممکن است فیبر (علوم رایانه) خود را با استفاده از تماس‌های مکرر با توابع کارگر پیاده‌سازی کند. الیاف حتی سبک‌تر از ریسه‌ها هستند و برنامه‌ریزی آنها تا حدودی آسان‌تر است، اگرچه تمایل دارند برخی از مزایای ریسه‌ها را در دستگاه‌های دارای چندپردازشی از دست بدهند. 
-
-برخی از سیستم‌ها به طور مستقیم از چند رشته در سخت‌افزار پشتیبانی می‌کنند. 
-
-محافظت از حافظه
-اشتراک در دسترسی به منابع سیستم برای هر سیستم چند وظیفه‌ای ضروری است. دسترسی به حافظه باید کاملا مدیریت شود تا اطمینان حاصل شود که هیچ فرآیندی نمی‌تواند سهوی یا عمدا در مکانهای حافظه خارج از فضای آدرس فرآیند بخواند یا بنویسد. این کار با هدف ثبات عمومی سیستم و یکپارچگی داده‌ها و همچنین امنیت داده انجام می‌شود. 
-
-به طور کلی، مدیریت دسترسی به حافظه با ترکیب مکانیزم‌های سخت افزاری که قابلیت‌های پشتیبانی‌کننده مانند واحد مدیریت حافظه (MMU) را دارند، به عهده هسته سیستم‌عامل است. اگر فرآیندی بخواهد به یک مکان حافظه در خارج از فضای حافظه خود دسترسی پیدا کند، MMU درخواست را رد می‌کند و به هسته سیگنال می‌دهد تا اقدامات مناسب را انجام دهد. این امر معمولا به خاتمه دادن اجباری روند جرم منجر می‌شود. بسته به نرم‌افزار و طراحی هسته و خطای خاص مورد نظر، ممکن است کاربر پیام خطای دسترسی مانند «خطای تقسیم‌بندی» را دریافت کند. 
-
-در یک سیستم چند وظیفه‌ای که به خوبی طراحی‌شده و به درستی پیاده‌سازی شده، یک فرآیند داده‌شده هرگز نمی‌تواند مستقیما به حافظه‌ای که متعلق به فرآیند دیگری است دسترسی پیدا کند. یک استثنا در مورد این قاعده در مورد حافظه مشترک است. به عنوان مثال، در مکانیسم ارتباطی بین فرآیند System V هسته به حافظه اجازه می‌دهد تا به طور متقابل توسط چندین فرآیند به اشتراک گذاشته شود. چنین ویژگی‌هایی اغلب توسط نرم‌افزار مدیریت پایگاه داده مانند PostgreSQL استفاده می‌شود. 
-
-سازوکارهای محافظت از حافظه ناکافی، به دلیل نقص در طراحی آنها یا پیاده‌سازی ضعیف، امکان آسیب‌پذیری‌های امنیتی را فراهم می‌کند که ممکن است توسط نرم افزارهای مخرب مورد سو استفاده قرار گیرند. 
-
-تعویض حافظه
-استفاده از یک حافظه مجازی یا پارتیشن مبادله راهی برای سیستم‌عامل است که می‌تواند با نگه‌داشتن بخشهایی از حافظه اصلی در حافظه ثانویه، حافظه بیشتری از آنچه از نظر فیزیکی در دسترس است، فراهم کند. در حالی که چند وظیفه‌ای و تعویض حافظه دو تکنیک کاملا نامرتبط هستند، اما آنها اغلب در کنار هم استفاده می‌شوند، زیرا تعویض حافظه امکان بارگیری همزمان کارهای بیشتر را فراهم می‌کند. به طور معمول، یک سیستم چند وظیفه‌ای هنگامی‌که فرایند در حال اجرا به نقطه‌ای منتقل می‌شود که باید منتظر بماند تا بخشی از حافظه از حافظه ثانویه بارگیری شود، فرآیند دیگری را اجرا می‌کند. 
-
-برنامه نویسی
-فرآیندهای کاملا مستقل برای برنامه‌ریزی در یک محیط چند وظیفه‌ای مشکل چندانی ندارند. بیشترین پیچیدگی در سیستم‌های چند وظیفه‌ای ناشی از نیاز به اشتراک منابع کامپیوتر بین وظایف و همگام سازی عملکرد وظایف مشترک است. 
-
-از تکنیک‌های رایانش همزمان برای جلوگیری از مشکلات احتمالی ناشی از تلاش‌های متعدد برای دستیابی به همان منبع استفاده می‌شود. 
-
-در سیستم‌های بزرگتر گاهی با پردازنده (های) مرکزی و تعدادی از پ��دازنده‌های ورودی / خروجی، نوعی چندپردازشی نامتقارن ساخته می‌شوند. 
-
-با گذشت سالها، سیستمهای چند وظیفه‌ای بهتر شده‌اند. سیستم‌عامل‌های مدرن به طور کلی شامل مکانیزم‌های جزئی برای اولویت‌بندی فرایندها هستند، در حالی که چندپردازی متقارن پیچیدگی‌ها و قابلیت‌های جدیدی را به همراه آورده است. 
-
-همچنین ببینید
-
-وضعیت پردازه
-تعویض زمینه
-
-منابع
-
-فناوری‌های سیستم‌عامل
-رایانش همروند
-واژه آلفا به معنی‌های زیر بکار می‌رود: 
-آلفا (حرف) نخستین حرف از حروف الفبای یونانی
-ذرات آلفا نام ذره‌ای در شیمی
-نام یک کانال تلویزیونی گجراتی
-جوخه آلفا، یکی از جوخه‌های ویژه روسیه
-سطح آلفا نوعی حالت نیمه هوشیاری توام با تمرکز در انسان
-به قوی‌ترین و بزرگ‌ترین گرگ گله (گرگ ماده و یا نر) گرگ آلفا گفته می‌شود
-اندروید نسخه آلفا یا ۱ ٫ ۰
-آلفا؛ فیلمی ماجراجویی محصول ۲۰۱۸ آمریکا
-
-صفحه‌های ابهام‌زدایی
-شمالگان یا سرزمین شمالگان، به ناحیه پیرامون قطب شمال، گفته می‌شود. شمالگان بخش‌هایی از روسیه، آلاسکا، کانادا، گرینلند، لاپلند و سوالبارد و نیز اقیانوس شمالگانی (اقیانوس منجمد شمالی) را دربر می‌گیرد. خط همدمای ۱۰ درجه سلسیوس معمولا برای مشخص کردن مرز شمالگان در نظر گرفته می‌شود. البته ممکن‌است یک اختلاف دمای اندکی در مرز شمالگان وجود داشته باشد. 
-به شمالگان، سرزمین آفتاب نیمه‌شب نیز گفته می‌شود. 
-قطب شمال یک ششم کره زمین و به اندازه روسیه – چین و هند وسعت دارد. قطب شمال هیچ جمعیت باشنده‌ای ندارد؛ و به وسیله سازمان شورای شمالگان اداره می‌شود. شورای شمالگان علاوه بر ۸ عضو اصلی (آمریکا، روسیه، نروژ و سوئد نیز از جمله آنها هستند)، ۱۲ عضو ناظر دارد؛ که هر دو سال یکبار کمیته‌های ششگانه آن، اجلاس برگزار می‌کنند. در اجلاس وزیران در نروژ در اول ماه مه ۲۰۱۳ عضویت ناظر هند رسما اعلام و تصویب شد. 
-
-باور کارشناسان انرژی بر این است که یک چهارم منابع نفتی و گازی جهان در بستر اقیانوس منجمد شمالی قرار دارد. 
-
-ادعای مالکیت
-کانادا و روسیه پیش‌تر حاکمیت ملی خود بر ناحیه نفت‌خیز قطب شمال را اعلام کرده بودند. در سال ۲۰۱۴، دانمارک ادعایی را دربارۀ ناحیه‌ای به وسعت ۸۹۵ هزار کیلومتر مربع ورای مرزهای دریایی گرینلند سازمان ملل متحد طرح کرده‌است که بر اساس آن استدلال می‌کند که دریای پیرامون قطب شمال به فلات قاره گرینلند وصل است که یک ناحیه خودمختار متعلق به دانمارک است. تیغه ۱ ٬ ۸۰۰ کیلومتری به نام پشته لومونسف که در اصل یک رشته‌کوه است و قطب شمال را دو قسمت می‌کند، در کانون این اختلاف قرار دارد. یک زیردریایی روسیه در سال ۲۰۰۷ یک پرچم تیتانیومی ضدزنگ را در بستر آب‌های قطب شمال بر زمین نشاند که واکنش خشم‌آلود کانادا را به دنبال داشت. 
-
-روسیه، نروژ، کانادا، دانمارک و آمریکا که سواحل همجوار قطب شمال دارند، این قلمروی غنی را از آن خود اعلام کرده‌اند. مسابقه برای تصاحب این منطقه از زمانی شتاب گرفت که با آب شدن کوه‌های یخی دسترسی به قطب شمال آسان‌تر شده‌است. در سال ۲۰۰۱، روسیه مدارک مالکیت این منطقه را به سازمان ملل متحد ارائه داد که مورد قبول قرار نگرفت، چون بدون شواهد لازم بود. سه سال پیش کاوشگران روسی در حرکتی حاکی از جدی بودن این کشور در چشم‌داشت به این قلمرو، پرچمی را از جنس تیتانیوم در بستر اقیانوس منجمد شمالی نصب کردند. از ��وی دیگر، کاوش‌های علمی آمریکا و کانادا برای جمع‌آوری داده‌ها از این منطقه در حال انجام‌است، تا بتواند ادعای این کشورها را بر سر مالکیت این منطقه اثبات کند. نروژ و دانمارک (از جانب گرینلند) نیز برای به دست آوردن حاکمیت این منطقه تلاش می‌کنند. به موجب قوانین بین‌المللی هر یک از این پنج کشور حوزه قطب شمال، مجاز به بهره‌برداری اقتصادی از ناحیه‌ای به شعاع ۲۰۰ مایل در امتداد سواحل خود است. 
-
-تنها کشورهایی می‌توانند ادعای مالکیت بر این منطقه را داشته باشند که موفق شوند ثابت کنند ادامه یک رشته‌کوهی که در کشور آن‌ها وجود دارد، تا اعماق آب‌های اقیانوس منجمد شمالی کشیده شده‌است. با توجه به این قاعده، پنج کشور می‌توانند ادعای خود را مطرح کنند؛ روسیه که خواستار بیش از نیمی از سرزمین قطب شمال است، کانادا، دانمارک، نروژ و آمریکا (از طریق آلاسکا). اما در نهایت تنها سازمان ملل متحد باید بر اساس شواهد علمی که هر یک از این کشورها ارائه می‌کنند، تصمیم بگیرد که سرزمین مورد اختلاف باید به کدام کشور داده شود. بر اساس «کنوانسیون حقوق دریایی» سازمان ملل متحد که از سال ۱۹۸۲ اجرا می‌شود، هر کشوری تا ۲۰۰ مایلی سواحل خود مالک بستر دریایی آن است. بنابر این، در قطب شمال بیش از یک‌میلیون کیلومتر مربع بدون مالک می‌ماند. اختلاف کشورهای حاشیه قطب شمال نیز بر سر همین منطقه از اقیانوس منجمد شمالی است و از آنجا که این منطقه به احتمال بسیار زیاد غنی از ذخایر چشمگیر نفت و گاز است، هر کشوری تلاش می‌کند تا ماجرا را به سود خود پایان دهد. هر کشوری که درخواست محکم‌تری ارائه کند، قطب شمال را به دست خواهد آورد. کانادا امکانات لازم را برای شرکت کردن در این نبرد ندارد؛ کانادا حتی یخ‌شکنی قوی برای این‌که بتواند به این منطقه از اقیانوس برود هم ندارد؛ کانادایی‌ها به اندازه یک دهه از روس‌ها عقب هستند. کانادا هرگز به‌طور رسمی حق خود را در خصوص این بخش از قطب شمال طلب نکرده‌است، در حالی که روس‌ها از سال‌ها پیش در این زمینه بسیار فعال عمل کرده‌اند. روسیه قطب شمال را به خاک روسیه مرتبط می‌داند که چنین موضوعی می‌تواند حاکمیت مسکو بر قطب را تثبیت کند؛ منطقه‌ای که اکنون گفته می‌شود یک‌چهارم ذخایر نفت و گاز جهان را داراست. تلاش روسیه در سال ۲۰۰۱ برای تبدیل قطب شمال به عنوان بخشی از خاک این کشور در سازمان ملل شکست خورد، اما اگر یافته‌های تازه مسکو به تأیید مجامع بین‌المللی برسد، کشورهای حاشیه قطب شمال ناچار باید تسلیم شوند. قطب شمال هم‌اکنون تحت نظارت سازمانی بین‌المللی است و جزو قلمرو هیچ کشوری محسوب نمی‌شود. 
-
-کشورها
-
-بر اساس هم‌مرز بودن یا داشتن جزیره یا خط ساحلی یا خطوط هم‌دما دو کشور فنلاند و سوئد در این میان قرار نمی‌گیرند ولی با توجه به عرض جغرافیایی این دو کشور را نیز شامل می‌شود. 
-
-
-
- (دانمارک) 
-
-
- (گاهی در نظر گرفته نمی‌شود) 
- (گاهی در نظر گرفته نمی‌شود) 
-
-جستارهای وابسته
-ادعاهای ارضی در قطب شمال (: en: Territorial claims in the Arctic) 
-همکاری و سیاست‌های قطب شمال (: en: Arctic cooperation and politics) 
-قطب شمال
-جنوبگان
-پیمان‌نامه جنوبگان
-بومگاه جنوبگانی
-پیمان‌نامه شمالگان
-بومگاه شمالگانی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-هندوستان در قطب جنوب و شمال فعال می‌شود. 
-
-
-جغرافیا
-جغرافیای آمریکای شمالی
-جغرافیای اروپای شرقی
-جغرافیای اروپای شمالی
-جغرافیای سی��ری
-جغرافیای شمال شرق آسیا
-شمال آسیا
-مناطق قطبی زمین
-واپاشی هسته‌ای (فروپاشی هسته‌ای)، فرایندی‌ست که در هسته اتم‌های ناپایدار پرتوزا رخ می‌دهد و پرتوهایی تولید می‌کند که به آن‌ها پرتوهای رادیواکتیو می‌گویند. در اثر واپاشی هسته‌ای، پس از یک زمان تصادفی، هسته‌های بزرگ به هسته‌های کوچکتر و معمولا پایدارتر تجزیه می‌شوند و ماده اولیه به تدریج از بین می‌رود. البته جرم مواد جدید تنها اندکی کمتر از ماده اولیه خواهد بود و انرژی آزاد می‌شود. گاهی این انرژی را می‌توان به صورت نیروی هسته‌ای مهار کرد یا می‌تواند به‌صورت آلودگی پرتوزایی در زیست‌بوم رها شود، که بسیار خطرناک خواهد بود. این فرایند یک پیشامد است، یعنی نمی‌توان زمان واپاشی یک اتم را دقیق پیش‌بینی کرد، گرچه نیمه‌عمر آن قابل تعیین است. 
-
-بر پایه الکترودینامیک کلاسیک، انتظار می‌رود که تنها ذرات باردار تشعشع کنند. اما گذارهای نوترونی نیز می‌توانند تشعشع کنند، زیرا پروتون‌ها در هسته مجبور به تغییر مکان هستند تا مرکز جرم ثابت بماند، و از سوی دیگر، نوترون‌ها نیز مانند پروتون‌ها به سبب داشتن گشتاورهای مغناطیسی تشعشع می‌کند. 
-
-دسته‌بندی واپاشی‌های هسته‌ای
-واکنش‌های هسته‌ای عموما به سه گروه زیر دسته‌بندی می‌شوند: 
-واپاشی آلفا، که در آن یک‌ذره آلفا گسیل می‌شود. در این نوع پرتوزایی، یک‌ذره آلفا (هسته هلیم یا ^ {۴} _ {۲} He^ ۲ +) از هسته اتم خارج می‌شود و اتم دختر در جدول تناوبی نسبت به اتم اولیه دو خانه به عقب می‌رود، مانند واکنش زیر: 
-
-^ {۲۳۸} _ {۹۲} U -> ^ {۲۳۴} _ {۹۰} Th + ^ {۴} _ {۲} He^ ۲ + یا ^ {۲۳۸} _ {۹۲} U -> ^ {۲۳۴} _ {۹۰} Th + \ alpha^ {۲ +} 
-
-واپاشی بتا که در آن یک‌ذره بتا (الکترون یا پوزیترون) گسیل می‌شود. در این نوع پرتوزایی، یک الکترون (یا پوزیترون) از داخل یک نوترون (یا پروتون) خارج می‌شود و آن را تبدیل به یک پروتون (یا نوترون) می‌کند و یک پادنوترینو (یا نوترینو) خارج می‌شود. اتم دختر در جدول تناوبی نسبت به اتم اولیه یک خانه به جلو (یا عقب) می‌رود، مانند واکنش زیر: 
-
-^ {۱۳۷} _ {۵۵} Cs -> ^ {۱۳۷} _ {۵۶} Ba {+} e^- {+} \ bar {\ nu} _eو ^ {۲۲} _ {۱۱} Na -> ^ {۲۲} _ {۱۰} Ne {+} e+ {+} {\ nu} _e
-
-واپاشی گاما که در آن یک فوتون (بسته انرژی) گسیل می‌شود. در این نوع پرتوزایی، جنس اتم تغییری نمی‌کند، بلکه هسته اتم به دلیل انرژی که توسط واپاشی آلفا یا بتا دریافت کرده، به ترازهای انرژی بالاتر می‌رود. بر اساس قوانین مکانیک کوانتومی، هسته اتم به تراز اولیه برگشته و انرژی خود (که معادل اختلاف انرژی تراز بالاتر و تراز اولیه است) را به صورت یک فوتون آزاد می‌کند که معمولا انرژی آن در محدوده انرژی پرتوهای گاما است، مانند واکنش زیر: 
-
-^ {۹۹} _ {۴۳} Tc -> ^ {۹۹} _ {۴۳} Tc + \ gamma
-
-پایداری و ناپایداری ایزوتوپ‌ها
-تا اوایل قرن بیستم میلادی تصور بر این بود که تمام عناصر پایدار هستند، زیرا نظریه اتمی جان دالتون بیان می‌کرد که اتم‌ها نه پدید می‌آیند و نه از بین می‌روند و همه اتم‌های یک عنصر، ویژگی‌های یکسان دارند. ۱۸۹۶، هانری بکرل، پرتوزایی را اتفاقی کشف کرد. کشف پرتوزایی، دانشمندان را بر آن داشت تا دلیل آن را پیدا کنند. آزمایش‌های ارنست رادرفورد روی این پدیده، به کشف هسته اتم انجامید. برپایه آزمایش‌های رادرفورد، هسته اتم بار الکتریکی مثبت دارد که بعدها مشخص شد در اثر پروتون‌هاست، ولی این به‌تنهایی پرتوزایی را توضیح نمی‌داد؛ ب��ید عاملی می‌بود تا پروتون‌ها را کنار هم نگه دارد تا در اثر نیروی کولنی میان پروتون‌ها از فروپاشی هسته جلو بگیرد. پس از کشف نوترون ار سوی جیمز چادویک در ۱۹۳۲، به مدت کوتاهی معلوم شد که نوترون دومین ذره تشکیل‌دهنده هسته و عامل اصلی پایداری یا واپاشی آن است. پس از اثبات اینکه نوترون دومین ذره تشکیل‌دهنده هسته است، مفهومی به نام ایزوتوپ مطرح شد که بعدها از راه آزمایش‌های تجربی نیز ثابت شد. ایزوتوپ (و) به معنای «هم‌جا» و «هم‌مکان»، به اتم‌هایی از یک عنصر گفته می‌شود که عدد اتمی و فعالیت شیمیایی یکسان، اما عدد جرمی متفاوت دارند. پایداری این ایزوتوپ‌ها به‌شمار نوترون‌های آن بستگی دارد. برای نمونه، بعضی از عناصر تنها دارای یک ایزوتوپ پایدار هستند، مانند آلومینیوم و پتاسیم که تنها یک ایزوتوپ پایدار (^ {۲۷} _ {۱۳} Alو ^ {۴۰} _ {۱۹} K) دارند و بقیه همگی ناپایدار هستند (البته بعضی از آن‌ها ممکن است نیمه‌عمر بسیار طولانی داشته باشند، مانند ^ {۲۶} _ {۱۳} Alو ^ {۲۳۵} _ {۹۲} U)، برخی دو یا چند ایزوتوپ پایدار دارند، مانند مس (^ {۶۳} _ {۲۹} Cu و ^ {۶۵} _ {۲۹} Cu) و قلع (^ {۱۱۲} _ {۵۰} Snو ^ {۱۱۴} _ {۵۰} Snو ^ {۱۱۶} _ {۵۰} Snو …) و برخی دیگر ایزوتوپ پایداری ندارند، مانند اورانیوم (پایدارترین ایزوتوپ ^ {۲۳۸} _ {۹۲} Uبا نیمه‌عمر ۴ ٫ ۴۶۸۳ میلیارد سال) و فرانسیم (پایدارترین ایزوتوپ^ {۲۲۳} _ {۸۷} Frبا نیمه‌عمر ۲۲ دقیقه). عناصر مصنوعی نیز عموما نیمه‌عمر بسیار کوتاهی دارند، مانند اوگانسون (^ {} _ {۱۱۸} Og) که در پایدارترین حالت، نیمه‌عمری برابر ۸۹۰ میکروثانیه دارد. معروف‌ترین ایزوتوپ‌ها، ایزوتوپ‌های سه‌گانه هیدروژن هستند که پایین معرفی خواهند شد: 
-هیدروژن معمولی (^ {۱} _ {۱} H) یا پروتیم که در هسته اتم‌ش تنها یک پروتون دارد و نوترونی ندارد. بیش از ۹۹ / ۹۸ هیدروژن جهان و بیشترین ماده در هستی را تشکیل می‌دهد. 
-هیدروژن سنگین (^ {۲} _ {۱} D) یا دوتریم که در هسته اتم‌ش یک پروتون و یک نوترون دارد و در طبیعت نایاب است (کمتر از ۰ / ۰۲ درصد) است. آب سنگین (D ۲ O) که ترکیب دوتریم و اکسیژن است، در خواص شیمیایی مانند آب معمولی است و تنها در خواص فیزیکی با آن متفاوت است. این نوع آب در نیروگاه‌های هسته‌ای به عنوان خنک‌کننده و مهارگر راکتورهای هسته‌ای به کار می‌رود. نوشیدن زیاد یا طولانی این آب می‌تواند سبب عوارض جدی یا حتی مرگ بشود. 
-هیدروژن پرتوزا (^ {۳} _ {۱} T) یا تریتیم که در هسته اتم‌ش یک پروتون و دو نوترون دارد. این هیدروژن نیمه‌عمری برابر با ۸ ± ۴۵۰۰ روز دارد و از دوتریم نیز نایاب‌تر است. کمی از این ماده در فضا و از راه تشعشعات فضایی تولید می‌شود و بیشتر تریتیم روی زمین، در آزمایشگاه و با راکتورهای هسته‌ای تولید می‌شود. تریتیم از راه یک واکنش بتازا به هلیم- ۳ تبدیل می‌شود: 
-
-^ {۳} T -> ^ {۳} _ {۲} He + e-
-
-معمولا اگر تعداد نوترون‌های هسته یک اتم ۱ / ۵ برابر تعداد پروتون‌هایش باشد، آن اتم پرتوزا می‌شود، ولی در یک قاعده کلی، همه عناصر سنگین‌تر از سرب پرتوزا هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-نیروی هسته‌ای ضعیف
-نیروی هسته‌ای قوی
-تابش زمینه
-پرتوساخت (رادیوسنتز) 
-حادثه چرنوبیل
-زنجیره واپاشی
-نیمه‌عمر
-مهندسی هسته‌ای
-پزشکی هسته‌ای
-داروسازی هسته‌ای
-فیزیک هسته‌ای
-انرژی اتمی
-واپاشی ذره
-فرایند پواسون
-پرتو
-پرتودرمانی
-آلایش هسته‌ای
-زمان‌سنجی رادیومتری
-ایزوتوپ پرتوزا
-تعادل پایدار
-تعادل گذرا
-مرکز تحقیقات پزشکی هسته‌ای
-
-منابع
-
-غیاثی نژاد، مهدی، و مهران کاتوزی. دروس عمومی حفاظت در برابر اشعه، ویژه آموزش دورهای مقدماتی - کتاب (۱)، چاپ چهارم، تهران: نشر دربید، ۱۳۸۵. 
-
-پیوند به بیرون
-
-انرژی هسته‌ای
-پرتوزایی
-فرایند پواسون
-فیزیک پزشکی
-فیزیک هسته‌ای
-نمایی‌ها
-تابش فروسرخ یا مادون‌قرمز یا به کوتاهی IR، در علم فیزیک به قسمی از طیف امواج الکترومغناطیسی گفته می‌شود که طول موج آن‌ها بلندتر از نور مرئی و کوتاه‌تر از امواج رادیویی است. امواج مادون‌قرمز در بازه فرکانسی ۳۰۰ گیگاهرتز تا ۴۲۸ تراهرتز و طول موج ۱ میلی‌متر تا ۷۰۰ نانومتر قرار می‌گیرند. 
-
-امواج فروسرخ
-امواج فروسرخ نوعی از امواج الکترومغناطیسی هستند که پس از برخورد با جسم، موجب گرم شدن آن می‌شود. این امواج دسته‌ای از پرتوهای نامرئی خورشید هستند. به همین سبب وقتی در مقابل نور خورشید قرار می‌گیریم احساس گرما می‌کنیم. این امواج دارای طول موج بیشتر از امواج مرئی و بسامد (فرکانس) کمتر از آن‌ها هستند. به همین دلیل در نمودار طیف الکترومغناطیس بعد از امواج مرئی قرار دارد. این امواج در نمودار بعد از رنگ سرخ در امواج مرئی، که کم‌ترین شکست را نسبت به دیگر رنگ‌ها دارد قرار می‌گیرد. به همین سبب به آن‌ها امواج فروسرخ می‌گویند. 
-
-کاربردها
-
-در گرمایش تابشی
-در سامانه‌های گرمایش تابشی از پرتوهای فرو سرخی که از سطح مبدل ساطع می‌شود جهت گرمایش محیط استفاده می‌شود. در این روش نیازی به دمش هوای گرم نبوده و گرما مثل نور منتقل می‌شود. هر جسمی که داغ شود پرتوهای گرمانور از خود ساطع می‌کند. 
-
-در ریموت دستگاه‌ها
-بسیاری از ریموت‌های دستگاه‌ها مثل تلویزیون و … از فرستنده و گیرنده‌های فروسرخ درست شده‌اند که با خاموش و روشن شدن آن پالسی به گیرنده می‌دهند و گیرنده پس از پردازش پالس، دستور خواسته‌شده را انجام می‌دهند. 
-
-در تلفن همراه
-قابلیت تبادل اطلاعات از راه بیسیم به وسیله پرتوی نامرئی فروسرخ (INFRARED)؛ شما می‌توانید به وسیله این قابلیت اطلاعاتی مانند عکس، فیلم یا دیگر موارد را به گوشی‌های تلفن همراه دیگر یا رایانه خود ارسال نمایید. البته باید توجه داشته باشید سرعت انتقال اطلاعات با فروسرخ بسیار پایین است و برای انتقال فایل‌ها از نظر زمانی اصلا مناسب نیست. 
-
-فیزیوتراپی (فیزیک‌درمانی) 
-در فیزیوتراپی جهت درمان بسیاری از بیماری‌ها و کنترل درد از سیستم IR استفاده می‌شود. 
-
-طیف‌بینی فروسرخ
-این نوع طیف بینی در مطالعه ترکیبات شیمیایی، بررسی سطوح و اندازه‌گیری کمی و … کاربرد دارد. 
-
-ابزارهای دید در شب
-این ابزارها بر اساس سنجش تابش فروسرخ که از حوزه دید انسان پنهان است طراحی شده‌است. 
-عینک‌های دید در شب: 
-کاری که عینک‌های دید در شب انجام می‌دهند این است که نور ضعیف محیط را که عملا برای چشم غیرمسلح قابل رویت نیست تقویت نموده و پس از تبدیل به طیف قابل رویت آن را در یک صفحه دو بعدی در مقابل هر یک از چشمان خلبان قرار می‌دهد در هر یک از لوله‌های عینک فوتون‌های منعکس‌شده از یک شی از اپتیک‌هایی عبور می‌کنند؛ اپتیکها تصویر آن شی را در قسمت پیشین یک فتو کاتد ارسنیوری گالیمی متمرکز می‌سازند. این فتو کاتد الکترون‌ها را به نسبت میزان فوتو نهایی که از طرف آن شی به قسمت پیشین آن می‌آیند به طرف بیرون پرتاب می‌کنند؛ این فرایند توسط دو عدد باتری ای‌ای که در کلاه خلبان تعبیه‌شده با ایجاد یک حوزه مغناطیسی تشدید می‌گردد. 
-الکترون‌های آزاد شده از داخل یک صفحه ریز کانالی (ریز مجرایی) که خود به شکل یک نان بستنی دایره‌ای شکل نازک به اندازه یک سکه ربع دلاری بوده و دارای ۱۰ میلیون لوله شیشه‌ای نازک می‌باشد کمانه می‌کنند این لوله‌های شیشه‌ای نازک ۸ درجه نسبت به الکترون‌هایی که به طرف آن‌ها می‌آیند انحراف دارند و داخل آن‌ها از ماده‌ای پوشانده شده که با هر بار کمانه کردن الکترون‌های بیشتری را آزاد کرده و سیگنال‌های ورودی را هزاران برابر تشدید می‌کند. این الکترون‌های افشان یک صفحه فسفری را در عدسی چشمی عینک (دوربین) روشن می‌کنند و تصویر آن شی را در فاصله یک اینچی چشم خلبان آشکار می‌سازند؛ تصویری که به این طریق از صفحه بیرون در مقابل چشمان خلبان قرار می‌گیرد، دارای زمینه سبز رنگ می‌باشد. 
-
-کاربرد در شناسایی الیاف
-یکی از روش‌های بررسی ساختمان الیاف استفاده از جذب پرتو فروسرخ (FTIR) می‌باشد. پرتو فرو سرخ در درجه اول برای پی بردن به وجود گروه‌های و عوامل مختلف در ساختمان مولکولی ماده مورد استفاده قرار می‌گیرد که این خود منتهی به یافتن فرمول مولکولی لیف می‌شود. همچنین روشی برای اندازه‌گیری مقدار مواد مختلف موجود در الیاف می‌باشد؛ مثلا با این روش می‌توان آب در الیاف را اندازه‌گیری کرد. یکی از مزایای این روش این است که این پرتو تحت تأثیر تمام مولکول‌هایی که در ساختمان پلیمر یا لیف شرکت کرده‌اند چه کریستالی چه غیر آن قرار می‌گیرد در حالی‌که پرتو ایکس تنها اطلاعات در مورد مناطق کریستالی دارد. مزیت دیگر این روش سرعت بالای آن است. در برخی از الیاف و پلیمرها به علت تأثیر مولکول‌هایی که در همسایگی هم قرار دارند عمل جذب پرتو فروسرخ فقط در قسمت‌های کریستالی انجام می‌شود و وجود یک پیک مضاعف دلیل بر کریستالی بودن جسم است و پدیدار شدن یک پیک نشانی از آمورف بودن جسم دارد. از مقایسه پیک‌های مختلف می‌توان درجه کریستالی بودن جسم را اندازه‌گیری کرد (از مقایسه شدت و دامنه پیک‌های مضاعف و غیر مضاعف)، لذا تخمین درجه کریستالی پلیمر با تشخیص نوع طیف پلیمر آمورف و کریستالی امکان‌پذیر است. 
-
-جستارهای وابسته
-دمانگاری
-عکاسی فروسرخ
-
-منابع
-سایت فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان
-سایت تخصصی موبایل
-کتاب فیزیک سال دوم راهنمایی
-
-تابش الکترومغناطیسی
-طیف الکترومغناطیسی
-فروسرخ
-روتور یا گاهی چرخانه، به بخش چرخنده یک دستگاه یا ماشین می‌گویند. 
-
-این چرخانه‌ها را می‌توان در دستگاه‌هایی مانند موتور، تلمبه یا بالگردها دید. 
-به بخشی از دستگاه که نمی‌چرخد ایستانه می‌گویند. 
-
-چرخانه از چندین قطعه مجزای باریک فولادی که میان‌شان میله‌هایی از مس یا آلومینیوم تعبیه‌شده ساخته شده‌است. در رایج‌ترین نوع روتور (روتور قفس سنجابی) این میله‌ها در انتهای خود به صورت الکتریکی و مکانیکی به وسیله حلقه‌هایی به هم متصل شده‌اند. تقریبا ۹۰ درصد از موتورهای القایی دارای چرخانه قفس سنجابی می‌باشند و این به خاطر آن است که این نوع روتور ساختی مستحکم و ساده دارد. این چرخانه از هسته‌ای چند تکه استوانه‌ای با محوری که شکافهای موازی برای جادادن رساناها درون آن دارد تشکیل شده‌است. هر شکاف یک میله مسی یا آلومینیومی یا آلیاژی را شامل می‌شود. در این میله‌ها به‌طور دائمی به وسیله حلقه‌های انتهایی آن‌ها همچنان که در شکل دو مشاهده می‌شود مدار کوتاه برقرار است. چون این نوع مونتاژ درست شبیه قفس سنجاب است، این نام برای آن انتخاب شده‌است. میله‌های چرخانه دقیقا با محور موازی نیستند؛ در عوض به دو دلیل مهم قدری اریب نصب می‌شوند: 
-دلیل اول آنکه موتور با کاهش صوت مغناطیسی بدون صدا کارکرده و برای آنکه از هارمونیک‌ها در شکاف‌ها کاسته شود. 
-دلیل دوم آن است که گرایش روتور به هنگ کردن کمتر شود. دندانه‌های روتور به خاطر جذب مغناطیسی مستقیم (محض) تلاش می‌کنند که در مقابل دندانه‌های استاتور باقی بمانند. این اتفاق هنگامی می‌افتد که تعداد دندانه‌های روتور و استاتور برابر باشند. 
-
-چرخانه به وسیله مهارهایی در دو انتها روی محور نصب‌شده؛ یک انتهای محور در حالت طبیعی برای انتقال نیرو بلندتر از طرف دیگر گرفته می‌شود. ممکن است بعضی موتورها محوری فرعی در طرف دیگر (غیرگردنده - غیرمنتقل‌کننده نیرو) برای اتصال دستگاه‌های حسگر حالت (وضعیت) و سرعت داشته باشند. بین استاتور و روتور شکافی هوایی موجود است. بعلت القا انرژی از استاتور به روتور منتقل می‌شود. گشتاور نیرو تولیدشده به چرخانه نیرو داده و سپس برای چرخیدن به آن نیرو می‌کند. صرف‌نظر از چرخانه استفاده‌شده قواعد کلی برای دوران یکی است. 
-
-لرزش چرخانه پروانه اصلی باعث لرزش خطرناک بالگرد بر روی زمین و تشدید شدن آن در پایه‌های ارابه فرود می‌شود که به آن تشدید زمینی می‌گویند. 
-
-جستارهای وابسته
-ایستانه (استاتور) 
-
-منابع
-وب‌سایت هوپا
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-ماشین‌های الکتریکی
-موتورهای الکتریکی
-ایستانه یا استاتور بخش ثابت یک دستگاه یا ماشین چرخنده است. 
-
-برای نمونه می‌توان به پمپ و موتورهای الکتریکی اشاره کرد. البته به‌طور ویژه این وسیله در ماشین‌های الکتریکی اعم از الکتروموتورها یا مولدهای DC و AC استفاده می‌شود. بخش چرخنده دستگاه که چرخانه نامیده می‌شود معمولا درون ایستانه می‌چرخد. 
-
-استاتور از چندین قطعه باریک آلومینیوم یا آهن سبک ساخته شده‌است؛ ولی معمولا از آنجایی‌که وظیفه استاتور در ماشین الکتریکی، ایجاد میدان مغناطیسی، می‌باشد، آن را از جنس فولادی می‌سازند که علاوه برداشتن قابلیت مغناطیس شدن، بتواند تلفات مغناطیسی ناشی از جریان‌های گردابی و پسماند مغناطیسی را نیز در کمترین مقدار، دارا باشد. جریان‌های گردابی (جریان‌های فوکو)، باعث گرم شدن استاتور می‌شوند و در واقع بخشی از توان الکتریکی را هدر می‌دهند. این قطعات به صورت یک سیلندر تو خالی به هم منگنه و محکم شده‌اند (هسته استاتور) با شیارهایی که در شکل (۱) نشان داده شده‌اند. سیم‌پیچهایی از سیم روکش دار در این شیارها جاسازی شده‌اند. هر گروه پیچه با هسته‌ای که آن را فرا گرفته یک آهنربای مغناطیسی (با دو پل) را برای کار کردن با تغذیه AC شکل می‌دهد. تعداد قطب‌های یک موتور القایی AC به اتصال درونی پیچه‌های استاتور بستگی دارد. 
-
-در ماشین‌های الکتریکی سه‌فاز، پیچه‌های استاتور مستقیما به منبع انرژی متصل اند و با برقراری تغذیه AC یک میدان مغناطیسی چرخنده تولید می‌شود. سیم‌هایی که برای قرار گرفتن درون شیارهای استاتور به کار برده می‌شوند، در اصطلاح عامیانه سیم لاکی خوانده‌شده که دارای لایه نازک عایقی هستند که به جای روکش سیم‌های برق معمولی عمل می‌کنند. این لایه نازک معمولا کمی شفافیت داشته و ��نگ سیم از ورای آن قابل‌تشخیص است. به همین دلیل برای جلوگیری از خراش این لایه نازک که ممکن است در تماس با شیارهای استاتور ایجاد شود، درون شیارها را پیش از قراردادن کلاف‌های سیم‌پیچ، از ورقه‌های کاغذی موسوم به پریشمان یا برشمان یا هر ورقه عایق دیگر که در برابر حرارت نیز مقاوم باشد، پر می‌کنند. 
-در مورد ماشین‌های الکتریکی با توان کم مانند موتورهای الکتریکی مورد استفاده در وسایل خانگی و مانند آن‌ها از سیم‌های لاکی با مقطع گرد و در مورد ماشین الکتریکی بزرگ مانند مولدهای برق در نیروگاه از سیم‌های لاکی با مقطع چهارگوش استفاده می‌شود. 
-
-سیم‌پیچ استاتور در الکتروموتورها به منبع انرژی برق وصل می‌شود و با عبور جریان برق از آن، میدان مغناطیسی ایجاد شده به چرخانه یا روتور، انرژی الکتریکی را القاء می‌نماید؛ و این انرژی در چرخانه به انرژی مکانیکی تبدیل‌شده و موجب گردش آن و بار مکانیکی (مثلا یک پمپ یا پروانه) متصل به آن می‌گردد؛ ولی در مولدها که خودشان منبع انرژی برق هستند، چرخانه حامل جریان برق DC بوده و توسط یک وسیله مکانیکی مانند یک توربین بخار به چرخش درمی‌آید. میدان مغناطیسی چرخانه به دلیل چرخش می‌تواند در سیم‌پیچ استاتور انرژی الکتریکی را به صورت ولتاژی که در دو سر آن ظاهر می‌شود، القاء نماید؛ بنابراین در مولدها، از سیم‌پیچ استاتور، برق گرفته می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-روتور
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-سیرن‌ها
-ماشین‌های الکتریکی
-موتورهای الکتریکی
-جنوبگان یا قاره جنوبگان قاره‌ای در قطب جنوب زمین است. این قاره سردترین جای زمین است و کمابیش همه سطح آن با یخ پوشیده شده‌است. جنوبگان پنجمین قاره بزرگ زمین پس از آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی است؛ ولی با این وجود کمترین جمعیت انسانی را میان همه قاره‌ها دارد. همچنین بلندترین میانگین بلندی، کمترین میانگین رطوبت و پایین‌ترین میانگین دما در میان همه قاره‌های جهان به این قاره تعلق دارد. همچنین بالغ بر ۸۰ ٪ از ذخایر آب شیرین کره زمین در جنوبگان قرار دارد. در این قاره، نزدیک به ۳۰ کشور نزدیک به ۷۰ پایگاه پژوهشی دارند که ۴۰ پایگاه سالانه یا همیشگی و ۳۰ پایگاه تابستانی هستند. 
-
-استاندارد ایزو ۳۱۶۶ – ۱ آلفا- ۲ بدون توجه به قلمرو ادعایی کشورها، به جنوبگان، دامنه اینترنتی. aq را داده‌است. در جنوبگان هر پایگاه بسته به وابستگی به کشور خود از پیش‌شماره تلفن و واحد پولی ویژه خود استفاده می‌کند. دلار جنوبگان سوغاتی است که در پایگاه‌های ایالات‌متحده آمریکا و کانادا فروخته می‌شود اما پشتیبانی قانونی ندارد. 
-
-کشف
-باور به وجود سرزمینی جنوبگانی یعنی قاره‌ای بس بزرگ که در دورترین جای زمین قرار گرفته باشد تا بتواند توازن کره زمین را در برابر خشکی‌های بزرگ شمال آن حفظ کند از زمان بطلمیوس در سده ۱ (میلادی) وجود داشته‌است. نظریه وجود این سرزمین منسوب به ارسطو است و توسط بطلمیوس بسط یافته‌است. بطلمیوس معتقد بود مساحت زمین‌های شمالی و جنوبی زمین باید برابر باشد و به همین دلیل نتیجه می‌گرفت که سرزمینی ناشناخته در جنوب وجود دارد. ترسیم خشکی‌های بزرگی در جنوب زمین در نقشه‌های کهن، مانند نقشه‌های معروف پیری رئیس، دریاسالار امپراتوری عثمانی سده ۱۶ (میلادی) رایج بود. 
-
-دور زدن دماغه امید نیک و دماغه هورن در قرن‌های ۱۵ و ۱۶ میلادی احتمال وجود سرزمینی در جنوب را افزایش داد. در سال ۱۶۰۶ جزیره‌ای بزرگ در جنوب گینه نو توسط اروپاییان کشف شد که گمان می‌رفت بخشی از سرزمین ناشناخته جنوبی باشد و به همین دلیل استرالیا (به معنای «جنوبیه» در زبان لاتین) نام گرفت. به دنبال ایده برابری مساحت زمین‌های شمالی و جنوبی و کافی نبودن مساحت استرالیا برای تأمین این برابری، سفرهای اکتشافی متعددی در اقیانوس آرام و در مدارهای نزدیک به قطب جنوب انجام شد تا باقی‌مانده این سرزمین نیز کشف گردد. 
-
-در سال ۱۷۷۳، جیمز کوک و خدمه‌اش از مدار جنوبگان گذشتند، اما در فاصله ۲۴۰ کیلومتری جنوبگان به جزیره‌ای رسیدند و سپس بازگشتند. در سال ۱۸۲۰، یک کاروان دریایی روسیه به فرماندهی فابین گوتلیب فن بلینگسهاوزن و میخائیل لازارف، یک کاروان بریتانیایی به سرکردگی ادوارد برنسفیلد و یک ملوان آمریکایی به نام ناتانئیل پالمر مدعی شدند که یخ‌تاق‌های جنوبگان را مشاهده کرده‌اند. نخستین فرود بر سکوهای یخی جنوبگان احتمالا یک سال بعد توسط دریانورد آمریکایی جان دیویس اتفاق افتاده‌است. دوران قهرمانانه اکتشاف جنوبگان با سفرهای جستجوگرانه بسیاری که در آغاز قرن بیستم انجام پذیرفتند، شکل گرفت. سرانجام در ۱۴ دسامبر ۱۹۱۱، روئال آمونسن نروژی توانست به جنوبگان برسد. رابرت فالکون اسکات انگلیسی در مدت زمان کوتاهی پس از وی به جنوبگان رسید اما دریافت که پیش از وی، کاروان دریایی نروژ به جنوبگان رسیده‌اند. 
-
-محیط‌زیست و پژوهش
-
-جنوبگان، قاره‌ای در قطب جنوب است که ۹۸ درصد آن را یخهای جامد تشکیل می‌دهد و در سال ۱۸۴۰ به عنوان یک قاره شناخته شد. این قاره سردترین و بادی‌ترین نقطه جهان که کم‌ترین دمای ثبت‌شده تا به امروز (منفی ۳ / ۱۲۹ درجه فارنهایت یا (° ۸۰ -) سانتی‌گراد) و سرعت باد معمولا بیش از ۲۰۰ مایل در ساعت متعلق به آن است و همچنین قطب جنوب خشک‌ترین بیابان کره زمین است که حدود ۲ میلیون سال در آن هیچ‌گونه بارانی نباریده‌است. 
-
-به دلیل تأثیر جنوبگان بر روی اقلیم زمین، موقعیت منحصر به فرد آن در قطب جنوب، منابع بسیار زیست‌محیطی و طبیعی و محیط‌زیست دست نخورده‌اش به کانون توجه جهانیان تبدیل شده‌است. به صورتی‌که می‌توان از آن به عنوان یک آزمایشگاه طبیعی برای پژوهش علمی در بسیاری از شاخه‌های علوم بهره جست؛ زیرا این منطقه، ناحیه‌ای کلیدی و مهم برای فهم اکوسیستم زمین و محیط‌زیست آن است. ویژگی‌های منحصر به فرد جنوبگان، در طی ۵۰ سال گذشته، امکان پژوهش بر روی خاستگاه خشکی‌ها، آلودگی هوا، و تغییر اقلیم زمین را برای دانشمندان فراهم آورده‌است. هواشناسی جنوبگان شاخص‌های مورد نیاز جهت پیش‌بینی مدل‌های هواشناسی نیم‌کره جنوبی و الگوی چرخش سامانه‌های اقیانوسی در اختیار پژوهش‌گران قرار می‌دهد. مغزه‌های یخی به‌دست آمده از این قاره به عنوان یک مخزن ارزشمند اطلاعات در خصوص اقلیم گذشته و تاریخ محیطی زمین محسوب می‌شوند. 
-
-اقتصاد
-جنوبگان منطقه‌ای مهم اقتصادی و راهبردی است. اهمیت اقتصادی آن به دلیل وجود منابع طبیعی و نفت خام است. اهمیت راهبردی آن به خاطر مسیر دماغه هورن است که در زمان جنگ سرد، اهمیتی حیاتی برای آمریکا داشت؛ زیرا ناوهای هواپیمابر آمریکایی نمی‌توانند از کانال پاناما عبور کنند. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اهمیت اقتصادی جنوبگان به خاطر منابع نفتی بر اهمیت راهبردی آن برتری یافته‌است. 
-
-امروزه هیچ‌گونه کنش اقتصادی در جنوبگان وجود ندارد و تنها ماهی‌گیری در بیرون و گردشگری در اندازه کوچک در ساحل جنوبگان دیده می‌شوند. 
-
-اگرچه منابع زغال‌سنگ، هیدروکربن، سنگ آهن، پلاتین، مس، کروم، نیکل، طلا، و دیگر کانیها در جنوبگان یافت شده‌اند اما برای بهره‌برداری به اندازه کافی بزرگ نیستند. در ۱۹۹۱ (میلادی) تصویب پروتکل حفاظت از محیط‌زیست جنوبگان هرگونه تلاش برای بهره‌برداری از ذخایر معدنی را از میان برد. در ۱۹۹۸ (میلادی) با تصویب توافقی، هر گونه امکان معدنکاری از میان رفت. بازنگری در مفاد این توافق، تنها در سال ۲۰۴۸ (میلادی) ممکن است و در صورت بازنگری محدودیت‌های بیشتری بر توسعه اقتصادی و بهره‌برداری در نظر گرفته خواهد شد. مهم‌ترین کنش اقتصادی در جنوبگان ماهی‌گیری است. در سال‌های ۲۰۰۰ – ۲۰۰۱ گزارش شد که ۱۱۲ ٬ ۹۳۴ تن ماهی گرفته شد. از ۱ ژوئیه ۱۹۹۸ (میلادی) تا ۳۰ ژوئن ۱۹۹۹ (میلادی) ۱۱۹ ٬ ۸۹۸ تن ماهی به صورت قانونی گرفته شد. 
-
-گردشگری اکتشافی در اندازه کوچک از ۱۹۵۷ (میلادی) وجود داشته و امروزه در سیستم پیمان جنوبگان و پروتکل حفاظت از محیط‌زیست جنوبگان گنجانده شده‌است. اما بر پایه انجمن بین‌المللی گردانندگان گردشگری جنوبگان به صورت خود تنظیم کار می‌کند. همه کشتی‌های گردشگری، عضو اتحادیه بین‌المللی گردانندگان گردشگری جنوبگان نیستند اما اعضای این اتحادیه ۹۵ ٪ کنش‌های گردشگری در جنوبگان را انجام می‌دهند. بیشتر مسافرت‌ها با کشتی‌های کوچک یا متوسط اندازه و در چشم‌اندازهای زیبا و با جانوران بومی جنوبگان انجام می‌شوند. در تابستان سال‌های ۲۰۰۶ – ۲۰۰۷ نیم‌کره جنوبی، ۳۷ ٬ ۵۰۶ و در ۲۰۱۵ – ۲۰۱۶، ۳۸ ٬ ۴۷۸ گردشگر از جنوبگان دیدن کردند که بیشتر آنها سوار بر کشتی‌های تجاری بودند. 
-
-نگرانی‌هایی درباره تأثیر احتمالی گردشگران بر محیط‌زیست و اکوسیستم وجود دارد. برخی کنش‌گران محیط‌زیست و دانشمندان برای وضع محدودیت بیشتر بر قوانین سختگیرانه‌تر برای کشتی‌ها و سهمیه گردشگران، فراخوان دادند. مهم‌ترین واکنش‌های کشورهای عضو سیستم پیمان جنوبگان، گسترش دبیرخانه پیمان جنوبگان و عضویت در اتحادیه بین‌المللی گردانندگان گردشگری جنوبگان، راهنمای استفاده از سایت گردشگری، وضع محدودیت‌های جای کناره‌گیری کشتی و فرود هواپیما، و بستن یا کم کردن بازدید از جاهای پر بازدید بود. تا پیش از سقوط پرواز شماره ۹۰۱ ایر نیوزیلند در ۲۸ نوامبر ۱۹۷۹ (میلادی) استرالیا و نیوزیلند پروازهای گردشگری بدون فرود به جنوبگان داشتند. از میانه دهه ۱۹۹۰ (میلادی) شرکت کانتاس بار دیگر این پروازها را از سر گرفت. 
-
-تنوع زیستی
-
-جانوران
-
-حیات بی‌مهرگان جنوبگان شامل گونه‌هایی از هیره‌های میکروسکوپی مانند Alaskozetes antarcticus، شپش، نماتد، خرس آبی، چرخان‌تباران، کریل و دم‌فنری است. تعداد کمی از مهره‌داران زمینی به جزایر حاشیه جنوبگان محدود می‌شوند. مگس‌ریزه بدون پرواز Belgica antarctica، به طول ۶ میلی‌متر، بزرگ‌ترین جانور «کاملا زمینی» جنوبگان است. 
-
-کریل‌های جنوبگان که در توده‌های بزرگ جمع می‌شوند، گونه کلیدی اصلی اکوسیستم در اقیانوس جنوبی است که یک گونه غذایی مهم برای نهنگ‌ها، فک‌ها، فک‌های پلنگی، فک‌های خزدار، ماهی مرکب، یخ‌ماهی‌ها و بسیاری از گونه‌های پرندگان مانند پنگوئن‌ها و آلباتروس است. برخی از گونه‌های جانوران در��ایی به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به فیتوپلانکتون‌ها متکی هستند. زندگی دریایی جنوبگان شامل پنگوئن‌ها، نهنگ‌های آبی، اورکاها، سرپاور عظیم و فک‌های خزدار است. فک خزپوش جنوبگان در قرن ۱۸ و ۱۹ به‌شدت توسط شکارچیان فک از ایالات‌متحده و بریتانیا شکار شد. فک‌های پلنگی شکارچیان رأس هرم در اکوسیستم جنوبگان هستند و در اقیانوس جنوبی در جست‌وجوی غذا مهاجرت می‌کنند. 
-
-تقریبا ۴۰ گونه پرنده وجود دارد که در جنوبگان یا نزدیک به آن زادوولد می‌کنند، از جمله گونه‌های پترل، پنگوئن، باکلان و مرغ دریایی. اقیانوس اطراف جنوبگان توسط گونه‌های مختلف پرندگان دیگر از جمله برخی از آن‌ها که معمولا در قطب شمال زندگی می‌کنند، مورد بازدید قرار می‌گیرد. پنگوئن امپراتور تنها پنگوئنی است که در زمستان در جنوبگان تولیدمثل می‌کند. این پنگوئن و پنگوئن آدلی در جنوبی‌تربن عرض‌های جغرافیایی نسبت به سایر پنگوئن‌ها تولید مثل می‌کنند. 
-
-هیچ خرس قطبی در این قاره زندگی نمی‌کند. 
-
-قارچ‌ها
-
-حدود ۱۱۵۰ گونه قارچ در منطقه جنوبگان ثبت شده‌است که از این تعداد حدود ۷۵۰ گونه غیر گلسنگ هستند. برخی از گونه‌ها که تحت شرایط شدید و نامساعد تکامل یافته‌اند، حفره‌های ساختاری را در سنگ‌های متخلخل، اشغال کرده‌اند و در شکل‌دهی صخره‌های دره‌های خشک مک‌موردو (McMurdo) و پشته‌های کوهستانی اطراف آن نقش داشته‌اند. 
-
-مورفولوژی ساده‌شده این‌گونه قارچ‌ها، همراه با ساختارهای بیولوژیکی مشابه، سیستم‌های متابولیسمی که می‌توانند در دماهای بسیار پایین، فعال باقی بمانند و چرخه‌های زیستی کاهش‌یافته، آن‌ها را برای چنین محیط‌هایی مناسب می‌سازد. سلول‌های دارای دیواره ضخیم و ملانینی‌شده نیرومند، آن‌ها را در برابر پرتو فرابنفش مقاوم می‌کند. 
-
-همین ویژگی‌ها را می‌توان در جلبک‌ها و سیانوباکتری‌ها مشاهده کرد که نشان می‌دهد آن‌ها سازگار با شرایط حاکم در جنوبگان هستند. این امر منجر به این گمانه‌زنی شده‌است که حیات در مریخ ممکن است شبیه گونه‌های قارچ‌های جنوبگان مانند کرایومایسس آنترکتیکوس و کرایومایسس مینتری باشد. برخی از گونه‌های قارچ‌ها که ظاهرا بومزاد جنوبگان هستند، در فضولات پرندگان زندگی می‌کنند و تکامل یافته‌اند تا بتوانند در داخل مدفوع بسیار سرد رشد کنند، اما می‌توانند از روده جانوران خون‌گرم نیز عبور کنند. 
-
-گیاهان
-جنوبگان در طول تاریخ خود شاهد تنوع گسترده‌ای از حیات گیاهی بوده‌است. در دوره کرتاسه، اکوسیستم سرخس و مخروطیان بر آن تسلط داشت که در پایان آن دوره، به یک جنگل بارانی معتدل تبدیل شد. در طول دوره نئوژن سرد، یک اکوسیستم توندرا جایگزین جنگل‌های بارانی شد. اقلیم امروزی جنوبگان اجازه تشکیل پوشش گیاهی گسترده را نمی‌دهد. ترکیبی از دماهای یخبندان، کیفیت پایین خاک و کمبود رطوبت و نور خورشید مانع از رشد گیاه می‌شود و باعث تنوع گونه‌ای کم و توزیع محدود می‌شود. اکنون پوشش گیاهی در جنوبگان عمدتا از خزه‌تباران (۲۵ گونه جگرواش و ۱۰۰ گونه خزه) تشکیل شده‌است. سه گونه از گیاهان گلدار در جنوبگان یافت می‌شوند: علف مویی جنوبگان، صدفی‌سای جنوبگان و گونه غیر بومی علف آبی یک‌ساله. 
-
-جانداران دیگر
-از ۷۰۰ گونه جلبک در جنوبگان، حدود نیمی از آن‌ها فیتوپلانکتون‌های دریایی هستند. جلبک‌های برفی رنگارنگ به‌ویژه در فصل تابستان در مناطق ساحلی فراوان هستند. باکتری‌هایی تا عمق زیر یخ‌ها در جنوبگان پیدا شده‌است. گمان می‌رود که یک جامعه باکتریایی بومی در پهنه آبی زیرزمینی دریاچه وستوک وجود داشته باشد. تصور می‌شود وجود حیات در آن‌جا استدلال احتمال وجود حیات در قمر اروپای سیاره مشتری را تقویت می‌کند. این قمر ممکن است در زیر پوسته آب-یخ خود، آب داشته باشد. جامعه‌ای از باکتری‌های شدیددوست در آب‌های بسیار قلیایی دریاچه آنترسی وجود دارد. گستردگی موجوداتی با سازگاری بسیار بالا در چنین مناطق «غیرقابل‌پذیرایی» می‌تواند استدلال برای زیست فرازمینی در محیط‌های سرد و غنی از متان را بیشتر تقویت کند. 
-
-ادعاهای مالکیت
-
-قاره جنوبگان طبق سیستم پیمان جنوبگان متعلق به همه کشورها است و هیچ کشوری نمی‌تواند مالک آن باشد. بر پایه این پیمان، سراسر این قاره تنها منطقه‌ای برای پژوهش علمی است و هر گونه کنش نظامی و ادعای مالکیت در آن ممنوع است. 
-
-رقابت برای مالکیت بر جنوبگان
-جنوبگان سردترین نقطه کره زمین با پوشش کاملا یخی، پنجمین قاره بزرگ کره زمین پس از آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی است که دانشمندان معتقدند منابع گسترده و غنی مختلفی در آن وجود دارد. اکنون هفت کشور به‌ویژه استرالیا، چین و روسیه در مورد مالکیت بر جنوبگان سرشار از منابع غنی دریایی، معدنی و نفت و گاز است، ادعای ارضی دارند و در این قاره یخی برای کسب منافع بیشتر با یکدیگر به رقابت پرداخته‌اند. 
-
-نقره، مس، طلا، نیکل، پلاتین، سنگ آهن، کروم، کبالت، مولیبدن، روی، سرب منگنز، تیتانیوم، نیکل و اورانیوم برخی از منابع برآورد شده دراین قاره یخی هستند. این قاره همچنین با برخورداری از منابع سرشار طبیعی و انرژی دارای اهمیت اقتصادی و راهبردی است. آرژانتین، استرالیا، شیلی، فرانسه، نیوزیلند، نروژ و انگلستان، ۷ کشور دارای ادعای ارضی در بخش‌هایی از جنوبگان هستند. 
-
-چین به‌طور ویژه در ۱۰ سال گذشته تبدیل به یک بازیکن برجسته قطب جنوب شده‌است و برخی آمار نشان می‌دهد که اکنون بیشتر از هر کشور دیگری در این بخش از جهان هزینه می‌کند. طبق این گزارش چین دارای سه پایگاه تحقیقاتی در قطب جنوب، ۲ اردوگاه می‌دانی و سه منطقه فرودگاهی است. روسیه نیز در قاره یخ‌زده ادعای دیرینه ارضی دارد و مدعی است که قاره جنوبگان را در سال ۱۸۲۰ میلادی کشف کرده‌است. این درحالی است که آمریکا و انگلیس نیز ادعای مشابهی در این زمینه را مطرح کرده‌اند. پس از سقوط شوروی، سه پایگاه تحقیقاتی آن در دهه ۱۹۹۰ در قطب جنوب بسته شد اما روسیه در چند سال گذشته تحقیقات خود را در این نقطه از جهان با کاشت گیرنده‌های ماهواره‌ای از سرگرفته است. استرالیا و نیوزیلند امیدوارند بتوانند ذخایر و منابع انرژی خود را با استفاده از منابع این بخش از جهان افزایش دهند و البته همه کشورهای رقیب در جنوبگان به آن به عنوان پایگاه مهم استراتژیک در دهه‌های آتی در کره زمین نیز می‌نگرند. روسیه و چین نیز جنوبگان را برای نظم جهانی آینده بسیار حائز اهمیت می‌دانند. 
-
-تاکنون ۷ کشور بر بیشتر نقاط جنوبگان ادعای مالکیت داشته‌اند. یک منطقه نیز مورد ادعا قرار نگرفته‌است. 
-
-استرالیا با ادعای مالکیت نزدیک به ۴۰ ٪ از جنوبگان، سرمایه‌گذاری چشمگیری روی پروژه‌های پژوهشی در این قاره انجام داده‌است. بر پایه برنامه راهبردی ۱۰ ساله پژوهشی این کشور در جنوبگان، ا��ترالیا تمرکز ویژه‌ای بر پژوهش‌ها در این بخش دارد. یکی از دلایل اصلی این پژوهش‌ها، ارتباط تنگاتنگ اکوسیستم جنوبگان و استرالیا است. این کشور، چهار ایستگاه پژوهشی در جنوبگان دارد و به‌طور میانگین ۸۰ تا ۹۰ نفر از دو کشور استرالیا و نیوزیلند در آن‌ها زندگی می‌کنند. 
-
-ادعای مالکیت ایران بر جنوبگان
-
-سازمان اقیانوس‌شناسی ایران در صدد ایجاد کلبه پژوهشی در جنوبگان است. در اسفند ۱۳۹۱ محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران گفت که ایران به دلیل امکان دسترسی از طریق دریای عمان به قطب جنوب و حائل نبودن هیچ سرزمینی در این میان می‌تواند «بر طبق قوانین بین‌المللی در بخشی از قطب جنوب ادعای حاکمیت کند.» منطقه مورد نظر حدفاصل مختصات ۵۹ ٫ ۵۰ تا ۶۳ ٫ ۱۴ شرقی از سواحل ایران (۳ ٫ ۶۴ درجه عرض جغرافیایی) یک قطاع به طول تقریبی ۳۰۰۰ کیلومتر و عرض ۴۰۵ کیلومتر و مساحت تقریبی ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار کیلومتر مربع است که با قلمرو جنوبگان استرالیا هم پوشانی دارد. شرقی‌ترین نقطه ایران کوهک در استان سیستان و بلوچستان با مختصات جغرافیایی ۶۳ ٫ ۱۴ شرقی است. شرقی‌ترین نقطه عمان واقع در منطقه استان شرقیه جنوبی با مختصات ۵۹ ٫ ۵۰ شرقی قرار دارد. 
-
-فهرست کشورهای دارای طول جغرافیایی با ساحل آزاد به جنوبگان
-
-مالکیت بر جنوبگان هنوز رسمیت ندارد و در حال حاضر فقط ادعاهایی وجود دارد. سیستم پیمان جنوبگان این مسئله را هم بیان کرده‌است. تا سال ۲۰۱۵، ۵۳ کشور، عضو رسمی این پیمان هستند که از آن میان، ۲۹ کشور (شامل ۱۲ کشور اولیه) در آن حق رای دارند. اعضای مشاور شامل ۷ کشور می‌شود که ادعای مالکیت بر بعضی مناطق جنوبگان را دارند. ۴۶ عضو بدون ادعای مالکیت، ادعاهای مالکیت بین خود و کشورهای غیر عضو را نمی‌پذیرند. ایران تا کنون این پیمان را امضا نکرده‌است. در سال ۱۹۵۶ میلادی نظریه مقابله (: es: Teoría de la defrontación) نظریه مقابله توسط برزیل و چند کشور دیگر که ادعای مالکیت بر بخش‌هایی از قطب جنوب را داشتند به امضا رسید تا منافع خود را تأمین می‌کنند. 
-
-خشم آرژانتین از نامگذاری جنوبگان به اسم ملکه انگلیس در سال‌های اخیر سبب تنش بوده‌است. اقدام دولت انگلیس مبنی بر نامگذاری بخشی از جنوبگان به نام «سرزمین ملکه الیزابت»، روابط این کشور با آرژانتین را متشنج کرد. دولت آرژانتین در اعتراض به اقدام دولت انگلیس، «جان فریمن» سفیر این کشور در بوینس آیرس را احضار کرد. آرژانتین اعلام کرد که این کشور «به‌شدت» ادعای دولت انگلیس مبنی بر مالکیت بخشی از قطب جنوب که متعلق به آرژانتین است را رد می‌کند. دولت آرژانتین اعلام کرد که نام‌گذاری این سرزمین، برخلاف معاهده قطب جنوب است که برای بیش از نیم‌قرن گذشته توسط ده‌ها کشور از جمله انگلیس و آرژانتین امضا شده‌است. این گزارش افزود: این بخش که در غرب جنوبگان قرار دارد تاکنون نامی نداشته و حاکمیت آن مورد اختلاف چندین کشور از جمله شیلی است. پیش از این تنش در روابط دو کشور به دنبال اختلاف بر سر مالکیت جزایر مورد مناقشه فالکلند (مالویناس) بالا گرفته بود. انگلیس بیش از ۱۸۰ سال است که جزایر مالویناس را که در ۴۸۵ کیلومتری ساحل آرژانتین قرار دارد، اشغال کرده‌است. 
-
-از بین ۷ کشوری که ادعای مالکیت کرده‌اند نروژ و سرزمین اصلی بریتانیا و فرانسه هیچ طول جغرافیایی آزادی به جنوبگان ندارند. سرزمین فرادریایی بریتانیا و سرزمین فرادریایی فرانسه و جزیره بووه نروژ در این میان مؤثر بودند. آرژانتین و بریتانیا و شیلی در ناحیه مورد ادعای خود اختلاف نظر دارند در حالی که استرالیا منطقه‌ای بسیار از فراتر از طول جغرافیایی خود را ادعا کرده‌است. منطبق‌ترین ادعا را نیوزلند در عرض آزاد خود کرده‌است. عرض ۹۰ تا ۱۵۰ غربی (سرزمین ماری برد) به دلیل شرایط دشوار دسترسی هنوز مورد ادعای کشوری قرار نگرفته‌است. 
-
-این فهرست شامل کشورهایی است که ساحل سرزمین اصلی یا قلمروهای فرادریایی یا جزایر آن‌ها تا جنوبگان بدون حایل شدن توسط کشور و جزیره دیگری راه دارد. این فهرست از این جهت دارای اهمیت است که این کشورها همانند قوانین قطب شمال امکان ادعای مالکیت بر بخش‌هایی از جنوبگان را دارند: 
-
-قاره آمریکا: 
-برزیل
-اروگوئه
-آرژانتین
-شیلی
-پرو
-اکوادور
-کاستاریکا
-نیکاراگوآ
-السالوادور
-گواتمالا
-مکزیک
-آمریکا
-کانادا
-
-قاره اروپا: 
-گرینلند
-ایسلند
-پرتغال
-فرانسه
-بریتانیا
-نروژ
-
-قاره آفریقا: 
-سیشل
-موریس
-سومالی
-ماداگاسکار
-کنیا
-موزامبیک
-آفریقای جنوبی
-نامیبیا
-کنگو
-گابن
-سائوتومه و پرنسیپ
-گینه استوایی
-نیجریه
-بنین
-توگو
-غنا
-ساحل‌عاج
-لیبریا
-غنا
-سیرالئون
-گینه
-گینه بیسائو
-سنگال
-
-قاره آسیا: 
-یمن
-عمان
-ایران
-پاکستان
-هند
-مالدیو
-سری‌لانکا
-بنگلادش
-میانمار
-اندونزی
-
-قاره اقیانوسیه: 
-استرالیا
-نیوزلند
-
-جستارهای وابسته
-قطب جنوب
-سیستم پیمان جنوبگان
-تاریخ جنوبگان
-قلمرو جنوبگانی
-شمالگان
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-همشهری آنلاین، قطب جنوب در آمار گمرک ایران، همشهری‌آنلاین، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۲
-
-
-قاره‌ها
-مناطق قطبی زمین
-منطقه جنوبگان
-منطقه‌های غیرنظامی
-نقطه‌های 'ترین در کره زمین
-آبدره یا فیورد شاخابه باریک و ژرفی از دریا است که در خشکی پیش رفته باشد. آبدره معمولا دارای دیواره‌های پرشیب و تندی است. این دیواره‌ها در پی زیر آب رفتن دامنه‌های کوه‌ها یا ادامه فرسایش یخچالی زیاد و عمیق شدن یک دره ساحلی تشکیل یافته‌است. 
-
-پدیده آبدره در کرانه‌های نروژ بسیار دیده می‌شود. واژه انگلیسی برای آبدره یعنی Fjord هم از زبان نروژی آمده‌است. 
-
-آبدره‌ها معمولا در نقاطی دیده می‌شوند که یخگیریهای کهن یا امروزه به درون رویه دریا کشیده شده باشند. آبدره زمانی تشکیل می‌شود که یک یخچال طبیعی به دریا رسیده و آب شود. یخچال‌ها معمولا دره‌های U شکل ویژه خود را برمی‌کنند. این آب شدن یخچال، دره‌ای پرشیب و باریک برجا می‌گذارد که آب دریا در آن می‌ریزد. این ریزش دریاچهای ژرف و باریک پدید می‌آورد (گاه تا ژرفای ۱۳۰۰ م) که به دریا پیوند دارد. 
-
-یخرفت پایانه‌ای، که از سوی یخچال به پایین دره رانده می‌شود در دهانه آبدره در زیر آب برجا می‌ماند. این روند باعث می‌گردد تا آب در گلوگاه یک آبدره نسبت به پشت گلوگاه آن کم ژرفاتر باشد. 
-
-جستارهای وابسته
-خور (جغرافیا) 
-
-منابع
-
-جعفری، عباس: فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، تهران، چاپ دوم ۱۳۷۲. (اصطلاح آبدره نیز از این منبع گرفته‌شده). 
-ویکی‌پدیای انگلیسی. 
-
-آب‌دره‌ها
-اصطلاحات جغرافیا
-دریاچه‌ها
-زمین‌چهرهای ساحلی و اقیانوسی
-زمین‌چهرهای یخچالی
-یخچال‌شناسی
-یخسار انبوهه‌ای از یخ حاصل از یخچال طبیعی است که پهنه پیرامون خود را بپوشاند و از ۵۰ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع بزرگ‌تر باشد. یخسارها از جزیره‌های یخی یا یخچال‌ها بزرگ‌ترند. 
-تنها یخسارهای موجود جنوبگان و گرینلند می‌باشند. در زمان‌های کهن، یخسار لارنتی بیشتر کانادا و شمال آمریکا را پوشانده بود. 
-
-اصطلاحات
-کاهش حجم یخسار بر اثر تبخیر یا ذوب‌شدن را اصطلاحا «یخ‌کاست» می‌گویند. بخشی از یخسار یا حوضه برفی که در آن یخ‌کاست بیش از انباشته‌شدن صورت می‌گیرد را نیز پهنه یخ‌کاست می‌گویند. 
-
-غار یخ‌کاستی نوعی غار یخساری با چند متر ارتفاع و عرض است که نزدیک به انتهای یخسار تشکیل می‌شود. 
-
-منابع
-جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، تهران: انتشارات گیتاشناسی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ خورشیدی. 
-
-اقلیم
-پدیده هوای یخی یا برفی
-تأثیرات تغییر اقلیم
-توده‌های یخی
-زمین‌شناسی
-یخچال‌شناسی
-یخچال‌های طبیعی
-یخسارها
-یخ‌کره
-دوره یخچالی، دوره یخساری یا یخگیری به دوره‌ای گفته می‌شود که یک منطقه به وسیله یخچال یا یخسار پوشیده می‌شود. 
-
-دوره یخچالی بازه زمانی در مقیاس هزاران سال در طی یک عصر یخبندان است که که دمای پایین و پیشروی یخچال‌های طبیعی شناخته می‌شود. از سوی دیگر دوره میان‌یخچالی به دوره‌ای گفته می‌شود که بین دو دوره یخچالی قرار داشته و دمای هوا در آن دوره بالا است. آخرین عصر یخبندان حدود ۱۵۰۰۰ سال پیش پایان یافته‌است. <ref
-name= «Severinghaus ۱۹۹۹» >< / ref> دور هولوسن دوره میان‌یخچالی کنونی است. 
-
-در دوره یخچالی یخسارهای انبوه از شمالگان و جنوبگان به سوی استوا پیشرفت می‌کنند. یخگیری با خود آب و هوای سرد و نمناک و یخسارهای ستبر رو به جنوب هر قطب به همراه دارد. 
-در چنین دوره‌ای یخچال‌های کوهستانی که پیش از آن در بلندی‌ها حضور داشتند به ارتفاعات پایین‌تر می‌گسترند. همچنین رویه دریاها فرو می‌افتد. علت آن حضور حجم بزرگی از آب موجود در یخپهنه‌های بالای سطح دریاهاست. 
-
-جستارهای وابسته
-یخچال طبیعی
-دوره میان‌یخچالی
-عصر یخبندان
-آخرین بیشینه یخچالی
-چرخه‌های میلانکوویچ
-حرکت تقدیمی
-یخبندان کواترنری
-
-منابع
-
-یخچال‌شناسی
-یخچال‌شناسی، دانش مطالعه یخچال‌های طبیعی در نواحی قطبی و کوهسارها یا به‌صورت کلی‌تر، مطالعه همه نمودهای یخ و پدیده‌های حاصل از آن در سطح زمین است و در آن، ویژگی‌های گوناگون آب در حالت جامد (برف و یخ) بررسی می‌شود. 
-
-یخچال‌شناسی شاخه‌ای از علوم زمین و ترکیبی از دانش‌های ژئوفیزیک، زمین‌شناسی، جغرافیای طبیعی، ژئومورفولوژی، اقلیم‌شناسی، هواشناسی، آب‌شناسی، زیست‌شناسی و بوم‌شناسی است. تأثیرات یخچال‌ها بر انسان نیز در حیطه جغرافیای انسانی و انسان‌شناسی است. یافتن یخ بر سطح ماه، مریخ و اروپا شاخه‌ای فرازمینی از این رشته را به‌وجود آورده‌است که یخچال‌شناسی نجومی نامیده می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-یخچال طبیعی
-یخ‌فرسایی
-یخ‌کوه
-یخ‌کافت
-یخشار
-یخمه
-یخ‌نهشت
-یخ‌کند
-یخ‌پهنه
-یخ‌رفت
-یخ‌رفت‌چال
-یخ‌زایی
-یخسار
-یخ زمینی
-یخزار
-یخگیری
-یخ‌گشا
-استالاگمیت یخی
-
-منابع
-
-جعفری، عباس: فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، نشر از گیتاشناسی، تهران ۱۳۷۲، چاپ دوم. 
-Wurbs, R. and W. P. James, Water resaercas engineering, Prentice Hall of india, New delhi، ۲۰۰۲. 
-
-پیوند به بیرون
-
-World Data Centre for Glaciology, Cambridge, UK
-National Snow and Ice Data Center, Boulder, Colorado
-Global Land Ice Measurements from Space (GLIMS) 
-Glacial structures – photo atlas
-North Cascade Glacier Climate Project
-Centre for Glaciology, University of Wales
-Caltech Glaciology Group
-Glaciology Group, University of Copenhagen
-Institute of Low Temperature Science, Sapporo
-National Institute of Polar Research, Tokyo
-Glaciology Group, University of Washington
-Glaciology Laboratory, Universidad de Chile-Centro de Estudios Científicos, Valdivia
-Russian Geographical Society (Moscow Centre) – Glaciology Commission
-Institute of Meteorology and Geophysics, Univ. of Innsbruck, Austria. 
-
-
-جغرافیای طبیعی
-زمین‌شناسی
-ژئومورفولوژی
-مهندسی هیدرولوژی
-یخچال‌های طبیعی
-کوه یخ یا یخ‌کوه توده‌ای از آب شیرین یخ زده‌است که از انتهای یک یخچال یا کناره یک پهنه یخی یخ‌تاق جدا شده و روی آب دریا شناور شده‌باشد. با ورود به آب‌های کم‌عمق، کوه یخ ممکن است در تماس با بستر دریا فرایند «خراش بستر دریا» را پدیدآورد. تقریبا ۹۱ ٪ از یک کوه یخ در زیر سطح آب قرار می‌گیرد. 
-
-هنگامی‌که زبانه یک یخچال وارد دریا می‌شود، زیر آن، رفته‌رفته شسته شده و به آسانی از بدنه اصلی جدا می‌شود. جنوبگان و دریای گرینلند یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های یخ‌های شناور هستند. 
-
-نگاه اجمالی
-از آنجا که چگالی یخ خالص حدود ۹۲۰ کیلوگرم بر متر مکعب است و از طرفی تراکم آب دریا به حدود ۱۰۲۵ کیلوگرم بر مترمکعب می‌رسد، معمولا یک دهم حجم کوه یخی؛ (به دلیل قانون شناوری ارشمیدس) در بالای آب است. داوری شکل بخش‌هایی که در زیر آب هستند؛ با نگاه کردن به قسمت بالای سطح آب، دشوار است. این نکته در زبان‌های گوناگون به پیدایش اصطلاح دیدن تنها «نوک کوه یخ»: (tip of the iceberg) منجر شده که برابر فارسی آن «مشت نمونه خروار» است. 
-
-یک کوه یخ به‌طور معمول بین ۱ تا ۷۵ متر (۳ ٫ ۳ تا ۲۴۶ ٫ ۱ فوت) بالاتر از سطح دریاست و دارای وزنی بین ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ تا ۲۰۰ ٫ ۰۰۰ تن است. بزرگ‌ترین کوه یخی شناخته‌شده در شمال اقیانوس اطلس با بلندی ۱۶۸ متر (۵۵۱ فوت) بالاتر از سطح دریا بوده، توسط کشتی یخ‌شکن آمریکایی ایست ویند در سال ۱۹۵۸ گزارش‌شده که این ارتفاع به اندازه یک ساختمان ۵۵ طبقه است. این کوه‌های یخ از یخچال‌های طبیعی غربی گرینلند سرچشمه می‌گیرند و می‌توانند یک دمای داخلی حدود - ۱۵ تا - ۲۰ درجه سانتی‌گراد (۵ تا - ۴ درجه فارنهایت) داشته باشند. 
-
-منابع
-
-اقیانوس‌نگاری فیزیکی
-توده‌های یخی
-زمین‌شناسی
-کوه یخی‌ها
-واژگان اقیانوس‌نگاری
-یخ در ترابری
-ولاپوک (Volapük) یک‌زبان ساختگی یا فراساخته است که در سال ۱۸۸۰ از سوی یوهان مارتین اشلیر (یا شله‌یر) کشیش کاتولیک آلمانی پدید آمد. 
-
-این زبان بر واژگان ژرمنی ساده و دستوری منظم مبتنی است. ولاپوک امروزه کمابیش از میان رفته ولی در دهه ۱۸۸۰ در محفل‌های دانشگاهی آلمان ناموری بسزا یافته بود و گویا نزدیک ۵۰۰ هزارتن به فراگرفتن آن مشغول بودند. 
-
-امروزه تعداد گویشوران به زبان ولاپوک در جهان ۲۵ تا ۳۰ تن برآورد می‌شود. نام این زبان از دو واژه ول و پوک گرفته‌شده که تحریف‌شده دو واژه انگلیسی world (جهان) و speak (سخن گفتن) است. 
-
-ولاپوک از زبان ویلیام الد
-ویلیام الد، نویسنده، شاعر و مترجم توانای زبان فراساخته اسپرانتو، که چندین بار نامزد دریافت جایزه‌ی ادبی نوبل نیز شد، در باره زبان ولاپوک در اثر ارزشمند خود، تحت عنوان پدیده‌ی اسپرانتو، چنین می‌نویسد: 
-
-در دنیای زبان‌های فراساخته، نخستین پروژه‌ای که تعداد قابل توجهی پیروی جدی برای خود به‌دست‌آورد و موفق شد که در عمل نیز، مورد استفاده قرار گرفته و توسعه یابد، زبان ولاپوک بود. این زبان توسط یک کشیش آلمانی به‌نام یوهان مارتین شله‌یر و در سال ۱۸۸۰ انتشار یافت. شله‌یر به کمک مجله مردمی‌ای که به زبان آلمانی منتشر می‌کرد، توانست به‌خوبی راجع به پروژه‌اش تبلیغ کرده و در شناساندن هر چه بیشتر آن کوشش کند، به‌گونه‌ای که پس از گذشت نه سال، زبان او چنان همه‌گیر شده بود که پیروزی نهائی آن حتمی به‌نظر می‌رسید. طبق گفته تئو یونگ: 
-
-در سال ۱۸۸۹ تعداد ۲۸۳ باشگاه ولاپوک در سراسر دنیا وجود داشت؛ در آن‌زمان ۳۱۶ کتاب به ۲۵ زبان مختلف جهان برای آموزش ولاپوک نوشته‌شده‌بود، ۲۵ مجله منتشر می‌شد که ۷ عدد آن تماما به زبان ولاپوک نگاشته می‌شد. سه کنگره ولاپوک‌دانان برگزار شده بود که سومین آن‌ها، یعنی مهم‌ترین‌شان، در پاریس و در سال ۱۸۸۹ برگزار شد. در این کنگره فقط به زبان ولاپوک صحبت می‌شد، و پیروزی نهائی زبان شله‌یر قطعی به نظر می‌رسید. اما در همان سال، سقوط آن شروع شد. 
-
-سرعت پژمرده شدن و از میان رفتن نهضت زبان ولاپوک، حتی از سرعت شکوفا شدن آن نیز بیشتر بود. علت این امر، چند اشتباه اساسی شله‌یر درمفاهیم مهم مربوط به زبان بود. 
-
-اولا هرچند زبان ولاپوک از لحاظ ساختاری، خیلی جالب و حتی دقیق بود ولی در عمل برای فراگیری بیش از حد مشکل بود. با این‌که ریشه واژگان آن از زبان‌های اروپایی، به‌خصوص از زبان انگلیسی، اخذ شده بود ولی شکل آن‌ها در ولاپوک چنان تحت تغییرشکل‌های بی‌پایه قرار می‌گرفت که بازشناختن اکثر آن‌ها به‌سختی امکان‌پذیر بود. به‌عنوان مثال، خود نام این زبان از دو لغت انگلیسی World و Speak تشکیل می‌شد ولی پس از اعمال تغییر شکل‌های یادشده، به Volapük تبدیل‌شده بود! واژه فرانسوی Douleur در ولاپوک به Dol، کلمه آلمانی Berg به Bel و بالاخره لفظ پرتغال به بودوگان تبدیل‌شده بود! به‌علاوه، دستور زبان آن نیز بسیار پیچیده بود: بنابر محاسبات یک استاد ولاپوک، فعل در این زبان می‌تواند ۵۰۵ ٬ ۴۴۰ شکل داشته باشد! تجربه نشان داد که اگر این زبان بخواهد در ایفای نقش خود در جهان موفق شود، لازم است سریعا اصلاحاتی در آن به عمل آید. 
-
-به‌خاطر رفع کردن همین مسئله بود که دومین اشتباه شله‌یر آشکار گشت. او در زبان خود امکان رشد و تکامل طبیعی را در نظر نگرفته بود، چرا که وی از این واقعیت که زبان یک پدیده اجتماعی است و به تمامی استفاده کنندگان آن، به‌طور برابر تعلق دارد، اصلا آگاهی نداشته است. هر واژه جدیدی، به‌خاطر همین انتزاعی بودن لغات، می‌بایست به تصویب شخص مؤلف که همه حقوق مربوط به زبانش را برای خود حفظ کرده بود، برسد. هر چند نفس حق‌التألیف، امری است قابل احترام ولی در این مورد به‌خصوص، آن هم‌بستگی اجتماعی را که به‌تنهایی، می‌تواند ضامن زنده نگاه‌داشتن یک‌زبان باشد، غیرممکن می‌ساخت. 
-
-" تفرقه بین ولاپوک‌دانان، فقدان یک مرکزیت رهبری، عدم امکان اصلاح گام‌به‌گام زبان، استبدادباوری بی‌دلیل شله‌یر در مورد زبان و سازماندهی پیش‌برد آن و بالاخره رشد شدید اختلاف عقاید، اصلاح‌گران را به عقب‌نشینی واداشت. اضمحلال انجمن‌ها یکی پس از دیگری شروع شد. مجلات با اعتراض به فقدان اقدامات یک‌دست و گلایه از تاکتیک‌های شله‌یر، به عمر خود خاتمه دادند. 
-
-چنانچه خواننده علاقه‌مند باشد که هیبت این تجربه زبانی عجیب و جسورانه را مشاهده کند، در این‌جا بند نخست دعای ’پدر ما‘ به زبان ولاپوک آورده می‌شود: 
-
-O fat obas, kel binol in süls,
-
-Paisaludomöz nem ola,
-
-Kömomöd monargän ola,
-
-Jenomöz vil olik, äs in sül i su tal. 
-
-برخی واژگان زبان ولاپوک
-زبان فارسی: Pärsänapük
-
-جستارهای وابسته
-زبان می‌انجی جهانی
-اسپرانتو
-اینترلی��گوا
-ایدو
-
-منابع
-
-Volapükalised
-/ A complete original grammar of Volapük (Schleyer's classic Volapük) by Charles E. Sprague - ۱۸۸۸
-A complete italian grammar of Volapük (۱۸۸۸) (Schleyer's classic Volapük) by V. Amoretti
-Una grammatica completa di Volapük in lingua italiana (۱۸۸۸) (il Volapük classico di Schleyer - non riformato) a cura di V. Amoretti
-Article on Volapük from the ۱۹۱۱ Encyclopaedia Britannica
-Flenef bevünetik Volapüka / International Friendship of The World Language] 
-دائرةالمعارف دانش بشر فرهنگ نشرنو
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-زبان ولاپوک
-زبان‌های ایزو ۶۳۹ – ۱
-زبان‌های تصریفی
-زبان‌های دارای کد ایزو ۶۳۹ – ۲
-زبان‌های در خطر
-ولاپوک
-زبان‌های فراساخته
-زبان‌های می‌انجی جهانی
-ولاپوک
-معرفی‌شده‌های ۱۸۷۹ (میلادی) 
-زبان‌های پیوندی
-هواایستها هواگردهای سبکتر از هوا هستند. برای نمونه بالنها و کشتی‌های هوایی. 
-
-شناوری یک هواایست در هوا به همان شیوه است که شناوری یک کشتی در آب یعنی با جایگزینی هوا در پیرامون وسیله با یک گاز سبکتر (هلیم یا هیدروژن) یا هوای داغ. 
-تفاوت میان بالن و کشتی هوایی این است که کشتی هوایی سکان دارد و هدایت‌شونده است ولی بالن به همراه باد می‌رود و هدایت نمی‌شود. 
-
-نگارخانه
-
-بالون‌ها (هوانوردی) 
-کشتی‌های هوایی بادکنکی بی‌سرنشین
-هواگردها بر پایه نوع‏
-هواناو یا هاورکرافت گونه‌ای شناور دریایی است که بر روی بالشتکی از هوای فشرده تکیه دارد. هواناو توانایی گذشتن از پهنه‌های گوناگون بر روی زمین و همچنین گذر از روی آب را دارد. 
-
-هواناو، شناوری دومنظوره (آبی‌خاکی) است که به روش هوابرد و با استقرار روی بالشتکی از هوای فشرده به‌آسانی و با نیروی رانش نسبتا کمی روی سطوح آبی و خاکی حرکت می‌کند. هوای ورودی به هواناو، از طریق پروانه (fan) به زیر سازه و بالشتک‌ها منتقل و سبب خیزش (hovering) یا بلند شدن وسیله از روی سطح و استقرار آن بر روی توده‌ای از هوای تحت فشار می‌شود. بدین ترتیب، در زمان حرکت، نیروی مقاوم شناوری تا حد قابل توجهی کاهش می‌یابد و هواناو با به‌کارگیری سامانه رانش و ملخ هوایی به حرکت درمی‌آید. 
-
-تاریخچه ساخت
-هواناو در سال ۱۹۵۲ توسط مخترع بریتانیایی کریستوفر کاکرل ساخته شد. وی در سال ۱۹۶۹ به خاطر خدماتش در زمینه مهندسی به دریافت نشان شهسواری نائل شد. 
-کاکرل با آزمایش‌های ساده‌ای به‌وسیله موتور یک جاروی برقی و دو قوطی استوانه‌ای اصول کاربردی یک وسیله نقلیه متکی به بالشتک هوا را ثابت کرد. وی نشان داد که زمانی که بالشتک با فشار به بیرون بدمد وسیله نقلیه به آسانی بر روی سطح جنبش‌پذیر خواهد بود. 
-
-این کار به آن وسیله نقلیه امکان حرکت بر روی گل نرم، آب و مرداب و مانداب و همچنین زمین سفت را می‌دهد. 
-ساختار کلی هواناو تغییرات بسیاری نداشته‌است. بیشتر اصلاحات در سامانه‌های ناوبری، به‌کارگیری مواد مهندسی به‌روز نظیر مواد کامپوزیتی در بدنه و غیره می‌باشد. 
-
-ایران طی سال‌های ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۵ اقدام به خرید ۸ فروند هواناو متوسط SR. N ۶ و ۶ فروند هواناو بزرگ BH- ۷ از انگلیس کرد. آنزمان ایران با این تعداد هواناو نظامی بریتانیایی الاصل خود، بزرگترین ناوگان هواناو دنیا را در نیروی دریایی خود تشکیل داده بود و قصد گسترش آن را نیز داشت. در حال حاضر ایران با ساخت هواناوهای بومی در اندازه‌های متفاوت از جمله یونس ۶ و تندر و پیروزان اقدام به مسلح کردن آنها نیز کرده‌است. 
-
-کشورهای متعددی دارای هواناو برای یگان نیروهای نظامی آبی-خاکی خود هستند. روسیه با بزرگترین هواناو دنیا بنام ZUBR و آمریکا با هواناوهای LCAC پر شمار و انگلیس با هواناوهای مشهورش در زمره این کشورها هستند. 
-
-توانمندی‌های کلی هواناو
-هواناو به سبب ویژگی‌های خاص طراحی، دارای توانمندی‌های ویژه‌ای در زمینه‌های مختلف است. 
-از خصوصیات شاخص این شناورها می‌توان به سرعت (هواناوها) که بسیار بیشتر از کشتی است (چون آن‌ها برای مقابله با فشار آب، هیچ نیرویی را مصرف نمی‌کنند، بلکه تنها هوا را می‌شکافند) اشاره کرد؛ از دیگر خصوصیات آن نیز برتری نسبت به هواپیما به دلیل قابلیت حمل بار آن است. 
-راحتی در طول حرکت نیز از نکات مهم هواناوها محسوب می‌شود، این شناورها مانند دیگر شناورهای دریایی دچار ضربات قوی امواج نشده و مشکلاتی مانند دریازدگی را برای مسافران ایجاد نمی‌کند که این ویژگی هنگام حمل نیروهای نظامی بسیار حائز اهمیت است. 
-
-به‌طور کلی کاربردهای هواناو به موارد زیر دسته‌بندی می‌شوند: 
-انجام عملیات آمادی و پشتیبانی در رزم دریایی، به‌ویژه در مناطق باتلاقی، لجنزار، آبراه‌های ناشناخته، مناطق کم‌عمق و مرداب‌های پوشیده از گیاهان دریایی و نیزار
-انجام عملیات گشت ساحلی، مبارزه با قاچاقچیان و انجام عملیات تعقیب و گریز از نواحی کم‌عمق دریایی تا اغلب قسمت‌های نوار ساحلی
-انجام عملیات هیدروگرافی و بسترشناسی دریا، مطالعات علمی در مناطق ساحلی و فلات قاره و ایجاد آزمایشگاه سیار جهت امور مطالعاتی
-انجام عملیات باربری و مسافربری به جزایر کوچکی که عملا امکان ساخت اسکله و بندرگاه در آن‌ها توجیه اقتصادی نداشته و فاقد چنین تأسیساتی هستند
-انجام عملیات امداد رسانی در زمان وقوع حوادث غیرمترقبه، به‌ویژه سیل و آب‌گرفتگی، و کمک به مصدومین و مجروحین حادثه
-انجام عملیات زیست‌محیطی، جمع‌آوری لکه‌های نفتی در امتداد ساحل و جلوگیری از تخریب و آلودگی محیط‌زیست در مناطق کم‌عمق
-انجام عملیات گشتی با سرعت بسیار و جابه‌جایی فرماندهان و خدمه شناورهای دریایی و پوشش دادن نیازمندی‌های سازمان بنادر و کشتیرانی
-عملیات مین‌گذاری و مین روبی در سطح آبراه‌های بین‌المللی و تنگه‌های پرتردد و …
-
-سامانه‌ها و متعلقات
-در یک نگرش ساده، هواناو شامل سازه‌ای دریایی است که به وسیله یک سامانه بالابر از سطح زمین بلند شده و در نهایت توسط سامانه رانش به حرکت درمی‌آید. به‌طور کلی، سامانه‌های اساسی هواناو به ساختارهای زیر دسته‌بندی می‌شوند: 
-سازه: شامل اتاقک‌های آب‌بندی، نشیمن‌گاه موتور، تکیه‌گاه ملخ، نشیمن‌گاه سازه، بالک و مخازن شناوری
-سازه انعطاف‌پذیر: شامل بالشتک و اتصالات
-سامانه بالابری: شامل پروانه، کانال حلزونی و متعلقات
-سامانه رانش و جلوبری: شامل ملخ، داکت و تجهیزات جانبی
-سامانه کنترل سوخت و تعادل: شامل مخزن سوخت، پمپ، شیرهای یک‌طرفه و لوله‌های هیدرولیک
-سامانه‌های انتقال قدرت: شامل موتور، تجهیزات انتقال قدرت و متعلقات
-سامانه اطفای حریق: شامل مخزن کف، هشدار دهنده، خاموش‌کننده دستی و …
-سامانه تهویه مطبوع: شامل دمنده هوا، وسایل سرمایش و گرمایش؛ 
-سامانه‌های الکتریکی: شامل چراغ‌های ناوبری، روشنایی داخلی، سیم‌کشی، ژنراتور و …
-سامانه‌های اویونیکی: شامل رادار، GPS, سونار و …
-سامانه‌های مکانیکی: شامل مکانیزم لنگر، مکانیزم کشش و …
-تجهیزات نظامی: شامل سلاح، سامانه‌های جانبی و …
-تجهیزات اضطراری: شامل قایق نجات، جعبه کمک‌های اولیه
-
-منابع
-
-مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Hovercraft»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامه آزاد. (نسخه ۱۹ سپتامبر ۲۰۰۶). 
-
-
-اختراع‌های انگلیسی
-نیروی دریایی
-وسایل نقلیه خاکی-آبی
-حوزه علمیه یک نوع مدرسه علوم دینی در جهان اسلام و به ویژه در میان شیعیان است که در آن علوم اسلامی آموزش داده می‌شود. حوزه در اصطلاح شیعه به معنی مرکز علوم دینی یا به عبارت دیگر مرکز بررسی و پژوهش در فقه، اصول، حدیث و امور مربوط به تربیت مجتهد و مبلغ در زمینه شریعت اسلام می‌باشد. اولین حوزه علمیه ویژه شیعیان در سده چهارم قمری در شهر نجف عراق در کنار حرم علی بن ابی‌طالب (امام اول شیعیان) توسط شیخ طوسی برپا شد. اکنون مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعه در شهرهای نجف، قم و مشهد قرار دارند. مهم‌ترین حوزه‌های علمیه ایران در قم و پس از آن در شهرهای مشهد، تهران، اصفهان و... قرار دارد. شایان ذکر است که حوزه‌های علمیه ایران در طول تاریخ با حوزه‌های نجف، کربلا و سامراء در عراق از رابطه بسیار نزدیکی برخوردار بوده‌اند. 
-
-حوزه‌های علمیه در ایران
-
-عبدالکریم حائری یزدی در سال ۱۳۴۰ (۱۳۰۱ ش) در قم مستقر شد و حوزه علمیه جدید قم را بنا نهاد. حائری در مدت اقامت حدود پانزده ساله خود در قم، با مدیریت قوی خود حوزه علمی نیرومندی را به وجود آورد. هم‌اکنون حوزه‌های علمیه موجود در ایران، تحت مدیریت مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. این مرکز زیر نظر جمعی به نام شورای عالی حوزه‌های علمیه اداره می‌شود. مدیر حوزه علمیه قم، با تصویب اعضای شورای عالی حوزه انتخاب می‌شود و همچنین سیاست‌های کلی و بنیادین حوزه نیز با تأیید این شورا اعمال می‌شود. رئیس کنونی مرکز مدیریت حوزه، علیرضا اعرافی است. مرکز مدیریت حوزه علمیه قم دربر گیرنده بیش از ده معاونت از جمله آموزش، پژوهش، تبلیغ، تهذیب، امور مدارس، آمار و بررسی است. معاونت آمار و بررسی مرکز مدیریت با طلابی که از «موازین طلبگی» تخطی کنند برخورد می‌کند. حوزه علمیه قم دارای مراکز تخصصی از جمله تفسیر، نهج‌البلاغه، تبلیغ، کلام، فلسفه و علوم حدیث، حقوق و قضای اسلامی می‌باشد. در حوزه علمیه قم، مباحث عالی فقه و اصول و نیز فلسفه و عرفان به سبک‌های متفاوت و ویژه‌ای عرضه شده‌است. حوزه علمیه قم در دروس عالی دیگر غیر از فقه و اصول، مثل کلام، فلسفه و تفسیر هم در دهه‌های سی‌تا پنجاه شمسی، که در دیگر حوزه‌ها کمتر مورد توجه بود، شهرت یافت. 
-
-پذیرش
-هرسال از حدود ماه بهمن تا فروردین، ثبت‌نام در آزمون ورودی حوزه، انجام می‌شود. بعد از گرفتن آزمون که معمولا در دو سطح «دیپلم» و «زیر دیپلم» انجام می‌شود، توزیع قبول شدگان براساس محل‌های مورد نظر برای تحصیل انجام می‌شود و بعد از این، قبول شدگان برای تحصیل در قم، برای انجام مصاحبه، به مرکز مدیریت فراخوانده می‌شوند و کسانی که برای شهرستان‌ها قبول شده‌اند به حوزه‌های شهرستان. برای کسانی که بعد از گرفتن مدرک از دانشگاه بخواهند به حوزه بروند در گذشته هیچ‌گونه آزمونی در نظر گرفته نمی‌شد و برای پذیرش فقط مصاحبه می‌کردند، ولی امروزه دانشجویان هم برای مشخص شدن وضعیت هوشی و علمی مورد آزمون و مصاحبه قرار می‌گیرند. ورودی‌های فوق‌دیپلم به بالا، در مدرسه معصومیه قم مشغول به تحصیل می‌شوند. مدارس موجود در قم، جمعا حدود ۵۰ مدرسه است که نصف آن مربوط به طلاب دیپلمه و نصف دیگر مدارس سیکل هستند. برنامه درسی مدارس سیکل با مدارس دیپلم تفاوت اندکی دارد. 
-
-تغییر نظام آموزشی
-نظام سنتی: تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، حوزه‌های علمیه بر پایه همکاری متقابل استاد و شاگرد اداره می‌شد و نظام آموزشی واحد و نظام‌مندی نداشتند. 
-
-نظام جدید: بعد از انقلاب، حوزه‌ها به تابعیت شورای عالی حوزه‌های علمیه و مدیریت «مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه» تحت شورای عالی حوزه‌ها درآمدند. به دنبال آن ساختارهای سنتی در برخی از بخش‌ها فرو ریخت و حوزه‌های علمیه ساختار جدیدی یافتند. 
-
-حوزه علمیه خواهران
-حوزه‌های علمیه خواهران دو بخش موازی دارد: مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران سراسر کشور، جامعه الزهراء. 
-
-مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران
-در میان شیعیان تحصیل علوم دینی میان زنان به صورت منفرد و پراکنده بود. از حدود چهار دهه پیش، مراکز تحصیلی علوم دینی زنان به شکل سامان‌یافته به تعداد کمی وجود داشت. شورای عالی حوزه علمیه قم در اسفند ۱۳۷۵ مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران را تأسیس کرد تا «با مدیریت واحد، مدارس علمیه خواهران را سازماندهی، هدایت و نظارت کند». 
-
-جامعة الزهراء
-حوزه علمیه جامعة الزهراء قم هم به پذیرش و آموزش طلاب خانم اقدام می‌کند. 
-
-تحصیلات حوزوی
-به کسانی که در حوزه علمیه مشغول به تحصیلات حوزوی هستند، طلبه می‌گویند. 
-
-در حوزه، نسبت به شهر و مرکزهای آن، دروس متفاوتی خوانده می‌شود. هر پایه در طول یک سال تحصیلی و در دو ترم خوانده می‌شود. طلاب می‌توانند در کنار نظام آموزشی متداول حوزه در مراکز تخصصی وابسته به حوزه به تحصیل تخصصی‌تر و گسترده‌تر علوم مرتبط به تحصیلات حوزوی بپردازند. همچنین مؤسسات آموزش عالی وابسته به حوزه نیز که مرتبط با وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هستند امکان تحصیل تخصصی طلاب در رشته‌های مرتبط با تحصیلات حوزوی را فراهم می‌کنند. 
-
-پس از انقلاب اسلامی ایران حوزه‌های علمیه در ایران به صورت قانونمند درآمدند به این صورت که تحصیل در حوزه علمیه به دو نظام زیر گفته تقسیم شد: 
-بلند مدت (اجتهاد محور یا مجتهد پرور) 
-کوتاه مدت (تبلیغ محور یا مبلغ پرور) 
-
-هر پایه تحصیلی معادل یک سال تحصیلی عادی نظام آموزشی جمهوری اسلامی ایران (از ابتدای مهر ماه تا انتهای خرداد ماه) متشکل از دو نیمسال تحصیلی است. 
-
-دوره بلند مدت
-
-به‌طور کلی، مواد درسی اصلی در حوزه علمیه در درجه اول فقه، اصول فقه، ادبیات عرب و در کنار آن‌ها کلام، حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ اسلام، منطق، فلسفه، اخلاق و… می‌باشد. مهم‌ترین کتب درسی حوزه شامل شرح لمعه دمشقیه، اصول فقه، فرائدالاصول (رسائل)، مکاسب و کفایةالاصول است. 
-
-در دوره بلند مدت و در بدو ورود به حوزه، طلاب وارد سطح ۱ می‌شوند که در سه سال ابتدایی، ادبیات عرب (صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، لغت)، احکام، تجوید قرآن، کلام و عقاید اسلامی، منطق قدیم (ارسطویی)، اخلاق اسلامی، تفسیر قرآن، تاریخ اسلام و… خوانده‌شده و در سه سال دوم با مبانی و کلیات فقه و اصول فقه آشنا می‌شوند. کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (شرح لمعه) در فقه و اصول فقه مرحوم مظفر در اصول فقه از مهم‌ترین کتبی است که در گذرانده می‌شود. 
-
-طلاب حوزه علمیه که بر اساس مدرک صادر شده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۱ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کاردانی دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. 
-
-طلاب در سطح ۲ بیشتر وقت خود را صرف فقه (مکاسب مرتضی انصاری) و اصول فقه (فرائد الاصول مرتضی انصاری و فلسفه اسلامی (بدایة الحکمة) می‌کنند. زمان باقی‌مانده باید صرف تحصیل در کلام، رجال و تفسیر شود. 
-
-طلاب حوزه علمیه که بر اساس مدرک صادره مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۲ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. فارغ‌التحصیلان این دوره می‌توانند در آزمون ورودی مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها در تمامی رشته‌های علوم انسانی شرکت کنند و در صورت پذیرفته‌شدن، ادامه تحصیل دهند. 
-
-طلاب در سطح ۳ بیشتر وقت خود را صرف فقه (مکاسب مرتضی انصاری) و اصول فقه (کفایة الاصول آخوند خراسانی) و فلسفه اسلامی (نهایة الحکمة) می‌کنند. زمان باقی‌مانده باید صرف تحصیل در کلام، رجال و درایه (مصطلح‌الحدیث) و تفسیر شود. 
-
-طلاب حوزه علمیه که بر اساس مدرک صادرشده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۳ را طبق برنامه گذرانده‌اند از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره کارشناسی ارشد دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. طلاب حوزه‌های علمیه فارغ‌التحصیل این دوره می‌توانند در امتحان ورودی مقطع دکترای درتمامی رشته‌های علوم انسانی شرکت کنند و در صورت پذیرفته‌شدن برحسب تشخیص گروه آموزشی، دروس پیش‌نیاز را تا سقف تعداد واحدهای مجاز در دو نیم سال تحصیلی بگذرانند. 
-
-سطح ۴ یا سطح خارج، بالاترین سطح حوزه است که در این سطح، طلاب کتاب خاصی را نمی‌خوانند بلکه برای تحقیقات و پژوهش بیشتر و آموختن روش اجتهاد و استنباط و نظریه‌پردازی در علوم دینی در علاوه بر تحقیقات و پژوهش‌های فردی در درس خارج شرکت می‌کنند. این دوره برای تمرین و کارورزی و تحقیق و آموزش روش نظریه‌پردازی در علوم دینی است که درصورت تکمیل آن مجتهد می‌شوند. مجتهد کسی است که در فهم علوم دینی متخصص و صاحب‌نظر باشد. دارا بودن سطح چهار حوزه به معنای اجتهاد مطلق نیست. 
-
-طلاب حوزه علمیه که براساس مدرک صادرشده مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، دوره سطح ۴ را طبق برنامه از کلیه مزایای علمی و استخدامی فارغ‌التحصیلان دوره دکتری دانشگاه‌ها برخوردار خواهند بود. 
-
-دوره کوتاه مدت
-
-عالی‌ترین مدرک حوزه علمیه که البته به صورت غیررسمی می‌باشد، اجازه اجتهاد است که از سوی مراجع تقلید یا مجتهدان غیر مرجع، صادر می‌شود که به معنای تأیید توانایی فرد برای اجتهاد و فتوا دادن است. 
-
-مجتهدین تراز اول که شرایط تقلید را داشته باشد و مورد رجوع بسیاری از شیعیان برای شناخت احکام شرعی باشند مرجع تقلید نام دارند. این مراجع علاوه بر ارائه احکام شرعی به پرورش طلاب در دروس عالی خارج می‌پردازند. 
-
-بعضی تصور می‌کنند، طلاب زمانی را نیز صرف فراگیری ریاضیات، طب اسلامی، عرفان اسلامی و مکالمه عربی می‌کنند که با مرور در برنامه درسی حوزه‌های علمیه معلوم می‌شود این درس‌ها هیچ جایگاه رسمی در این برنامه ندارند. 
-
-فهرست حوزه‌های علمیه مطرح شیعیان
-
-حوزه‌های علمیه مطرح شیعه: در ایران
-حوزه علمیه قم
-حوزه علمیه تهران
-حوزه علمیه اصفهان
-حوزه علمیه خراسان
-سایر کشورها: 
-حوزه علمیه نجف
-حوزه علمیه کربلا
-
-مدارس علمیه‌ای که فقط شهرت و سابقه تاریخی دارند: 
-مدرسه سپهدار
-مدرسه مریم بیگم صفوی خوانسار (با نام فعلی حوزه علمیه علوی خوانسار) 
-مدرسه آقا ضیاءالدین
-مدرسه حاج محمدابراهیم
-مدرسه علمیه خان
-مدرسه گلشن نیشابور
-مدرسه فضل بن شاذان نیشابور
-مدرسه علمیه آقا بابا خان شیراز
-مدرسه علمیه منصوریه شیراز
-
-مدرس
-مدرس واژه‌ای عربی به معنای محل درس دادن است. مدرس یکی از اجزای مدارس سنتی حوزه علمیه است که محل درس دادن یا کتابخانه بوده‌است. در کنار مدرس‌ها، حجره‌ها نیز علاوه بر کارکرد اقامتی، فضایی نیز برای تدریس بوده‌است. 
-
-میزان اعتبار مدارک حوزوی
-مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی جمهوری اسلامی ایران درباره میزان اعتبار مدارک حوزوی
-
-عنوان‌ها و القاب طلاب و روحانیون
-اطلاق عنوان‌ها و القاب گوناگون به طلاب و روحانیون دارای رتبه‌بندی رسمی و قانونی نیست، اما می‌توان تا حدودی میزان، درجه و رتبه هر عنوانی را در ایران معاصر مانند تعریفات ذیل طبقه‌بندی کرد. 
-
-ثقةالاسلام
-
-این عنوان پیشتر درباره طلابی که تازه شروع به تحصیل علوم دینی کرده‌بودند، استفاده می‌شد. در یکی دو قرن اخیر، برای صاحبان مقامات بالای علمی و دینی، عنوان «آیت‌الله» یا «آیت‌الله العظمی» رایج شده و عنوان ثقة الاسلام اغلب برای محصلان سطوح مقدماتی علوم دینی و نیز روحانیانی که در همان سطوح علمی قرار دارند، به کار می‌رود البته هم‌اکنون در ایران کاربردی ندارد. 
-
-پیشینه
-در گذشته و در حدود هزار سال پیش به شخصیت‌های بارز علمی و راویان ثقه حدیث مانند شیخ کلینی، شیخ صدوق و سایرین لقب ثقةالاسلام داده می‌شده و این لقب دارای بار بالایی بوده‌است. همچنین در گذشته نه چندان دور لقب آخوند به علمای بسیار بارز مانند آخوند ملا محمد باقر مجلسی یا آخوند ملا محمد کاظم خراسانی داده می‌شد. 
-
-حجت‌الاسلام و المسلمین
-این عنوان امروزه به‌ویژه در ایران برای طلاب معمم (در پنجمین سال تحصیلی در حوزه، طلاب می‌توانند برای کسب مجوز تلبس ثبت‌نام کرده و پس از گذراندن دوره تلبس و مصاحبه تلبس، در صورت قبولی، ملبس به لباس روحانیت شوند) به کار می‌رود. حجت‌الاسلام‌والمسلمین کامل‌شده «حجت‌الاسلام» است و مانند آن برای طلبه‌های معمم استفاده می‌شود. البته به گونه‌ای تخصصی‌تر امروزه بعضی از افراد تصور می‌کنند به طلابی که به مرحله درس خارج نیز رسیده‌اند گفته می‌شود. در حالی که این لقب برای تکریم طلبه‌ها و روحانیون سطح پایین هم به کار می‌رود. 
-
-برخی فقهای دیگر نیز یافتن معیار و قاعده برای این عنوان و عناوین مشابه مانند حجت‌الاسلام و ثقةالاسلام را بی‌فایده دانسته‌اند. 
-
-پیشینه
-در گذشته محمد غزالی دارای این لقب بوده‌است هم‌چنین به گفته سید حسین نصر و حمید دباشی، سید محمدباقر شفتی احتمالا نخستین کسی است که عنوان حجت‌الاسلام را دریافت کرده‌است. این عنوان بعدها به روحانی معروفی از کاشان نیز داده شد، ولی پس از آن بشدت از اعتبار این عنوان کاسته شد. دلیل دادن این عنوان به شفتی، نقش دوگانه او به عنوان قاضی و مفتی بود که کتابی درباره پیاده‌سازی دین اسلامی در زمان غیبت نوشت. سید محمد باقر شفتی بعدها این لقب را به شاگرد خود محمد اشرفی نیز داد. به گفته مرتضی انصاری از نوادگان مرتضی انصاری، محمدباقر شفتی و محمد اشرفی و اسدالله بروجردی ملقب به «حجت‌الاسلام» بوده‌اند. اما به تدریح از جایگاه این لقب کاسته شد. 
-
-آیت‌الله
-
-این عنوان به صورت تخصصی برای کسانی است که به مرتب�� اجتهاد (بالاترین مدرج تحصیلی در نظام آموزشی حوزه) رسیده و توانایی استنباط علوم دینی داشته و در زمینه علوم دینی صاحب‌نظر هستند گفته می‌شود. 
-البته سن روحانی نیز در استفاده از آیت‌الله موضوعیت دارد؛ مثلا مجتهدان جوان یا کسانی که تازه به میان‌سالی رسیده‌اند را گاه همچنان با عنوان حجت‌الاسلام یا حجت‌الاسلام‌والمسلمین نام می‌برند. از سوی دیگر گاه به عالمانی که سالخورده و سرشناس و غیر مجتهد هستند نیز این عنوان داده می‌شود. 
-
-پیشینه
-کاربرد تاریخی این لقب به علامه حلی فقیه سده هفتم هجری اشاره دارد و تا قرن چهاردهم این لقب تنها مختص وی بود. در این دوران سید محمدمهدی بحرالعلوم نیز از سوی برخی آیت‌الله خوانده شد و چند دهه بعد، از لقب آیت‌الله برای اشاره به فقهای دیگری چون شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی نیز استفاده شد. 
-
-مورخان مشروطه برای اشاره به برخی فقهای آن دوران همچون آخوند خراسانی نیز از لقب آیت‌الله استفاده کردند. پس از تشکیل حوزه علمیه قم توسط شیخ عبدالکریم حائری یزدی تعدادی از استادان این حوزه نیز به آیت‌الله معروف شدند. 
-
-آیت‌الله العظمی
-کاربرد این عنوان امروزه برای مراجع تقلید شیعه است. این لقب به دوران پس از سید حسین طباطبایی بروجردی بازمی‌گردد. تا آن زمان مراجع تقلید را حجت‌الاسلام و حجت‌الاسلام‌والمسلمین می‌نامیدند و بر روی رساله‌های سید حسین طباطبایی بروجردی که نخستین رساله عملیه شمرده می‌شود نیز از این لقب برای او استفاده شد. 
-آیت‌الله العظمی تنها به کسانی تعلق می‌گیرد که علاوه بر اجتهاد فقهی، مقلدان فراوانی نیز داشته باشند. به گفته سید عبدالکریم موسوی اردبیلی «آیت‌الله العظمی به کسی گفته می‌شود که علاوه بر اجتهاد، جایگاه علمی برتری دارد و در مقام افتا قرار دارد». همچنین به گفته مبشر کاشانی «اگر از مراجع تقلید باشد یا شأنیت این مقام را داشته باشد و مجتهد جامع‌الشرایط باشد، آیت‌الله العظمی گفته می‌شود.» 
-همچنین حسین مظاهری رئیس حوزه علمیه اصفهان، افراد متخصص در علوم حوزوی را آیت‌الله‌العظمی و افراد نیمه متخصص را آیت‌الله می‌داند. 
-
-علامه
-
-علامه لقبی برای دانشمندان اسلامی است که در چندین رشته دست داشته، دارای معلومات وسیع بوده و صاحب‌نظر و تأثیرگذار بوده باشند. این لفظ جزء الفاظ رسمی حوزوی محسوب نمی‌شود؛ و حتی به همه دانشمندان مسلمان با این ویژگی‌ها نیز اطلاق نمی‌شود، بلکه تنها عده‌ای از این دانشمندان به این لقب مشهور شده‌اند. 
-
-غالبا درباره استادان صاحب‌نظر در فلسفه و گاه فقه و حتی ادبیات و فرهنگ — که معمولا مطالعات دینی نیز دارند — اطلاق می‌شود. در مطالعات دینی معاصر، در اغلب موارد، علامه به‌تنهایی اشاره به سید محمدحسین طباطبایی است؛ و در گذشته در فقه معمولا اشاره به علامه حلی است. 
-
-علامه دانش خود را از طریق استدلال کسب می‌کند؛ ازاین‌رو اکثر معروفان به «علامه»، فیلسوف نیز بوده‌اند. در عصر پیش از اسلام، میان اعراب، کسی را که آگاه به انساب مردمان بوده علامه می‌گفتند. 
-
-جستارهای وابسته
-نقض حقوق حوزویان در جمهوری اسلامی ایران
-فهرست فقیهان شیعه دوازده‌امامی ایرانی
-فهرست مراجع تقلید شیعه
-روحانی‌گرایی در ایران
-روحانی (اسلام) 
-روحانی‌گرایی
-روحانی‌ستیزی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-حوزه علمیه قم
-
-شورای عالی حوزه‌های علمیه
-جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
-مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه
-سایت آموزش معارف اسلامی علم منیر
-
-
-آموزش اسلامی
-اسلام در ایران
-اصطلاحات اسلامی
-حوزه علمیه
-دانشگاه‌های تک‌جنسیتی
-فیزیک (فارسی ایران) یا فزیک (فارسی افغانستان) یا فیزیکه (فارسی تاجیکستان) (به زبان یونانی به معنای طبیعت و φυσικῆ، «دانش طبیعت») علوم طبیعی مطالعه ماده، حرکت و رفتار آن در فضا-زمان و جستارهای مرتبط انرژی و نیرو است. در زبان پارسی میانه (پهلوی) نام فیزیک «چهر شناسی» بوده است. در کل، فیزیک علم قوانین حاکم بر طبیعت است و هدف اصلی آن درک چگونگی رفتار جهان می‌باشد. فیزیک از مفاهیمی مانند انرژی، نیرو، جرم، بار الکتریکی (چارچ الکتریکی)، جریان الکتریکی، میدان الکتریکی، الکترومغناطیس، فضا، زمان، فضا-زمان، اتم و نورشناسی استفاده می‌کند. در می‌توان گفت فیزیک یکی از قدیمی‌ترین علوم طبیعی است که به مطالعه خود طبیعت می‌پردازد و وظیفه اصلی آن تربیت افرادی است که بتوانند با تصرف در طبیعت، به شناخت دقیق‌تری از آن برسند. 
-
-فیزیک؛ یکی از قدیمی‌ترین و پایه‌ای‌ترین علوم طبیعی است و شاید قدیمی‌ترین مبحث آن را بتوان اخترشناسی نامید. مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد هزاران سال پیش از میلاد مسیح، اقوامی همچون سومری‌ها و همچنین اقوامی در مصر باستان و اطراف سند تحقیقات و درک پیشگویانه‌ای (گمانه‌زنی‌هایی) از حرکت خورشید، ماه و ستارگان داشته‌اند. در طی دو هزار سال اخیر، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و بخش‌های مشخصی از ریاضیات به عنوان بخش‌هایی از دانش فلسفه طبیعی شناخته می‌شدند اما در طی انقلاب علمی در قرن هفدهم، با تلاش مستقلانه دانشمندان هر یک از این علوم، به عنوان رده‌هایی مشخصی از دانش شناخته شدند. به دانشمندی که در علم فیزیک متخصص شده، فیزیک‌دان می‌گویند. فیزیک با خیلی از حوزه‌های پژوهشی میان‌رشته‌ای، همچون بیوفیزیک و شیمی کوانتوم نقطه اشتراک دارد و درواقع مرزهای دانش فیزیک به‌طور دقیق مشخص نشده‌اند. ایده‌های جدید در فیزیک اغلب به توضیح سازوکارهای بنیادی که توسط علوم دیگر مطالعه شده‌اند، می‌پردازد و مسیرهای تحقیقاتی جدیدی را برای این علوم دارای ارتباط مستقیم با فیزیک (همچون اصول ساختار مولکولی در شیمی) یا حتی علوم دیگر مثل ریاضیات و فلسفه باز می‌کند. پیشرفت در فیزیک اغلب پیشرفت در فناوری را نیز قادر می‌سازد. برای مثال، پیشرفت در درک مفاهیم الکترومغناطیس، فیزیک نیمه هادی‌ها و فیزیک هسته‌ای به‌طور مستقیم منجر به توسعه محصولات جدیدی شد که به طرز چشمگیری جامعه امروزه را متحول کرد. از قبیل این محصولات می‌توان تلویزیون، کامپیوتر، لوازم خانگی برقی (بزرگ) و بمب هسته‌ای را نام برد. پیشرفت در ترمودینامیک منجر به توسعه صنعتی‌سازی شد. ویا پیشرفت در مکانیک، پیشرفت در علم جبر ریاضیات (حساب دیفرانسیل و انتگرال) را باعث شد (به علت نیاز استفاده آن در علم مکانیک). 
-
-پیشینه
-واژه فیزیک ریشه در کلمه φυσική (ἐπιστήμη) در زبان یونانی باستان دارد که بعد ترجمه شدن به رومی تبدیل به: physikḗ (epistḗmē) شد که به معنای «دانش طبیعت» می‌باشد. 
-
-اخترشناسی در دوران باستان
-
-اخترشناسی از قدیمی‌ترین دانش‌های علوم طبیعی است. در دوران باستان، در اولین تمدن‌ها در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح همچون سومری‌ها، مصر باستان، تمدن دره سند، انسان‌ها دانشی پیش‌بینی کننده و مبتدیان�� از طرز حرکت خورشید ماه و بعضی ستارگان داشتند. در آن زمان، اعتقاد اشتباهی وجود داشت که خورشید و بعضی سیارات خدا هستند که اغلب به همین علت پرستش می‌شدند. با اینکه در آن موقع توضیح علت حرکت مکان ستاره‌های مشاهده‌شده در آسمان غیرعلمی و بدون هیچ‌گونه مدرکی بود اما همین مشاهده‌ها پایه‌های علم اخترشناسی را ایجاد کرد؛ زیرا متوجه شده بودند که ستاره‌ها در دایره بزرگ پیمایش می‌کنند. که البته برای توجیه حرکت سیارات اشتباه بود. 
-
-طبق نظر اسگر آبو، ریشه اخترشناسی غربی را می‌توان در بین‌النهرین یافت. همچنین تمام تلاش غربی‌ها در علوم دقیقه (علومی با دقت کامل در نتایج و بدون خطا همچون ریاضی) ریشه در اخترشناسی بابلیان در بین‌النهرین دارد. از اخترشناسان مصر باستان لوح‌های تاریخی به جا مانده‌است که نشان‌دهنده دانش و آگاهی بالای آنان از صور فلکی و حرکت اجرام آسمانی می‌باشد. این در حالیست که هومر شاعر یونایی درباره اجرام آسمانی متفاوتی در ایلیاد و ادیسه خود نوشته‌است که بعدها اخترشناسان یونانی برای اکثر صور فلکی قابل‌مشاهده از نیمکره شمالی زمین از جمله اجرام مورد اشاره هومر، اسم گذاشتند که حتی تا امروز نیز از این اسم‌ها استفاده می‌شود. 
-
-فلسفه طبیعی
-
-فلسفه طبیعی ریشه در یونان و در دوران یونان کهن دارد (از ۶۵۰ تا ۴۵۰ قبل از میلاد مسیح) وقتی‌که دانشمندان پیشاسقراطی همچون تالس دلایل غیرطبیعی را برای پدیده‌های طبیعت رد کردند و بیان داشتند که هر اتفاقی دلیلی طبیعی دارد. آنها ایده‌هایی را در نظر داشتند که با دلیل یا مشاهده اثبات‌شده بود و درستی بسیاری از فرضیه‌های آنان بعدها در پژوهش‌های مختلف آزموده شد. برای مثال، اثبات درستی مکتب اتم گرایی، درحدود ۲۰۰۰ سال پس از پیشنهاد شدن آن توسط لئوکیپوس و شاگردش دموکریت، انجام شد. 
-
-قرون وسطی
-امپراتوری روم غربی در قرن پنجم سقوط کرد و این منجر به کاهش فعالیت‌های فکری در بخش غربی اروپا شد. در مقابل، امپراتوری روم شرقی (که به عنوان امپراتوری بیزانس شناخته می‌شود) در برابر حملات بربرها مقاومت کرد و به پیشرفت در زمینه‌های مختلف یادگیری از جمله فیزیک ادامه داد. 
-
-در قرن ششم، فیزیکدان معروف ایسیدور میلتوس (Isidore of Miletus) مجموعه مهمی از آثار ارشمیدس را جمع‌آوری و ایجاد کرد که در چندنگاشته ارشمیدس رونوشت شده‌است. 
-
-در قرن ششم، جان فیلوپونوس، دانشمند بیزانسی (اهل روم شرقی)، آموزه فیزیک ارسطو را زیر سؤال برد و به اشکالات آن اشاره کرد. او نظریه میل را معرفی کرد. فیزیک ارسطویی تا زمان ظهور فیلوپونوس مورد بررسی قرار نگرفت. برخلاف ارسطو که فیزیک خود را بر استدلال کلامی استوار می‌دانست، فیلوپونوس بر مشاهده تکیه کرد. فیلوپونوس درباره فیزیک ارسطو نوشته‌است: اما این کاملا اشتباه است و دیدگاه ما ممکن است با مشاهده واقعی مؤثرتر از هر نوع استدلال کلامی تأیید شود؛ زیرا اگر شما دو وزنه را که یکی از آنها چند برابر دیگری جرم دارد از یک ارتفاع به زمین رها کنید، خواهید دید که نسبت زمان‌های لازم برای حرکت به نسبت وزن‌ها بستگی ندارد، بلکه تفاوت در زمان بسیار کوچک است. و بنابراین، اگر اختلاف اجرام دو وزنه زیاد نباشد، یعنی به عنوان مثال یکی دوبرابر دیگری باشد، اختلاف زمانی وجود نخواهد داشت، یا با گذشت زمان اختلاف نامحسوسی بوجود خواهد آمد، هر چند اختلاف وزن‌ها بطوریکه وزن یک جسم دو براب�� جسم دیگری است به میزانی می‌باشد که به هیچ وجه قابل چشم‌پوشی نیست. ده قرن بعد، در زمان انقلاب علمی، انتقاد فیلوپونوس از اصول ارسطویی فیزیک الهام‌بخش گالیلئو گالیله بود. گالیله در آثار خود از فیلوپونوس به‌طور اساسی در این مورد که فیزیک ارسطویی ناقص است، استناد کرد. در حدود سال‌های ۱۳۰۰ ژان بوریدان، معلم دانشکده هنر در دانشگاه پاریس، مفهوم نظریه میل را توسعه داد. که گامی به سوی ایده‌های مدرن اینرسی و حرکت بود. 
-
-جهان اسلام
-در ابتدا پژوهشگران در جهان اسلام دانش فیزیک را از یونانیان به ارث بردند و در دوران طلایی اسلام آن را بیشتر توسعه دادند، به ویژه با تأکید گذاشتن بر مشاهده و استدلال پیشینی که شکل‌های اولیه روش علمی را به وجود آورد. برجسته‌ترین نوآوری‌ها در زمینه علم نورشناسی و بینایی بود که آثار بسیاری از دانشمندان آن دوره مانند ابن سهل، کندی، ابن هیثم، کمال‌الدین فارسی و ابن‌سینا به جا مانده‌است. برجسته‌ترین این آثار اثر، کتاب نورشناسی (با عنوان کتاب المناحیر) نوشته ابن هیثم، پدر علم نورشناسی (اپتیک) است، که در آن او به‌طور قاطع ایده دانشمندان یونان باستان در مورد بینایی را رد کرده و نظریه جدیدی ارائه کرد. در این کتاب، او برای نخستین‌بار از دوربین سوراخ سوزنی (نسخه‌ای هزار ساله او از تئوری اولین دوربین سوزنی) و دوربین تاریکخانه‌ای در آزمایش‌هایش جهت بررسی خواص نور، استفاده نمود و آن را به جهان معرفی کرد. او با استفاده از کالبد شکافی و دانش دانشمندان قبلی، توانست توضیح دهد که چگونه نور وارد چشم می‌شود. او اظهار داشت که پرتو نور متمرکز است، اما توضیح واقعی نحوه تابش نور به پشت چشم تا سال ۱۶۰۴ مسکوت ماند. او با رساله خود در مورد نور، عملکرد و طرز کار دوربین عکاسی را صدها سال قبل از ساخته شدنش کاملا توضیح داد. 
-
-کتاب هفت جلدی نورشناسی (کتاب المنثیر) به مدت بیش از ۶۰۰ سال بر تفکر در سراسر حوزه‌های مطالعه مختلف، از نظریه ادراک بصری تا ماهیت پرسپکتیو در هنر قرون وسطی، چه در شرق و چه در غرب، تأثیر بسیار زیادی گذاشت. بسیاری از محققان اروپایی و همتایانش، از روبرت گروسستست و لئوناردو داوینچی گرفته تا رنه دکارت، یوهانس کپلر و آیزاک نیوتن، مدیون او بودند. به‌طور قاطع، میزان اثرگذاری کتاب نورشناسی او، با اثر نیوتن با همین عنوان که ۷۰۰ سال بعد منتشر شد، در یک سطح و حتی بالاتر قرار دارد. 
-
-ترجمه کتاب نورشناسی ابن هیثم تأثیر زیادی بر اروپا گذاشت. دانشمندان اروپایی بعدها توانستند وسایلی را که ابن هیثم سال‌ها پیش‌ساخته بود مثل ذره‌بین و … را دوباره بسازند و به این طریق نحوه رفتار نور را درک کنند. با اینکار، اختراعات مهمی مانند عینک، تلسکوپ و دوربین ابداع شد. 
-
-از دیگر پژوهش‌های فیزیک در دروران طلایی اسلام می‌توان به‌طور خلاصه به نظریه شکست نور، اندازه‌گیری ضخامت جو زمین، حل مسئله الحسن (الحازن)، آینه‌های کاو، کوژ و کروی، میل مغناطیسی، اسطرلاب، فاصله زمین از خورشید، ساخت اولین رصدخانه (رصدخانه الشمسیه)، ربات مکانیکی-هیدرولیکی، سنسور و سوپاپ و میل‌لنگ، آب سنج و چگالی سنج، پمپ بادی، دستگاه پنبه‌ریسی و غیره اشاره کرد. 
-
-فیزیک کلاسیک
-
-از دورانی که فیزیک به عنوان شاخه‌ای از فلسفه جدا شد و نام آن را فلسفه طبیعی نهادند و سالیان طولانی ادامه یافت. تا حدودا در قرن هفدهم میلادی که دوباره با حضور چهره‌های بزرگ و برجسته‌ای همچون آیزاک نیوتن و گوتفرید لایبنیتس می‌رفت که دوباره تحولی عظیم در علم و نحوه نگرش به آن مخصوصا در ریاضیات و فیزیک ایجاد شود. با چاپ شدن کتاب نیوتن در سال ۱۶۸۷ با نام اصول ریاضی فلسفه طبیعی (همان‌طور که پیداست همچنان از عبارت فلسفه طبیعی در عنوان آن استفاده‌شده) تقریبا این نوع نگرش به فیزیک و ریاضیات به پایان راه خود رسید و نیوتن و همکاران وی در قرن هفدهم میلادی، نحوه نگرشی نو به طبیعت را بنیان‌گذاری کردند که امروزه به فیزیک کلاسیک معروف است. البته ذکر این نکته الزامی است که این جنبش، قبل از قرن هفدهم، با تلاش دانشمندانی چون گالیلئو گالیله، نیکلاس کوپرنیک و یوهان کپلر آغاز شده بود و در زمان نیوتن به اوج خود رسید. به‌طور کلی می‌توان بیان داشت از ابتدای قرون جدید (یا ابتدای دوران مدرن اروپا از حدود سال ۱۵۰۰ تا ۱۸۰۰ میلادی) زمانی که اروپاییان مدرن اولیه از روش‌های تجربی و کمی برای کشف آنچه که امروزه به عنوان قوانین فیزیک در نظر گرفته می‌شوند، استفاده کردند، فیزیک به یک علم جداگانه تبدیل شد. 
-پس از قرن هفدهم، فیزیک و ریاضیات با سرعت قابل توجهی توسعه یافتند و دانشمندان زیادی در شاخه‌های مختلف این دو علم، توانستند پاسخ بسیاری از پرسش‌های خود را بیابند. این روند تا قرن نوزدهم ادامه داشت. جامعه فیزیکدانان در قرن نوزدهم، عموما گمان می‌کردند که با کشفیات جیمز کلرک ماکسول در حوزه الکترومغناطیس و معادله‌بندی چگونگی ایجاد شدن میدان الکتریکی و مغناطیسی، توسط بارها و جریان‌های الکتریکی، فیزیک به نقطه تکامل خود رسیده‌است و دیگر هیچ پدیده طبیعی وجود ندارد که نتوانند آن را توجیه و پیش‌بینی کنند. 
-
-برای جمعبندی تحولات عمده در این دوره را می‌توان شامل جایگزینی مدل زمین‌مرکزی منظومه شمسی با مدل کوپرنیکی خورشید مرکزی، قوانین حاکم بر حرکت اجسام سیاره‌ای (که توسط کپلر بین سال‌های ۱۶۰۹ و ۱۶۱۹ میلادی تعیین شد)، تلاش‌های پیشگامانه گالیله بر روی تلسکوپ‌ها و اخترشناسی رصدی بین قرن شانزدهم و هفدهم، و کشف و یکپارچه‌سازی آیزاک نیوتن از قوانین حرکت و گرانش جهانی (که به افتخار خدماتش به نام او ثبت شده‌است). نیوتن همچنین حساب دیفرانسیل و انتگرال، روشی بر مبنای ریاضی که بررسی پیوسته تغییرات را که باعث ایجاد روش‌های جدیدی برای حل مسائل فیزیکی می‌شود را ارائه کرد. (البته لازم است ذکر شود که مقدمه علم حسابان به ۷۰۰ سال قبل‌تر و به ابن هیثم بازمی‌گردد که برای حل مسئله الحازن برای اولین بار روشی (فرمولی) کشف کرد که به‌طور کلی جمع جواب هر درجه توان انتگرالی را تعیین می‌کرد، او با این فرمول کلی، جمع جواب‌های معادله درجه چهارم را برای به‌دست آوردن حجم سهمی‌گون (Paraboloid) ها برای حل مسئله به‌دست آورد. او می‌توانست فرمول انتگرال هر چند جمله‌ای را بدون ایجاد فرمول کلی بیابد.) 
-
-کشف قوانین جدید در ترمودینامیک، شیمی و الکترومغناطیسی ناشی از تلاش‌های تحقیقاتی در طول انقلاب صنعتی به علت افزایش نیاز به انرژی بود. امروزه قوانین فیزیک کلاسیک، همچنان به‌طور بسیار گسترده برای اجرام در مقیاس‌های روزمره که با سرعت‌های غیر نسبیتی حرکت می‌کنند، استفاده می‌شود، زیرا آنها در چنین شرایطی نتایج را با خطای بسیار کمی ارائه می‌دهند، در نتیجه در زندگی روزمره نظریه‌هایی مانند مکانیک کوانتومی و نظریه نسبیت به معادل‌های کلاسیک خود در آن شرایط ساده می‌شوند. در اوایل قرن بیستم که نادرستی در نتایج و خطای بسیار زیاد مکانیک کلاسیک برای اجسام بسیار کوچک یا اجسامی با سرعت‌های بسیار بالا مشخص گردید منجر به توسعه فیزیک مدرن شد. 
-
-فیزیک مدرن
-همان‌طور که اشاره شد در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود که پدیده‌هایی توسط برخی از فیزیک‌دانان مشاهده شد که با علم فیزیک آن زمان قابل توضیح نبود یا اگر توضیحی ارائه می‌شد، در آن تناقض‌هایی وجود داشت. یا حتی در برخی پدیده‌ها نتایج قابل انتظار مکانیک کلاسیک با نتایج حاصله خطای فاحشی داشت. در این زمان بود که فیزیک‌دانان تقریبا به دو دسته تقسیم شدند. 
-
-دسته‌ای سردمدار پایه‌گذاری فیزیکی جدید، که در آن اشکالات و کاستی‌های فیزیک کلاسیک جبران شده باشد، بودند و دسته‌ای سر سرسختانه در مقابل هر گونه تغییر مقاومت می‌کردند و می‌کوشیدند که پدیده‌های جدید را با همان فیزیک کلاسیک (یا نیوتنی) توضیح دهند. 
-سرانجام ماکس پلانک بر پایه تلاش‌های دانشمندان قبل از خود همچون رابرت هوک، کریستیان هویگنس، توماس یانگ و لئونارد اویلر توانست نظریه مکانیک کوانتومی را ارائه دهد و همین‌طور آلبرت اینشتین توانست نظریه نسبیت را ارائه و با موفقیت از آن دفاع کند. هر دوی این نظریه‌ها به علت نداشتن دقت کافی نتایج در فیزیک کلاسیک در بعضی موقعیت‌های خاص بود. فیزیک کلاسیک پیش‌بینی کرده بود سرعت نور به حرکت بیننده بستگی دارد این درحالیست که طبق معادلات ماکسول در رابطه با الکترومغناطیس، سرعت نور ثابت پیش‌بینی‌شده بود. این ناهماهنگی توسط نظریه نسبیت خاص انیشتین اصلاح شد که این نظریه با نظر مکانیک کلاسیک برای اجسام با سرعت زیاد جایگزین شده و درنتیجه درستی سرعت ثابت نور طبق معادلات ماکسول را ممکن ساخت. یک پدیده دیگری که برای فیزیک کلاسیک مشکل ایجاد کرد، پدیده تابش جسم سیاه بود، که توسط ماکس پلانک اصلاح شد. در اواخر قرن نوزدهم، فیزیکدانان مشاهده کردند که تابش (تشعشعات) ساطع‌شده از یک جسم سیاه یا همان «تابش جسم سیاه» با پیش‌بینی‌های فیزیک کلاسیک مطابقت ندارد. (یک جسم ایده‌آل را فرض کنید که تمام تشعشعات (امواج الکترومغناطیسی) تابیده‌شده به خود را جذب می‌کند و هیچ بازتابی از خود ساطع نمی‌کند. برای ناظر، این جسم سیاه ویا تاریک به نظر می‌رسد. (زیرا اساس دیدن وجود بازتابی از شی است) به همین علت آن را «جسم سیاه» می‌نامیم. حال اگر این جسم را داغ کنیم، مشاهده می‌شود این جسم، شروع به انتشار تابش در تمام فرکانس‌ها (بسامدها) در یک طیف پیوسته مشخص می‌کند. این بدان معناست که تابش ساطع‌شده از جسم سیاه حاوی انرژی در هر بسماد ممکن، از کمترین تا بالاترین است. طیف پیوسته تابش جسم سیاه با دمای آن مشخص می‌شود. با افزایش دمای جسم سیاه، شدت تابش در همه فرکانس‌ها افزایش می‌یابد و اوج این طیف به فرکانس‌های بالاتر منتقل می‌شود. توزیع تابش ساطع‌شده از منحنی خاصی به نام منحنی تابش پلانک پیروی می‌کند که اولین بار توسط ماکس پلانک در سال ۱۹۰۰ استخراج شد. این رابطه استخراج‌شده بین دما و طیف تابش ساطع‌شده از یک جسم سیاه به عنوان قانون تابش پلانک شناخته می‌شود) به‌طور دقیق‌تر می‌توان گفت، فیزیک کلاسیک پیش‌بینی کرد که با افزایش بسامد (فرکانس) تابش، شدت تابش بدون محدودیت افزایش می‌یابد. با این حال، داده‌های تجربی نشان داد که شدت تابش در یک بسامد مشخص دارای حداکثر مقدار بوده و سپس در بسامدهای بالاتر کاهش می‌یابد. برای توضیح این پدیده، ماکس پلانک پیشنهاد کرد که انرژی تابش کوانتیزه شده‌است، به این معنی که آن انرژی را فقط می‌توان در بسته‌های مجزا به نام «کوانتا» (فیزیکدانان امروزی، «کوانتا» را فوتون نام نهادند) گسیل یا جذب کرد. پلانک همچنین پیشنهاد کرد که این تشعشعات توسط سیستم‌هایی با ارتعاشی میکروسکوپی درون جسم سیاه منتشر می‌شود که او آن‌ها را «نوسان‌گرهای ماده» نامید. طبق فرضیه پلانک، او پیشنهاد کرد که انرژی این نوسانگرها متناسب با بسامد آنهاست و این انرژی تنها می‌تواند در مضرب‌های صحیح یک واحد انرژی که او آن را «کوانتوم» نامید، گسیل یا جذب شود. این ایده راه حلی برای توضیح رفتار مشاهده‌شده از تابش جسم سیاه ارائه کرد و یک پیشرفت بزرگ در توسعه مکانیک کوانتومی بود. این نظریه، همراه با اثر فوتوالکتریک و نظریه مدل اتمی که گسستگی ترازهای انرژی در اوربیتال‌های اتمی را پیش‌بینی می‌کرد منجر به ایجاد تئوری مکانیک کوانتمی شد که در آن زمان به‌صورت بسیار کوچک و آرامی بر فیزیک کلاسیک در حال توسعه و رشد پیدا کردن بود. 
-در همین سال‌ها بود که فیزیک‌دانان پذیرفتند، با وجود اینکه فیزیک کلاسیک در حوزه مورد بحث خود (که عموما پدیده‌هایی آزمایش پذیر بودند) خالی از هرگونه خطا است، اما نیاز به ایجاد شاخه‌ای جدید در علم فیزیک با نام فیزیک نوین است. پس از آلبرت اینشتین، تئوری مکانیک کوانتومی و همچنین فیزیک اتمی با تلاش دانشمندان بزرگی چون ورنر کارل هایزنبرگ، آروین شرودینگر، ولفگانگ پائولی و پل دیراک هر روز کامل‌تر شد، از تلاش‌های اولیه و کارهای مرتبط این دانشمندان، مدل استاندارد فیزیک ذرات مشتق شد. پس از کشف یک‌ذره با ویژگی‌های سازگار با بوزون هیگز در سرن در سال ۲۰۱۲، به نظر می‌رسد که تمامی ذرات بنیادی پیش‌بینی‌شده توسط مدل استاندارد کشف شدند و هیچ ذره دیگری وجود ندارد، با این حال، فیزیک فراتر از مدل استاندارد با نظریه‌هایی مانند فراسنجی یک حوزه فعال در زمینه تحقیقات است. برای این حوزه، زمینه‌هایی از ریاضیات نیز مانند مطالعه میدان‌های احتمالاتی ویا نظریه گروه‌ها مهم هستند. این تکامل روزافزون علم فیزیک، تا به امروز در ده‌ها گرایش و شاخه ادامه دارد. 
-
-نکته مهمی که باید توجه شود این است با اینکه فیزیک نوین درک و نگاه جدیدی از فیزیک به نمایش گذاشته‌است ممکن است برای بعضی دیدگاهی به وجود آید که بعضی نظریه‌های فیزیک کلاسیک همچون گرانش از دیدگاه نیوتن غلط هستند، اما این دیدگاه غیرقابل قبول است. با اینکه که بعضی نظریه‌های فیزیک کلاسیک توسط نظریه‌های مدرن‌تری مانند نسبیت و مکانیک کوانتومی جایگزین شده‌است، اما هنوز یک تقریب بسیار دقیق و مفید برای تقریبا تمامی پدیده‌های روزمره ارائه می‌کند و همچنان برای موقعیت‌های مختلف و کاربردهای مختلف آن‌ها در دیگر علوم همچون مهندسی و مکانیک استفاده می‌شوند و نتایج دقیقی به‌دست می‌آورند. از طرفی دیگر استفاده از فیزیک مدرن برای پیش‌بینی پدیده‌های فیزیکی زندگی روزمره تقریبا غیرممکن است. فیزیک مدرن زمینه‌های خاص مورد مطالعه خود را در مقیاس‌های اندازه‌ای یا جرمی بسیار کوچک یا بسیار بزرگ دارد، پس در نتیجه می‌توان بیان داشت با اینکه فیزیک کلاسیک دیگر پیشرفته‌ترین نظریه فیزیک نیست، ولی در بسیاری از موقعیت‌ها نتیجه درستی و دقیقی ارائه می‌دهد و اصول آن هنوز در بسیاری از نظریه‌های مدرن صادق است. به همین خاطر است فیزیکدانان هنوز هم نظریه‌هایی که در فیزیک کلاسیک به عنوان «قانون» (گزاره‌های اساسی که رفتار سیستم‌های فیزیکی را توصیف می‌کنند، این قوانین جهانی هستند و در همه سیستم‌های فیزیکی کاربرد دارند مانند قوانین حرکت نیوتون) شناخته شده‌اند را همچنان قانون می‌دانند اگرچه اکنون عدم پاسخ آن‌ها با فرضیه‌های جدید اثبات شده‌است. 
-
-فلسفه
-
-از بسیاری از جهات، فیزیک، از فلسفه یونان باستان نشأت می‌گیرد. از اولین تلاش تالس برای شناخت ماده، تا استنباط دموکریت که ماده باید به حالت ثابتی تقلیل پیدا کند، از نظریه زمین‌مرکزی در نجوم بطلمیوسی و گنبد آسمان تا کتاب «فیزیک» ارسطو (کتابی اولیه در زمینه فیزیک که تلاش می‌کرد از دیدگاه فلسفی حرکت را تجزیه و تحلیل و تعریف کند)، فیلسوفان یونانی بسیاری تلاش خود را برای درک این علم طبیعت ارائه و نطریات خود را در جهت پاسخ به پرسش‌های آن پیشرفت دادند. (واژه فیزیک ریشه در کلمه φυσική (ἐπιστήμη) در زبان یونانی باستان دارد که بعد ترجمه شدن به رومی تبدیل به: physikḗ (epistḗmē) شد که به معنای «دانش طبیعت» می‌باشد) بطوریکه تا قرن ۱۸ میلادی، فیزیک به عنوان فلسفه طبیعی شناخته می‌شد. 
-
-در قرن ۱۹ میلادی بود که فیزیک به عنوان یک‌رشته مجزا از فلسفه و سایر علوم شناخته شد. فیزیک، مانند بقیه علوم، بر فلسفه علم و «روش علمی» تکیه می‌کند تا با بهره‌گیری از آن دانش و آگاهی ما را از جهان فیزیکی که در آن زندگی می‌کنیم، پیشرفت دهد. روش علمی با استفاده از دو استدلال «شواهد تجربی» و «پسینی و پیشینی» و استفاده از کاربرد «استدلال بیزی» برای سنجش صحت فرضیه مطرح‌شده، استفاده می‌کند. 
-
-توسعه فیزیک، به بسیاری از سوالات فیلسوفان اولیه پاسخ داد، اما این پیشرفت، همچنین باعث ایجاد سوالات جدیدی شد. مطالعه مسائل فلسفی پیرامون فیزیک، که به عنوان «فلسفه فیزیک» شناخته می‌شود، شامل مسائل پیرامون فطرت و ذات فضا و زمان، جبرگرایی، یا حتی دیدگاه‌های متافیزیکی مانند تجربه‌گرایی، طبیعت‌گرایی و واقع‌گرایی می‌شود. 
-
-نظریه‌های اصلی
-در علم فیزیک، ما با سامانه‌های بسیار متفاوتی رو به رو هستیم، اما نظریه‌های اصلی که در هسته علم فیزیک قرار دارند، توسط همه فیزیک‌دانان مورد استفاده قرار می‌گیرند. در فیزیک کلاسیک، ما با نظریه‌هایی سروکار داریم که حرکت اشیاء که ابعاد و سرعت‌هایی که قابل تصور و عموما آزمایش پذیرند را، پیش‌بینی و تحلیل می‌کنند. زمانی که صحبت از ابعاد قابل تصور برای عموم مردم می‌شود، منظور از ابعادی فرا اتمی و فرامولکولی شروع می‌شود و تا ابعاد سیارات را در بر می‌گیرد و سرعت قابل تصور، عموما سرعتی کمتر از سرعت نور است. اما هنگامی‌که سیستم‌های مورد بررسی ما، ابعادی فراتر از حد تصور ما به خود می‌گیرند، مثل منظومه‌ها، کهکشان‌ها و دیگر سیستم‌های عظیم ستاره‌ای و آسمانی یا ابعادی بسیار کوچک، مثل ابعادی زیر اتمی و حتی کوچکتر، فیزیک و مکانیک کلاسیک از خود ضعف نشان می‌دهد و دیگر قدرت پیش‌بینی و درک صحیح واقعیات را ندارد. به همین دلیل تئوری‌هایی که اینگونه سیستم‌ها را تحلیل می‌کنند، در حوزه فیزیک جدید صورت‌بندی می‌شود. 
-البته کاملا بدیهی است، این تعاریفی که در اینجا ارائه می‌شود کاملا شکلی عمومی دارند و در علم فیزیک، مرز واضحی میان فیزیک کلاسیک و فیزیک جدید به هیج وجه وجود ندارد. به صورتی که برخی از فیزیک دانان، فیزیک جدید را شکل تکامل‌یافته و تصحیح‌شده فیزیک کلاسیک می‌دانند، اما برخی از فیزیک‌دانان که مهم‌ترین آن‌ها ورنر کارل هایزنبرگ بوده‌است، همان‌طور که در کتاب خود جز و کل می‌گوید، فیزیک کلاسیک یک مقوله کاملا جدا، فرمول‌بندی‌شده، بدون ایراد و کامل است اما در حوزه سیستم‌های مورد بررسی خودش و نمی‌توان فیزیک جدید را شکل تکامل‌یافته فیزیک کلاسیک دانست. 
-
-هدف اصلی علم فیزیک توصیف تمام پدیده‌های طبیعی قابل‌مشاهده و غیرقابل مشاهده برای بشر، توسط مدل‌های ریاضی (به اصطلاح کمی‌کردن طبیعت) است. 
-تا قبل از قرن بیستم، با دسته‌بندی پدیده‌های قابل‌مشاهده تا آن روز، فرض بر این بود که طبیعت از ذرات مادی تشکیل شده‌است و تمام پدیده‌ها به واسطه دو نوع برهمکنش بین ذرات (برهمکنش‌های گرانشی و الکترومغناطیسی) رخ می‌دهند. 
-برای توصیف این پدیده‌ها نظریه‌های زیر به‌تدریج شکل‌گرفته و تکامل یافتند: 
-مکانیک کلاسیک (توصیف حرکت اجسامی است که اندازه‌ای ماکروسکوپی دارند و با سرعتی غیرنسبیتی (خیلی کمتر از سرعت نور) در حال حرکت‌اند) 
-الکترومغناطیس (مطالعه پدیده‌های الکتریکی و مغناطیسی و ارتباط این دو با هم است) 
-ترمودینامیک و مکانیک آماری (توصیف پدیده‌های مرتبط با گرما بر حسب کمیت‌های ماکروسکوپی یا میکروسکوپی) 
-
-به مجموع این نظریه‌ها فیزیک کلاسیک گفته می‌شود. در ابتدای قرن بیستم پدیده‌هایی مشاهده شدند که توسط این نظریه‌ها قابل توصیف نبودند. 
-بعد از پیشرفتهای بسیار بنیادین در ربع اول قرن بیستم، نظریه‌های فیزیکی با نظریه‌های کاملتری که این پدیده‌ها را نیز توصیف می‌کردند جایگزین گشتند. مهم‌ترین تغییر، تشکیل دو دینامیک متفاوت برای اجسام کوچک و اجسام بزرگ است. چون دینامیک اجسام بزرگ از لحاظ ساختاری و مفاهیم به دینامیک قبلی نزدیکی زیادی دارد (بر خلاف دینامیک اجسام ریز که ساختاری کاملا متفاوت دارد) نظریه‌ها به دو دسته دینامیک کلاسیک اصلاح‌شده (با شالوده مکانیک نیوتنی) و مکانیک کوانتومی تقسیم شدند. نظریه‌های دیگری درفیزیک مدرن به تدریج شکل گرفتند که عبارت‌اند از: 
-نسبیت عام (برهمکنش گرانشی و دینامیک اجسام بزرگ) 
-مکانیک کوانتومی (دینامیک اجسام ریز) 
-مکانیک آماری (حرکت آماری ذرات بر پایه دینامیک کوانتومی) 
-الکترودینامیک کلاسیک (برهمکنش الکترومغناطیسی و نسبیت خاص) 
-
-بعدها با پیدا شدن دو برهمکنش دیگر (برهمکنش هسته‌ای قوی و برهمکنش هسته‌ای ضعیف) برای فرمول‌بندی آن‌ها هم اقدام شد و از نسبیت خاص برای تمام نظریه‌ها استفاده شد و کل نظریه‌ها عبارت شدند از: 
-نسبیت عام
-مکانیک آماری
-الکترودینامیک کوانتومی QED (برهمکنش الکترومغناطیسی و دینامیک کوانتومی) 
-کرومودینامیک کوانتومی QCD (برهمکنش هسته‌ای قوی و دینامیک کوانتومی) 
-۵ -نظریه ضعیف کوانتومی (برهمکنش هسته‌ای ضعیف و دینامیک کوانتومی بعدا با تلفیق با الکترودینامیک نظریه الکترو ضعیف کوانتومی را ساخت) 
-
-تمام این نظریه‌ها به‌جز نسبیت عام از دینامیک کوانتومی استفاده می‌کنند. به مجموعه‌ای ازQED وQCD و نظریه ضعیف اصطلاحا مدل استاندارد ذرات بنیادی گفته می‌شود. 
-امروزه بسیاری از فیزیکدانان به دنبال متحد کردن چهار برهمکنش (نظریه وحدت بزرگ) می‌باشند که مشکل اصلی وارد کردن گرانش و استفاده از دینامیک کوانتومی برای گرانش می‌باشد. نظریه‌های گرانش کوانتومی و به‌خصوص نظریه ریسمان از نمونه‌های این تلاش‌ها است. همچنین بیشتر نظریه‌های جدید از مفهومی به نام میدان استفاده می‌کنند که به نظریه‌های میدان مشهور هستند. 
-
-زیرمجموعه‌ها
-جدول زیر بسیاری از زمینه‌ها و زیرزمینه‌های فیزیک به همراه نظریه‌های مربوط و مفاهیم به کار رفته در آن‌ها را در بر می‌گیرد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-منابع
-
-ورنر هایزنبرگ، «باز تعبیر کوانتمی رابطه‌های سینماتیکی و مکانیکی» ترجمه احمد شریعتی، مجله گاما، شماره ۲، ۱۳۸۳، ص ۲۵
-ریچارد فاینمن، «قانون گرانش نمونه‌ای از قوانین فیزیکی» ترجمه رضا بهاری، مجله فیزیک، جلد ۲، شماره ۳ ٬ ۱۳۶۳، ص ۲۲۲
-آلبرت اینشتین، «تأثیر ماکسول بر ساخت مفهوم واقعیت فیزیکی» ترجمه محمدرضا کلاهچی، مجله فیزیک، سال ۲۲، شماره ۳ و ۴، ۱۳۸۳، ص ۱۲۲
-پل دیراک، «در بایست‌های نظریه فیزیکی بنیادی» ترجمه محیی‌الدین شیخ‌الاسلامی، مجله فیزیک، جلد ۲، شماره ۲، ۱۳۶۳، ص ۷۳
-جرج گاموف، «سرگذشت فیزیک»، رضا اقصی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹
-حسن فروزند «آشنایی با فیزیک» انتشارات نخبگان
-
-Brian Greene, The Elegant Universe, Vintage, ۲۰۰۰
-W. Heisenberg , The Physicist's Conception Of Nature, Greenwood Press, p ۲۵
-Griffiths, David J. Introduction to Elementary Particles ۱۹۸۷
-
-پیوند به بیرون
-
-عمومی (به زبان‌های دیگر) 
-Physics ۲۰۰۵. org وبگاه سال جهانی فیزیک ۲۰۰۵
-A Century of Physics درباره تاریخ فیزیک
-PSI. ir وبگاه انجمن فیزیک ایران
-IPM. ir وبگاه مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات (پژوهشگاه دانشهای بنیادی) 
-AIP. org وبگاه بنیاد فیزیک آمریکا
-EPS. org وبگاه انجمن فیزیک اروپا
-IOP. org وبگاه بنیاد فیزیک
-IYPT. com وب‌گاه مسابقات جهانی فیزیک
-
-علوم طبیعی
-فیزیک مقدماتی
-
-مفاهیم فیزیکی
-دین معمولا به عنوان یک نظام اجتماعی-فرهنگی از رفتارها و اعمال تعیین‌شده، اخلاقیات، باورها، جهان بینی‌ها، متون، مکان‌های مقدس، پیشگویی‌ها یا سازمان‌ها تعریف می‌شود که عموما بشریت را به عناصر ماوراء طبیعی، ماورایی و معنوی مرتبط می‌کند. با این حال، هیچ اجماع علمی در مورد اینکه چه چیزی دقیقا یک دین را تشکیل می‌دهد، وجود ندارد. 
-
-ادیان مختلف ممکن است حاوی عناصر مختلفی باشند یا نباشند، از چیزهای الهی، مقدسات، ایمان، یک موجود فراطبیعی یا موجودات ماوراء طبیعی، یا «نوعی غایت و تعالی که هنجارهایی را فراهم می‌کند. و قدرت تا آخر عمر». اعمال مذهبی ممکن است شامل مناسک، موعظه، دعاکردن، قربانی، فستیوال، اعیاد، خلسه، تشییع جنازه، مراسم ازدواج، مدیتیشن، دعا، موسیقی، هنر، رقص، خدمات عمومی، یا سایر جنبه‌های فرهنگ بشری ادیان دارای تاریخ‌ها و روایات مقدسی هستند که ممکن است در متون مقدس و نمادها و مکان‌های مقدس حفظ شود که بیشتر هدف آنها معنا بخشیدن به زندگی است. مذاهب ممکن است حاوی داستان‌های نمادین باشند، که گاهی توسط پیروان گفته می‌شود که درست است، که ممکن است سعی در توضیح منشأ حیات، جهان و سایر پدیده‌ها داشته باشد. از قدیم ایمان را علاوه بر عقل، منبع اعتقادات دینی دانسته‌اند. 
-
-تخمین زده می‌شود که ۱۰۰۰۰ دین متمایز در سراسر جهان وجود دارد. حدود ۸۴ درصد از جمعیت جهان به مسیحیت، اسلام، یهودیت، بودیسم یا هندوئیسم، و… نوعی از دین عامیانه وابسته هستند. جمعیتی که از نظر مذهبی وابستگی ندارند شامل کسانی می‌شود که با هیچ دین خاصی، ملحدان و ادم دینی همسانی ندارند. در حالی‌که غیرمذهبی‌ها در سطح جهانی رشد کرده‌اند، بسیاری از غیر مذهبی‌ها هنوز عقاید مذهبی مختلفی دارند. 
-
-مطالعه دین شامل طیف گسترده‌ای از رشته‌های دانشگاهی، از جمله الهیات، فلسفه دین، دین تطبیقی، و مطالعات علمی اجتماعی است. نظریه‌های دین، تبیین‌های گوناگونی برای منشأ و عملکرد دین ارائه می‌کنند، از جمله مبانی هستی‌شناختی هستی و اعتقاد دینی. 
-
-مفهوم و ریشه‌شناسی
-واژه دین در فارسی
-واژه دین در زبان‌های ایرانی ریشه دارد. در سانسکریت و گاتها و دیگر بخش‌های اوستا مکرر واژه «دئنا» آمده دین در گاتها به معانی مختلف کیش، خصایص روحی، تشخص معنوی و همچنین به معنای وجدان بکار رفته‌است و به معنی اخیر دین یکی از قوای پنجگانه باطن انسان است واژه دین از واژه اوستایی دئنا ریشه می‌گیرد. خود واژه دئنا به ریشه کارواژه «دا» به معنی اندیشیدن و شناختن می‌رسد. در اوستا واژه دئنا به معنی دین و نیز نیروی ایزدی بازشناسی نیک از بد گزارش شده‌است. 
-
-در زبان اوستایی و نیز پارسی میانه به همکردها (ترکیب‌ها) یی گوناگونی از این واژه برمی‌خوریم مانند: دین آگاهی، دین برداری (نمایش دینی)، دینکرد (کردار دینی)، دین یشت (نام شانزدهمین یشت از یشتهای بیست و یک‌گانه اوستا) و جز اینها. 
-واژه religion در دیگر زبان‌ها
-religion / دین (از واژه فرانسوی religion به معنای «جامعه دینی» و واژه لاتین religionem (اسم religio) به معنای «احترام به چیزی مقدس، احترام به الهه‌ها»، «تعهد، رابطه بین بشر و الهه‌ها») ریشه در واژه لاتین religio دارد، ریشه‌های اصلی آن نامشخص هستند. یک احتمال، ریشه‌یابی از واژه مشابه le-ligare است، یعنی تفسیر منسوب به سیسرون که Lego «خواندن»، یعنی re (دوباره) و lego در مفهوم «انتخاب کردن»، «دوباره مرور کردن» یا «با احتیاط اندیشیدن» را بهم مرتبط می‌سازد. پژوهشگران معاصر مانند تام هارپور و جوزف کامپ بل ریشه‌یابی ازLigare «پیوند داشتن، رابطه داشتن» را احتمالا از واژه پیشوندی re-ligare، یعنی re (دوباره) و ligare «رابطه داشتن» میسر می‌سازند. 
-
-اکثر زبان‌ها دارای واژگانی هستند که می‌توان آن‌ها را «دین» ترجمه کرد، ولی ممکن است کاربردهای متفاوتی داشته باشند، و بعضی زبان‌ها هیچ واژه‌ای برای دین ندارند؛ مثلا، واژه سانسکریت dharma، را گاهی «دین» ترجمه کردند که به معنای شرع است. در جنوب آسیای باستان، مطالعه شرع شامل مفاهیمی مانند ریاضت کشیدن برای رسیدن به تقوا و انجام آداب و رسوم تشریفاتی و عملی بود. در ژاپن قرون‌وسطایی، رابطه مشابهی بین «قانون امپراتوری» و قانون جهانی یا «قانون بودایی» وجود داشته‌است، ولی این قوانین بعدها به منابع مستقلی از قدرت تبدیل گشتند. واژه‌های دیگری مانند کیش و مذهب گاه به همان معنی دین و گاه به معنی زیرشاخه‌هایی از یک دین بکار می‌روند. 
-
-در زبان عبری، معادل دقیقی برای religion وجود ندارد، و یهودیت بین هویت‌های دینی، ملی، نژادی، یا قومی تمایزی قائل نمی‌شود. یکی از مفاهیم اصلی آن، halakha است که گاهی «شرع» ترجمه می‌شود، که راهنمای انجام تکلیف دینی و اعتقاد و اکثر جنبه‌های زندگی روزمره می‌باشد. 
-
-مفهوم
-دین مجموعه‌ای از نظام‌های فرهنگی، اعتقادی و جهان بینی‌هایی است که با ایجاد نمادهایی، انسان را به ارزش‌های روحانی و گاه به ارزش‌های معنوی ارتباط می‌دهد. بیشتر ادیان با شرح روایات، الگوها، سنن و تاریخ‌های مقدسشان قصد دارند که به زندگی معنا دهند یا به هستی‌شناسی بپردازند. آن‌ها مایلند تا اصولی اخلاقی، دینی یا یک سبک زندگی بهتری از ایده‌هایشان را درباره ماهیت انسان و جهان هستی ارائه دهند. 
-
-گاهی واژه دین با ایمان یا نظام اعتقادی اشتباه گرفته می‌شود، اما دین با باور شخصی که جنبه عمومی دارد متفاوت است. اکثر ادیان رفتارهایی همچون مراحل سلوک روحانی، تعریفی که پیروان یا اعضای همان دین از آن دارند، مجامع عمومی، نشستهای منظم [مذهبی] یا خدماتی که به منظور حل مشکلات یا عبادات [انجام می‌شود] مکان‌های مورد احترام (چه طبیعی باشد یا بنا شده) یا کتاب‌های مقدس سازماندهی می‌شوند. اعمال [مذهبی] یک دین همچنین ممکن است شامل آیین‌ها، مراسم یادبود از نعمتهای یک خدا یا خدایان، قربانیها، جشن‌ها، ضیافت‌ها، بیخودی، تشرف، مراسم تدفین، خدمات ازدواج و نکاح، مراقبه، موسیقی، هنر، رقص، خدمات عمومی یا دیگر جنبه‌های فرهنگی انسان شود. 
-
-تعریف
-
-دین می‌تواند بخش مرکزی هویت فرد باشد. فرهنگ لغت‌های مدرن دین را یک سیستم سازمان‌یافته از اعتقادات و مناسک با محوریت یک موجود یا موجودات ماوراء طبیعی تعریف می‌کنند. تعلق به یک مذهب اغلب بیش از به اشتراک گذاشتن اعتقادات آن و شرکت در مراسم آن است. همچنین به معنای بخشی از یک اجتماع و گاهی فرهنگ است. ادیان جهان از جهات مختلف شبیه هم هستند. استفان پروترو، محقق، از این شباهت‌ها به عنوان «شباهت‌های خانوادگی» یاد می‌کند. همه ادیان شامل مناسک، کتاب مقدس و روزهای مقدس و مکان‌های تجمع هستند. 
-
-امیل دورکیم: 
-دین را این‌گونه تعریف می‌کند «دین نظامی است یگانه از اعتقادات و اعمال مربوط به امور مقدس جدا از امور غیرمقدس و ممنوع. این اعتقادات و اعمال کسانی که به آن‌ها باور دارند را در یک مجتمعی معنوی به نام «کلیسا» (سازمان دینی) متحد می‌کند. چیزهای مقدس محدود به خدایان یا ارواح نیستند. برعکس، یک چیز مقدس می‌تواند سنگ، درخت، چشمه، سنگریزه، تکه چوب، خانه، در یک‌کلام، هر چیزی مقدس باشد. باورهای دینی، اسطوره‌ها، جزم‌ها و افسانه‌ها، بازنمایی‌هایی هستند که ماهیت این مقدسات و فضایل و قدرت‌هایی که به آنها نسبت داده می‌شود را بیان می‌کنند.» 
-
-ویلیام جیمز: 
-دین عبارت است از احساس، اعمال و تجربه‌های افراد هنگام تنهایی، آنگاه که خود را در برابر هرآنچه الهی می‌نامند می‌یابند. 
-شلایر ماخر: دین عبارت است از احساس خداآگاهی. کانت: دین عبارت است از شناخت تکالیف ما به عنوان احکام الهی. 
-
-جنبه‌ها
-می‌توان گفت در بعضی از ادیان بزرگان و عالمان آن دین سعی می‌کنند که بخش‌هایی از دستورها و عقاید دینی را به وسیله استدلال و برهان عقلی توجیه کنند و از این نظر قابل استناد به عقل بنظر برسند. 
-
-بعضی از ادیان نیز فراعقلی اند، یعنی بخش‌هایی از آن مستقل از عقل و بر مبنای عشق و عاطفه و احساسات و اعتقاداتی مبنی بر این امور اند و حتی گاهی بر پایه اعتقاداتی ناشی از تقلید از پدران قبیله و فامیل و اطرافیان است. 
-
-در باور پیروان ادیان، موجود یا موجوداتی که فراتر از قوانین جاری طبیعت هستند این جهان را آفریده و بر آن فرمان‌روایی می‌کنند و انسان می‌تواند از راه عبادت و پرستش او / آنان از واکنش آن موجود یا آن چند موجود استفاده نماید و به درجه‌ای ��ز حس امنیت و آرامش برسد. 
-درباره این‌که «موجود آفریننده» مورد نظر ادیان چه خصوصیاتی دارد و تعداد و صفات و اهداف آن‌ها چیست و طول عمر و ابعاد و شمار پیام‌آوران آن‌ها چه تعداد و اندازه‌است در میان ادیان اختلاف نظرهای بسیار زیادی وجود دارد. 
-
-مجموعه دین از دو بخش تشکیل شده‌است: 
-آموزه‌ها و گزاره‌های اعتقادی (هست‌ها / اصول) 
-دستورهای عملی، اخلاقی و ارزشی که بر پایه آموزه‌های اعتقادی استوار شده‌اند (بایدها / فروع). 
-
-در ادیان مختلف، این آموزه‌های اعتقادی تلاش می‌کنند تا پاسخی برای درک معماهای هستی و آنچه درک نشدنی است (بی‌نهایت، مرگ) فراهم کنند. 
-
-اساطیر
-
-برای آشنایی با دین باید ابتدا با مفهوم اسطوره آشنا شد زیرا بسیاری از داستان‌هایی که در دین عنوان می‌شوند مثل؛ آفرینش اولین انسان، مرگ و … ریشه در تاریخ و اساطیر یک قوم دارند. 
-
-اسطوره کلمه‌ای معرب است که از واژه یونانی هیستوریا (historia) به معنای «جستجو، آگاهی و داستان» گرفته شده‌است. برای بیان مفهوم اسطوره، در زبان‌های اروپایی از واژه myth به معنای افسانه و قصد و شرح و خبر استفاده شده‌است. اسطوره را باید داستان و سرگذشتی مربوط به فراسوی جهان مادی و ملموس دانست؛ که معمولا اصل آن معلوم نیست. در اسطوره وقایع دوران اولیه آفرینش نقل می‌شود. به عبارت دیگر سخن از آنست که چگونه هر چیزی پدید می‌آید و به هستی خود ادامه می‌دهد؟ این دقیقا یک سؤال فلسفی است اما اسطوره‌ها و افسانه‌ها به این سؤال از طریق تخیلات پاسخ می‌دهند نه از روی منطق. 
-
-شخصیت‌های اسطوره را موجودات مافوق طبیعی (خدایان) تشکیل می‌دهند و همواره هاله‌ای از تقدس؛ قهرمانان مثبت آن را فراگرفته‌است. 
-اسطوره نماد دوران پیش از دانش و نماد و نشان مشخص روزگاران باستان است. تحول اساطیر هر قوم و ملتی، معرف تحول شکل زندگی، دگرگونی ساختارهای اجتماعی و تحول اندیشه و دانش است. در واقع اسطوره نشانگر یک دگرگونی بنیادی در پویش بالارونده ذهن بشر است. اساطیر روایتی است که از طبیعت و ذهن انسان‌های نخستین ریشه می‌گیرد و برآمده رابطه دوسویه این دوست. 
-
-اسطوره ریشه تاریخی دارد؛ یعنی اگر از دید ساختاری به اسطوره‌های جوامع مختلف نگاه کنیم یک چیزهایی از آن جوامع را در روزگاران دور منعکس می‌کند. در آیین‌هایی انسان از گیاه خلق می‌شود؛ مثلا در اوستا، انسان‌های اولیه دو گیاه بودند به نام‌های مشی و مشیانه؛ این اسطوره مخصوص زمانی است که انسان کشاورزی را می‌شناخته و در واقع رویش گیاه را می‌فهمد که تخم می‌رود زیر خاک، در می‌آید و رویش پیدا می‌شود و گیاهان ایجاد می‌شوند؛ بنابراین فکر می‌کند تشکیل انسان هم در آغاز مثل گیاه بوده‌است. در آیین‌هایی انسان از گل ساخته می‌شود مثلا در اساطیر مصر باستان حتی یکی از خدایان، آدم را از گل درست می‌کند و می‌برد در کوره خورشید می‌پزد و آدم را به‌وجود می‌آورد؛ یعنی در واقع سفال‌گری؛ یعنی این اسطوره مخصوص دوره سفالگری است. پس یک اسطوره برای دوره کشاورزی است و یکی برای سفالگری. این معنای تاریخی دارد. دیگر اینکه اسطوره روی هوا پیدا نمی‌شود، اسطوره در جامعه پیدا می‌شود، مردمی هستند که اسطوره را خلق می‌کنند، بنابراین اسطوره با آن مردم ارتباط دارد. وقتی با مردم ارتباط دارد یعنی با تاریخ ارتباط دارد، با جامعه ارتباط دارد بنابراین می‌توان به اسطوره معنای تاریخی داد به شر��ی که لوازم آن کار در اختیار باشد مثلا نباید اسطوره را با تاریخ امروز تصویر کرد. یک اسطوره کهن باید جای تاریخی خودش را پیدا کند. 
-
-به‌طور خلاصه برای انواع اسطوره‌ها تعاریف زیر موجود است: 
-اسطوره واکنشی است از ناتوانی انسان در مقابله با درماندگی‌ها و ضعف او دربرآوردن آرزوها و همچنین ترس از حوادث است. انسان‌ها همواره در مقابل بسیاری از پدیده‌های طبیعی ضعیف بوده‌اند (به خصوص درگذشته) بنابراین تنها راهی که همیشه آنان را امیدوار نگاه می‌داشته ساختن اسطوره‌ها و خدایان و متوسل شدن به نیروی آنان بوده‌است. البته در برخی از جوامع تعداد انگشت شماری از افراد به جای اکتفا به نیروی اساطیر و خدایان موهوم از نیروی تفکر خود استفاده کردند و به چاره‌اندیشی منطقی پیرامون پدیده‌ها پرداختند و علم را پایه‌ریزی کرند، اگر بشر امروزه بدین سطح از تمدن و تکنولوژی رسیده‌است نتیجه شک کردن همین تعداد انگشت‌شمار (در ادوار مختلف تاریخی) در بنیان‌های فکری جامعه و تلاش برای تغییر نگرش خود نسبت به محیط پیرامون بوده‌است. 
-اسطوره داستان و تجسمی از احساسات آدمیان است. تکرار این داستان‌ها که در قالب آداب و رسوم سنتی و مراسم‌های آیینی برگزار می‌شود به آدمیان واقعیت و حقانیت می‌بخشد؛ و در نهایت به او توهم بهترین موجود هستی بودن را می‌دهد. 
-اسطوره نشانه‌ای از عدم آگاهی بشر است. در گذشته انسان به پیروی از تخیل و کنجکاوی خود برای رویدادها علت و انگیزه می‌تراشیدو به این ترتیب، تخیل را با واقعیت‌ها پیوند می‌داد در واقع تمامی اساطیر، افسانه‌ها و ادیان بر پایه همین تخیلات زاده شدند. در یک‌کلام اسطوره تلاشی برای بیان واقعیت‌های پیرامونی با امور فراطبیعی است. انسان در تبیین پدیده‌هایی که به علتشان واقف نبوده، به تعبیرات فراطبیعی روی آورده و این دقیقا زمانی است که هنوز دانش بشری توجیه‌کننده حوادث پیرامونی اش نیست. 
-
-خاستگاه‌ها
-
-نظریه‌های زیادی در مورد خاستگاه‌های دین وجود دارد. گرگ‌ام. اپستاین، کشیش رشته انسانیت در دانشگاه هاروارد، اظهار می‌دارد که لزوما اکثر ادیان بزرگ دنیا مبتنی بر این اصل هستند که موجودات و نیروهای الهی می‌توانند نشانه عدالت در ماوراءالطبیعه باشند که در طبیعت قابل‌رؤیت نیستند. 
-
-جیمز فریزر اسطوره‌شناس انگلیسی نوشته‌است همه ادیان در اصل، آیین‌های باروری بودند که بر گرد پرستش و قربانی کردن و الوهیت خورشیدی متمرکز بودند که در زمان بهار با الهه زمین وصلت می‌نماید، این افسانه عصاره همه اساطیر عالم است. 
-
-کارکردهای دین
-بسیاری از کارهای امیل دورکیم بر کارکردهایی دین بر جامعه تأکید دارد. بینش‌های دورکیم امروزه همچنان بر تفکرات جامعه‌شناختی در مورد کارکردهای دین تأثیر می‌گذارد. 
-
-معنا و هدف دادن به زندگی
-درک بسیاری از مسائل در زندگی دشوار است. حتی در عصر بسیار علمی امروز، بسیاری از جنبه‌های مرگ و زندگی یک راز باقی مانده‌است و ایمان و اعتقادات مذهبی به بسیاری از مردم کمک می‌کند تا چیزهایی که علم نمی‌تواند پاسخ‌گو باشد را درک کنند. روان‌شناسی آمریکایی، اریک اریکسون ابراز می‌کند که دین به‌طور بالقوه می‌تواند پاسخ‌ها و دیدگاه‌های نهایی را در مورد مسائل دست‌نیافتنی زندگی ارائه دهد. 
-
-تقویت وحدت و ثبات اجتماعی
-این یکی از مهم‌ترین بینش‌های امیل دورکیم بود. دین ثبات اجتماعی را حداقل از دو جهت تقویت می‌کند. اول، باورهای مشترکی را به مردم ارائه می‌دهد و بنابراین عامل مهمی در اجتماعی شدن است. دوم، عمل مشترک به دین، مانند عبادتگاه‌ها، افراد را از نظر جسمی دور هم جمع می‌کند، ارتباطات و سایر تعاملات اجتماعی آنها را تسهیل می‌کند و در نتیجه پیوندهای اجتماعی آنها را تقویت می‌کند. 
-
-عامل کنترل اجتماعی
-دین رفتارهای اخلاقی را به مردم می‌آموزد و بنابراین به آنها کمک می‌کند که چگونه اعضای خوب جامعه باشند در نتیجه نظم اجتماعی را تقویت می‌کند. در سنت یهودی-مسیحی، ده فرمان شاید معروف‌ترین مجموعه قوانین برای رفتارهای اخلاقی باشد. 
-
-هویت
-تأثیر دین بر شکل‌گیری هویت نیز ممکن است از تأثیر جامعه ناشی شود. اگر هنجارهای جامعه برای اکثر افراد جامعه الزام‌آور باشد، هویت دینی ممکن است نقش مهمی در شکل‌گیری هویت داشته باشد. قدرت پیوند نیز به دوره تحت پوشش بستگی دارد. به نظر می‌رسد که دین در قدیم در مقایسه با جامعه مدرن نیرومندتر بوده‌است. در گذشته، بیشتر جوامع تمایل به مذهبی بودن داشتند. این بدان معناست که تأثیر دین بر هویت در چنین جوامعی قوی خواهد بود. این در تضاد با جامعه مدرنی است که دین هنوز نقش مهمی در آن ایفا می‌کند، اما در مقایسه با گذشته بسیار کمتر است. تأثیر دین در شکل‌گیری هویت در این نوع صورت ممکن است کمتر باشد. به‌طور کلی، مذهب بسته به شرایط، گروه‌های تحت پوشش و دوره تحت پوشش، یک عامل کلیدی در شکل‌گیری هویت است. 
-
-بهزیستی روانی و جسمی بیشتر
-ایمان و عمل دینی می‌تواند با ایجاد آسایش برای افراد در مواقع ناراحتی و افزایش تعامل اجتماعی آنها با دیگران در مکان‌های عبادت، بهزیستی روانی را افزایش دهد. بسیاری از مطالعات نشان می‌دهند که افراد در هر سنی، نه فقط افراد مسن، اگر متدین باشند از زندگی خود شادتر و راضی‌تر هستند. ظاهرا دینداری سلامت جسمانی بهتری را نیز ارتقا می‌دهد و برخی مطالعات حتی نشان می‌دهند که افراد مذهبی تمایل بیشتری به زندگی نسبت به افرادی که مذهبی نیستند، دارند. 
-
-بر اساس تحقیقی که در دسامبر ۲۰۱۰ در مجله بازنگری جامعه‌شناختی آمریکا منتشر شد، شادتر بودن افراد مذهبی نه به علت وابستگی به فرقه یا اعتقاد خاصی، بلکه از لذت‌های اجتماعی ناشی از شرکت داشتن در خدمات منظم ناشی می‌شود. گردهم آمدن با دیگران در کلیسا، معبد یا کنیسه به مردم اجازه می‌دهد تا شبکه‌های اجتماعی، روابط نزدیکتر و در نهایت رضایت بیشتری از زندگی به دست بیاورند. 
-
-بهبود افسردگی در زمینه مذهبی بهتر پیش می‌رود. طبق مقاله‌ای که در سال ۱۹۹۸ در مجله آمریکایی روان‌پزشکی منتشر شد، بیماران مسنی که به دلیل مشکلات جسمی در بیمارستان بستری بودند و از افسردگی نیز رنج می‌بردند، اگر دین جزء ذاتی زندگی آنها بود، امکان بهبود آنان از مشکلات روحیشان بیشتر بود. دانشمندان در مجله روان‌شناسی بالینی در سال ۲۰۱۰ گزارش داده‌اند که اعتقاد به خداوند مهربان پاسخ به درمان روان‌پزشکی در بیماران افسرده را بهبود می‌بخشد. به گفته پاتریشیا مورفی، محقق دانشگاه راش، این افزایش پاسخ و ایجاد احساس امید در بیمار، به دیگر عواملی که ممکن است به وسیله مذهب اعطا شود، ارتباطی ندارد. 
-
-برانگیختن مردم جهت تغییرات مثبت اجتماعی
-دین چند دهه پیش در توسعه جنبش حقوق مدنی جنوب آمریکا نقش اساسی داشت. اعتقادات مذهبی مارتین لوتر کینگ و دیگر فعالان حقو�� مدنی را برانگیخت تا جان خود را برای جداسازی مناطق جنوبی به خطر بیندازند. کلیساهای سیاهپوست در جنوب نیز به عنوان محیطی عمل می‌کردند که در آن جنبش حقوق مدنی جلساتی برگزار می‌کرد، اعضای جدید را جذب می‌کرد و پول جمع‌آوری می‌کرد. 
-
-نابرابری و تعارض
-دین می‌تواند نابرابری اجتماعی و تعارض اجتماعی را نیز تقویت و ارتقا دهد. این دیدگاه تا حدی از کارل مارکس الهام گرفته شده‌است، او گفت که دین افیون توده‌ها است (مارکس، ۱۸۴۳). منظور او این بود که دین مانند مواد مخدر، مردم را از شرایط موجود خوشحال می‌کند. بسیاری از مردم بر این باورند که اگر رنج خود را تحمل کنند، در آخرت پاداش خواهند گرفت. دیدگاه‌های مذهبی آنها باعث می‌شود طبقه سرمایه‌دار را در فقر خود سرزنش نکنند و در نتیجه قیام نکنند. مارکس گفته‌است، به این دلایل، دین فقرا را به پذیرش سرنوشت خود سوق می‌دهد و به حفظ سیستم موجود نابرابری اجتماعی کمک می‌کند. 
-
-نابرابری جنسیتی
-دین همچنین با ارائه کلیشه‌های منفی در مورد زنان و تقویت دیدگاه‌های سنتی در مورد تبعیت آنها از مردان، نابرابری جنسیتی را ارتقا می‌دهد. نظریه‌پردازان فمینیست ادعا می‌کنند که اگرچه زنان به‌طور معمول کسانی هستند که کودکان را به دین‌داران تبدیل می‌کنند، اما به‌طور سنتی قدرت‌های بسیار کمی در ادیان داشته‌اند. 
-
-افزایش درگیری اجتماعی
-دین می‌تواند درگیری اجتماعی را ترویج دهد، و تاریخ جهان نشان می‌دهد که افراد و تمام جوامع و ملت‌ها کاملا آماده تعقیب، کشتن و جنگ بر سر اختلافات مذهبی هستند. 
-
-افزایش حرمت نفس
-بسته به محل زندگی، ممکن است دین موجب شود انسان احساس بهتری نسبت به خود داشته باشد. بر اساس مطالعه‌ای که در ژانویه ۲۰۱۲ انجام شده‌است، افرادی که مذهبی هستند از عزت نفس بالاتری برخوردار هستند و سازگاری روانی بهتری نسبت به افرادی که مذهبی نیستند، در آنها دیده می‌شود اما این مزیت مذهبی فقط برای افرادی است که در کشورهایی زندگی می‌کنند که دین آنها گسترده و مهم است. یافته‌هایی که در مجله فیزیولوژیکال ساینس گزارش شده‌است، نشان می‌دهد که مذهبی بودن یک فرد متدین در ترکیه موجب تقویت شادی در آن شخص می‌شود، اما در سوئد سکولار چنین مزیتی مشاهده نمی‌شود. 
-
-افزایش باروری
-
-مرکز تحقیقات پیو نتایج یک نظرسنجی گسترده و ۳۵۰۰۰ نفری درباره وضعیت دین در آمریکا را در سال ۲۰۱۵ منتشر کرد. در این نظرسنجی تفاوت فاحش نرخ باروری بین اعضای سنت‌های مختلف مذهبی به چشم می‌خورد. طبق داده‌های مرکز تحقیقات پیو، یک مورمون می‌تواند انتظار داشته باشد که به‌طور متوسط در طول زندگی خود ۳ ٫ ۴ نوزاد به دنیا آورد. یهودیان، کاتولیک‌ها و بیشتر فرقه‌های پروتستانیسم دارای نرخ باروری بین ۲ تا ۲ ٫ ۵ هستند. در انتهای پایین طیف زادوولد، خداناباوران، با ۱ ٫ ۶ کودک و ندانم‌گراها، که میانگین کودکان آنها فقط ۱ ٫ ۳ کودک است قرار دارند. همچنین در این نظرسنجی روندهای دوگانه کاهش پایبندی به ادیان مسیحی و افزایش ظهور افراد بی‌دین نیز دیده می‌شود. بر اساس گزارش پیو، پیش‌بینی می‌شود سهم افرادی که اعتقاد خاصی ندارند در جمعیت آمریکای شمالی طی ۴۰ سال آینده افزایش یابد. اما سهم چنین افرادی در جمعیت جهان، تا حدی به دلیل نرخ پایین باروری کاهش یابد. 
-
-طبقه‌بندی
-توسعه دین فراخور فرهنگ‌های مختلف اشکال مختلفی به خود گرفته‌است. برخی ادیان تأکید را بر باورها قرار داده‌اند در حالی‌که ادیان دیگر بر اعمال تکیه دارند. برخی ادیان روی تجربیات دیداری، ایمان فردی تمرکز دارند در حالی‌که دیگر ادیان فعالیت‌های جمعی دینی را ارزشمندتر می‌دانند. برخی ادیان ادعا می‌کنند که جهانی هستند، باید به قانون‌ها و جهان‌بینی‌شان اعتقاد داشته باشند، در حالی که ادیان دیگر فقط به‌وسیله یک گروه کاملا مشخص یا محدود فعالیت‌های خود را انجام می‌دهند. در بسیاری از جاها دین با سازمان‌های عمومی همچون آموزش و پرورش، بیمارستان‌ها، خانواده، حکومت و سلسله‌مراتب سیاسی آمیخته شده‌است. 
-
-برخی مطالعات آکادمیک که این موضوع را مورد مطالعه قرار داده‌اند دین را به سه بخش تقسیم کرده‌اند: ادیان جهانی، یک اصطلاحی است که به فرهنگهای سرتاسری، باورهای ملی اشاره می‌کند: ادیان بومی، که به گروه‌های دینی فرهنگی خاص اشاره می‌کند و جنبشهای مذهبی جدید که به باورهای تازه توسعه‌یافته اشاره می‌کند. یک نظریه پیشرفته آکادمیک دین، ساختارگرایی اجتماعی، می‌گوید که دین یک مفهوم جدیدی است که همه اعمال معنوی و عبادی پیروانش را یک مدلی شبیه به ادیان ابراهیمی می‌داند که همانند یک سیستم منظمی به تفسیر واقعیت و دفاع از وجود انسانی کمک می‌کند، بنابراین دین، به عنوان یک مفهوم، برای فرهنگ‌های غیرغربی که بر پایه چنین سیستمی بنا نهاده نشده‌اند، یا برای سیستم‌هایی که ساختار ساده‌تری دارند به صورت نامناسب بکار برده شده‌است. 
-
-شمار پیروان ادیان
-
-یافتن منبع رسمی و کاملا موثق برای اظهار نظرهای دقیق در مورد شمار پیروان مذاهب در سراسر جهان بسیار سؤال‌برانگیز و دشوار است. نه‌تنها روش پژوهش متفاوت است، بلکه به‌طور قابل توجهی بسته به وضعیت کشورها بسیار متفاوت است، به عبارتی دیگر فقط از کشورهایی که در آن‌ها آزادی مذاهب به معنای دقیق کلمه وجود دارد نسبتا می‌توان داده‌های دقیق و مورد اطمینانی به‌دست‌آورد. اما حتی در آنجا هم اختلاف‌های بالای آماری در داده‌های مختلف مشاهده می‌شود. به‌طور مثال بسته به اینکه منبع کسب آمار رجوع به‌شمار اعضای یک تشکل دینی باشد یا مصاحبه مستقیم، نتایج آماری متفاوت است. رژیم‌هایی که آزادی مذاهب را محدود می‌کنند یا کشورهایی که رسما خود را بیخدا می‌نامند، به‌دست آوردن یک تصویر واقعی از دین را تقریبا غیرممکن می‌سازند. علاوه بر این، در ادیان و جوامع و فرهنگ‌های متفاوت، معیار دیندار بودن یا به عبارتی پیرو یک دین به‌شمار آمدن در گوشه و کنار جهان متفاوت است و ناهمگون، به‌طور مثال، مسیحیت در کشورهای آفریقایی با مسیحیت در بسیاری از کشورهای اسکاندیناوی متفاوت است. در آلمان آمار مسیحیان تنها به پرداخت کنندگان مالیات کلیساها محدود می‌شود، در عربستان سعودی حتی اگر کسی به هیچ وجه هیچ‌گونه عقیده دینی نداشته باشد، همینکه شهروند عربستانی است جزء آمار شمرده می‌شود، نقص دیگر در صحت آمار ادیان می‌تواند از این موضوع ناشی شود که، کودکان و نوجوانانی که به دین والدین خود نسبت داده می‌شوند، نمی‌توان گفت که همه لزوما به‌طور کامل خود را متعلق به آن آیین احساس می‌کنند. برخی کشورها با سیستم‌های آماری شناخته‌شده و معتبر داده‌های دقیق‌تری ارائه می‌دهند اما چون سیستم‌های آمارگیری در کشورها متفاوت است از این رو نمی‌توان به آسانی از مقایسه داده‌ها هم کسب ن��یجه کرد. شایان ذکر است که در این لیست قطعا نام تمام ادیان موجود وجود ندارد و تنها بر طبق دو پایگاه داده ذکر شده، ادیان با بیشترین پیروان ذکر شده‌است. 
-
-ادیان خاص
-
-دین یا اصطلاحا «آسمانی» است یعنی پیامبر‌ی آمده و مدعی این است که هر چه آورده از طرف آنچه وی خدا می‌نامد سرچشمه گرفته یا «آسمانی» نیست یعنی حاصل افکار و عقاید یک انسان می‌باشد. ادیان لزوما خدامحور نیستند ولی به نظر می‌رسد تمام ادیان معتقد به ماوراء طبیعت باشند. 
-
-ابراهیمی
-
-از گسترده‌ترین دین‌های جهان می‌توان از دین‌های ابراهیمی نام برد. دین‌های ابراهیمی که همه از یک ریشه و منطقه خاور میانه سرچشمه می‌گیرند عبارت‌اند از اسلام، مسیحیت و یهودیت. دین‌های بابی و بهائی نیز از این دسته و از ادیان نوین هستند. 
-
-ادیان هندی
-هندوئیسم
-جین (دین) 
-آیین بودایی
-ترواده
-مهایانه
-وجره‌یانه
-آیین سیک
-
-آسیای شرقی
-آیین بودایی
-کنفوسیوسگرایی
-ادیان بومی: ادیان سنتی چینی
-شینتو
-
-بومی و محلی
-دین بومی
-شمن‌باوری
-
-آفریقایی سنتی
-ادیان سنتی آفریقایی
-
-ایرانی
-دین‌های ایرانی
-یارسان
-مزدیسنا
-زروانی
-مهرپرستی
-مانویت
-یزدانیسم
-ایزدیان
-بهائیت
-بابیه
-صابئه
-
-جنبشهای مذهبی جدید
-جنبش‌های نوپدید دینی
-بهائیت
-اکنکار
-اپیکوریسم
-شاهدان یهوه
-دروئید (امروزی) 
-جهان‌گرایی توحیدگرا
-ویکا
-
-نقد دین
-
-مشکلات زیر با دین مرتبط در نظر گرفته می‌شود: تعارض با علم، محدود کردن آزادی‌ها، توهم، ادعای داشتن حقیقت منحصر به فرد، ترس از مجازات، احساس گناه، تغییرناپذیری، ایجاد ترس، درگیری‌های داخلی، غیر منطقی بودن، توجیه خشونت، محدودیت حقوق زنان، قدیمی بودن، تداوم فرقه فرقه شدن، آزار و شکنجه، تعصب، رد دیدگاه گسترده‌تر، ساختارهای اجتماعی، آداب و رسوم عجیب، روابط تیره با پیروان مذاهب مختلف، ساختار دین، سرکوب کنجکاوی، استفاده از آن به عنوان ابزاری برای کنترل و پیچیدگی
-
-کنت لوسی استاد فلسفه و دین در دانشگاه نوادا عقیده دارد که مشکل اصلی ادیان در شیوه‌ای است که اکثر مردم به دین خود می‌رسند، یعنی. به دست آوردن اعتقادات از طریق شخصیت‌های مقتدر در دوران کودکی خود. اکثر اعضای گروه‌های مذهبی معتقدند که این عقاید همان چیزی است که در کودکی به آنها آموزش داده شده‌است. اگر کسی مسلمان است، به این دلیل است که مسلمان شده‌است. اگر یکی مورمون است، به این دلیل است که والدین مورمون بودند. اگر در خانواده‌ای کاتولیک، یهودی یا هندو بزرگ شوید، به احتمال زیاد شما عضوی از آن دین خواهید بود. البته این به‌طور جهانی صادق نیست. گاهی افراد در بزرگسالی به باورهای مذهبی جدیدی دست می‌یابند اما وقتی این اتفاق می‌افتد، اغلب نتیجه تأثیر برخی افراد کاریزماتیک است. در نتیجه این حقیقت ذاتی یا درستی آموزه‌ها نیست که باعث اعتقادات می‌شود، بلکه اعتقاد در نتیجه اقتدار شخصی افراد با نفوذی است که کودک را بزرگ کرده یا آموزش داده‌اند. 
-
-بسیاری از بی‌خدایان بر این باور هستند که «برخلاف علم که رازهای ناگشوده را چالشی برای پاسخ‌گویی می‌یابد، دین فقط ناشناخته‌ها را تقدیس می‌کند». ولی این موضوع را دین یاران ادیان مختلف از جمله اسلام رد می‌کنند چون عقیده دارند مسئله لا ادری‌گری بسیار در میان آن‌ها کم است و دلایل متعددی برای اثبات موضوعاتی که برای آن‌ها تقدس قائلند بیان می‌کنند. 
-
-برخی قائلند علت وجود ادیان کوشش دسته‌ای از انسان‌ها برای توجیه پدیده‌هایی که هنوز با عقل و خرد خود توضیحاتی برای آن نیافته‌اند است. 
-
-انسان‌ها به منظور حفاظت از خود و همچنین به خاطر درجه‌ای از نیاز، به مراسم، عادت‌ها، دعاها، التماس‌ها و قربانی کردن‌هایی رو می‌آورند که مجموعه آن‌ها دین نامیده می‌شود. 
-
-همچنین در تعبیری دیگر دین کوشش انسان برای تماس با «ماوراءالطبیعه‌ای» است که بسیاری آن را فرضی می‌دانند. 
-
-آلبرت اینشتین می‌گوید: «دانش تنها می‌تواند چیستی را معلوم دارد، اما نه آنچه را باید باشد و انواع قضاوت‌های ارزشی خارج از قلمرو آن باقی خواهد ماند. از جهت دیگر دین تنها افکار و اعمال انسانی را ارزیابی می‌کند، دین نمی‌تواند معقولانه از حقایق و روابط بین آن‌ها سخن گوید… اما اکنون قلمرو علم و دین کاملا از یکدیگر جدا شده‌است، علی‌رغم اینکه بین آن‌ها روابط دو جانبه و وابستگی‌های قوی وجود دارد. هر چند ممکن است مذهب هدف‌ها را مشخص سازد اما این علم است که به ما کمک می‌کند به این هدف‌ها برسیم.» 
-
-جستارهای وابسته
-دین سکولار
-فهرست نام آیین‌ها
-آیین‌های نوظهور
-سوءاستفاده دینی
-تعصب مذهبی
-دین نقیضه
-تاریخ ادیان
-ادیان ماقبل تاریخ
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-دین
-سبک زندگی
-فرهنگ
-معنویت
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-نقد دین
-مراقبه یا درون‌پویی در اخلاق و عرفان اسلامی بخش مهمی از سیر و سلوک است که پس از توبه و مشارطه و پیش از محاسبه است. 
-
-شیخ محمد بهاری درباره لفظ مراقبه می‌گوید: «مراقبه یعنی کشیک نفس را کشیدن که مبادا اعضا و جوارح را به خلاف وا دارد و عمر عزیز را که هر آنی از آن بیش از تمام دنیا و ما فیها قیمت دارد، ضایع بگرداند.» 
-
-روزبهان در مشرب الارواح می‌گوید: «مردی از ابن‌مبارک پرسید: ای ابو عبدالرحمن مرا وصیتی کن. گفت: مراقب حق‌تعالی باش. آن مرد تفسیر این سخن را خواست، گفت: همیشه چنان باش که خدای را می‌بینی.» 
-
-عطار نیشابوری در تذکرةالاولیاء در ذکر عبدالله مغربی می‌گوید: «و [عبدالله مغربی] گفت: فاضل‌ترین اعمال عمارت اوقات است به مراقبات.» 
-
-لفظ مراقبه
-مراقبه کلمه‌ای عربی است که از ماده رقبه به معنی گردن و ورود گرفته شده‌است و برای که «انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چیزی گردن می‌کشد، و اوضاع را زیر نظر می‌گیرد، این واژه بر
-
-معنی نظارت و مواظبت و تحقیق و زیر نظر گرفتن چیزی، اطلاق شده‌است.» 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-مراقبه
-اسلام
-تشیع
-خود
-خودپروری
-خودشناسی
-شفای فراطبیعی
-عرفان اسلامی
-معنویت
-مقاله‌های نیازمند توجه متخصص دین
-واژه‌ها و عبارت‌های عربی
-فلسفه صوفی
-سیدارتا گوتاما بودا (به هندی: गौतम बुद्ध) ریاضت‌کش و حکیمی بود که بر پایه آموزش‌های وی، آیین و اندیشه فلسفی بودایی بنیان گذاشته شد. بودا میان سده چهارم و ششم پیش از میلاد در بخش خاوری هند باستان می‌زیسته‌است. 
-
-بودا میان‌راهی را آموخت که حد فاصلی بود میان زیاده‌روی‌های نفسانی و ریاضت خواهی‌های شدیدی که در جنبش شمنی متداول در دین او پیدا شده بود. 
-او سپس در دیگر بخش‌های خاوری هندوستان از جمله ماگدها و کوشل به آموزش پرداخت. 
-
-گوتاما، شخصیت محوری در آیین بودایی است. به باور بوداییان، او آموزگاری بیدارشده بود که به کمال بودا رسیده بود و بصیرت خود را اختیار دیگران گذاشت تا تناسخ و زجر کشیدن در موجودات حس دار پایان گیرد. پیروان او، روایات زندگی، گفتمان‌ها و قانون‌های رهبانیت وی را پس از مرگش گردآوری کردند و به یاد سپردند. مجموعه‌های متفاوتی از آموزه‌هایی که به وی نسبت داده‌شده به صورت شفاهی سینه به سینه نقل‌شده و نخستین بار حدود ۴۰۰ سال پس از درگذشت او، به رشته تحریر درآورده شد. 
-
-ریشه واژه
-واژه بودا یعنی بیدار شده یا به عبارت دیگر، کسی که به روشنی رسیده‌است، واژه بودا با بئوذه / baodha / اوستا و بود و بوی فارسی هم‌ریشه است. این واژه در فارسی امروزی به بوی و بو تبدیل‌شده که هم به معنی فکر و اندیشه است و هم به معنی حس شامه. البته در دوران فارسی میانه (شاهنشاهی ساسانی) این واژه به عنوان وام‌واژه از زبان سانسکریت و به معنی خاص فرد بودا و دین بودایی با صورت بوت یا بت به زبان فارسی میانه (پهلوی) وارد شده‌است و این همان واژه‌ای است که در فارسی مدرن به معنی بت (پیکره‌ای که پرستیده می‌شود) به کار می‌رود. 
-
-سیدارتا گوتامای تاریخی
-بیشتر این را می‌پذیرند که بودا در عصر ماهاجاناپادا و زمان پادشاهی بیمبیسارا فرمانروای ماگدها می‌زیست، به آموزش پرداخت و یک نظام رهبانیت را پایه گذاشت. (۵۵۸ تا ۴۹۱ یا ۴۰۰ پیش از میلاد). 
-او در زمانی که اجاتشترو جانشین بیمبیسارا شده بود درگذشت. 
-
-افسانه زندگی
-
-بنا بر داستان‌های بودایی، سیدارتا (واژه سیدارتا به معنی کمالجو است) شاهزاده‌ای بود بنام سیدارتا گوتما از تیره شاکیا ایل ساکی در منطقه کاپیلاواستو در نپال امروزی می‌زیست. گوتاما بودا ملقب به ساکیامونی یا رئیس قبیله ساکی در هند بود و نام یک شاهزاده ساکی از قوم سکا می‌باشد. 
-او در باغ‌های لومبینی در نپال کنونی به دنیا آمد. پس از زایش توجه پیشگویان به او جلب شد و پیشگویی ایشان بدین‌گونه بود که سیدارتا در آینده یا پادشاهی جهانگیر خواهد شد یا روحانی‌ای بیداردل که جهانیان را از خواب نادانی خواهد رهاند. پدر سیدارتا یعنی سودودانا شاه برای اینکه پسرش در راه اول قرار گیرد وی را در ناز و نعمت پروراند و در کاخ‌هایی محفوظ قرار داد تا سیدارتا با رنج‌ها و کاستی‌های زندگی آشنایی نیابد. با این حال سیدارتای کمال‌جو در سن ۲۹ سالگی از کاخ‌ها گریخت و در طی چهار بار گریز خویش با چهار منظره آشنا گشت: پیری، بیماری، مرگ و شخصی پارسا که در پی رهایی از رنج‌ها بود. دیدن چهارمین منظره بر سیدارتا تأثیری ژرف نهاد و بر آن شد تا زندگی شاهزادگی را کنار نهاده و به جستجوی حقیقت شرایط آدمیان بپردازد. پس از گذراندن مدتی با مرتاضان در جنگل‌ها، آن راه را راه راستین حقیقت یابی ندانست و راهی میانه در پیش گرفت. 
-
-سیدارتا پس از شش سال آزمودن و پویش در مکانی به نام بودگایا زیر درختی به نام درخت بیداری (بودی) به درون‌پویی (مراقبه و مکاشفه) نشست و پس از چیرگی بر ترفندهای مارا، دیو دیوان، به دریافت رموز و بیداری کامل رسید و بودا گشت. واژه بودا یعنی «بیدار شده» یا به عبارتی «به روشنی رسیده» است. 
-
-خلاصه زندگی بودا
-در سال ۵۶۳ قبل از میلاد مسیح در یک شب مهتابی در وایساک‌ها در کاپیل-واستو شاهزاده ساده-اود-آنا و همسرش ماهام-آیا در بیشه سلطنتی لومبینی در زیر درخت Sal صاحب پسری شدند. در روز پنجم تولد نوزاد سیذارتا نامیده شد و در روز هفتم عمر مادرش به پایان رسید. خواهر کوچکتر ماهامایا به نام پراجابتی گاتامی این کودک را مانند مادری دلسوز پرورش داد. در سال‌های آموزش شاهزاده سیدهارتها آموزش‌های اولیه لازم و جنگاوری را تعلیم دید، اما اطرافیان معمولا او را در افکار عمیق مشاهده می‌کردند – افکاری راجع به درد و رنج انسان‌ها. او مخالف بهره‌برداری انسان‌ها از یکدیگر، نابرابری، فقر، خشونت و وجود طبقه اجتماعی بود. او در سن شانزده سالگی با شاهزاده خانمی بسیار زیبا به نام یاشودهارا، دختر پادشاه دوادها ازدواج کرد. سیدهارتها بیست و نه ساله بود که صاحب پسری زیبا به نام رادهولا شد واین واقعه را به عنوان دلبستگی جدیدی به این زندگی مادی تفسیر کرد. او قصر، پدر و مادرش، همسر زیبا و نوزادش را به جستجوی راهی برای نجات بشریت از چرخه رنج و عذاب ترک کرد. با این تفکر که تحمل ریاضت‌های سخت و طاقت‌فرسا موجب مرگ او خواهد شد دوستانش را ترک کرد و در کناره شرقی رود نیرانجانا ساکن شد. در این مکان بود که ساجاتا دختر کدخدای دهکده سنانی به او شیربرنج تعارف کرد. بعد از پذیرش غذای ساجاتا سیدارتها به سمت دیگر رودخانه در جنگل اورولا رفت و دربعد از ظهر همان روز بر روی سبزه در زیر درخت انجیر و رو به سمت شرق نشست. او که عزم خود را برای رسیدن به حقیقت جزم کرده بود جنگ خود علیه مارا شیطانی که عهد کرده بود مانع رسیدن او به حقیقت شود آغاز نمود. بعد از رسیدن به روشن‌بینی بودا هفت هفته دیگر را در هفت مکان مختلف پیرامون درخت ماهابودهی به منظور استفاده از این دستاورد بزرگ برای زندگی انسانی و عدم تولد مجدد در این دنیا گذراند. 
-
-آنچه نیروانا را از سایر تجارب شخصیت‌های معنوی تاریخ متمایز می‌کند فقدان الوهیت و عدم استفاده از امور الهی و عدم تکیه بر الهیات و ماوراءالطبیعه در رسیدن به نیروانا از جانب بوداست. بودا ملحد نبود اما در راه رسیدن به حقیقت کار هستی کاملا به الهیات و ماوراءالطبیعه بی‌اعتنا بود و نیروانا حاصل کوشش یک انسان بدون هیچ کمک و مساعدت نیروهای الهی و ماورایی است. کشف بودا حاوی این حقیقت است که آرامش و رهایی و آگاهی ابتدا در کنترل ذهن او نهفته‌است نه هیچ شرط بیرونی دیگر، و رهایی و آرامش کامل در «اینجا و اکنون» یافتنی است نه در یک قلمرو دور دست یا وضعیتی آسمانی و الهی فراتر از موجودیت فعلی او که از سرزمین مرد خیز است. 
-
-او در حالی که در میان هندوها که معتقد به سیستم طبقاتی کاستی هستند به دنیا آمد گفت که نباید مردم را به طبقات مختلف تقسیم کرد. او برخلاف هندوها گوشت می‌خورد. البته فقط گوشت حیواناتی را می‌خورد که مردم برای مصرف خودشان کشته بودند و اگر می‌فهمید که آن حیوان را برای سیر کردن او کشته‌اند، آن گوشت را نمی‌خورد. او خوردن گوشت اسب، فیل، سگ، مار، ببر، پلنگ و خرس را ممنوع کرد. 
-
-او در همه عمرش به سفر برای تعلیم روش رسیدن به بیداری پرداخت و همراه شاگردانش از دهکده‌ای به دهکده دیگر و از شهری به شهر دیگر می‌رفت و در سن ۸۰ سالگی از دنیا رفت. 
-
-اولین خطابه بودا
-بودا تصمیم گرفت که دانش جدیدی که به آن دست‌یافته بود را با مردم به اشتراک بگذارد تا آن‌ها نیز بتوانند چرخه زندگی و مرگ را تحت تسلط خود درآورند. 
-او ابتدا می‌خواست دانش جدید را با استادانش در میان بگذارد ولی متوجه شد که دو استاد او دیگر در قید حیات نیستند. او برای انتقال این دانش دوستانش را در نظر گرفت و به محل اقامت آنها، ایزیپاتانا، رفت. وقتی‌که پنج دوست بودا او را دیدند تصمیم گرفتند که به او اعتنا نکنند چون می‌پنداشتند دلیل ترک اسکتیک گوتاما این بوده که از راه و روش زندگی مقدس خسته شده و تسلیم شده‌است؛ ولی آن‌ها نتوانستند درخشندگی حضور او را نادیده بگیرند. 
-آن شب شبی با ماه کامل در ماه ژوئیه بود. در پارک آهو در ایزیپاتانا، بودا اولین خطابه خود را پس از روشن‌بینی ایراد کرد. این اولین خطابه دهاماچاکا نامیده شده‌است. دهاماچاکا به معنی برپایی آگاهی است. اگرچه گاهی از آن به عنوان چرخ حقیقت یاد می‌کنند. یکی از دوستان بودا به نام کندانا بعد از شنیدن اولین خطابه بودا به اولین مرحله از پیشرفت معنوی به نام سوتاپاتی رسید. (این مرحله اولین مرحله از تقدس است و و اگر کسی به آن برسد او را با عنوان «وارد شده به جریان» می‌نامند و قادر خواهد بود حداکثر تا هفت تولد دیگر از چرخه مرگ و زندگی خارج شود) 
-این خطابه به علت اولین خطابه بودن و دربرداشتن افکار بودا در خصوص حقایقی ناب و نشان دادن «راه میانی» از ارزش زیادی برخوردار است. 
- «راه میانی» راهی بود که بودا پیمود تا به روشن‌بینی دست یابد. او ثروت و قدرت زیاد خود به عنوان یک شاهزاده و ریاضت کشیدن و شکنجه دادن خود با محروم کردن بدن از نیازهای اساسی را رها کرد و در عوض «راه میانی» را برگزید. او به نیازهای بدنش به جای خواسته‌های ذهنش توجه نمود. این «راه میانی» که او را در خروج از رنج و عذاب یاری نمود در اولین خطابه بودا در هشت نکته ارائه شده‌است: 
-درک صحیح
-تفکر صحیح
-صحبت صحیح
-فعالیت صحیح
-امرار معاش صحیح
-تلاش صحیح
-اندیشه صحیح
-تمرکز صحیح
-پیروی از این هشت نکته باعث فهمیدن چهار حقیقتی می‌شود که باعث خروج انسان از چرخه مرگ و زندگی و رسیدن به نیروانا می‌گردد. 
-
-معجزات بودا
-معجزات زیادی به بودا نسبت داده شده‌است. به عنوان نمونه: 
-او بعد از تولد ایستاد، هفت قدم راه رفت و جملاتی به زبان آورد. در هر یک از این هفت قدم، یک گل نیلوفر آبی پشت پایش رویید. 
-او یک‌بار کاری کرد که از قسمت بالای بدنش آتش زبانه کشید در حالی که از نیمه پایین بدنش آب جاری می‌شد سپس این کار را برعکس انجام داد و بعد همین کار را از سمت راست و چپ بدنش انجام داد و دوباره در جهت مخالف اجرا کرد. 
-یک‌بار به شاگردش گفت که از چاهی که پر از علف و خار و خاشاک بود آب بیاورد ولی شاگردش نپذیرفت و گفت که آب آن چاه کثیف است؛ ولی بودا با معجزه، آب را پاک و زلال کرد. 
-زمانی با شاگردانش به ناحیه‌ای سیل گرفته و غرق در آب رسیدند با فرمان بودا آب به کنار رفت و بودا به زمین خشک پا گذاشت. 
-او می‌توانست خود را به تعداد بی‌شماری بودا تبدیل کند و دوباره به یک شخص تبدیل گردد. او می‌توانست خود را به اندازه یک غول درآورد و سپس به اندازه یک مورچه شود یا از دل کوه عبور کند، به عمق زمین فرورود و بیرون بیاید. می‌توانست به آسمان‌ها برود و به خدایان درس دهد و بازگردد. با این حال به باور بودایی‌ها او می‌گفت که این‌ها نباید دلیل ایمان آوردن مردم به یک روش زندگی باشد؛ بلکه این درستی روش است که باید باعث ایمان آوردن مردم به گفته‌های او شود. 
-
-نظر ادیان ابراهیمی درباره بودا
-علمای یهودی و مسیحی باتوجه به اسناد تاریخی که نشان می‌دهد بودا ادعای پیامبری نکرده او را به پیامبری قبول ندارند. اکثر علمای اسلامی نیز همین نظر را دارند، اما عده‌ای با استناد به داستان بوداسف و بولوهر که شیخ صدوق و علامه مجلسی در جلد ۱۷ بحار الانوار نقل کرده، بودا را پیامبر می‌دانند و عده‌ای از علمای اسلامی ساکن آسیای شرقی بودا را همان ذوالکفل می‌دا��ند که در قرآن از او یادشده‌است. همچنین مسعودی یکی از مورخین بزرگ اسلامی او را بنیان‌گذار دین صابئین و معاصر جمشید شاه می‌داند و قاضی صاعد اندلسی بودا را بنیان‌گذار مذهب حنفا می‌دانست. 
-
-حمید عبدالقادر، پژوهشگر اواسط قرن بیستم، در رساله‌ای به نام «بودای بزرگ: زندگی و فلسفه» او (به عربی: «بوذا الأکبر: حیاته وفلسفته»)، این فرض را مطرح می‌کند که پیامبری به نام ذو الکفل، یعنی «کسی که اهل کفل» است، که نامش در قرآن دو بار (الانبیاء ۸۵ و صاد ۴۸) ذکر شده و با صفت‌های صبور و نیک ستوده شده، همان شاکیامونی بوداست. اگرچه بیشتر پژوهشگران معتقدند ذو الکفل همان حزقیال نبی است. عبدالقادر چنین توضیح می‌دهد که «کفل» عربی شده کاپیلا است و این کلمه کوتاه شده کاپیلاوستو است. او همچنین می‌گوید درخت انجیر در قرآن (الطین ۵ - ۱) اشاره دیگری به بودا است زیرا بودا در زیر یک درخت انجیر به روشن‌ضمیری نائل شد. بعضی محققان این نظریه را پذیرفته‌اند و در تأیید آن به سخن بیرونی، مورخ و هندشناس مسلمان ایرانی که در قرن یازدهم زندگی می‌کرد، استناد می‌کنند که از بودا به عنوان پیامبر نام‌برده است. بعضی هم این استدلال دوم را قبول ندارند و می‌گویند بیرونی صرفا از نگاه مردم هند بودا را پیامبر نامیده است. برخی محققان بودای آینده و پیش‌گویی شده، بودای مایتریا (Maitreya) که «مهربان» یا «بخشنده» خوانده می‌شود را با محمد پیامبر مرتبط دانسته‌اند که او هم خادم «آنبخشنده» نامیده شده است. هر چند که روشن‌ضمیری بودا در زیر درخت انجیر به وحی تعبیر نشده است. بعدها استادان بزرگ بودایی متون مقدس را به صورت وحی دریافت کردند، نمونه‌ای از این دست، آسانگا (Asanga) در هند قرن چهارم است که به او بدون واسطه از مایتریا در توشیتا (Tushita) یا بهشت آکنده از خوشی وحی می‌شد. 
-
-ریشه ایرانی
-بر پایه پژوهش‌هایی توسط راناجیت پال، بودا از شاهزادگان ایرانی‌تبار بوده‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-بودا
-دین بودایی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-گوتاما بودا
-بنیان‌گذاران مذهب
-بودا
-پیامدگرایان
-تاریخ بیهار
-خانواده گوتاما بودا
-دین در سده پنجم (پیش از میلاد) 
-سال درگذشت نامشخص
-سال زادروز نامشخص
-فیلسوفان اجتماعی
-فیلسوفان اخلاق
-فیلسوفان اهل هند
-فیلسوفان بودایی
-فیلسوفان ذهن
-فیلسوفان سده ۵ (پیش از میلاد) 
-فیلسوفان مرد اهل هند
-مرتاضان
-معجزه‌کنندگان
-ویکی‌سازی رباتیک
-فیلسوفان سیاسی اهل هند
-آشوکا (به خط براهمی: 𑀅𑀲𑁄𑀓؛ سلطنت ۲۶۸ تا ۲۳۲ پیش از میلاد) پیرامون دو سده و نیم پس از بودا و شاهی از دودمان موریا بود که به کیش بودایی و آموزه‌های بودایی باور راستین یافت و همه زندگی خود را وقف تحقق عملی اصول آن نمود. موریاها به احتمال زیاد از تبار سکاهای ایرانی‌تبار بودند که از شمال به هند درآمدند. 
-
-آشوکا از سال ۲۷۳ تا ۲۳۲ پیش از زایش مسیح فرمانروایی کرد. وی پسر بیندوساره از شاهان موریایی بود و بر بیشتر شبه‌قاره هندوستان از بخش‌هایی از افغانستان امروزی گرفته تا میسوره در دوردست‌های بنگال و تا جنوب گوآی کنونی فرمان راند. 
-
-نام‌شناسی
-نام آشوکا از دو بخش آ و شوکا درست شده که در سانسکریت به معنای بی‌اندوه است. 
-
-آشوکا در جوانی خویی خشن داشت و به آشوکای درنده معروف بود اما پس از آن خوی وی برگشت، به کیش بودایی گروید و به یک بوداباور مهرورز تبدیل گشت. کوشش‌های آشوکا یاری فراوانی به ریشه دواندن و گسترش بوداگرایی نمود. 
-
-کارها
-آشوکا کارگزاران خود را به دادگری فرمان داد و وارسانی نیز بر آن‌ها گمارد و تا حد امکان بر آزاد ساختن زندانیان فرمان می‌داد. وی کشتار جانوران را نیز محدود ساخت و برای مردم و نیز جانوران بیمارستان ساخت. برای خانواده خویش رسم ویژه‌ای در پیوند با صدقه دادن و برآوردن نیازهای نیازمندان بنیاد نهاد. ارج و احترام به همه دین‌ها را بایسته شمرد و به دیدار مردم دین‌های دیگر می‌شتافت. وی فرمان داد تا گیاهان و میوه‌های دارویی را گرد آورده در سراسر هند بکارند، در راه‌ها باغ‌های انجیر هندی و انبه زار بسازند و در هر ۱۸ میل برای آشامیدنی مردم چاه بزنند و نیز بر سر هر چاه آبشخوری بسازند. 
-
-آشوکا مبلغان و مژده ورانی به ایران، سری‌لانکا، سوماترا و حتی یونان فرستاد. 
-
-کاخ آشوکا
-هنر دوره موریای هند باید تحت تأثیر هنر بودایی باشد زیرا آشوکا امپراتور موریای هند که باعث وحدت بخشی بزرگی از شمال هند شد، به آیین بودا گرویده‌بود. اما کاخ آشوکا در پاتالی پوترا (Pataliputra) که در حوالی شهر پتنا در ایالت بیهار و در شمال شرق هند قراردارد، و ستون‌های یادبود آن در سراسر هند به تقلید از کاخ و ستون‌های تخت جمشید ساخته شده‌است. از دیگر نکات مشترک سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ و آشوکا، جملات آغازین این سنگ نویسی‌ها است. مثلا در کتیبه‌های داریوش چنین آمده‌است: «چنین گوید داریوش شاه» و در کتیبه‌های آشوکا نیز چنین نوشته شده‌است: «چنین گوید آشوکا پادشاه بزرگ». ستون‌های یادگاری و ستون‌های فرمانی آشوکا کاملا شباهت صرف با کارهای داریوش هخامنشی دارد، چنان‌که برخی حتی معتقدند سرستون معروف سارانت (Sarnath) در عصر موریائی‌ها توسط استادان خارجی ساخته‌شده و طرح و نقشه این ستون‌ها تقلیدی از سرستون‌های تخت جمشید است. هنر معماری عصر هخامنشی در شکل‌گیری آثار موریایی هند تأثیر قابل اثباتی داشته‌است، هر چند می‌توان گفت نفوذ فرهنگ ایران درعصر چاندراگوپتا مائوریا یعنی سرسلسله پادشاهان موریائی از زمان آشوکا یعنی عصر مجد و عظمت این سلسله نیز بیشتر بود. 
-
-چاندراگوپتا مائوریا، پدر بزرگ آشوکا
-
-اسمیت متخصص تاریخ قدیم هند معتقد است امپراتوری چاندرا گوپتا پدربزرگ آشوکا یک ساتراپ پارسی بود که سال‌ها با دستگاه عظیم شاهنشاهی هخامنشی آشنایی و مراوده داشت و تحت تأثیر این شاهنشاهی چنین حکومتی را تأسیس نمود؛ بنابراین او از بومیان هند نبود بلکه چاندرا گوپتا یک پارسی و یک ایرانی بود. 
-
-جستارهای وابسته
-شیر آشوکا
-نشان ملی هند
-پرچم هند
-آشوکا چاکرا
-
-منابع
-
-بر پایه داده‌هایی در
-
-آشوکا
-آیین بودایی سده ۳ (میلادی) 
-امپراتوران مائوریا
-اهالی پتنا
-بوداگرایی
-بوداییان هند
-تاریخ باستان افغانستان
-تاریخ باستان پاکستان
-حکم‌رانان هند
-درگذشتگان ۲۳۲ (پیش از میلاد) 
-زادگان ۳۰۴ (پیش از میلاد) 
-شاهنشاهی مائوریا
-صلح‌طلبان بودایی
-صلح‌طلبان هند
-نوکیشان بودائی
-هندوهای پیشین اهل هند
-درگذشتگان سده ۳ (پیش از میلاد)
-وجره‌یانه (Vajrayana) (در سانسکریت به معنای «راه و وسیله دست‌یابی از جنس آذرخش») که بودیسم تانتری نیز نامیده می‌شود، شاخه‌ای از بودیسم است. وجره‌یانه جنبه‌های صوفیانه دارد و خاستگاه آن از هند است. 
-
-واژه وجره به معنی آذرخش و همچنین الماس است و استفاده از آن به «درخشان بودن و استوار بودن» اشاره دارد و به این خاطر که پیروان آن معتقدند برای رسیدن به مرحله بودا شدن، راهی سریع‌تر، درخشان‌تر و باثبات‌تر یافته‌اند این نام را به کیش خود داده‌اند. منظور از وجره در نام این کیش، همان «حق» و «واقعیت» است. وجره‌یانه (راه الماس) پس از مهایانه (راه بزرگ) و هینه‌یانه (راه کوچک) سومین مکتب بزرگ بوداگرایی است. در مکتب وجره‌یانه پیر (لاما) به‌عنوان راهنما و مرشد و پشتیبان نقش بزرگی در رسیدن به «بیدارشدگی» ایفا می‌کند و از این رو این مکتب را لامائیسم (لاماگرایی) هم نامیده‌اند. پیر بزرگ را هم در این مکتب در تبت دالایی لاما می‌نامند. 
-
-هدف وجره‌یانه رسیدن به حالت بوداشدگی است تا با آن، دیگر موجودات ذی‌شعور را نیز بتوان به «بیدارشدگی» سوق داد. از وجه مشخصه‌های اصلی شاخه وجره‌یانه بودیسم، پرداختن آن به عناصر عرفانی و (تا حدودی) باطنی است و آیین‌ها و رسومات در آن از جایگاه مهمی برخوردار است. به دلیل پرداختن به عناصر «رازورزانه»، آن را بودیسم باطنی نیز می‌نامند. وجره‌یانه (راه الماس‌گونه) را با نام‌هایی مانند لامائیسم (مرشدگرایی)، تانترا (افسون‌گویی)، مانترایانه (راه وردمحور)، بودیسم تانترایی (بوداباوری افسون‌گرا) هم می‌نامند. 
-
-آموزه
-هینه‌یانه به بیداری تک به تک افراد باور دارد و مهایانه می‌گوید که بیدارشدگان بایستی در همین جهان بمانند و دست بقیه را بگیرند و تا همه با هم بیدار نشده‌ایم از کوشش بازنایستند. مهم‌ترین آموزه در وجره‌یانه، آموزه بیدارسرشتی همگان است؛ یعنی همه هستندگان آمادگی بالقوه برای بودا شدن را در سرشت خود دارند. این بیدار شدن را می‌توان با مراقبه (درون‌پویی) تجربه کرد. شخص درون‌پو، در حین پویش، در جنبه‌های بیدارشدگی (بوداگی) ذوب می‌شود. راهکار وجره‌یانه برای زندگی روزانه این است: «به گونه‌ای بزی که انگار یک بودا هستی و بیداری، تا زمانی که یک بودا شوی.» 
-
-برعکس مهایانه و هینه‌یانه که می‌گویند حالت بوداگی را نمی‌توان به هیچ وجه شرح داد و توصیف‌پذیر نیست، پیروان وجره‌یانه می‌گویند که می‌شود از راه آیین‌های صوفیانه و به یاری ورد و افسون (مانترا)، اشاره‌های رازآمیز دست به نام مودرا (دست‌نشانه‌ها) و اشکال نمادین هندسی (ماندالا) با حالت بوداگی تماس برقرار کرد. 
-
-برخی از فرقه‌های دیگر بودایی می‌گویند که بیدار شدن دست‌کم چندین زندگی و زایش دوباره لازم دارد و بسیار طول می‌کشد اما پیروان وجره‌یانه می‌گویند که هر کس می‌تواند در طول همین یک‌بار زندگی به بوداگی برسد. 
-
-وجره‌یانه به مفهوم علت و معلول و ویژه‌بینی (ویپاسانا) متکی است. هدف از وجره‌یانه تبدیل هر تجربه به فرزانگی بی‌پروا، شادی‌یابی خودجوش و مهرورزی پرانرژی است. وجره‌یانه می‌کوشد از طریق خودیکی‌دانی سالک با بیدارشدگی، به سریع‌ترین وجه به نتیجه مطلوب برسد. 
-
-وجره‌یانه اغلب توسط پیروانش به عنوان «نگین تاج» تعالیم بودا توصیف می‌شود. آنها بر این باورند که وجره‌یانه برترین مسیر از سه مسیر به رسمیت شناخته‌شده توسط وجره‌یانه است. دو مسیر دیگر هینه‌یانه و مهایانه هستند. 
-
-رابطه آموزگار و شاگرد در وجره‌یانه برای دست به دست کردن پویا و راستین آموزه‌ها و مهر بزرگ ضروری است. به گفته پیروان وجره‌یانه، گوتاما بودا به دنبال همکار بود و نه پیرو؛ و برای این امر، وجود دید انتقادی در بین آموزندگان آموزه‌های او لازم و مفید است. در وجره‌یانه باور یافتن شهودی اصل است و نه باور کردن بی‌پرسش؛ بنابراین وجره‌یانه دین ایمان نیست، بلکه دین تجربه است. به باور این کیش، هر توضیح دینی را فرد سالک می‌تواند در نهایت با استفاده از تجربیات خود راستی‌آزمایی کند. 
-
-خاستگاه و تاریخچه
-وجره‌یانه احتمالا در حدود قرن چهارم در هند ایجاد شده‌است، اگرچه پیروان وجره‌یانه سنتا معتقدند که، گوتاما بودا مفاهیمی از وجره‌یانه (مانند کالاچاکرا) را شخصا آموزش می‌داده‌است. وجره‌یانه مبتنی بر بودیسم مهایانه است، اما احتمالا تحت تأثیر عناصر آموزه‌های تانتری و هندو نیز قرار گرفته‌است. وجره‌یانه متون خاص خود را دارد که تانتراها نامیده می‌شوند، اما فلسفه این کیش کاملا بر اساس آموزه‌های مهایانه است. وجره‌یانه از هند، به چین و تبت گسترش یافت. در قرن دوازدهم، وجره‌یانه، همراه با دیگر فرقه‌های بودایی آن زمان، در نتیجه تهاجمات مسلمانان و ادغام جزئی بودیسم در هندوئیسم، از هندوستان رخت بربست. 
-
-پس از اینکه مسلمانها کانون‌های اصلی بوداگرایی در هند را نابود کردند وجره‌یانه تنها در تبت به زندگی خود ادامه داد. بعدها در مغولستان کیش رسمی آن کشور شد و در دربار خاقان چین دیرزمانی کیش برتر به‌شمار می‌رفت. در ژاپن هم شیوه‌های افسونگرا (تانترایی) بوداگرایی پدید آمدند مانند کگون و شینگون. وجره‌یانه امروزه عمدتا در چارچوب بودیسم تبتی در تبت، نپال، بوتان و مغولستان از آن پیروی می‌شود. بودیسم شینگون ژاپنی نیز یک مکتب از شاخه وجره‌یانه است. امروزه وجره‌یانه در غرب نیز به عنوان بخشی از بودیسم تبتی رایج است. در بوتان، وجره‌یانه دین رسمی این کشور است. 
-
-وجره‌یانه بیشتر در چارچوب بودیسم تبتی معروف است. وجره‌یانه علاوه بر آموزه‌های مهایانه، یک‌رشته تمرینات عملی را نیز برای دست‌یابی به «روشنی» توصیف می‌کند. سنت‌های بودایی نپال، بوتان و مغولستان پیوندهای نزدیکی با بودیسم تبتی دارند و می‌توان آن را گونه‌های محلی بودیسم تبتی در نظر گرفت. 
-
-وجره‌یانه در قدیم به چین نیز وارد شد، اما در آنجا نیز از بین رفت. با این حال، پیش از ناپدید شدن از چین، به ژاپن نیز معرفی شد و این کیش امروزه در ژاپن به شکل بودیسم شینگون ادامه پیدا کرده‌است. 
-
-پیش‌نیازها
-بنا به گفته تنزین گیاتسو در کتاب «دنیای بودیسم تبتی» (۱۹۹۵)، فرد ره‌پو باید نخست «علل رنج‌کشی» خود رابه طور کامل از میان بردارد. علاوه بر این، باید «آموزه هستی» را از «دومین چرخش چرخ» (خوانش دوم بودا) کاملا فهمیده باشد، در درک بودیچیتا (سرشت بودا یا حالت بودا) پیشرفت کرده باشد. «برخورداری از ازخودگذشتگی، و تلاش مبتنی بر شفقت برای بیداری‌یابی به نفع همه موجودات زنده و برای «عمل به کمالات شش‌گانه» از دیگر پیش‌نیازهای پیمودن این مسیر است. 
-
-منابع
-
-پاشایی، ع. فراسوی فرزانگی (پرگیا پارمیتا)، نشر نگاه معاصر، تهران ۱۳۸۰. 
-Wikipedia contributors, «Vajrayana,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, https: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Vajrayana&oldid= ۱۰۷۲۱۲۴۲۲۵ (accessed February ۱۶ , ۲۰۲۲). 
-
-
-آیین بودایی در دوره ادو
-بوداگرایی
-تنتره
-مفاهیم فلسفی بودایی
-واژگان بودایی
-وجره‌یانه
-ارمنستان (به ارمنی: Հայաստան، تلفظ: هایاستان) با نام رسمی جمهوری ارمنستان (Հայաստանի Հանրապետություն، هایاستانی هانراپتوتیون) کشوری محصور در خشکی در قفقاز جنوبی، غرب آسیا است که در سرزمین کوهستانی ارمنستان واقع است. این کشور، از شمال با گرجستان، از شرق با جمهوری آذربایجان و قره‌باغ، از جنوب با ایران و جمهوری خودمختار نخجوان و از غرب با ترکیه مرز مشترک دارد. پایتخت این کشور، ایروان و زبان رسمی آن ارمنی است. 
-
-ارمنستان ۲۹ ٬ ۸۰۰ کیلومترمربع مساحت و حدود ۳ ٬ ۰۱۸ ٬ ۸۵۴ میلیون نفر جمعیت دارد و تا پیش از انحلال اتحاد جماهیر شوروی، از مراکز مهم صنعتی شوروی سابق محسوب می‌شد. 
-
-ارمنستان نخستین کشوری بود که در اوایل قرن چهارم میلادی، مسیحیت را به عنوان دین رسمی خود پذیرفت و کلیسای آن، «کلیسای حواری ارمنی» کاملا خودمختار و متفاوت با کلیساهای دیگر در جهان است. 
-
-خاستگاه
-
-دیدگاه نخست چنین است که این قوم در اثر ادغام تدریجی اقوام مهاجر هند و اروپایی «قوم آرمن» با اقوام بومی قدیمی‌تر ساکن در فلات ارمنستان مانند: هوری، اورارتویی، لوویان و هایاسا به‌وجود آمده‌است. بر پایه دیدگاه دیگر ارمنیان از آغاز در موطن اصلی خود فلات ارمنستان می‌زیستند لیکن از ادغام اقوام گوناگون پدید آمده‌اند. ارمنیان خود را «های» و کشورشان را هایک یا «هایاستان» می‌نامند. 
-
-در مورد پیدایش و نام ارمنیان موسس خورناتسی در کتاب خود این‌گونه می‌نویسد که: 
-
-در متون کهن ارمنی، هایک را یکی از نوادگان نوح و از دودمان یافث دانسته‌اند. در کتاب مؤسس خورناتسی آمده‌است که هایک پس از کشتن بل و در هم شکستن سپاه وی در محل نبرد ملکی بنا کرد و آن را «هایخ» نامید. از این رو تا زمان مؤسس خورناتسی «سده ۵ میلادی» نیز این ناحیه «هایوتس – دزور» نامیده می‌شد. هایوتس در زبان ارمنی به مفهوم «ارمنیان» و دزور به معنای «دره» است. 
-
-تنی چند از دانشمندان نام «های» را با واژه «هاتی» که نام حتیان بوده مربوط دانسته‌اند. پیوتروفسکی این نظریه را مستدل و استوار دانسته‌است. پاتکانیان بر آن بود که «های» در آغاز نام قومی جداگانه بوده که بر دیگر اقوام مجاور برتری داشته و نام خود را به همه آن‌ها داده‌است. در آسیای صغیر به هنگام کاوش‌های باستان‌شناسی در ناحیه هتوشش تختگاه کهن دولت حتیان، کتیبه‌ای متعلق به هزاره دوم قبل از میلاد کشف‌شده و این قدیم‌ترین منابعی است که در آن از کشور هایاسا و مردم آن یاد شده‌است. با کشف کتیبه «حتی» سده ۱۴ قبل از میلاد معلوم شد که سرزمین شمال غرب ارمنستان، هایاسا نام داشته‌است. «کاپانتسیان» یادآور شده که «سا» و «شا» در زبان‌های اقوام آسیای صغیر صورت پسوندی را داشته که مشخص‌کننده نام سرزمین و محل معینی بوده‌است. چنین نتیجه‌ای حاصل شده‌است که وجود دو قوم در تشکیل مردم ارمنستان مؤثر بوده‌است که یکی از آن‌ها ساکن ارمنستان شرقی و شامل اتحاد قومی «ارمنیا» و دیگری ساکن ارمنستان غربی و شامل اتحاد قومی «هایاسا» بوده‌است. 
-
-واژه‌شناسی
-
-نام بومی این کشور در زبان ارمنی، هایک می‌باشد که در سده‌های میانه با افزودن پسوند فارسی ستان «به معنای سرزمین» به هایاستان تغییر یافت. این نام به‌طور سنتی از نام هایک، بنیان‌گذار ملت ارمنی و نتیجه نوح پیامبر، گرفته شده‌است که بر اساس نوشته موسس خورناتسی، تاریخ‌نویس ارمنی، در سال ۲۴۹۲ قبل از میلاد «بل» پادشاه بابل را شکست داد و ملت ارمنی را در منطقه آیرارات بنیان گذاشت. 
-
-زبان ارمنی، زبان رسمی کشور ارمنستان است. 
-
-برخی از همسایگان، ارمنستان و ارمنیان را با نام‌های دیگری نیز شناخته‌اند. 
-
-مردم گرجی، ارمنیان را «سمخبی» «درحالت مفرد: سمخی» و ارمنستان را «سمختی» می‌گویند. ملت‌ها و کشورهای دیگر نیز از دیر باز تاکنون ارمنیان و ارمنستان را با تلفظ‌های مختلف کلمه «آرمن» شناخته و می‌شناسند. آنان این کشور را «آرمنیا، آرمانی، آرمینا، ارمنستان، آرمنین، ارمنستان» و به اسامی‌ای دیگر نامیده و ملت ارمنی را نیز «آرامان، آرمینیان، آدمیانین، آرمنیر، ارمنی و ارمنی» خوانده‌اند. 
-
-نام «ارمنیا» نخستین بار در سطر ۱۵ ستون اول متن پارسی کتیبه داریوش اول بر کوه بیستون آمده‌است. در متن عیلامی کتیبه مزبور، نام این سرزمین به صورت «هارمی نویا» در متن اکدی «اوراشطو» و در متن آرامی «اررط» آمده‌است. محققان «اوراشطو» را همان اورارتو دانسته‌اند. در کتیبه‌های آشوری که به خط میخی است، این نام به صورت اورارتو آمده‌است. در کتاب مقدس به صورت آراراط آمده‌است. دولت اورارتو به نام «پادشاهی وان» نیز نامیده می‌شود. 
-
-بابلیان ساتراپ‌نشین، ارمنستان را «اوراشطو» و «اورالط» [Oralt] می‌نامیدند. حال آنکه پارسیان آن را «آرمینا» (به فارسی باستان: ارمینه 𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴 (Armina)) می‌خواندند. بر سنگ‌نوشته داریوش در شوش و نیز در نقش رستم به صورت «اررمن» آمده‌است. نام ارمنستان در متون یونانی به گونه‌های «ارمنیا» و مردم آنجا «ارمنیوی» [Armenioi] آمده‌است. گزنفون از ارمنستان و مردم آن به صورت «ارمنیون» یاد کرده‌است. هرودت و استرابون ارمنیان را «ارمنییوی» [Armenion] آورده‌اند. 
-
-موسس خورناتسی، نام ارمنیا را با نام «آرام» مربوط می‌داند که ششمین نسل از فرزندان هایک بود. وی به نقل از گذشتگان می‌نویسد که آرام در پیکارها، پیروزی فراوان کسب کرد و از محدوده ارمنستان فراتر رفت. از این رو دیگر اقوام سرزمین ارمنستان را به نام او نامیده‌اند که یونانیان آن را «آرمن» و ایرانیان و سوریاییان «آرمنیک» می‌نامند. گیراگوس گاندزاکتسی می‌نویسد که مردم ارمنستان به سبب رشادتهای آرام، «ارمن» نامیده شده‌اند. 
-
-در نوشته‌های مؤلفان عهد اسلامی چون بلاذری، دینوری، یعقوبی و ابن خردادبه، نام این سرزمین «ارمینیه» آمده‌است، گمان می‌رود که صورت معرب «ارمینیا» بوده باشد. در نوشته‌های عهد ساسانی و پس از آن نام «ارمن» مشهود است. در کتیبه شاپور یکم بر کعبه زرتشت نام فرزند ارشدش هرمزد اردشیر با عنوان «بزرگ ارمنان شاه» آمده‌است. 
-
-تاریخ
-
-در زمان دودمان یرواندونی روند تشکیل ملت ارمنی به مرحله پایانی خود رسید. پس از لشکرکشی اسکندر مقدونی و پایه‌گذاری حکومت سلوکی، آرتاشس اول پادشاه ارمنستان بر آنان شوریده و پادشاه ارمنستان بزرگ را بنیان نهاد که در زمان تیگران بزرگ به اوج قدرت خود رسید. 
-
-در زمان سلسله اشکانی ارمنستان تحولات جدیدی به وقوع پیوست. به سال ۳۰۱ میلادی مسیحیت را به عنوان دین رسمی حکومت خود پذیرفتند، در این هنگام جمعیت آنان به ۴ میلیون نفر بالغ می‌گردید و وسعت ارمنستان بزرگ به ۳۱۲ هزار کیلومتر مربع می‌رسید پس از فروپاشی پادشاهی اشکانی ارمنستان با مبارزات آزادیبخش خود در برابر ساسانیان و امپراتوری رم شرقی و آنگاه حکومت اعراب توانستند هویت ملی و معنوی-فرهنگی خود را نگهدارند. در سال ۴۰۵ میلادی الفبای ارمنی ابداع شده باعث استواری هر چه بیشتر فرهنگی و معنوی گردید که در شرایط غیبت حکومت ملی توانست در یکپارچگی آنان سهیم گردد. 
-
-پس از پیکار و شورش‌های بی‌امان آزادیبخش مردم در براب�� چیرگان خارجی حکومت متحد ارمنیان بدست دودمان باگراتونی بنیان نهاده شد. پس از چندی حکومت‌های دیگری نیز تأسیس یافت مانند حکومت آرزرونی که بسال ۱۰۲۱ میلادی بدست بیزانس منقرض گردید. در اثر ستم‌های حکومت‌های بیزانس، اعراب و سپس در اثر تاخت و تازهای ترکان سلجوقی ارمنیان بسیاری از سرزمین خود کوچ نموده به کشورهای دیگر رفتند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها کیلیکیه در کنار دریای مدیترانه بود و در آنجا آنان توانستند حکومتی مستقل تأسیس نمایند که به پادشاهی ارمنی کیلیکیه یا «ارمنستان کوچک» شهرت یافت. 
-
-در زمان تقویت گرجستان «سده‌های ۱۲ و ۱۳ میلادی» بخش‌های شمالی و مرکزی ارمنستان از دست سلجوقیان آزاد شده به سرکردگی ارمنستان زاکارید حکومت ارمنستان احیاء شد. مهاجرت ارمنیان و رکود اقتصادی و فرهنگی آنان در زمان لشکرکشی تاتارها و مغولان و تاخت تازهای تیمور لنگ و طوائف آق‌قویونلو و قره قویونلو «سده‌های ۱۴ و ۱۵ میلادی» برای ارمنستان اسفناک بود. در سده ۱۶ میلادی ارمنستان تحت سیطره امپراتوری عثمانی و صفویان ایران قرار گرفت. روسیه تزاری بسال ۱۸۲۸ میلادی ارمنستان شرقی را بتصرف خود درآورد بدین سان ارمنیان در زیر سه حکومت روسیه، عثمانی و ایران قرار گرفتند. حکومت سلطان عثمانی با سیاست ضد ارمنی خود دست به کشتارهای توده‌ای در ارمنستان غربی زده از ۱۸۹۴ تا ۱۸۹۶ میلادی بیش از ۳۰۰ هزار نفر را قتل‌عام کردند. 
-
-با قدرت رسیدن نادرشاه افشار قسمت بزرگی از ارمنستان به تصرف ایران درآمد. کاتولیکوس رهبر مذهبی کلیسای اچمیادزین از این فرصت استفاده کرده و تلاش‌هایی را برای استیفای استقلال ارمنستان و رهایی از قیمومیت خفقان‌آمیز ترکان عثمانی آغاز می‌کند. این تلاش‌ها خیلی زود به یک جنبش وسیع علیه استیلای عثمانی‌ها مبدل می‌شود و ارمنی‌ها فعالانه در صفوف سپاه نادر شاه علیه قشون عثمانی به نبرد برمی خیزند. 
-
-در دوران قاجار که ارمنستان شرقی که تحت کنترل ایران قاجاری بود، نظام خان نشینی بود که در آن‌ها اداره امور به دست خان‌ها صورت می‌گرفت. عمده‌ترین حکومت خان‌نشین در این دوره خان‌نشین ایروان بود که بخش مرکزی ارمنستان شرقی را دربر می‌گرفت. محل‌ها یا ناحیه‌ها توسط بلوکها، شهرها به دست کلانترها و روستاها توسط دهیارها که همگی از سوی خان یا سردار ایروان انتخاب می‌شدند، اداره می‌شد. وظیفه اصلی خانات و بلوکات ارمنستان جمع مالیات و تدارکات قشون بود. در ۱۲ اکتبر ۱۸۱۳ پس شکست ایران قاجاری از روسیه تزاری پس از مدت‌ها جنگ و نبرد، در روستای گلستان از توابع قره‌باغ، معاهده صلح گلستان امضاء گردید که بر اساس آن گرجستان شرقی، خان‌نشین‌های گنجه، قره‌باغ، شکی، شروان، باکو، قوبا، تالش، دربند و بخشی از ارمنستان تحت تسلط قاجاریان از جمله استان شیراک، استان لوری، شهرستان قازاخ، شامشادین و استان سیونیک به روسیه تزاری واگذار شد. 
-حدود سیزده سال پس از انعقاد عهدنامه گلستان در سال ۱۸۲۶ میلادی با حمله ایران دور دوم جنگ‌های ایران و روسیه آغاز شد که بار دیگر به شکست ایران و انعقاد عهدنامه ترکمانچای در فوریه ۱۸۲۸ میلادی منجر شد که بر اساس آن ارمنستان شرقی و تمام مناطق شمال ارس به روس‌ها واگذار شد و در نتیجه ارمنستان برای همیشه از ایران جدا شد. 
-مبارزه ارمنیان در رهایی از دولت عثمانی آغاز گردید و مسئله ارمنی در محافل حکومتی و سیاسی اروپا مطرح‌شده آ��ان گهگاه در اثر ضرورت از این مسئله به عنوان حربه‌ای در برابر سلطان عثمانی استفاده نمودند. در سال ۱۹۱۵ حکومت ترکان جوان دست به نخستین نسل‌کشی سده بیستم میلادی زده بیش از یک و نیم میلیون ارمنی را در ارمنستان غربی به کام نیستی فرستاد. 
-
-در اثر مبارزات ارمنیان آنان موفق شدند پس از نبرد سارداراباد و نبرد قره کلیسا بسال ۱۹۱۸ میلادی پس از پنج سده حکومت خود را احیاء نمایند. در مدت حدود دو سال اولین جمهوری ارمنستان در بخش کوچکی از ارمنستان باستان تأسیس شد. بر اساس معاهده سور ترکیه مکلف شد شش ولایت ارمنی را به جمهوری ارمنستان بازپس دهد؛ لیکن با قدرت رسیدن کمال آتاترک این امر جامه عمل نپوشید. از سویی دیگر قسمتی از آرتساخ و تمامی خاک نخجوان و آخالکالاکی در تصرف جمهوری‌های آذربایجان و گرجستان شوروی باقی ماند. از سال ۱۹۲۰ حکومت سوسیالیستی؛ ارمنستان شوروی جانشین آن گردید. 
-
-پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی؛ جمهوری ارمنستان در تاریخ ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ اعلام گردید. 
-
-تقسیمات کشوری ارمنستان باستان
-
-ارمنستان از لحاظ تاریخی به سه ناحیه تقسیم‌شده بود: 
-
-ارمنستان بزرگ، ارمنستان کوچک و ارمنستان جدید. تاریخ ارمنستان بزرگ و کوچک به ازمنه قدیم مربوط می‌شود و این دو سرزمین مجزا از همدیگر بودند. ارمنستان بزرگ وسیع‌تر از دو منطقه دیگر محسوب می‌شد و شامل پانزده ایالت بود. ارمنستان کوچک یا هایک کوچک در ناحیه غربی ارمنستان بزرگ، در محدوده شمال کاپادوکیه قرار داشت که در شمال شرق آناتولی در محدوده «استان سیواس و استان گوموش‌خانه» امروزی می‌باشد. 
-
-ارمنستان جدید به سومین ناحیه تاریخی متعلق است که به سده یازدهم مربوط می‌شود و در جنوب غربی ارمنستان کوچک واقع‌شده بود که به پادشاهی ارمنی کیلیکیه معروف است. 
-
-جغرافیا
-
-ارمنستان در قفقاز جنوبی در میان دریای سیاه و دریای خزر قرار دارد که مرز میان آسیا و اروپا محسوب می‌شود. ارمنستان کشوری کوهستانی و پرباران است و نیز یک کشور محاط در خشکی است. 
-
-جمهوری ارمنستان سرزمینی است کوهستانی که اکنون تنها شامل بخش شمالی فلات بزرگ ارمنستان است. سطح ارمنستان را مجموعه‌ای از کوهستان‌های دارای چین‌خوردگی بسیار، آتش فشان‌های بزرگ، قله‌های مخروطی، دره‌های تنگ رودخانه‌ای، دریاچه‌ها، چاله‌ها و گودال‌ها فرا گرفته‌است. حدود نود درصد اراضی ارمنستان در ارتفاعی بیش از هزار متر واقع شده‌اند. سطح اراضی ارمنستان از دیدگاه ساختاری به سه منطقه بخش می‌شود. بخش شمال شرق و جنوب شرق که منطقه‌ای است تکتونیک؛ بخش مرکزی که منطقه‌ای است آتش‌فشانی؛ بخش جنوب غربی جلگه آرارات که ناهمواری‌های آن حاصل سیلاب هاست و در جنوب شرق کوه آراگاتس در ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متر منطقه آتش‌فشانی ناهمواری دارای چین خوردگی‌های بسیار واقع شده‌است که رودهای کاساغ و هرازدان آن را قطع کرده‌اند. در بخش شرقی ارمنستان دو گودال و فرورفتگی عظیمی که در ارتفاع ۱۹۱۴ متری از سطح دریا قرار گرفته دریاچه سوان واقع است. سوان بلندترین و بزرگ‌ترین دریاچه کوهستانی قفقاز است. در جنوب حوضه سوان منطقه کوهستانی وایوتس دزور و رود آرپا قرار دارد. جنوب غرب ارمنستان شامل چین خوردگی‌های وسیع جلگه آرارات است که میان دو منطقه کوهستانی آراگاتس و گغام واقع شده‌است. 
-
-کوه‌ها
-
-ارمنستان در ارتفاع ۴۰۰ تا ۴۰۰۰ متری به ۵ منطقه بخش شده‌است: 
-
-منطقه نیمه صحرایی، استپی، جنگلی، آلپی و توندرای کوهستانی. منطقه نیمه صحرایی شامل جلگه آرارات تا ارتفاع ۹۰۰ متری از سطح دریاست. منطقه استپی وسیع‌ترین بخش ارمنستان را تشکیل می‌دهد و شامل سرزمین‌های شمالی و شرقی در ارتفاع ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰ متری و منطقه چاله‌های آرارات از ارتفاع ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ تا ارتفاع ۲۰۰۰ – ۲۲۰۰ متر از سطح دریاست. در جنوب این منطقه تا ارتفاع ۲۴۰۰ – ۲۵۰۰ متری را نیز شامل می‌گردد. منطقه جنگلی شامل اراضی شمال شرق است که ۲۸ تا ۳۰ درصد اراضی را تا ارتفاع ۱۹۰۰ – ۲۰۰۰ متری تشکیل می‌دهد. منطقه آلپی شامل کوهستان‌هایی به ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۲۲۰۰ متر است. منطقه توندرای کوهستانی در قله‌های مرتفع ارمنستان واقع است. 
-
-از کوه‌های ارمنستان می‌توان به: آراگاتس با ارتفاع ۴۰۹۵ متر، آچکاسار ۳۱۹۶ متر، آژداهاک ۳۵۹۷ متر، اسپیتاکاسار ۳۵۵۵ متر، گغاسار ۳۴۴۳ متر، واردنیس ۳۵۲۰ متر، متس ایشخاناسار ۳۵۵۲ متر و رشته‌کوه گقام و کوهستان زنگه‌زور را نام برد. 
-
-آب و هوا
-
-هوای ارمنستان ملایم است. در تابستان‌ها از مناطق جنوبی (فلات ایران) توده هوای گرمی که از منطقه گرمسیری وزیدن می‌گیرد به فلات ارمنستان می‌رسد. در زمستان‌ها هوای ارمنستان به شدت سرد می‌شود و فشار جو فزونی می‌گیرد. آسمان ارمنستان اغلب آفتابی است و میزان بارندگی در ارتفاعات به ویژه در ۲۰۰۰ و ۲۱۰۰ متری فزونی می‌گیرد. دمای هوا در ارمنستان به شدت تابع فصول سال است. در دشت آرارات متوسط دما در ماه ژوئیه دمای ۲۵ + تا ۲۷ + درجه سانتی‌گراد و حداکثر آن ۴۲ + درجه سانتی‌گراد است. در ماه ژانویه دمای متوسط هوا ۵ - تا ۷ - و حداقل آن ۳۰ - درجه سانتی‌گراد است. در مناطق کوهستانی میانه از جمله دریاچه سوان میانگین دمای هوا در تابستان ۱۸ + تا ۲۰ + و در زمستان ۸ - تا ۱۲ - درجه است. در اطراف دریاچه آرپا دمای هوا به ۴۶ - نیز رسیده‌است. در جلگه آرارات ۲۵۰ روز از سال دما به صفر درجه نمی‌رسد. در مناطق کوهستانی شمار این روزها در سال ۱۵۰ تا ۲۰۰ و در ارتفاعات بسیار حدود ۳۰ تا ۵۰ روز است. میزان متوسط بارندگی در ارمنستان ۵۵۰ میلی‌متر است که در بهار و اوایل تابستان به حداکثر و در نیمه دوم تابستان و نیز زمستان به حداقل می‌رسد. متوسط روزهای آفتاب ارمنستان را طی سال ۲۷۰۰ ساعت نوشته‌اند. 
-
-رودها و دریاچه‌ها
-
-در ارمنستان رودهایی جریان دارند که برخی به رودهای بزرگ‌تر و برخی به دریاچه سوان می‌ریزند. عمده‌ترین آن‌ها بخشی از رود ارس است. رود آقستف است که به رود کورا می‌پیوندد. رودهای هرازدان، آزات، ودی، وروتان، وخجی به رود ارس می‌پیوندند. رود پامباک و زوراگت به رود دبد متصل می‌گردند که این نیز با «رود خرامی» پیوند می‌یابد. 
-
-بزرگ‌ترین دریاچه ارمنستان سوان است. دریاچه‌های کوچک دیگری چون: آکنا، آرپی، آکنا (آیگر)، کاری، پارز، لسینگ و ایروان را نام برد. 
-
-پوشش گیاهی و محیط‌زیست
-در ارمنستان حدود ۳۲۰۰ نوع گیاه می‌روید که خود موید گوناگونی آنهاست. تنوع نباتات حاصل ناهمواری‌ها، خاک، آب و هوا و قرار داشتن ارمنستان در میان دو منطقه ژئوبوتانیک است. ۱ -نواحی جنگلی و چمنزارهای قفقاز ۲ -سرزمین‌های بیابانی و نیمه بیابانی ایران. جنگل‌های ارمنستان کوهستانی است و حدود ۱۲ درصد از اراضی این کشور را تشکیل می‌دهد. بیشتر مناطق جنگلی در دامنه کوه‌ها و ارتفاعات ۵۵۰ تا ۲۶۰۰ متر از سطح دریا قرار دارند. 
-عمده‌ترین درختان جنگلی ارمنستان عبارتند از: آلش، بلوط، کورکن و نیز درختان زیزفون، افرا، زبان گنجشک و دیگر انواع درختان. ارمنستان سرشار از درختان میوه جنگلی چون گلابی، سیب، گیلاس، گردو، گوجه، زغال‌اخته و زردآلو است. 
-
-حیوانات
-
-در ارمنستان حدود ۴۵۰ نوع حیوان مهره‌دار وجود دارد که ۷۶ نوع آن‌ها حشره خوارند. ۳۰۴ نوع پرنده و بالغ بر ۱۰ هزار نوع از نرم‌تنان و ۲۴ نوع ماهی ثبت‌شده که بسیاری از آن‌ها خاص ارمنستان است. در دشت‌ها شمار بسیاری موش صحرایی، روباه، لاک‌پشت، مار گرزه و افعی وجود دارند. در مناطق نزدیک رود ارس؛ گراز، خرس، گرگ، گربه وحشی، شغال و از پرندگان؛ اردک، غاز، لک‌لک، هدهد، عقاب، کرکس، بلدرچین، قرقاول و هوبره وجود دارند. در مناطق کوهستانی، بز کوهی، یوزپلنگ و پلنگ را می‌توان مشاهده کرد. 
-
-شهرها
-
-در کشور ارمنستان یک شهر / شهرک بر پایه جمعیت تعریف نمی‌شود. اما شهرهای ایروان، گیومری و وانادزور که هم‌اکنون بالای ۸۰ ٬ ۰۰۰ تن جمعیت دارند در طی دوران شوروی شهرهای اصلی تابع جمهوریت محسوب می‌شدند. مابقی شهرک‌ها کمتر از ۵۰ ٬ ۰۰۰ تن جمعیت دارند. 
-
-سیاست
-
-استقلال سیاسی
-انتخابات شورای عالی ارمنستان بخشی از تحولاتی بود که در اوایل بهار سال ۱۹۹۰ میلادی به وقوع پیوست. شورای عالی ارمنستان که در کنترل کنگره ملی ارمنی قرار داشت، در اول مارس ۱۹۹۰ میلادی اعلام نمود که با برگزاری همه‌پرسی با هدف حفظ اتحاد جماهیر شوروی در این جمهوری مخالف است و در نظر دارد همه‌پرسی نظر خود را با هدف استقلال سیاسی ارمنستان ظرف شش ماه آینده برگزار نماید. در این راستا، شورای عالی ارمنستان اقدام به تصویب «سند استقلال» در ۲۳ اوت ۱۹۹۰ میلادی نمود. لوون تر-پتروسیان به عنوان رئیس شورا آن را امضاء کرد. در ماه اوت سال ۱۹۹۱ میلادی، لوون تر-پتروسیان لایحه‌ای را تدوین و به تصویب شورای عالی ارمنستان رساند که به موجب آن نهاد جدیدی با عنوان «ریاست جمهوری ارمنستان» تشکیل می‌شد و رئیس‌جمهور با رأی مستقیم مردم به این مقام دست می‌یافت. به فاصله کوتاهی پس از فروپاشی شوروی و برگزاری همه‌پرسی استقلال ارمنستان در ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ میلادی، نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری در ۱۶ اکتبر ۱۹۹۱ میلادی برگزار شد. 
-
-دولت
-
-نظام قوه مقننه
-نظام قوه مقننه ارمنستان تک مجلسی است. دوره نمایندگان مجلس ملی ارمنستان پنج ساله است. ارمنستان ۴۱ حوزه انتخابیه و ۱۹۸۲ زیرحوزه (صندوق انتخاباتی) دارد. مجلس ارمنستان دارای ۱۳۱ کرسی است که نمایندگان آن به دو صورت «نظام انتخاباتی» و «نمایندگی تناسبی» انتخاب می‌شوند. در بخش نظام انتخاباتی، ۴۱ نفر از هرکدام از حوزه‌های انتخابی به صورت انفرادی و با حمایت احزاب از سوی مردم برگزیده می‌شوند. در بخش نمایندگی تناسبی، نود نفر از طریق احزاب یا ائتلاف‌های شرکت‌کننده انتخاب می‌شوند و به عبارت دیگر، مردم به احزاب یا ائتلاف‌ها رأی می‌دهند و احزاب نیز برحسب درصد آرایی که به دست آورده‌اند افراد خود را، براساس فهرست از پیش اعلام‌شده، روانه مجلس می‌کنند؛ و حد نصاب ورود به مجلس برای احزاب ۵ درصد و برای ائتلاف‌ها ۷ درصد از مجموع آرا است. 
-نظام پارلمانی
-مجلس ملی جمهوری ارمنستان در روز دوشنبه، ۵ اکتبر ۲۰۱۵، لایحه پیشنهادی حزب جمهوری‌خواه ارمنستان را در خصوص «تغییر ساختار سیاسی کشور از ریاست جمهوری به پارلمانی» با ۱۰۳ رأی مثبت در مقابل ۱۰ رأی منفی و ۳ رأی ممتنع به تصویب رسانید. این مصوبه در ۶ دسامبر ۲۰۱۵ در یک همه‌پرسی به رأی گذاشته شد و ۶۳ ٫ ۳۵ درصد شرکت کنندگان در همه‌پرسی به این اصلاحات و تبدیل حکومت این کشور به نظام پارلمانی رأی دادند و ۳۲ ٫ ۳۴ درصد نیز مخالف این اصلاحات بوده‌اند. 
-
-احزاب در ارمنستان
-
-تعدادی از احزاب ارمنستان براساس کتاب جریان‌های سیاسی جمهوری ارمنستان به شرح زیر است: 
-
-سیاست خارجی
-
-
-روابط ایران و ارمنستان به روابط دوجانبه بین دو کشور همسایه ایران و ارمنستان گفته می‌شود. روابط ایران و ارمنستان بر ارتباط فرهنگی، سیاسی و تاریخی دیرینه دو کشور همسایه و اشتراک معنوی و فکری دو ملت استوار است. پس از اعلام استقلال جمهوری ارمنستان (۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ میلادی)، جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهای جهان بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت (۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ میلادی). دولت ایران و ارمنستان روابط همه‌جانبه سیاسی، دیپلماسی، فرهنگی و اقتصادی برقرار کردند. غیر از عوامل استراتژیکی و اقتصادی، مناسبات دوستی دو ملت نیز یکی از عوامل مهم در توسعه روابط حسن همجواری کشورهای ایران و ارمنستان به‌شمار می‌رود. دورنمای همکاری بی‌سابقه‌ای مخصوصا در زمینه فرهنگی، علمی و آموزشی بین دو کشور ایجاد شد. 
-
-استان‌ها
-
-نوشتار اصلی: استان‌های ارمنستان
-
-ارمنستان ۱۱ استان دارد: 
-آراگاتسوتن
-آرارات
-آرماویر
-گغارکونیک
-کوتایک
-لوری
-شیراک
-سیونیک
-تاووش
-وایوتس‌جور
-ایروان
-
-ارتش
-
-تاریخ نظامی ارمنستان قدمتی بسیار طولانی داشته‌است و همواره دارای پیروزی‌های ارزشمندی بوده و به گونه‌ای که دارای فرهنگ و تمدن نظامی مستقل بوده‌است. تاریخ نظامی ارمنستان دربر گیرنده جنگ و ستیزهای دراز از زمان ارمنستان باستان تا به امروز بوده، سرزمین‌های متصرفه (ارمنستان غربی) از سوی امپراتوری عثمانی که باعث نسل‌کشی ارمنیان شد و جنگ قره‌باغ و بسیاری از رویدادهای تاریخی و درگیری‌های نظامی با هم پیوند خورده‌است. 
-
-سرزمین کوهستانی ارمنستان در بین دو امپراتوری قرار داشت امپراتوری روم (بیزانس) درغرب و امپراتوری ایران و اعراب در شرق. ارمنستان در دوران قدیم برای استقلال خود همیشه با دو امپراتوری رم و ایران در کشمکش بوده و هر امپراتوری سعی می‌کرده فتوحات تازه‌ای را از رقیب خود بدست بیاورد. همچنین در دوران مدرن ارمنستان دوباره بین دو امپراتوری قرار گرفت امپراتوری عثمانی و امپراتوری روسیه تزاری. 
-
-فلات ارمنستان، یعنی محدوده جغرافیایی ارمنستان باستان، نامی آشنا در تاریخ‌شناسی است و به سبب موضع خاص خود در طول سی سده بارها مورد آماج حملات بزرگ و متوسط شده و حداقل به همین تعداد تاخت و تازهای کوچکتر و گذرا به خود دیده و بیش از این نیز درگیر جنگ‌های داخلی خارجی بوده‌است، و از این نظر یکی از استثنایی‌ترین کشورهای دنیا است. نباید از یاد برد که در لابلای این رویدادهای تکان‌دهنده و ویرانگر و در زمان فرمانروایان ارمنی یا اشغالگران بیگانه، دوران‌های صلح‌آمیز و اکثرا کوتاه مدت نیز وجود داشته‌اند. 
-
-اقتصاد
-
-قبل از استقلال ارمنستان اقتصاد این کشور اقتصادی صنعت محور بود. صنایع فعال در این منطقه در سال‌های قبل از استقلال عبارت بودند از صنعت تولید مواد شیمیایی، تولید ماشین‌آلات صنعتی، فرآوری مواد غذایی، نساجی، تولید رزین و الکترونیک. مسئله با اهمیت وابستگی این صنایع به واردات مواد اولیه از کشورهای خارجی بود که سبب تضعیف آن‌ها شد. بانک مرکزی ارمنستان، نرخ رشد اقتصادی ارمنستان در نیمه اول سال ۲۰۰۵ را برابر با ۱۰ ٫ ۲ درصد اعلام کرد. ساختار اقتصادی ارمنستان از سال ۱۹۹۱ از اصل تغییر کرده‌است؛ بخش‌هایی همچون ساختمان‌سازی و خدمات جای کشاورزی و صنعت را به عنوان سهام‌داران اصلی رشد اقتصادی گرفته‌اند. «صنعت فرآوری الماس» که یکی از مهم‌ترین صادرکنندگان و همچنین یکی از اصلی‌ترین جذب کنندگان سرمایه خارجی در سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ بود، با کاهشی شدید در میزان تولیدات برای سال ۲۰۰۵ مواجه شد؛ این مسئله ناشی از کاهش عرضه مواد اولیه از سوی روسیه و رکود کلی بازارهای بین‌المللی الماس بود. دیگر بخش‌های صنعتی که رشد صنعتی را پیش می‌بردند، شامل بخش‌های انرژی، متالورژی و فرآوری غذا بود. در سال ۱۹۹۴ بازگشت ارمنستان به رشد اولین کشور در میان جمهوری‌های شوروی سابق که هنوز پس از فروپاشی اتحاد شوروی در حال بازسازی است، چیزی کم از یک رویداد چشمگیر نبود و در حالی به‌دست آمد که اقتصاد ارمنستان در پی زمین‌لرزه اسپیتاک و جنگ قره‌باغ، داشت بهبود می‌یافت. رشد اقتصاد با کارآفرینان دولتی کوچک و متوسط اما به شدت موفق و چابک و خصوصی‌سازی زمین پشتیبانی و تأیید شد. 
-
-بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ میلادی با ایفای نقش روبرت کوچاریان هم‌زمان شد. کسی که مهارت‌های سیاسی ویژه‌اش به او اجازه داد تا پس از ترورهای اکتبر ۱۹۹۹ قدرت را یکپارچه و نقش مسلطی را در مدیریت امور اقتصادی و سیاسی در ارمنستان ایفا کند. این دوره رشد دورقمی تولید ناخالص داخلی و ثبات مالی کلان را شاهد بود، اما با فقدان توجه به حکمرانی خوب و ایفای نقش مناسب بازارها همراه شد. با تحول سیاسی در سال ۲۰۰۸ و اثر بحران جهانی مشخص می‌شود. آمادگی اندک در برابر بحران مالی و تدبیر ناکافی طی سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ به کاهش ۱۴ ٫ ۲ درصدی در تولید ناخالص داخلی (GDP) در سال ۲۰۰۹، یکی از بدترین عملکردها در جهان از آغاز بحران مالی - منتج شد. پس از گذشت چهار سال، تولید ناخالص داخلی واقعی هنوز در پایین سطح سال ۲۰۰۷ خود است و پیش‌بینی می‌شود تنها با کندی در میان‌مدت رشد کند. در حالی که برخی تلاش‌ها برای ارتقای سطح نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی صورت گرفت، این تلاش‌ها با مقاومتی از سوی طرفداران معدود حکومت در فعالیت‌های اقتصادی مواجه شد. این موضوع، تمام بار انگیختگی اقتصاد را روی استقراض خارجی گذاشت. بدهی عمومی، به ویژه در مورد وام‌های بلند مدت، به همراه مقدار قابل توجهی جریمه برنامه‌ریزی‌شده برای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ به ترکیب و سطوح هشداردهنده‌ای رسیده‌است. 
-
-معادن ارمنستان
-
-ارمنستان در زمینه تولید مولیبدن رتبه هفتم جهان را در سال ۲۰۱۰ میلادی داشت. ارمنستان دارای معادن مس، آهن، طلا، نمک، بازالت، مرمر، مواد خام نسوز و توف وجود دارند و آب‌های معدنی بسیار از جمله آب‌های نوشیدنی گوارا و آب‌های درمانی در آنجا وجود دارد. در سال ۲۰۱۰ میلادی سهم تولیدات معدنی در تولیدات صنعتی ۱۳ / ۸ درصد بود. صادرات معدنی نقش مهمی در صادرات کشور ارمنستان دارد. فلزات غیر قیمتی و مواد تهیه‌شده از آن‌ها ۳۳۲ میلیون دلار یا ۳۰ درصد درآمدهای صادراتی کشور، تولیدات معدنی ۳۰۷ میلیون دلار ۲۷ / ۷ درصد و سنگ‌ها و فلزات قیمتی ۱۳۴ میلیون دلار و ۱۲ / ۱ درصد درآمدهای صادراتی بود. شرکای اصلی صادراتی کشور شامل روسیه با ۱۵ / ۴ درصد، بلغارستان با ۱۵ درصد، هلند با ۹ / ۵ درصد و ایران ۸ / ۱ درصد از درآمدهای صادراتی بودند
-
-انرژی در ارمنستان
-
-ارمنستان به سختی وابسته به واردات سوخت، به خصوص از روسیه است. نیروگاه هسته‌ای متسامور ۴۰ ٪ برق کشور را تأمین می‌کند، توربین‌های آبی و گرمایی نیز هر کدام ۳۰ ٪ برق را تولید می‌کنند. 
-
-گردشگری در ارمنستان
-
-گردشگری یکی از منابع اصلی درآمد کشور ارمنستان می‌باشد که نقش مهمی در اقتصاد ارمنستان ایفا می‌کند. در سال‌های اخیر، ورود گردشگران خارجی به این کشور افزایش داشته‌است. عمده گردشگران خارجی حاضر در ارمنستان، از کشورهای منطقه به این کشور سفر می‌کنند که بر اساس آمار سال ۲۰۱۴ (میلادی)، ۴۴ درصد آن‌ها از روسیه، ۲۸ درصد از گرجستان، ۱۲ تا ۱۴ درصد از اتحادیه اروپا و ۷ درصد از ایران می‌باشند. از عوامل مؤثر در رونق صنعت گردشگری در این کشور، می‌توان به توسعه زیرساخت‌های لازم، تنوع‌بخشی به محصولات گردشگری، شناساندن مناسب این کشور در رسانه‌های جهان، لغو روادید برای کشورهای عضو اتحادیه اروپا و برخی دیگر از کشورها و اعطای آسان ویزا برای مسافران بیشتر کشورها و اتخاذ سیاست آسمان باز؛ اشاره کرد. بنابر آمار وزارت اقتصاد ارمنستان، در نیمه نخست سال ۲۰۱۴ (میلادی)، در مجموع ۴۹۵ ٬ ۹۶۷ گردشگر خارجی به ارمنستان سفر کردند که ۱۷ ٫ ۳ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش داشته‌است. 
-دریاچه سوان بزرگ‌ترین دریاچه قفقاز و از بزرگ‌ترین دریاچه‌های کوهستانی آب شیرین در جهان است که در بلندای ۱ ٬ ۹۱۶ متری سطح دریا واقع شده‌است. این دریاچه از نظر جغرافیایی در مرکز ارمنستان در استان گغارکونیک در ارتفاع ۱۹۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته‌است. مساحت کل آبریز آن ۵۰۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد و از ۲۸ رودخانه و نهر تغذیه می‌شود. ۹۰ ٪ ماهی‌ها و ۸۰ ٪ خرچنگ‌های ارمنستان از دریاچه سوان تأمین می‌شوند. سوان از دو کلمه [sev] به معنی سیاه و [vank] به معنی صومعه گرفته شده‌است. 
-شهر توریستی جرموک ارمنستان یک شهر کوهستانی با چشمه‌های آب گرم است که در جنوب استان وایوتس دزور و ۵۳ کیلومتری شرق استان یغگنادزور است. شهر جرموک به خاطر چشمه‌های آب گرم و آب معدنی بسیار مشهور و مورد توجه برای توریست‌ها می‌باشد. شهر جرموک دارای آبشارها، هوای تازه، دریاچه‌های مصنوعی، مسیرهای پیاده‌روی، جنگل‌های زیبا و استخرهای آب معدنی می‌باشد. نام این شهر از کلمه ارمنی مشتق شده که به معنی چشمه آبگرم است. 
-بال‌های تاتو، طولانی‌ترین تله‌کابین کابلی بدون توقف جهان به طول ۵ ٬ ۷ کیلومتر می‌باشد. این خط می‌تواند دسترسی به صومعه تاتو، یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی کشور ارمنستان و اصلی‌ترین جاذبه توریستی این کشور را تسهیل بخشد. این تله‌کابین از مناطقی بسیار زیبا و دیدنی عبور می‌کند. تله‌کابین «بال‌های تاتو» در واقع راه دستیابی به کلیسای تاریخی «صومعه تاتو» است. 
-دیلیجان شهری سرسبز در شمال ارمنستان است. این شهر در ارمنستان به آن «سوئیس کوچک» گفته می‌شود. پارک ملی دیلیجان، یکی از ۴ پارک حفاظت‌شده جمهوری ارمنستان می‌باشد، مساحت این پارک ۲۴۰ کیلومتر است و در شمال شرق استان تاووش ارمنستان قرار دارد. این پارک ملی برای مناظر جنگلی، تنوع زیستی، چشمه‌های غنی آب معدنی بهاری و آثار فرهنگی و طبیعی‌اش مشهور می‌باشد. 
-معبد گارنی یک معبد هلنستیک کلاسیک در روستای گارانی ارمنستان می‌باشد. در سال ۱۹۷۰ این معبد بازسازی شد. ساختار این معبد مربوط به زمان قبل از مسیحیت است و با این عنوان بسیار شناخته شده‌است. به گمان این معبد توسط پادشاه تیرداد در سده اول به عنوان یک معبد برای میهر ساخته شده‌است. در اوایل سده چهارم پس از گرویدن ارمنیان به مسیحیت این معبد به خانه تابستانی خسروی دخت، خواهر تیرداد سوم تبدیل شد. در سال ۱۶۷۹ میلادی در اثر زلزله این معبد فرو ریخت و در سده ۱۹ میلادی به بازسازی آن پرداختند. این معبد به عنوان یکی از جاذبه‌های توریسم ارمنستان شناخته شده‌است
-صومعه گغارد، یک صومعه قرون وسطی در استان کوتایک می‌باشد که تا حدی در کوه مجاور حک شده‌است و توسط صخره احاطه شده‌است. صومعه گغارد به عنوان میراث جهانی توسط یونسکو ثبت شده‌است. در حالیکه کلیسای اصلی در سال ۱۲۱۵ ساخته‌شده بود، صومعه پیچیده گغارد در سده ۴ توسط گریگور روشنگر در محل چشمه مقدس داخل یک غار تأسیس گردید. 
-صومعه خور ویراپ، به معنی گودال عمیق یا چاه عمیق یک صومعه ارمنی واقع در دشت آرارات در نزدیکی مرز ترکیه می‌باشد. این صومعه میزبان کلاس‌های علوم دینی و اعضای کلیسای کاتولیک می‌باشد. شهرت این صومعه مربوط به زمان زندانی شدن گریگور روشنگر توسط پادشاه تیرداد ارمنستان می‌باشد. این صومعه داخل مراتع سبز و باغ‌های انگور احاطه شده‌است و از صومعه کوه آرارات قابل‌مشاهده است. 
-موزه تاریخ ایروان یک موزه وسیع با بخش‌های باستان‌شناسی، سکه‌شناسی، قوم نگاری، تاریخ مدرن و مرمت است. این موزه یک مجموعه ملی با ۴۰۰۰۰۰ اثر می‌باشد که در سال ۱۹۲۰ تأسیس شد. ۳۵ ٪ از موارد مربوط به باستان‌شناسی، ۸ ٪ مربوط به مردم نگاری، ۴۵ ٪ مربوط به سکه‌شناسی و ۱۲ ٪ مربوط به اسناد و مدارک می‌باشند، به همین دلیل به عنوان موزه ملی ارمنستان در نظر گرفته شده‌است. این موزه در میدان جمهوری ایروان قرار دارد. این موزه سومین مجموعه بزرگ برنزی جهان مربوط به قبل از میلاد است. دارای کتیبه به خط میخی مربوط ۷۸۲ سال قبل از میلاد در مورد پایه و اساس شهر اربونی است. مجموعه‌ای از سکه‌های یونانی-مقدونی، سلوکی، اشکانی، رومی، ساسانی، روم شرقی، عربی، و سکه‌های طلا، نقره و مس سلجوقی که در ارمنستان منتشر شده‌است. 
-موزه ماتناداران، انستیتو نسخ خطی باستانی، یک موزه نسخ خطی، مرکز تحقیقات و موزه ایروان ارمنستان است. هم‌چنین ماتناداران یکی از ثروتمندترین موزه‌های نگهداری نسخ و کتاب‌های مربوط به قرون وسطی از جمله کتاب‌های تاریخ، فلسفه، طب، هنر و غیره در ارمنستان و دنیا می‌باشد. 
-
-جمعیت‌شناسی
-
-ارمنیان در سایر نقاط جهان
-
-جماعت ارمنیان پراکنده یا دیاسپورای ارمنی (و یا به ارمنی اسپیورکاهایوتیون սփյուռքահայություն و به انگلیسی Spiurkahayutiun) جوامع ارمنی ساکن در خارج از ارمنستان و قره‌باغ (آرتساخ) را به‌وجود آورده‌است. 
-جمعیت ارمنی ساکن در سراسر جهان حدود ۱۱ ٬ ۰۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود، اما تنها حدود ۲ ٬ ۹۹۸ ٬ ۶۰۰ نفر آن‌ها در ارمنستان و حدود ۱۴۰ ٬ ۰۰۰ نفرشان نیز در قره‌باغ و حدود ۱۲۰ ٬ ۰۰۰ نفرشان هم در جاواختی ساکنند. 
-
-جمعیت دیاسپورای ارمنی (با بیشترین میزان جمعیتش در روسیه، ایالات‌متحده، فرانسه، آرژانتین، اوکراین، لبنان، سوریه، ایران و گرجستان) حدود هشت میلیون نفر تخمین زده می‌شود. تنها یک پنجم ارمنیان در جمهور سابق ��رمنستان شوروی ساکنند و قبل از جنگ جهانی اول و تا ۱۹۲۰ میلادی ارمنستان، قسمت شرقی ترکیه، جنوب گرجستان، قره‌باغ و نخجوان را هم در بر می‌گرفت. 
-
-زبان
-
-زبان ارمنی (به ارمنی: Հայերեն هایرن) یکی از زبان‌های هندواروپایی است که در منطقه قفقاز و به ویژه در کشور ارمنستان و آرتساخ و سایر کشورهای دیگر که ارمنیان به عنوان جماعت ارمنیان پراکنده شناخته می‌شوند صحبت می‌کنند. 
-ارمنیان تا پایان سده چهارم میلادی از خط سریانی یا یونانی استفاده می‌کردند و از این رو ادبیات و تاریخ آنان به خط و زبانی غیر ارمنی نوشته می‌شود. پس از رسمیت یافتن دین مسیح در ارمنستان و مسیحی شدن ارمنیان، چون کتاب مقدس این دین به زبان یونانی یا سریانی بود. در مراسم مذهبی کلیساها نیز به این زبان‌ها سخن گفته می‌شد. در برخی از کلیساها کتاب مقدس را در هنگام مراسم به زبان ارمنی ترجمه و تفسیر می‌کردند و برای حضار بازگو می‌نمودند. 
-
-حروف خط ارمنی نخستین بار به کوشش و مجاهدت یک روحانی ارمنی به نام مسروب ماشتوتس، که با زبان‌های یونانی و زبان پارتی و ساسانی آشنایی کامل داشت، اختراع شد. 
-
-مذهب
-
-در زمان سلطنت تیرداد سوم ملقب به کبیر حادثه‌ای روی داد که برای همیشه روی زندگی ملت ارمنی تأثیر گذاشت؛ و آن گرویدن این ملت به کیش مسیحی بود. می‌توان این حادثه را به عنوان نقطه مرکزی تاریخ این ملت به حساب آورد، و در واقع دنباله همه حوادث بعدی در رابطه با این حادثه بوده‌است. 
-از این گذشته، بعدها آشکار شد که مسیحیت برای ارمنستان نخست عامل تحول و سپس عامل حفظ و نگهداری خود شده‌است. 
-
-آبیش در کتاب از ورای خاک قفقاز می‌نویسد: 
-
-نخستین پایه‌های کلیسای ارمنی به وسیله دو تن از حواریون عیسی مسیح به اسامی تادئوس و «بارتوقیمئوس» (همان ناتانائیل یا «برتولما») گذاشته شد، و کار آن دو به وسیله عده‌ای از مبلغین مسیحی ادامه یافت. لیکن از طرف ملتی مانند ارمنی که یکی از ویژگی‌های بارز او همواره دلبستگی خشنی به اعتقادات و آداب و سنن دیرینه‌اش بوده‌است با مقاومت شدیدی روبرو شدند. با اینکه از همان ابتدا و به ویژه از آغاز سده دوم میلادی به بعد عده‌ای مسیحی در ارمنستان بودند، این کشور همچنان به وابستگی خود به دنیای پاگانیسم ادامه داد و پیرو همان مذهب اساطیری خود بود که هر چند از لطف و ذوق شاعرانه‌ای عاری نبود ولی در واقع چیزی درحد بت‌پرستی بود. 
-
-این بت‌پرستی در آن زمان کیش مشترک و سرنوشت اکثریت توده‌ها بود و این حالت را «بوسوئه» (اسقف، نویسنده و حکیم فرانسوی) این‌گونه در نوشته خود می‌آورد که: 
-
-در واقع مسیحی شدن ارمنستان مقدر بود در پایان سده سوم میلادی، که توسط گریگور روشنگر تحقق پیدا کرد. 
-
-نقل می‌کنند شاه تیرداد سوم پس از تهاجم ساسانیان ناچار شد ارمنستان را ترک کند گریگور روشنگر کمکش کرد و بی‌آنکه هویت خود را بر او فاش نماید در تبعید شرافتمندانه به او خدمت کرد. به هنگام بازگشت تیرداد به ارمنستان نیز که پس از شکست ساسانیان صورت گرفت با وی همراه بود. لیکن وقتی شاه به او تکلیف کرد که به هنگام زیارت معبد الهه آناهیتا در ارزنجان تاجی در معبد بگذارد و به او به دلیل مسیحی بودنش از این فرمان سرپیچی کرد مورد قهر و غصب شاه قرار گرفت، در دخمه‌ای شبیه به گودال (صومعه خور ویراپ) به زندان انداخته شد و نزدیک به سیزده سال از عمرش در آن سیاه‌چال گذشت. آزادیش از زندان وقتی ممکن گردید که شاه به بیماری سختی دچار شد و همه پزشکان و مغان از علاج او عاجز ماندند، تا آخر گریگور روشنگر را از زندان بیرون آوردند و او شاه را معالجه کرد. آنگاه تیرداد سوم به دین مسیحیت را به عنوان دین رسمی ارمنستان پذیرفت (۳۰۱ میلادی). این خود حادثه بسیار مهمی بود زیرا ارمنستان نخستین کشوری شد که دین مسیح را به عنوان دین رسمی مملکت پذیرفت. در واقع می‌دانیم که گرویدن کنستانتین بزرگ به دین مسیح و قبول مسیحیت رسمی امپراتوری در سال ۳۱۳ میلادی روی داد، و به‌طوری‌که «هانری فوسیون» اشاره کرده‌است: 
-
-گریگور از تیرداد سوم لقب و عنوان سراسقف یا (جاثلیق) تمامی ارمنستان را دریافت کرد. سپس به کاپادوکیه برگشت و در آنجا به وسیله اسقف اعظم «سزاره» تقدیس شد، و پس از آن برای تکمیل کار خود به ارمنستان یاز آمد. کلیسای نوبنیاد ارمنستان آداب و اصول شریعت و همه کتاب‌های دینی مسیحیت را با عده زیادی از کشیشانش از سوریه، که در آن هنگام یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های دینی بود گرفت. گریگور تعداد زیادی حوزه‌های اسقف نشین، نه‌تنها در ارمنستان بلکه در کشورهای همجوار نیز دایر نمود و در واقع او بود که بر امر مسیحی کردن سرزمین گرجستان نظارت کرد. بعدها مبلغین ارمنی شروع به مسیحی کردن کشور آلبانیای قفقاز نمودند. گریگور مقدس و پادشاه تیرداد سوم تعداد زیادی کلیسا در نقاط مختلف کشور بنا کردند. بیشتر این کلیساها بناهای مستحکمی بودند که به دورشان حصارهای بلندی کشیده شده بود، و این خود یکی از ویژگی‌های این سرزمین است. 
-
-در حین مرگ گریگور (۳۲۵ میلادی) مسیحیت در ارمنستان گسترش‌یافته بود و از آن پس در طی سده‌ها الهام‌بخش زندگی بود. از آن پس شعار ملت ارمنی این بود: 
-
- «جی بورت» در کتاب ملت آرارات می‌نویسد: 
-
-آموزش و پرورش
-
-فرهنگ
-
-فرهنگ ارمنی بر پایه فرهنگ اقوام و طوایف از دیرباز ساکن در سرزمین کوهستانی ارمنستان رشد و تکامل یافته‌است؛ لذا در تکوین و رشد این فرهنگ نقش فرهنگ اورارتوها نقشی بسزا و بزرگ است. بخش‌های زیادی از فرهنگ ارمنستان براساس جغرافیا، ادب و هنر و موسیقی ارمنی پایه‌گذاری شده‌است. 
-
-اساطیر ارمنستان
-
-اساطیر ارمنستان یا اساطیر ارمنی، در شرایط زندگی مادی انسان در دوره‌های پیشاتاریخ، فرهنگ معنوی اقوام ساکن در سرزمین کوهستانی ارمنستان نیز پدیدار گردید. بنا به گفته ژاک دو مورگان نشانه‌هایی در دست است که بیندیشیم این قوم نیز مانند بسیاری از هم نژادان هندواروپایی خویش دینداری را با پرستش طبیعت آغاز کردند. سپس این مذهب ابتدایی نوعی گرایش به یکتاپرستی ملی در آنان ایجاد کرد که بسیاری از خدایان زن و مرد مقتبس از اساطیر یونانی و رومی و شماری از خدایان اساطیر ایرانی نیز در آن داخل شدند. 
-
-در ارمنستان باستان افزون بر پرستش خدایان گوناگون و پدیده‌ها و عناصر طبیعی، کیش پرستش سلسله‌های شاهی نیز جای ویژه خود را داشته‌است و شاه حاکم در عین حال هیئت جسمانی یک خدای خاص تصور می‌شده‌است
-
-برخی از خدایان اساطیر باستانی ارمنی، بعدها، همچنان در کنار خدایان پانتئون جدید پرستیده شدند و حتی عده‌ای از آن‌ها شخصیت‌های واقعی تاریخی انگاشته شده، چهره‌ای تاریخی بخود گرفتند و افسانه‌های ساخته و پرداخته‌شده پیرامون آن‌ها که از دوران‌های سپیده‌دم تاریخ ارمنستان و درگیری‌ها و جنگ‌های طولانی دولت اورارتو با دولت آشور مایه گرفته‌اند؛ سده‌ها بعد به صو��ت وقایع تاریخی تلقی شده وارد تاریخ گردیدند. 
-
-دوران باستان نزد ارمنیان یعنی دورانی که پرستش آتش، آتشکده‌ها و معابد، تمام سرزمین ارمنستان را دربر گرفته بود که حدود ششصد سال به طول انجامید و از سده دوم قبل از میلاد تا سده چهارم میلادی، سال ۳۱۰ میلادی یعنی قبول مسیحیت به عنوان دین رسمی کشور و حتی تا یک سده پس از آن سده پنجم میلادی ادامه داشته‌است. 
-
-ایزدان اساطیری، در طول ششصد سال از سوی ارمنیان به عنوان ایزدان ملی و مقدس پرستیده می‌شدند و به وسیله روحانیون، موبدان و اجرای مراسم و تشریفات مذهبی مربوط به ایزدان، تأثیر شگفتی بر ریشه و ساختار روانی - اخلاقی جامعه ارمنی شد. وجود خدایان اساطیری در آن دوران، قدرت عظیمی در دستگاه روحانی، هیئت مذهبی و رهبری را ایجاد کرده بود که در نتیجه، استقلال ملی ارمنیان را به ارمغان آورد، از کشور در مقابل هجوم بیگانگان دفاع نمود و با شکل‌دادن به عالم معنوی، باعث پیشرفت علوم و هنرها در ارمنستان گشت. 
-مردم با عزت و احترام فراوان ایزدان را عبادت می‌نمودند، برای آنان کندر دود می‌کردند، بدین امید که آرزوهای از دست رفته خود را بازیابند. ایزدان مشوق اصلی سربازان و مردم در زمان مبارزات سخت و فتوحات بودند. به احترام و افتخار آنها، مراسم جشن و پایکوبی، مسابقات ورزشی، تشریفات نظامی برگزار می‌شد. «گوسان‌ها»، (عاشقی ارمنی) و خنیاگران در وصف دلاوری‌ها و پهلوانی‌های آن‌ها اشعار و ترانه‌ها می‌سرودند، افسانه‌ها و حکایت‌ها روایت می‌کردند و بدین ترتیب نسلی پرورش یافت که با الهام از پیام ایزدان از اهداف و آرمان‌های آن‌ها پیروی می‌کرد. 
-
-تحقیقات اسطوره‌شناسی در ارمنستان این حقیقت را بیان می‌دارد که ارمنیان بسیاری از اساطیر ملی خود را هم‌زمان با شکل‌گیری قوم ارمنی و در همان وضعیت نوپایی به وجود آورده و همواره آن‌ها را پرستیده‌اند و در ساخت پرستشگاه و تندیس ایزدان، شکل‌های دوران عصر هلنیستی را انتخاب نموده‌اند. 
-
-پوشاک ارمنی
-
-در پوشاک ارمنی چند رنگ متمایز می‌باشد؛ که طبق نظر فیلسوف ارمنی سده چهاردهم: گریگور تاتواتسی، این رنگ‌ها دارای معانی خاصی بوده و اوضاع سیاسی و اجتماعی ارمنستان را نشان می‌دهد. به عنوان مثال، رنگ مشکی بیانگر اوضاع سیاسی کشور، رنگ سفید بیانگر آب و پاکی، رنگ زرد بیانگر خاک، رنگ نارنجی بیانگر فروتنی، رنگ قرمز بیانگر رشادت و خون، رنگ آبی بیانگر عدالت می‌باشد. رنگ‌های بکار رفته در لباس‌های سنتی ارمنی تا به امروز نیز در مناطق مختلف ارمنستان مشاهده می‌شود. اما هر بخش و روستا در ارمنستان داری لباس سنتی و رنگ‌های مختص به خود می‌باشد. 
-
-تمام ملل و اقوام در کنار ویژگی‌های سنتی دارای انواع پوشاک و لباس‌های سنتی خود می‌باشند. ما بر اساس تصاویری که روی اشیاء پیدا شده طی حفاری‌های باستان‌شناسی و نیز اطلاعات مکتوب باقی‌مانده از ادوار گذشته می‌توانیم به نحوه و اشکال پوشاک سنتی ارمنیان پی ببریم. در یادگارهای تاریخی مربوط به سده‌های ۶ و ۹ پیش از میلاد (نقاشی روی دیوارها و صخره‌ها، تندیس‌ها، الواح، مهرها، کلاه‌خود، سپر و غیره) پوشاک مربوط به قشرهای مختلف جامعه به تصویر کشیده شده‌است. در سنگ‌نبشته‌های هخامنشیان، سنگ‌نوشته بیستون و تخت جمشید (سده‌های ۵ و ۶ پیش از میلاد)، ارمنیان با طرز پوشاک خود به تصویر کشیده شده‌اند. هرودوت زمانی که درباره سپاه ار��نی جزو سپاهیان هخامنشی صحبت می‌کند، پوشاک ارمنی را همانند پوشاک فریگیه تشبیه کرده‌است. مطابق نظر استرابون، ارمنیان و مادها از دستار، کلاه، شلوار و قبای آستین دار استفاده می‌کردند
-
-درباره نحوه لباس‌های دوران دودمان آرتاشسی از سکه‌های به جا مانده می‌توان اطلاعاتی بدست آورد. پوشاک این دوره ارمنیان تا حدی از شیوه‌های پارسی، رومی متأثر شده‌است. منابع تاریخی غنی ارمنی و خارجی کنده کاری‌ها، مینیاتور و غیره درباره نحوه طرز پوشاک ارمنی در سده‌های میانه اطلاعات جامعی دربردارند. در زمان حکومت دودمان باگراتونی لباس‌های ارمنی تحت تأثیر پوشاک اعراب و بیزانسی قرار گرفت و در زمان جنگ‌های صلیبی در قلمرو کیلیکیه پوشاک ارمنیان از شیوه اروپائی تأثیرپذیر گردید. 
-
-در دوره آخر سده‌های میانه طرز پوشاک ترکان، تاتارها و کردها پوشاک ارمنی را تحت‌الشعاع قرار داد که تا اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم حفظ شده‌است. در برخی از نواحی ارمنستان شرقی مانند آرتساخ لباس‌های سنتی زنان ارمنی و لباس مردانه مرسوم به قفقازی تاکنون باقی مانده‌است. ارمنیان جاواختی و آخالکالاکی که اصولا از کارین مهاجرت کردند مدت‌های طولانی لباس سنتی خود را حفظ نموده‌اند. 
-هرگاه ارمنیان تأثیر پوشاک ارمنیان تأثیر پوشاک خارجیان را پذیرفته‌اند آنان ترکیبی از عناصر بیگانه با پوشاک سنتی خود ایجاد کرده‌اند؛ و در هر صورت عناصر اصلی پوشاک ملی خود را حفظ نموده‌اند، تا امروز نیز ارمنیان ساکن روستاهای شهرستان فریدن اصفهان و استان چهارمحال و بختیاری پوشاک سنتی خود را تن دارند. از اواخر سده نوزدهم پوشاک سنتی ارمنی همچون بسیاری از ملل دیگر جای خود را به شیوه پوشاک اروپائی داده‌است. 
-
-ادبیات ارمنی
-
-ادبیات ارمنی یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین ادبیات جهان است. موسس خورناتسی «پدر تاریخ‌نگاری ارمنیان» در سده پنجم میلادی در مورد ادبیات ارمنی پیش از سده پنجم اطلاعات بسیار پرارزشی به ما می‌دهد. بنا به اطلاعات خورناتسی کتاب‌های متعدد معابد بت‌پرستی، کتاب‌های حکایات، قباله‌های منعقده بین شاهزادگان مختلف و غیره وجود داشته‌اند. فولکلور مردمی نیز در آن دوران ترقی کرده بود. معلوم است که حتی قبل، در زمان تیگران دوم، در پایتخت‌های تیگراناکرت و آرتاشات غیر از نمایش‌های یونانی نمایش‌هایی نیز به زبان ارمنی اجرا می‌شد. لیکن بجز از این و چند گواهی دیگر، بزرگ‌ترین پدیده زبان ادبی قدیمی ارمنی یعنی (ارمنی کلاسیک)، گرابار است که با توانگری، کم‌اهمیت‌تر از زبان یونانی باستان نیست. در سده پنجم کتاب مقدس و کتاب‌های متعدد دیگر به‌طور صحیح از یونانی به ارمنی کلاسیک ترجمه شدند. با ابداع الفبای ارمنی و سپس برگردان انجیل به این زبان توسعه ادبیات ارمنی آغاز گشت. 
-
-از نخستین آثار برجسته ادب ارمنی می‌توان به پهلوان نامه منظومی به نام داوید ساسونی اشاره نمود. این حماسه، داستان پیکار یک پهلوان ارمنی با سلطه اعراب برای رهایی مردم ارمنستان است. سپس ترجمه برخی ار کتب ارسطو، و آنگاه داستان اسکندر و بعد هم نوشتن کتاب «تاریخ ارمنستان» که این کتاب را موسس خورناتسی نوشته و به زبان‌های فرانسوی و آلمانی و انگلیسی نیز ترجمه شده‌است. 
-
-غزل سروده‌های دینی از سده پنجم نقشی مهمی در ادب ارمنی پیدا نمود که بیشتر در آیین‌های مذهبی بکار می‌رفت. نقطه اوج این‌گونه ادبی اثر عرفانی گریگور نارکاتسی به نام «سوگنامه نارک» است که در سده دهم زایشی نگاشته شده‌است. این شاهکار نارک یکی از پرخواننده‌ترین اثر نزد ارمنیان تا به امروز است. سوگنامه نارک از سوی آزاد ماتیان به فارسی نیز ترجمه گشته‌است. با آمدن سده دوازدهم سخن ارمنی شاهد برآمدن یکی دیگر از غنایی سرایان خود یعنی نرسس شنورهالی بود. این جاثلیق سوگنامه‌ای در سقوط ادسا و سرودهایی «شاراکان‌ها» از خود بجا نهاد. دوره این دو سراینده برجسته یعنی سده ده تا چهارده میلادی را دوره زرین ادبیات ارمنی نام نهاده‌اند. 
-
-در میان ارمنیان در ازمنه باستان شعر و موسیقی با هم بوده‌اند و آوازخوان و نوازنده در عین حال شاعر نیز بوده‌است. پس از جدائی شعر از موسیقی، شعر مذهبی ارمنی همواره در کلیسا با موسیقی همراه ماند. حال آن‌که شعر غیر مذهبی دکلمه می‌شد و با موسیقی همراه نبود. شعر غنایی ارمنی سده‌ها دارای محتوای مذهبی بوده و در آن‌ها عیسی مسیح و مریم مقدس یا روحانیون طراز اول کلیسا، تحسین و تقدیس شده‌اند. مستقل از شعر کلیسائی رسمی، مردم طی سده‌ها شعرهای دلخواه خود را سروده‌اند که در آن‌ها مفاهیم طبیعی و حالت‌های انسانی مانند عشق، شادی، شراب، لذت‌های حسی و اندوهان جان انسان بازتاب یافته‌است. این‌گونه شعرها را «عاشق» ها یعنی نوازندگان و سرایندگان و خوانندگان دوره‌گرد آفریده‌اند و خود به آوز خوانده‌اند. به رغم مقابله شدید کلیسا با هنری که از زندگی دنیوی و عواطف انسانی مایه می‌گرفت، شعر و آواز عاشق‌ها در ادبیات شفاهی ارمنی از سده‌های چهارم و پنجم میلادی وجود داشته‌است. 
-
- «عاشق» به زبان ارمنی،: گوسان خوانده می‌شود. شعر «عاشقی ارمنی» یکی از عرصه‌های پربار و غنی آفرینش هنری فولکلوریک و ادبی است. شعر عاشقی در ادبیات ارمنی دارای اهمیت فراوانی است و بخش نسبتا بزرگی از ادبیات شفاهی و مکتوب این ملت را به خود اختصاص می‌دهد. عاشق‌ها مقبول‌ترین و محبوب‌ترین نغمه پردازان و سرایندگان مردم هستند و هنر آن‌ها با توده‌های وسیع مردم نزدیکی و ارتباط معنوی دیرسال و استوار دارد. در سده‌های چهارم و پنجم میلادی ناحیه موسوم به گقتان از مراکز عمده تجمع گوسان‌های ارمنی بوده‌است. مضمون اشعار عاشوق‌های دوره‌های یاد شده عبارت بود از وصف زندگی اشراف و نجیب‌زادگان، تمجید و تحسین از جود و کرم آن‌ها، تصویر مناظر طبیعی و فصول سال، بیان احساس‌های عاشقانه، توصیف زیبایی و لذت زندگی و در مقیاس اندکی نیز روایت برخی داستان‌های به افسانه آمیخته تاریخی. شعر عاشقی از اواخر سده شانزدهم میلادی به‌طور جدی و چشمگیر در ادبیات ارمنی پا گرفت، در نیمه سده هفدهم در میان توده‌های مردم رواج گسترده‌ای یافت و در سده هجدهم به اوج شکوفایی خود رسید. 
-
-شعری از یقیشه چارنتس به نام «ارمنستانم را دوست می‌دارم» 
-
-معماری ارمنی
-
-
-معماری ارمنی نوعی معماری خاص است که بیش از ۴۵۰۰ سال توسط ارمنیان بکار گرفته می‌شود. این معماری در طول سالیان دراز دچار تغییر و البته پیشرفت شده‌است. این معماری رابطه مستقیمی با اقلیم و شرایط طبیعی سرزمین کوهستانی ارمنستان، دارد و البته تحت تأثیر مستقیم تاریخ و فرهنگ ملت ارمنی نیز می‌باشد. وجود انواع مختلف سنگ‌های معدنی خصوصا سنگ توف زیبایی خاصی به این نوع معماری بخشیده‌است. معماری ارمنی مربوط به دوران قدیم، مانند معماری که از زمان سلسله پادشاه�� یرواندونی‌ها، آغاز و تا زمان پادشاهی ارمنستان بزرگ ادامه یافت معماری ارمنی دوران اول نام گرفته‌است. 
-
-شهرهای شبیه شهرهای امروزی در تاریخ معماری ارمنی که مربوط به دوران اول معماری ارمنستان می‌باشد و در کتاب آناباسیس، کسنوفون نیز نام آن‌ها آمده‌است عبارتند از: 
-
-آرماویر، یروانداشات، آرتاشات، واغارشاپات، زاره هاوان، تیگراناکرت آرتساخ، همچنین بناهایی نظیر معبد گارنی، زاره هاوان و شهرهایی نظیر آنی، داروینک، آنی کاماخ، اوشاکان؛ و همچنین بناهای مذهبی مانند باگاوان، باگرواند، آشتیشاد، یریزا، حلقه معماری آن دوران ارمنستان را نشان می‌دهند. 
-
-ژوزف استرزیگوسکی در کتاب «هنر معماری در ارمنستان و در اروپا»، نشان داده‌است که معماری مسیحی قسمتی از ابداعات و ابتکارات خود را به ارمنستان مدیون است. او متذکر شده‌است که ارمنستان و ایران برای معماری جهان مسیحیت همان نقش را داشته‌اند که یونان برای معماری جهان باستان ایفا کرده‌است. ارمنستان که در ارتباط دایم با ایران غیر مسیحی و با معماری ایرانی بوده و می‌دیده‌است که ایران از سدها پیش گنبد می‌ساخته، گنبدی که شکل آن با مذهب زرتشتی و با نیایش آفتاب بی‌ارتباط نیست، این گنبدسازی را از او اقتباس کرده‌است؛ و از آنجا که ارمنستان نخستین کشور خاور زمین بوده که به مذهب مسیحیت گرویده و آن را دین رسمی خود قرار داده‌است یکی از کشورهایی بوده که در اسرع وقت کلیسا سازی در آن رواج فوق‌العاده‌ای یافته‌است. به شرحی که فلیکس تکسیه نوشته‌است: 
-
-شارل دی یل می‌نویسد: 
-
-رقص ارمنی
-
-رقص ارمنی میراثی قدیمی و غنی، متنوع که به جا مانده از هزاره پنجم تا سوم قبل از میلاد در مناطق بالاتر از ارمنستان سرزمینی به نام آیرارات که در آن منطقه باستانی نقاشی‌هایی بر روی سنگ‌نبشته‌ها به جا مانده‌است، که به آن نقاشی‌های رقص می‌گویند که گاهی این نقاشی‌های رقص همراه با انواع خواصی از آلات موسیقی همراه بوده‌است. 
-
-رقص سنتی یا رقص محلی در میان جماعت ارمنیان پراکنده (دیاسپورای ارمنی) بسیار محبوب می‌باشد. دیاسپورای ارمنی در کشورهای خود برای ارائه کردن فرهنگ و رقص سنتی ارمنی اقدام به تشکیل گروهای رقص محلی و بین‌المللی کردند. 
-
-در رقص ارمنی یک احساس شور، ظرافت و فصاحت خواصی وجود دارد. همه رقصنده‌ها با پوشیدن لباس سنتی یک تجسمی از تاریخ و فرهنگ خود و از داستان‌های اجداد (باستانی) گذشته خود را به ارمغان می‌آورند، و این‌گونه سعی در نگه‌داشتن فرهنگ آبا اجدادی خود را دارند. طراحی لباس‌های رقص از عوامل مشترکی از قبیل، سنت‌های مذهبی و زندگی از خانواده‌های قدیمی و سنتی را تجلی می‌کند. رقص محلی و مذهبی ارمنی همیشه با آواز، سرودها و آلات موسیقی سنتی همراه است. 
-
-قالی ارمنی
-
-ارمنیان، که جزو نخستین پیروان رسمی مسیحیت (از ۳۰۱ میلادی) هستند، میراث کهن انگاره‌ها و نمادهای فرهنگ و سنت خود را با مفهوم روحانی (نام خانوادگی) آیین جدید تلفیق کردند و در طول روند تکامل نقش‌ها موفق به بیان قوی و آشکار آن‌ها به صورت نمادهای مسیحی شدند. امروزه، آثار هنری به جای مانده و شناخته‌شده مانند معماری کلیساها، چلیپاسنگها، صفحات تذهیب شده انجیل‌ها، فرسکو، هنر فلزکاری، کندهکاری چوب، سفالگری و نیز هنرهای سنتی دستبافت مانند فرش، گلیم، گلدوزی و غیره تداوم و تکرار این نقش‌های سنتی را به روشنی نشان می‌دهند. 
-
-��قش صلیب یا هر نوع نقش نمادین دیگر را نباید و نمی‌توان یک طرح تزیینی محض دانست. فرش‌هایی که به دست ما رسیده حامل آن دسته از نقش‌ها و طرح‌های متغیری است که با ادامه و تکرار زنجیره‌وار سنتی دوره تکامل را طی کرده و سلسله‌وار از نخستین هزاره میلادی تا به امروز در گستره فرهنگ ارمنی پرورانده شده و سپس از این قلمرو به نواحی دوردست آسیا و نیز اروپا راه یافته‌اند. نقش‌های به اصطلاح تزیینی بخشی از بقایایی که در گستره نفوذ فرهنگ ارمنی توانسته‌اند تا به امروز از بلایای طبیعی و تخریب عمدی جان سالم به در برند همگی، در یک خط سیر تکامل واحد، مدام تکرار شده‌اند به‌طوری‌که یک نقش مایه اصیل و کهن با گذشت زمان به پختگی و کمال رسیده‌است. نقش‌های صلیب از تعدادی طرح‌های اولیه مشتق شده‌اند و ساختار همگی آن‌ها بر اساس بسط و گسترش صلیب ستاره G ۲ و صلیب نماد نور است که ارزش ویژه نمادین دارد. این دو طرح، به منزله نماد، تجلی ظهور یا رستاخیز مسیح و بهشت را تداعی می‌کنند. دو شکل Տ و Յ از نمادهای مشخص ارمنی هستند. نماد Տ شکل اولین حرف کلمه ارمنی Տէր (تر) به معنی ذات باری تعالی است و Յ در ارمنی کهن اختصار کلمه «او» به معنای ذات مطلق و نیز اولین حرف کلمه Յիսուս (هیسوس) به معنی مسیح است. این دو حرف نماد ارمنی که در چهار سده پیش از میلاد به‌طور سنتی، به منزله دافع شر، کاربرد داشتند حامل معانی متفاوتی بودند که پس از ابداع الفبای ارمنی در سده پنجم میلادی و ترجمه انجیل به زبان ارمنی با مهم‌ترین کلمات مقدس مسیحیت مرتبط شدند. با انتقال این نمادها به آیین جدید امکان حفظ شکل بیرونی و معنای محتوای درونی آن‌ها نیز فراهم آمد. در شکل ظاهری Տ، ارمنیان نه‌تنها نشانه خدا بلکه تصویر اژدها را نیز مجسم می‌کنند. در ارمنستان یک اژدهای ثانوی و قدیمی‌تر نیز وجود داشته که با برداشتی کاملا برعکس نماد نیکی، دانایی و نگهبان آب بوده و به منزله نیرویی که مظهر خنثی‌کننده بی‌عدالتی و پلیدی است شناخته می‌شده. 
-
-موسیقی
-
-موسیقی ارمنی ریشه در چند هزار سال پیش دارد. بر روی تخته سنگ‌های اوغتاسار تصاویری از زمان باستان باقی است که به وضوح نشان‌دهنده مناظر رقص و آئین‌های خاص همراه با ارائه آوا می‌باشند. آواز و موسیقی مربوط به مراسم دعا و آمادگی برای جنگ در زمان تشکل اتحاد قومی هایاسا و آرمن‌ها در ارمنستان رواج داشت. هزاره نخست پیش از میلاد مملو از تحولات هنر موسیقی و فرهنگ باستان بود. در اینباره شیپور تهیه‌شده از شاخ گوزن که در حوالی دریاچه سوان پیدا شده‌است گواهی می‌دهد. سنج‌هایی نیز مربوط به سده هفتم پیش از میلاد در: تیشبانی یافت شده‌است (مربوط به دوران: آیرارات). در همان زمان حکومت آراراتیان موسیقی ارمنی دارای ماهیت پرستشی و دنیوی شد و موسیقی دنیوی در نزد راویان و گویندگان و نقالان و عاشق‌های دوره‌گرد رونق یافت. این رونق و پیشرفت در زمان پادشاهی یرواندیان نیز ادامه یافت و با استحکام جامعه و استواری نظام خانواده‌ها در ارمنستان باستان موسیقی و آواز نیز حالت تخصصی‌تر پیدا کرد. به ویژه مرثیه‌خوانی مربوط به مراسم تدفین ترقی می‌کند و به‌تدریج یکی از شیوه‌های موسیقی ادبی ارمنی یعنی آواز خوانی توأم با شعر خوانی متشکل می‌گردد و از روایات و افسانه‌ها داستان‌های مربوط به تاریخ باستان ارمنی و دین اولیه آن‌ها (اسطوره‌شناسی) برای طی روند ترقی خود استفاده می‌شود. 
-
-موسس خورناتسی با سخن گفتن درباره افسانه‌های هایک و بل، (آرام)، آرای زیبا، شامیرام و واهاگن و (دورک آنگق) آن‌ها را گاهی روایت و گاهی آواز و افسانه و گاهی نیز عاشقی می‌نامد. 
-
-موسیقی ارمنی در سده‌های ۳ و ۴ پیش از میلاد توأم با تشکل کامل ملت ارمنی دارای ماهیت مختص خود می‌شود. قابل‌ذکر است که ارمنیان پس از انقراض پادشاهی آراراتیان حدود دو قرن در زمان حکومت هخامنشیان تماس و مناسبت نزدیک با فرهنگ ایران داشتند. از سده ۳ (پیش از میلاد) تمدن یونان باستان تحکیم می‌یابد. از همین دوره نی استخوانی دارای پنج سوراخ در معبد گارنی پیدا شده‌است. با پیدایش حکومت مستقل ارمنی توسط دودمان آرتاشسی در ارمنستان در سده ۲ (پیش از میلاد) فرهنگ ارمنی از جمله موسیقی دوران رونق بی‌سابقه خود را طی می‌کند. آوازهای نظامی و مراسم عیادی به ویژه آوازهای عروسی آوازهای عاشقی و نقالی متحول می‌گردند. غیر از ابزارهای یاد شده ابزارهای موسیقی دیگری چون سازهای ضربه‌ای، بادی و سیمی رواج داشتند. در همین زمان تئاتر هلنیستی در ارمنستان دچار رونق می‌شود و موسیقی مربوط به آن نیز تحول می‌بابد. پس از رسمیت یافتن آئین مسیح در ارمنستان موسیقی ارمنی دچار تحول اساسی می‌شود در کنار آن فرهنگ دنیوی نیز راه رونق خود را می‌پیماید. رقص و آواز مردمی شهری و روستایی از یکدیگر جدا می‌شود و عاشق‌های (دوره‌گرد) بعدها به عنوان تنها نمایندگان هنر موسیقی دنیوی باقی می‌مانند. آواز موسیقی ارمنی با غنی شدن و بهره‌گیری از هنر همسایگان در سده‌های ۶ و ۷ میلادی از حدود ارمنستان خارج می‌شود. در اوایل سده هفتم (میلادی) در زمان خسرو پرویز ساسانی در ایران (در تیسفون) برای مرتب‌سازی تنظیم موسیقی، موسیقی‌دانان ارمنی دعوت می‌شوند. با همکاری آنان (شیوه موسیقی خسروانی) تدوین می‌گردد یکی از موسیقی‌دانان دخیل در این کار (سارکیس یا سرکیس هوروم)، (در ادبیات ایران مشهور به سرکش)، آوازخوان مشهور ارمنی در دربار ایران بود
-
-آشپزی
-
-درباره تغذیه ارمنیان از دیرباز و از زمان حکومت پادشاهی آراراتیان اطلاعاتی در دست است. پایه و اساس این شیوه تغذیه را از رشته‌های مختلف کشاورزی می‌توان دانست. در ارمنستان باستان تاکستان‌های بزرگی وجود داشت و پرورش درخت انگور (مو) از اهمیت خاصی برخوردار بود. حفاری‌های دژ وان، مانازگرد،: تیشبانی و: شراب‌خانه آرنی- ۱، گواه بر این امر هستند. در کنار کار زراعت و مزرعه داری انواع مختلف دامداری‌ها نیز رواج داشت. محصولات مختلف کشاورزی و دامداری همراه با گیاهان طبیعی در دشت‌ها که به صورت خود رو در دسترس مردم سرزمین ارمن بود. پایه و اساس شیوه خورد و خوراک و تغذیه آنان را فراهم کرد. 
-ماتناکاش، که از آرد گندم تهیه می‌شود به نان بربری هم شباهت دارد ولی خمیر داخل آن بسیار پف‌دار‌تر و نرمتر از نان بربری است گرچه شکل ظاهری ماتناکاش زمخت‌تر از نان بربری است. 
-ژینگیالو هاتس، یکی از نان (خوراکی)، سنتی ارمنیان می‌باشد که در مناطق آرتساخ، گوریس و کاپان پخت و استفاده می‌شود. در این نان از بیست نوع سبزی استفاده می‌شود. خمیر نان ساخته‌شده از آرد، نمک و آب می‌باشد و درون نان را با بیست نوع سبزی مانند: (نعنای فلفلی، نعنا، شوید، ترشکیان، گزنه و غیره)، (سبزی‌ها ریز ریز می‌شود و با اضافه کردن نمک، فلفل و روغن مخصوص) پر می‌کنند و بر روی قطعه‌ای آهنی به نام «ساج» که ��ر روی آتش قرار گرفته گذاشته می‌شود، و آرام پخته می‌شود با توجه به منطقه طعم پخت متفاوت است. 
-قاپاما (به لاتین: Ghapama)، قاپاما غذایی ارمنی است که در تعطیلات و اعیاد مختلف خورده می‌شود. برای درست کردن این غذا بعد از شستن کدو قسمت بالای آن را مثل درپوش بریده و داخل آن را خالی می‌کنند. برای پر کردن داخل این کدو از میوه‌های خشکی مثل سیب، آلو، زغال‌اخته، زردآلو، کشمش و همچنین برنج استفاده می‌شود. بعد از پر کردن کدو آن را در فر می‌گذارند تا زمانی که کدو نرم شود. در هنگام خوردن غذا روی آن شیر یا عسل ریخته می‌شود. 
-
-انواع غذاهای گوشتی نیز در داخل تنور پخته می‌شد گوشت اصلی که ارمنیان استفاده می‌کردند از نوع گوشت گوسفند و گاو بوده‌است. روستائیان گوشت را در داخل ظروفی از جنس مس یا برنج موسوم به «تاباک» نوعی ماهی‌تابه سرخ می‌کردند. یکی از غذاهای مطلوب و رایج که تاکنون نیز رواج فراوان دارد انواع کباب‌ها بود. ارمنیان از زمان باستان گوشت گوساله و گوسفند را بر روی آتش کباب می‌کردند و برای این کار از شاخ یا ترکه درختان به عنوان سیخ استفاده می‌شد؛ و بعدها این ترکه‌ها جای خود را به سیخ فلزی داد. گاهی نیز گوشت کامل دام را در میان سنگ‌های داغ می‌گذاشتند و با همان گونه سنگ‌ها آن را می‌پوشاندند و غذای بسیار لذیذی به نام «خوروو» (به لاتین: khorov) بدست می‌آمد. ارمنیان از دیرباز مواد غذائی خود را برای فصل زمستان کنار می‌گذاشتند و برای این کار تا امروز هم گوشت گوسفند و گوساله، ماهی و پرنده را نمک سود کرده با مهارت ویژه نگهداری می‌کردند. ارمنیان استاد نمک‌سود کردن انواع گوشت هستند. در زبان ارمنی واژه‌ای به صورت «خوزا پوخت» وجود دارد که به معنی گوشت خوک نمک سود شده می‌باشد. ارمنیان اهل واسپوراکان استادان مسلم تهیه کالباس دود داده بودند. انواع کنسرو گوشت برای فصل زمستان تهیه می‌شد که به آن «تهال» می‌گفتند. گوشت پخته گوسفند را در کوزه‌ها قرار داده و در آن را به دقت می‌بستند و در خاک چال می‌کردند. 
-
-جشن‌های ارمنی
-آیین‌های کلیسای رسولی ارمنی و «پاتاراک» (پاتاراک در ارمنی یعنی هدیه و عطا. مراسمی است در کلیسای ارمنی که در آن نان و شراب قرمز را به یادگار جسم و خون مسیح، برای تبرک و پیوند با مسیح به دینداران داده می‌شود) مقدسی که به مناسبت‌های ویژه و در روزهای یکشنبه برگزار می‌شود، مختص جشن‌ها یادبودها و مناسبت‌های گوناگون است. از این دیدگاه، کلیسا روزهای خود را به سه گروه بخش می‌کند: (روزهای جشن، روزهای مقدس و روزهای پرهیز) 
-
-جشن‌ها نیز به نوبه خود دارای بخش‌های زیر هستند: (جشن‌های مسیحایی که ویژه رویدادهای زندگی عیسی مسیح است، جشن‌های مریم خدازای مقدس، جشن‌های کلیسایی و جشن‌های ملی و دینی). جشن‌های کلیسای ارمنی مانند: ناخادناک به معنی پیش جشن، ناواگاتیک، جراگالویتس به معنی چراغ افروزی، سورب دزنوند به معنی جشن میلاد مسیح، جراارهنک به معنی تبرک آب، مرلوتس به معنی یادبود مردگان، متس باس به معنی روزه بزرگ، میجینک به معنی میانگان، تساقکازارد (دزاقکازارد) به معنی گل‌آرایی، زادیک، هامبارتسوم به معنی عروج و خاقوق اورهنک به معنی تبرک انگور را نام برد. 
-
-جشن‌های مهم کلیسای حواری ارمنی و همچنین از جشن‌های مشترک ایرانیان و ارمنیان است را می‌توان به: وارداوار، ناواسارد، دیاراندآراج و باریگندان را نام برد. 
-
-چلیپاسنگ
-
-خ��چکار از دو واژه «خاچ» به زبان ارمنی به معنی صلیب و «کار» به معنی سنگ است. اغلب این سنگ خاچکارها با نقش‌های تزیینی و نگاره‌های هنری زمان خود همراه بودند. در سده‌های بعد، به خصوص در دوره آغازین سده‌های میانی نقش‌های تزیینی از نظر طرح و مضمون تنوع بیشتری یافتند. در دوران اولیه مسیحیت، بر مبنای سنت تصلیب مسیح صلیب کاربرد وسیع پیدا کرد و به منزله نشان مقدس نماد آرمان‌های دیانت نو شد. حجاری صلیب که در آغاز به شکل صلیب سنگی مشابه صلیب چوبی یا به صورت نقش صلیب با بازوهای مساوی درون دایره محیطی بود، در طول دهه‌ها و حتی سده‌ها (سده‌های ۴ – ۶ میلادی) مضمون تزیینی غالب در ارمنستان بود. خاچکارهای نیمه دوم سده نهم میلادی با رویه مستطیل که بر پایه سنگی استوار است و رویه آن رو به جنوب است، صلیبی بر آن کنده‌کاری شده و پیرامون آن آرایه‌هایی از اشکال هندسی و تصاویر گیاهان وجود دارد و حاشیه‌ای از نقش‌های تزیینی همه این‌ها را فرا می‌گیرد. 
-
-به این ترتیب، ویژگی‌های مهم چلیپاسنگ‌ها را می‌توان چنین برشمرد: چلیپاسنگ همانند آثار یادبود سنگی پیش از خود دارای یک پایه سنگی است که روی آن تخته سنگی با تناسب‌های ویژه می‌نشیند. نسبت بلندی تخته‌سنگ به پهنای آن دو برابر و بیشتر است. مرکز تخته‌سنگ جایگاه نقش چلیپاست که روی یک ترنج نقش دار یا آرایه پله‌ای قرار می‌گیرد. همه این‌ها در یک قاب مستطیلی مرکب از نقش‌های درهم بافته بسیار متنوع جای گرفته‌اند که جزئیات هنری اثر را در برمی گیرد. قسمت بالای تخته‌سنگ، با آرایه متفاوتی از قاب مستطیلی جدا می‌شود و برای هدف دیگری اختصاص می‌یابد. در میان آرایه‌های به هم پیچیده و در هم بافته، نوشتار اصلی چلیپاسنگ حجاری می‌شود یا آرایه‌های دیگر در آن جای می‌گیرند. اغلب تمثال‌های مسطح یا حتی برجسته حجاری می‌شوند که در بیشتر موارد معرف خداوند، عیسی مسیح، مریم مقدس، قدیسان اثر هستند. در آثار برتر رویه پایه‌ها نیز پرداخت و حجاری شده‌است و سطوح خالی آن‌ها برای ثبت یادبودها به کار گرفته می‌شوند. 
-
-ورزش
-
-مدال‌های ارمنستان در بازی‌های المپیک تابستانی
-
-رسانه
-
-جستارهای وابسته
-آرتساخ
-گاه‌شماری رویدادهای تاریخی ارمنستان
-میراث فرهنگی ارمنیان در ترکیه
-نسل‌کشی ارمنیان
-مصادره اموال ارمنی‌ها در ترکیه
-تغییر نام‌های جغرافیایی در ترکیه
-کوچاندن ارامنه به ایران
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
->
-
-برای مطالعه بیشتر
-روابط فرهنگی و هنری جمهوری اسلامی ایران با ارمنستان از قبل از استقلال تا کنون یوسف آفرینی ۱۳۹۱
-
-پیوند به بیرون
-
-http: / / www. bbc. com / persian / tvandradio / ۲۰۱۴ / ۰۵ / ۱۴۰۵۱۸ _armenia_from_dream_to_reality
-
-
-
-
-خلیفه‌گری ارامنه اصفهان
-اخبار روز ارمنستان و ارامنه ایران و جهان به زبان فارسی
- (اخبار ارمنستان به پارسی) 
-ارمنستان در نقشه‌های جغرافیایی
-اخبار روز ارمنستان و ارامنه ایران و جهان به زبان فارسی
-تاریخ ارمنستان
-Armenia: with Nagorno Karabagh By Deirdre Holding, Tom Allen
-Armenia through eyes of an American Traveller
-https: / / iranintl. com / ویدیو / مستند-سرزمین-وارطان
-https: / / iranintl. com / ویدیو / هفت-اورنگ-ارمنستان، -عصر-جدید
-First Impressions of ARTSAKH «Nagorno-Karabakh» - Entering the Republic of Artsakh
-Armenia ۴ K. Interesting Facts About Armenia
-arménie مستند ارمنستان-؛ دروازه اوراسیا، ایروان؛ خیلی دور خیلی نزدیک
-مستند ارمنستان دروازه اوراسیا - قسمت دوم سفر پرماجرا - مرزهای پرحاشیه
-مستند ارمنستان دروازه اوراسیا - قسمت سوم- نسیم خوش ایرانی
-مستند ارمنستان دروازه اوراسیا - قسمت چهارم - فرصت‌های ناشناخته
-مستند ارمنستان دروازه اوراسیا - قسمت پنجم - معجزه محبت
-
-اعضای سازمان ملت‌ها و اقلیت‌های غیررسمی
-انحلال‌های ۱۹۲۰ (میلادی) در آسیا
-انحلال‌های ۱۹۲۰ (میلادی) در اروپا
-ایالات و نواحی بنیان‌گذاری‌شده در سال ۱۹۹۱ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۱۸ (میلادی) 
-ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۹۲۰ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۱۸ (میلادی) در آسیا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۱۸ (میلادی) در اروپا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در آسیا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در اروپا
-جمهوری‌ها
-جمهوری‌های اتحاد شوروی
-غرب آسیا
-کشورهای فراقاره‌ای
-قفقاز جنوبی
-ارمنستان
-کشورها و سرزمین‌های ارمنی‌زبان
-کشورها و سرزمین‌های روسی‌زبان
-کشورها در آسیا
-کشورها در اروپا
-کشورهای جاده ابریشم
-کشورهای خاور نزدیک
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای غرب آسیا
-کشورهای محصور در خشکی
-لیبرال دموکراسی
-تاووش (به ارمنی: Տավուշի) یکی از استان‌های کشور ارمنستان است که در شمال شرقی این کشور واقع‌شده است. 
-
-نام‌گذاری
-نام پیشین این شهر کاروانسرا بود که نامی است پارسی. 
-
-ایجوان هم واژه‌ای ارمنی به همان معنی کاروانسرا و ترجمه آن است. 
-
-تاریخچه
-در روزگاران پیشین بخشی از ایالت اوتیک، ارمنستان بزرگ بود. 
-
-منطقه معروف دیلیجان که در این استان قرار دارد در روزگاران گذشته شکارگاه پادشاهان بود و مناطقی از این استان بعدها بخشی از ایالت گوگارک بشمار آمدند. 
-
-استان تاووش سازه‌های باستانی نام‌آوری ندارد. در افسانه‌ها آمده که سازنده الفبای ارمنی یعنی مسروپ ماشتوتس یکی از نخستین آموزشگاه‌هایش را در این منطقه گشود در درون کلیسایی به نام «سرکیس ورجاوند» (مقدس) که بدست خود مسروپ ساخته‌شده بود. بعدها «برج گاگا» نیز در نزدیکی این کلیسا ساخته شد. در زمان جنگ‌های ایران و روم بر سر ارمنستان سامان تاووش بخشی از گرجستان بشمار آمد و بعدها در زمان دودمان باگراتونی این سامان دوباره بخشی از منطقه ارمنستان شد. 
-
-در پایان سده ۱۴ میلادی این سامان جایی دورافتاده و فراموش‌شده گشت. یورش‌های مغول و تاتار باعث شد تا به مرور قبیله‌های ترک‌زبان به چراگاه‌های این منطقه راه یابند و کوچ‌نشینی کنند. در سده ۱۶ که منطقه بخشی از ایران بود، شاهان ایران برای اطمینان از امنیت مرزها در برابر شورش ارمنیان و گرجیان مسیحی گروه‌هایی از قبائل قزاق و تاتارهای شمشادی را به ارمنستان آوردند و استان‌های گوناگون ارمنستان را به نام هرکدام از این قبائل نامیدند. 
-
-با این حال زندگی ارمنیان ادامه یافت و خانواده اشرافی خرومیان از دره کیرانوتس در حدود ۱۵۰۰ میلادی در منطقه به چیرگی رسید و پیرامون سیصد سال سررشته کارهای منطقه را در دست داشت. 
-
-در سال‌های ۱۷۰۰ به بعد قفقاز مورد تازش ترکها و تیره‌های کوه‌های داغستان قرار گرفت و سامانی آشوب‌زده گشت. در اوت-سپتامبر ۱۷۹۵، آقا محمد خان قاجار یک لشکرکشی تنبیهی به تفلیس و قفقاز نمود و ارمنیان باشنده استان‌های شمال شرقی ارمنستان امروزی را نیز تبعید کرد. بسیاری کشته شدند و بسیاری به روسیه گریختند. 
-
-در همان سال‌ها فرمانرواهای آرتساخ (قره‌باغ) یعنی ملک جمشید و فریدون از تزار تازه روسیه پل یکم علیه حمله‌های آقامحمدخان و ابراهیم خان شاهچه شوشی درخواست یاری کردند. جنگ با خود تهیدستی، خشکسالی و طاعون آورد و بسیاری مردند. 
-
-در سال ۱۷۹۹ روس‌ها منطقه تاووش را از دست ایران درآوردند و روستاهای منطقه آرام آرام از سوی ارمنیان قره‌باغ مسکونی شد. 
-
-پس از پیمان‌های گلستان و ترکمنچای، قفقاز از ایران جدا گشت و بخشی از روسیه شد. روس‌ها منطقه تاووش را به نام کوچ‌نشین‌های ساکن آن، منطقه قزاق-شمشادین نامیدند و آن را بخشی از استان لوری وابسته به تفلیس قرار دادند. 
-
-پس از استقلال ارمنستان این منطقه تبدیل به استان تاووش به مرکز ایجوان گشت. 
-
-عوارض جغرافیایی
-چاتین - ۲ ٬ ۲۴۴ متر -
-رود گتیک
-
-تقسیمات شهری
-مرکز استان تاووش شهر ایجوان است. 
-
-استان تاووش شامل موارد زیر است ۶۰ communities (hamaynkner) , of which ۵ are considered urban and ۵۵ are considered rural. 
-
-شهرک‌ها communities شهری
-
-روستاها یا communities روستایی
-
-آچاجور
-آچارکوت
-آغاوناوانک
-آکناغبیور
-آرتسوابرد
-آیگدزور
-آیگهوویت
-آرچیس
-آیگپار
-آزاتاموت
-باغانیس
-باگراتاشن
-بارکاماوان
-برداوان
-برکابر
-چیناری
-چینچین
-چوراتان
-دبتاوان
-
-دغدزاوان
-دیتاوان
-دووغ
-گاندزاکار
-گتاهوویت
-Haghtanak
-هووک
-ایتساکار
-جوجوان
-خاچاردزان
-خاشتاراک
-کیرانتس
-Koghb
-Koti
-لچکادزور
-لوسادزور
-لوساهوویت
-Movses
-
-ناوور
-نرکین کارمیرآغبیور
-نرکین تساقکاوان
-Norashen
-پاراواکار
-پتغاوان
-ساریگیوغ
-سوکار، تاووش
-شاماخیان
-تاووش
-واراگاوان
-وازاشن
-ورین کارمیرآقبیور
-ورین تساقکاوان
-ووسکپار
-ووسکوان
-ینوکاوان
-زوراکان
-
-روستاهای Non-community
-گغاتاپ، belongs to the خاچاردزان community. 
-گش، belongs to the دیلیجان community. 
-Haghartsin, belongs to the دیلیجان community. 
-Kayan, belongs to the آیگهوویت community. 
-Teghut, belongs to the دیلیجان community. 
-
-روستاهای سابق
-چرماکاوان، belongs to the خاچاردزان community. 
-
-مراکز علمی
-دانشگاه واردانانتس ایروان و همچنین دانشکده دولتی بهبود آب در در ایجوان شعبه دارند و شهر برد نیز دارای یک دانشکده علوم انسانی است. 
-
-اقتصاد
-فراورده‌های مهم این استان تنباکو و پرورش خوک است. 
-
-اماکن گردشگری، مذهبی و تاریخی
-سازه‌های تاریخی، گردشگری و مذهبی این استان عبارتنداز: 
-ایجوان دندروپارک
-آغاوناوانک
-پارک ملی دیلیجان
-جوختاک وانک
-صومعه هاغارتسین
-گوشاوانک
-ماتوساوانک
-ماکاراوانک
-
-منابع
-
-http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Tavush_Province&oldid= ۴۴۱۷۶۰۶۱۵
-
-
-استان تاووش
-منطقه‌های ارمنستان
-زیربخش‌های ارمنستان
-لوری از بزرگ‌ترین استان‌های ارمنستان است که در شمال این کشور واقع‌شده است و شهر وانادزور که سومین شهر بزرگ ارمنستان است مرکز این استان است. 
-
-عوارض جغرافیایی
-کوه لالوار - ۲۵۴۴ متر - رشته‌کوه ویراهایوتس
-چاتین - ۲ ٬ ۲۴۴ متر -
-آچکاسار - ۳۱۹۶ متر -
-رودخانه زوراگت
-رود پامباک
-رود وانادزور - ۱۶ کیلومتر
-
-تقسیمات استانی
-استان لوری شامل موارد زیر است. 
-
-Towns or urban communities
-
-روستاها یا communities روستایی
-
-آگاراک
-آهنیدزور
-آکوری
-آمراکیتس
-آنتاراموت
-آنتاراشن
-آپاون
-آردوی
-آرواشوغ
-آرواتساگ
-آرجوت
-آرتسنی
-آتان
-آیگهات
-آزنوادزور
-بازوم
-Blagodarnoye
-بووادزور
-چکالوو
-چوچکان
-دارپاس
-داشتادم
-دبت
-دسق
-دزوراگت
-دزوراگیوغ
-دزوراموت
-دزیوناشوغ
-فیولتوفو
-گراگار
-گغاسار، لوری
-غورسالی
-گوگاران
-گوگارک
-گیولاگاراک
-هاقپات
-هاگوی
-هالاوار
-هارتاگیوغ
-هوباردزی
-هوونانادزور
-جیلیزا
-جراشن
-کاچاچکوت
-کارابرد
-کارادزور
-کارینج
-کارکوپ
-کارمیر آغک
-کاتناغبیور
-کاتناجور
-کاتنارات
-خنکویان
-کوغس
-کورتان
-لجان
-لرمانتوفو
-لرناهوویت
-لرنانتسک
-لرناپات
-لرناوان
-لوری برد، لوری
-لوروت
-لوساغبیور
-مارگاهوویت
-مارتس
-مدوفکا
-مغاواهوویت
-متس آیروم
-متس پارنی
-متساوان
-مغارت
-میکائیلوفکا
-نور خاچاکاپ
-نوراشن
-نغوتس
-نوفوسلتسوفو
-اودزون
-پاغاغبیور
-پامباک
-پتروفکا
-پریفولنوی
-پوشیکنو
-ساراهات
-سارالانج
-سارامج
-ساراتوفکا
-سارچاپت
-شاهومیان
-شاموت
-شناوان
-شیراکاموت
-شنوغ
-سوردلوف
-تغوت
-تساغکابر
-تساغکاشات
-تساتر
-اوراسار
-اوروت
-واهاگنادزور
-واهاگنی
-واردابلور
-یاغدان
-یغگنوت
-
-روستاهای Non-community
-آختالا، belongs to the شاملوغ community. 
-Akner, belongs to the آلاوردی community. 
-آموج، belongs to the اودزون community. 
-استانتسییا آرجوت، belongs to the آرجوت community. 
-آرمانیس، belongs to the استپاناوان community. 
-Akhtala Aroghjaranin kits, belongs to the آختالا community. 
-بندیک، belongs to the شاملوغ community. 
-Getavan, belongs to the Saratovka community. 
-گوگاوان، belongs to the دزوراموت community. 
-Haydarli, belongs to the هالاوار community. 
-کیلیسا، belongs to the هالاوار community. 
-کوبر کایاران، belongs to the تومانیان community. 
-کروگلایا شیشکا، belongs to the مدوفکا community. 
-نوراموت، belongs to the مغاواهوویت community. 
-پوکر آیروم، belongs to the متس آیروم community. 
-استانتسییا پامباک، belongs to the Pambak community. 
-
-روستاهای سابق
-گیولودارا، belongs to the هالاوار community. 
-
-اماکن مذهبی و تاریخی
-سازه‌های تاریخی و مذهبی این استان عبارتنداز: 
-
-صومعه آختالا
-صومعه ساناهین
-صومعه هاقپات
-صومعه هورومایر
-صومعه کوبایر
-هنوانک
-
-منابع
-
-
-
-استان لوری
-منطقه‌های ارمنستان
-زیربخش‌های ارمنستان
-کوتایک (,) یکی از استان‌های کشور ارمنستان است که در مرکز این کشور واقع شده‌است. 
-
-مرکز استان کوتایک شهر هرازدان است که رودخانه‌ای به همین نام هم از میان آن شهر می‌گذرد و بزرگترین شهر این استان آبوویان
-می‌باشد. 
-
-کوتایک از شمال با استان لوری، از شمالشرقی با استان تاووش، از شرق با استان گغارکونیک، از غرب با استان آراگاتسوتن، و از جنوب با استان آرارات و پایتخت ایروان همسایه است. 
-
-نامگذاری
-استان کوتایک نام خویش را از کانتون کوتایک استان تاریخی آیرارات در ارمنستان بزرگ گرفته است. 
-
-جغرافیا
-در بخش مرکزی ارمنستان کنونی واقع شده‌است و مساحتی (۷ ٪ از کل مساحت ارمنستان) را احاطه کرده‌است. از شمال با استان لوری، از شمالشرقی با استان تاووش، از شرق با استان گغارکونیک، از غرب با استان آراگاتسوتن، و از جنوب با استان آرارات و پایتخت ایروان همسایه است. 
-
-کوه آرایی - ۲۵۷۶ متر -
-تغنیس - ۲۸۵۱ متر - رشته‌کوه تساغکونی
-رود گتار - ۲۴ کیلومتر -
-رود هرازدان - ۱۴۱ کیلومتر
-
-جمعیت
-بر پایه سرشماری رسمی سال ۲۰۱۱ کوتایک ۲۵۴ ٬ ۳۹۷ تن جمعیت دارد (۱۲۳ ٬ ۵۲۴ مرد و ۱۳۰ ٬ ۸۷۳ زن). جمعیت شهری آن ۱۳۷ ٬ ۴۸۱ تن (۵۴ ٪) و جمعیت روستایی آن ۱۱۶ ٬ ۹۱۶ تن (۴۶ ٪) می‌باشد. 
-
-استان کوتایک شامل موارد زیر است ۶۷ communities (hamaynkner) , of which ۷ are considered urban and ۶۰ are considered rural. 
-
-شهرک‌ها یا communities شهری
-
-روستاها یا communities روستایی
-
-آغاونادزور
-آرتاواز
-آکونک
-آراموس
-آرینج
-آرزنی
-آلاپارس
-آرزاکان
-آراگیوغ
-آرگل
-بالاهوویت
-بجنی
-بوژاکان
-دزوراغبیور
-فانتان
-گارنی
-گغادیر
-گغارد
-گغاشن
-گوغت
-
-گتامچ
-گتارگل
-هانکاوان
-هاتیس
-هاتساوان
-جرابر
-جارارات
-جروژ
-کاغسی
-کاماریس
-کاناکراوان
-کاپوتان
-کاراشامب
-کارنیس
-کاساخ
-کاتناغبیور
-کوتایک
-لرنانیست
-مارماریک
-مایاکوفسکی
-
-مغرادزور
-مرگاشن
-نور آرتامت
-نور گغی
-نور گیوغ
-نور یرزنکا
-نورنوس
-پروشیان
-پتغنی
-سارالانج
-سوابرد
-سولاک
-تغنیک
-ورین پتقنی
-ووغجابرد
-زار
-زوراوان
-زوواشن
-زووک
-زوونی
-
-روستاهای Non-community
-گورگوچ، belongs to the مغرادزور community. 
-Pyunik, belongs to the آرتاواز community. 
-
-اماکن مذهبی و تاریخی
-پتغناوانک
-صومعه ماکراوانک
-صومعه گغارد
-معبد گارنی
-تساغکادزور
-
-نگارخانه
-
-منابع
-
-
-
-
-استان کوتایک
-منطقه‌های ارمنستان
-زیربخش‌های ارمنستان
-راه‌سرا یا متل به اقامتگاهی گفته می‌شود که درکنار جاده‌های کرانه‌ای، کوهستانی، جنگلی یا بیابانی احداث‌شده و اغلب، توقفگاه اتومبیل‌های مسافران در دیدرس آنها قرار دارد. در تعریف متل می‌توان گفت که «هتلی است که در آن مسافران می‌توانند با خودروی شخصی وارد شده و حتی خودرو را مقابل در اتاق خود پارک نمایند.» یکی از مشخصه‌های اصلی متل‌ها عدم وجود لابی در آنهاست چرا که میهمانان به مجرد وارد شدن به متل، بدون نیاز به پیاده شدن، کلید اتاق خود را از پذیرش دریافت کرده و مستقیما به سمت اتاق خود رانندگی می‌نمایند. 
-
-این اصطلاح به نوعی هتل متشکل از یک ساختمان منفرد از اتاق‌های متصل که درهای آن رو به پارکینگ و در برخی شرایط یک محوطه مشترک یا یک سری کابین‌های کوچک با پارکینگ مشترک تشکیل می‌شد گفته می‌شود. متل‌ها اغلب به صورت انفرادی مالکیت دارند، اگرچه متل‌های زنجیره‌ای نیز وجود دارند. 
-
-در بسیاری کشورها در حاشیه‌ها و جاده‌های کمربندی شهرها برای مسافرانی که با وسیله شخصی مسافت طولانی را طی می‌کنند، واحدهای اقامتی ایجاد می‌نمایند. این واحدهای اقامتی معمولا به صورت واحدهای یک یا دو طبقه می‌باشد که دارای اتاق، تلویزیون، یخچال و امکانات تهیه چای و قهوه هستند. بعضی از متل‌ها دارای تجهیزات گسترده‌تری هستند و بعضی ساده‌ترند. در حوالی این متل‌ها معمولا سوپرمارکت، رستوران و پمپ‌بنزین ایجاد می‌شود تا مسافران بتوانند مایحتاج خود را به‌راحتی تأمین کنند. هزینه اقامت در این واحدهای اقامتی به دلیل این‌که خدمات گسترده‌ای ارائه نمی‌دهند معمولا کمتر از هتل‌ها است. 
-
-تفاوت راه‌سرا (متل) با مهمانخانه (هتل) بیشتر در اینست که در راه‌سراها نام و نشان مشتری تا اندازه زیادی برای صاحب اقامتگاه ناشناس می‌ماند و اینکه جایگاه راه‌سراها معمولا در کنار بزرگراه‌ها و جاده‌هاست برخلاف مهمانخانه‌ها که بیشتر در هسته‌های شهری قرار دارند. همچنین معمولا درهای اتاق‌های راه‌سراها معمولا رو به بیرون و به جاده باز می‌شود درحالی‌که درها در یک مهمانخانه معمولا به یک راهرو باز می‌شود. 
-
-پیشینه
-پیشینه راه‌سراها به شیوه سنتی به زمان‌های دور می‌رسد و کاروانسراها را می‌توان نیاکان راه‌سراهای نوین دانست. 
-
-تاریخچه راه‌سرا به سبک نوین به دهه ۱۹۲۰ در ایالات‌متحده آمریکا برمی‌گردد یعنی زمانی که دسته‌های وسایل نقلیه شخصی در بزرگراه‌های آن کشور سرگردان می‌گشتند. با شروع توسعه سیستم‌های بزرگراهی بزرگ در دهه ۱۹۲۰، سفرهای جاده‌ای از راه دور رایج‌تر شد و نیاز به مکان‌های اقامتی شبانه ارزان و به راحتی در دسترس نزدیک به مسیرهای اصلی منجر به رشد مفهوم متل شد. متل‌ها در دهه ۱۹۶۰ با افزایش مسافرت با اتومبیل شخصی به اوج محبوبیت خود رسیدند، اما در رقابت با هتل‌های زنجیره‌ای جدیدتر که در تقاطع بزرگراه‌ها رایج شد، به تدریج رونق آن‌ها کاهش یافت. 
-
-بیشتر راه‌سراهای ایران در مسیر بزرگراه کرانه‌ای دریای خزر قرار دارند و از نخستین راه‌سراها در ایران می‌توان از «متل قو» قبل از انقلاب اسلامی در سلمان‌شهر مازندران نام برد که امروزه برج‌های دوقلویی جایگزین سازه‌های قدیمی آن شده‌اند. 
-
-واژه‌پژوهی
-ریشه‌شناسی واژه متل نشان می‌دهد که این اصطلاح تلفیقی است از دو واژه Motor و Hotel که به ویژگی اصلی این اقامتگاه‌ها که ماهیت بین راهی داشته و معمولا خارج از شهرها قرار دارند اشاره دارد. این واژه پس از جنگ جهانی دوم تحت عنوان «motor hotel» به لغت‌نامه‌ها وارد شد و برای نخستین بار در ۱۹۲۵ توسط اقامتگاه Milestone Mo-Tel of San Luis Obispo در کالیفرنیا ابداع شد که اکنون به نام اقامتگاه Motel San Luis Obispo نامیده می‌شود. 
-
-در فارسی، واژه «راه‌سرا» به جای «متل» از برابرنهاده‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-وبگاه فرهنگستان زبان فارسی. 
-
-اقامتگاه‌های گردشگری
-انواع هتل
-راهسراها
-گردشگری
-معرفی‌شده‌های ۱۹۲۵ (میلادی)
-شیراک () یکی از استان‌های ارمنستان است که در شمال غربی این کشور واقع‌شده و با ترکیه در غرب و گرجستان در شمال هم‌مرز است. استان شیراک ۲۵۲ هزار نفر جمعیت دارد. مرکز و بزرگترین شهر این استان شهر گیومری است. این استان هم بخش‌هایی نیمه‌بیابانی دارد و هم در قسمت‌هایی علفزار کوهستانی یا پوشش گیاهی کوهستانی مرتفع. در جنوب، استپ‌های مرتفع به کوهستان‌ها می‌پیوندند و این مناطق در بهار سرسبز است و در تابستان رنگ‌هایی از قهوه‌ای مایل تا قرمز دارند. 
-
-گیومری دو موزه دارد و یک دژ گرد و چند کلیسا. فرودگاه بین‌المللی شیراک در نزدیکی این شهر واقع است. استان شیراک به خاطر غذای خاش معروف است. 
-
-جغرافیا
-استان شیراک بخش شمال غربی ارمنستان را اشغال می‌کند و مساحتی معادل ۲۶۸۰ کیلومتر مربع (۹ ٪ از کل مساحت ارمنستان) را در بر می‌گیرد. شیراک با استان لوری از شرق، استان آراگاتسوتن از جنوب، استان قارص ترکیه از غرب، و منطقه سامتسخه-جاواختی گرجستان از شمال مرز مشترک دارد. 
-
-از نظر تاریخی، قلمرو فعلی استان عمدتا همان اراضی شهرستان شیراک در استان آیرارات ارمنستان باستان است. شیراک عمدتا تحت سلطه فلات آشوتسک (ارتفاع ۱۹۰۰ تا ۲۱۰۰ متر) در شمال و دشت شیراک (ارتفاع ۱۴۰۰ تا ۱۸۰۰ متر) در مرکز و جنوب استان است. دشت‌های وسیع استان از شرق با کوه‌های بازوم و پامبک، از شمال به رشته کوه‌های جواختی و کوه‌های یغنخاق و از جنوب به توده آراگتس احاطه شده‌است. 
-
-رود آخوریان در شرق، شیراک را از استان قارص ترکیه جدا می‌کند. رود آخوریان و مخزن آن منبع اصلی آب استان است. آنی، پایتخت باستانی ارمنستان هم‌اکنون در کناره چپ رودخانه یعنی در خاک ترکیه قرار گرفته که ویرانه‌های آن از این سوی رود پیداست. دریاچه آرپی در شمال غربی شیراک تنها دریاچه استان است. این منطقه توسط دولت به عنوان پارک ملی دریاچه آرپی محافظت می‌شود. 
-رشته‌کوه جاواختی و کوه آچکاسار با ۳۱۹۶ متر ارتفاع در شیراک واقع شده‌اند. رود آخوریان از این استان می‌گذرد. 
-
-شیراک دارای منابع غنی توف، سنگ پا و سنگ آهک است. استان شیراک آب و هوایی سخت بری دارد، با زمستان‌های بسیار سرد برفی و تابستان‌های معتدل. 
-
-و در زمستان منفی ۳۸ درجه و در تابستان ۳۶ درجه بالای صفر می‌شود. میزان بارندگی سالانه می‌تواند تا ۷۰۰ میلی‌متر (۲۸ اینچ) برسد. 
-
-تاریخ
-
-دوران باستان کلاسیک و دوره اورارتو
-بسیاری از سکونتگاه‌های انسانی باستانی در دره آخوریان یافت شده‌است که دیرینگی آن‌ها به حدود ۹۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. محدوده شیراک از اوایل عصر حجر مسکونی بوده‌است. در نواحی مرتفعی که بالای ۲۰۰۰ متر هستند، بقایای زیادی از اوایل عصر برنز پیدا شده‌است. بقایای دیگر از هزاره دوم قبل از میلاد نشان می‌دهد که تمدنی بین قرن‌های ۲۰ و ۱۲ قبل از میلاد در اینجا پایه‌گذاری شده‌بود. با آغاز عصر آهن در قرن ۱۲ قبل از میلاد، روابط بین اقوام مختلف در ارتفاعات ارمنستان توسعه یافت. اندکی پس از تأسیس پادشاهی اورارتویی وان در پایان قرن نهم پیش از میلاد، شیراک بخشی از این پادشاهی شد. 
-
-دو نگاشته با خط میخی در شیراک به دست آمده‌است که از شاه آرگیشتی یکم (۷۸۶ – ۷۶۴ ق. م) به جا مانده‌است، جایی که وی در مورد حمله به سرزمین اریاخی (نامی که شیراک به گفته بسیاری از مورخان از آن گرفته شده‌است) نوشته‌است. بر اساس این سنگ‌نبشته‌ها، این منطقه دارای تمدن توسعه‌یافته مبتنی بر کشاورزی و دامداری بوده‌است. در سال ۷۲۰ قبل از میلاد، کیمریان آریایی منطقه را فتح کردند و احتمالا سکونتگاه کومایری (گیومری کنونی) را بنیاد نهادند. این نام با نامی که ارمنیان باستان برای کیمریان به کار می‌بردند، همانندی آوایی دارد. مورخان بر این باورند که گزنفون در بازگشت به دریای سیاه از سرزمین شیراک گذشت، سفری که در آناباسیس او جاودانه شد. 
-
-دوران هخامنشی و پادشاهی ارمنی باستان
-
-در نیمه دوم سده ششم پیش از میلاد، شیراک بخشی از شاهنشاهی هخامنشیان شد. یازمانده‌های یک سکونتگاه سلطنتی یافت‌شده در نزدیکی روستای بنیامین که قدمت آن به قرن پنجم تا دوم قبل از میلاد بازمی‌گردد، نمونه‌ای از نفوذ هخامنشیان در منطقه است. در آغاز قرن پنجم پیش از میلاد، شیراک بخشی از یک ساتراپی در ارمنستان هخامنشی، تحت فرمانروایی اروندی‌ها، شد. بعدا در سال ۳۳۱ قبل از میلاد، کل قلمرو به عنوان بخشی از شهرستان شیراک در استان آیرارات پادشاهی ارمنستان بزرگ قرار گرفت. 
-
-در سده یکم پس از میلاد، شیراک به خانواده کامساراکان، که در زمان سلسله اشکانی ارمنستان بر منطقه حکومت می‌کردند، اعطا شد. 
-
-دوران ساسانی و بغ‌داده‌ها
-پس از تجزیه ارمنستان در سال ۳۸۷ پس از میلاد مناطق ارمنی‌نشین بین بیزانسیان و ایرانیان تقسیم شد و در نتیجه سقوط پادشاهی ارمنستان در سال ۴۲۸، منطقه شیراک بخشی از شاهنشاهی ایران ساسانی شد. با این حال، شیراک جایگاه بسیاری از نمونه‌های اولیه معماری کلیسای ارمنی است که قدمت آن به قرن پنجم بازمی‌گردد، از جمله باسیلیکای یریرویکی، کلیسای سنت مارین آرتیک، و صومعه هوکوانک. 
-
-در سال ۶۵۸ پس از میلاد، در اوج حمله اعراب به ایران، شیراک - همراه با بقیه سرزمین‌های ارمنی - در جریان فتح ایران توسط مسلمانان فتح شد، زیرا شیراک نیز بخشی از ارمنستان تحت فرمانروایی پارسیان بود. 
-
-شیراک بخشی از امارت ارمنستان تحت خلافت امویان شد. با این حال، خاندان کامساراکان تحت حکومت اعراب به حکومت منطقه ادامه دادند. با تأسیس پادشاهی باگراتونی (بغ‌داده) ارمنستان در سال ۸۸۵، شیراک وارد دوره جدیدی از رشد و پ��شرفت شد، به ویژه زمانی که شهر آنی شیراک در سال ۹۶۱ پایتخت این پادشاهی شد. در نیمه دوم قرن دهم، شیراک با کوشش خاندان پهلوانی که از نوادگان کام‌سرکان بودند و اقدام به تأسیس دژها، مجتمع‌های صومعه، مؤسسات آموزشی و غیره کردند پیشرفت داشت. صومعه‌های ختزکونک، هاریچاوانک، مارماشن و هوروموس از مراکز برجسته مذهبی و آموزشی ارمنستان قرون وسطی بودند. 
-
-دوره سلجوقیان، زاکاری‌ها و ترکمن‌ها
-
-پس از سقوط ارمنستان به دست امپراتوری بیزانس در سال ۱۰۴۵ و بعدا به دست مهاجمان سلجوقی در سال ۱۰۶۴، این منطقه وارد دوران انحطاط در تمام جنبه‌های اجتماعی، آموزشی و فرهنگی شد. با این حال، با تأسیس پادشاهی زاکاری ارمنستان در سال ۱۲۰۱ در تحت‌الحمایگی گرجستان، سرزمین‌های ارمنستان شرقی، عمدتا لوری و شیراک، وارد دوره جدیدی از رشد و ثبات شدند و به یک ایستگاه بازرگانی بین شرق و غرب تبدیل شدند. پس از تسخیر آنی توسط مغول‌ها در سال ۱۲۳۶، ارمنستان به عنوان بخشی از قلمرو ایلخانان ایران درآمد و زاکاری‌ها تابع مغولان شدند. پس از سقوط حکومت ایلخانان در اواسط قرن چهاردهم، شاهزادگان زاکاری تا سال ۱۳۶۰ بر لوری، شیراک و دشت آرارات حکومت کردند تا اینکه به دست قبایل مهاجم ترک برافتادند. 
-
-در ربع آخر قرن چهاردهم، قبیله اغوز سنی آق‌قویونلو، ارمنستان از جمله شیراک را تصرف کرد. در سال ۱۴۰۰ تیمور لنگ به ارمنستان و گرجستان حمله کرد و بیش از ۶۰ هزار نفر از مردم محلی را که از کشتار او زنده مانده بودند، به عنوان برده اسیر کرد. بر اثر این کشتارهای جمعی بسیاری از مناطق از جمله شیراک خالی از سکنه شد. در سال ۱۴۱۰ ارمنستان تحت کنترل قبیله اغوز شیعه قراقویونلو قرار گرفت. به گفته مورخ ارمنی توماس متسوب، اگرچه کارا قراقویونلوها مالیات‌های سنگینی بر ارمنیان وضع می‌کردند، سال‌های اولیه حکومت آنها نسبتا مسالمت‌آمیز بود و برخی بازسازی‌ها در شهرها صورت گرفت. 
-
-حکومت ایران و روسیه
-در سال ۱۵۰۱، اکثر مناطق ارمنستان شرقی از جمله شیراک توسط سلسله نوظهور صفویه ایران به رهبری شاه اسماعیل یکم فتح شد. اندکی پس از آن در سال ۱۵۰۲، شیراک بخشی از بیگلربیگی تازه‌تأسیس ایروان شد؛ قلمرو اداری جدید ایران که توسط صفویان تشکیل‌شده بود. 
-
-در نیمه اول سده هجدهم، کومایری تحت حکومت افشاریان و بعدا تحت سلسله قاجاری ایران بخشی از خانات ایروان شد. در ژوئن ۱۸۰۴، امپراتوری روسیه کنترل منطقه شیراک را در آغاز جنگ ایران و روسیه (۱۸۱۳ – ۱۸۰۴) به دست گرفت. این منطقه با عهدنامه گلستان که در ۱ ژانویه ۱۸۱۳ امضا شد، رسما بخشی از امپراتوری روسیه شد. در دوره حکومت روسیه، منطقه شاهد رشد سریعی بود و شهر گیومری به یکی از شهرهای در حال توسعه در قفقاز جنوبی تبدیل شد. در سال ۱۸۲۹، پس از جنگ روسیه و ترکیه، مهاجرت زیادی از جمعیت ارمنی آناتولی به شیراک به‌وجود آمد، زیرا حدود ۳۰۰۰ خانوار که از سرزمین‌های امپراتوری عثمانی - به ویژه از شهرهای قارص، ارزروم و دغوبایزید - به سمت شرق مهاجرت کرده بودند. در شیراک ساکن شد. 
-
-الکساندر پوشکین، شاعر روسی، در سفر خود به قفقاز و شرق ترکیه در سال ۱۸۲۹ از این منطقه دیدن کرد. در سال ۱۸۳۷ تزار روسیه نیکلاس اول وارد شیراک شد و شهر گیومری را با نام الکساندروپل دوباره تأسیس کرد. این نام به افتخار همسر تزار نیکلای یکم، شاهدخت شارلوت پروس، که پس از گرویدن به مسیحیت ارتدکس ��ام خود را به آلکساندرا فیودوروفنا تغییر داده بود، برگزیده شد. 
-
-یک قلعه بزرگ روسی در سال ۱۸۳۷ در الکساندروپل ساخته شد. این شهر در سال ۱۸۴۰ به‌طور کامل بازسازی شد تا به مرکز استان تازه‌تأسیس الکساندروپل تبدیل شود و در دهه اول رشد سریعی را تجربه کرد. استان الکساندروپل شامل نواحی شمالی ارمنستان شیراک، لوری و تاووش بود. در سال ۱۸۴۹، استان الکساندروپل بخشی از فرمانداری ایروان شد و شیراک به پایگاه مهمی برای نیروهای مسلح امپراتوری روسیه در قفقاز جنوبی تبدیل شد و در آن پادگان‌هایی برپا کردند. در طول جنگ روسیه و عثمانی (۱۸۷۷ – ۱۸۷۸)، شیراک یکی از مراکز اصلی نیروهای روسیه شد. پس از تأسیس ایستگاه راه‌آهن در الکساندروپل در سال ۱۸۹۹، شیراک به‌عنوان مرکز بازرگانی و صنعت رشد چشمگیری داشت و به توسعه‌یافته‌ترین منطقه در ارمنستان شرقی تبدیل شد. 
-
-قرن بیستم
-
-پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و خروج روسیه از قفقاز جنوبی، نخستین جمهوری ارمنستان در ۲۸ مه ۱۹۱۸ اعلام شد که شامل شیراک نیز می‌شد. در ۱۰ مه ۱۹۲۰، ارمنیان بلشویک محلی با کمک جمعیت مسلمان، اقدام به کودتا در الکساندروپل علیه دولت داشناک ارمنستان کردند. این قیام در ۱۴ مه توسط دولت ارمنستان سرکوب شد و رهبران آن اعدام شدند. با این حال، در جریان تهاجم دیگر ترکیه، نیروهای ترک دوباره به شیراک حمله کردند و در ۷ نوامبر ۱۹۲۰ الکساندروپل را اشغال کردند. ارمنستان مجبور شد در ۳ دسامبر پیمان الکساندراپول را امضا کند تا از پیشروی ترکیه به سمت ایروان جلوگیری کند، اما تهاجم همزمان شوروی منجر به سقوط دولت ارمنستان در ۲ دسامبر شد. نیروهای ترکیه پس از امضای عهدنامه قارص در اکتبر ۱۹۲۱ توسط دولت‌های شوروی و ترکیه که هردو به رسمیت شناخته‌نشده بودند، از الکساندروپل بیرون رفت. 
-
-در زمان بلشویک‌ها، الکساندروپل در سال ۱۹۲۴ به نام ولادیمیر لنین، از رهبران شوروی، به لنیناکان تغییر نام داد. شیراک به یک منطقه صنعتی بزرگ در جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان تبدیل شد. لنیناکان پس از پایتخت کشور یعنی ایروان، دومین شهر بزرگ این جمهوری بود. با این حال، شیراک، و به‌ویژه لنیناکان، در جریان زمین‌لرزه ۱۹۸۸ ارمنستان که بسیاری از مناطق شمالی ارمنستان را ویران کرد، متحمل خسارات زیادی شد. این زمین‌لرزه در امتداد یک گسل رانش شناخته‌شده به طول ۶۰ کیلومتر رخ داد. امتداد و شیب آن موازی با رشته‌کوه قفقاز بود و به سمت شمال - شمال شرق فرورفت. از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۹۵، شیراک امروزی به ۵ منطقه و ۱ شهر تابعه جمهوری در داخل اتحاد جماهیر شوروی ارمنستان تقسیم شد: آماسیا، غوکاسیان، آخوریان، آنی، آرتیک و شهر لنیناکان. با اصلاحات اداری ارضی در سال ۱۹۹۵، ۵ منطقه و شهر گیومری (لنیناکان) ادغام شدند و استان شیراک را تشکیل دادند. 
-
-مناطق شهری
-در این استان در کل سه شهر وجود دارد به نام‌های گیومری، آرتیک و مارالیک. 
-استان شیراک شامل موارد زیر است. 
-
-روستاها
-
-آغین
-آغووریک
-آخوریک
-آخوریان
-الوار
-آماسیا
-آنیاوان
-آنیپمزا
-آنوشاوان
-آروشات
-آرویک
-آراپی
-آردنیس
-آرگنادم
-آرپنی
-آشوتسک
-آیگاباتس
-آزاتان
-باندیوان
-باسن
-باشگیوغ
-باورا
-بایاندور
-بنیامین
-برداشن
-بیوراکن
-دزیتهانکوو
-دزوراکاپ
-دزوراشن
-گارناریچ
-گغانیست
-گتک
-گتاب
-غاریبجانیان
-غازانچی
-گوگهوویت
-گتاشن
-گوساناگیوغ
-
-هاریچ
-هارتاشن
-هاتسیک
-هایکادزور
-هایکاسار
-هایکاوان
-هایرنیاتس
-هوغمیک
-هوروم
-هوویت
-هوتاشن
-هوتون
-هوونی
-ایساهاکیان
-جاجور
-جاجوراوان
-جرادزور
-جراپی
-جرارات
-کاکاواسار
-کامو
-کاپس
-کارابرد
-کارمراکار
-کارمراوان
-کارنوت
-کتی
-کراسار
-کراشن
-لانجیک
-لرناگیوغ
-لرناکرت
-لرنوت
-لوساغبیور
-لوساکرت
-مارماشن
-ماییسیان
-مغراشات
-مغراشن
-
-متس مانتاش
-متس ساریار
-متس سپاسار
-موسایلیان
-ناهاپتاوان
-نور کیانک
-نورشن
-پانیک
-پمزاشن
-پوکر مانتاش
-پوکر ساریار
-پوکر سپاسار
-پوکراشن
-سالوت
-ساراگیوغ
-ساراکاپ
-سارالانج
-ساراپات
-ساراتاک
-سارناغبیور
-شاغیک
-شیراک
-شیراکاوان
-سیزاوت
-اسپانداریان
-تاوشوت
-توروسگیوغ
-تساغکوت
-تسوغامارگ
-توفاشن
-واهرامابرد
-وارداغبیور
-وارداکار
-ووغجی
-ووسکهاسک
-یرازگاوروس
-زاریشات
-زوراکرت
-زویگاغبیور
-
-دیگر مناطق روستایی
-آغین کایاران متعلق به منطقه آغین
-باردزراشن متعلق به منطقه ایساهاکیان. 
-داریک متعلق به منطقه زوراکرت. 
-هاتسیکاوان متعلق به منطقه هاتسیک. 
-کامخوت متعلق به منطقه گتاشن. 
-خارکوو متعلق به منطقه نورشن. 
-پاغاکن متعلق به منطقه برداشن. 
-یغناجور متعلق به منطقه گارناریچ. 
-
-روستاهای پیشین
-آخوریان کایاران متعلق به منطقه غاریبجانیان. 
-آراوت متعلق به منطقه آلوار. 
-لوراسار متعلق به منطقه تساغکوت. 
-یریزاک متعلق به منطقه زاریشات. 
-
-اماکن گردشگری، مذهبی و تاریخی
-سازه‌های تاریخی، گردشگری و مذهبی این استان عبارتنداز: 
-کلیسای جامع شهیدان مقدس، گیومری
-هاریچاوانک
-هاریچ
-لمباتاوانک
-کلیسای پمزاشن
-صومعه هاریچاوانک
-دژ سیاه (گیومری) 
-صومعه مارماشن
-کلیسای مسیح منجی، گیومری
-فرودگاه شیراک
-ایستگاه راه‌آهن گیومری
-ورزشگاه شهر گیومری
-میدان وارتانانتس
-میدان شارل آزناوور، گیومری
-میدان استقلال، گیومری
-موزه معماری ملی ژیتوغتسیان
-مام ارمنستان، گیومری
-
-منابع
-
-آرمنیاپدیا
-
-
-استان شیراک
-منطقه‌های ارمنستان
-زیربخش‌های ارمنستان
-کانتینر حمل و نقل جعبه فلزی بزرگی است با ابعاد استاندارد که کالا در آن قرار داده می‌شود و آن را به وسیله قطار یا کشتی یا هواپیما یا کامیون حمل می‌کنند؛ این واژه به کامیونی که چنین جعبه‌ای را حمل می‌کند نیز گفته می‌شود. 
-ترابری به‌وسیله بارگنج‌ها را بارگنج‌بری (Containerization) می‌نامند. 
-بارگنج بری سامانه‌ای چندگانه (intermodal) برای ترابری کالاست یعنی دارای ایستگاه‌هایی است که در آن‌ها می‌توان از یک شیوه ترابری به شیوه دیگر منتقل شد / به این‌گونه ایستگاه‌ها، ایستگاه‌های چندگانه می‌گویند. در بارگنج‌بری آن از بارگنج‌های استاندارد ایزو استفاده می‌شود. این بارگنجهای استاندارد قابل بارگیری در کشتی‌ها، واگن‌ها و کامیون‌ها هستند. سه درازای استاندارد برای بارگنج‌ها وجود دارد:۶ و ۱۲ متر طول در عرض ۲ / ۵. 
-
-کشتی‌ها از نظر نوع کاربری دارای انواع مختلفی هستند که هر کدام برای یک نوع خاص از کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-امروزه حجم بسیار زیادی از کالاها از طریق کشتی حمل می‌شود و دلایل اصلی آن به شرح ذیل می‌باشد: 
-محافظت کالا در برابر حوادث طبیعی از جمله باران و آفتاب
-محافظت کالا در برابر سرقت در طول مسیر حمل
-راحتی تخلیه و بارگیری
-راحتی صفافی یا دسته‌بندی کردن کشتی در محوطه‌ها و کشتی
-استفاده بهتر از فضای کشتی و انبار
-بارشماری راحت
-
-انواع کانتینر
-کانتینر ۲۰ فوت استاندارد
-کانتینر ۴۰ فوت استاندارد
-کانتینر ۲۰ فوت روباز
-کانتینر ۴۰ فوت روباز
-کانتینر پهلو باز
-کانتینر تاشو
-کانتینر مخزن و تانکر
-کانتینر حمل هوایی
-کانتینر یخچالی
-
-استاندارهای شماره‌گذاری
-استاندارد ایزو ۶۳۴۶، استاندارد بین‌المللی شماره‌گذاری و شناسایی بارگنج‌ها می‌باشد. 
-
-نگارخانه
-
-منابع
-
-بارگنج
-موضوعات مرتبط با ترابری و توزیع
-ظرف‌ها
-کیهان‌زایی یا کوسموگونی شاخه‌ای از اخترفیزیک است که به بررسی خاستگاه و ساختار کیهان در مقیاس گسترده می‌پردازد. طرح و توسعه یک مدل نظری کامل، مستلزم بهره‌گیری از دو شاخه فلسفه علم و معرفت‌شناسی است. 
-
-منابع
-
-افسانه‌های آفرینش
-فلسفه طبیعی
-کیهان‌شناسی
-کیهان‌زایی
-مقاله‌های برچسب‌دار فلسفه
-واژگان فلسفی
-واژه‌ها و عبارت‌های یونانی
-قاره توده بزرگ، پیوسته و جزیره‌مانندی است که بیشتر آن از آب پوشیده نشده و حومه آن زیر سطح اقیانوس است. البته دو قاره آسیا و اروپا به هم چسبیده‌اند و تنها با رشته‌کوه اورال از هم جدا می‌شوند. گاهی این دو قاره به عنوان یک قاره در نظر گرفته می‌شوند که به آن اوراسیا می‌گویند. 
-
-در دوران باستان جایگاه و آرایش خشکی‌های زمین با امروزه متفاوت بوده‌است؛ به طوری که بسیاری از خشکی‌های امروزی به هم چسبیده بوده و چند ابرقاره را تشکیل می‌دادند. 
-
-روش‌های مختلفی برای تقسیم‌بندی قاره‌ها وجود دارد که تقسیم‌بندی هفت قاره یکی از آن‌هاست. در این تقسیم‌بندی، خشکی‌های زمین به هفت قسمت تقسیم می‌شوند که از بزرگ به کوچک بر حسب مساحت عبارتند از: آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، جنوبگان، اروپا و اقیانوسیه
-
-تعریف‌ها و کاربردها
-به‌طور معمول، قاره‌ها تکه زمین‌های بزرگ و یکپارچه‌ای هستند که در حالت مطلوب توسط دریاها از یکدیگر جدا شده‌اند. البته تقریبا همه قاره‌های جهان براساس قرارداد و عرف و نه بر اساس تعریف بالا شناخته شده‌اند. همچنین معیار بزرگ بودن قراردادی است؛ مثلا گرینلند بزرگ‌ترین جزیره شناخته می‌شود؛ در حالی که استرالیا را قاره می‌دانند. 
-
-گستره قاره‌ها
-
-نزدیک‌ترین معنای قاره تکه‌های یکپارچه زمین است و بر این اساس آب‌های کم‌عمق و جزایر را در بر نمی‌گیرد. بر این اساس اروپای قاره‌ای برای اشاره به سرزمین اصلی اروپا که شامل جزایری مانند بریتانیا، ایرلند و ایسلند نمی‌شود، به کار می‌رود. به شکل مشابه ایالات‌متحده قاره‌ای برای اشاره به ۴۸ ایالت یکپارچه ایالات‌متحده است که شامل آلاسکا و هاوایی نمی‌شود. 
-
-البته به عنوان فرهنگ گسترده قاره‌ها ممکن است فراتر از این برود و جزایر اقیانوس‌ها را هم در‌بر‌بگیرد. بر این اساس همواره ایسلند بخشی از اروپا و ماداگاسکار بخشی از آفریقا محسوب شده‌اند. 
-
-قاره‌ها، خشکی‌های جدا از هم
-این تصور که قاره‌ها تکه زمین‌های جدا از هم هستند در گذشته‌های تاریخی نیز چندان کاربرد نداشته است. در مدل هفت قاره‌ای جهان، تنها جنوبگان و اقیانوسیه از بقیه قاره‌ها کاملا جدا هستند. در مدل شش قاره‌ای جهان، قاره آمریکا را نیز می‌توان یک خشکی مجزا دانست. اگر بخواهیم قاره‌ها را به صورت خشکی‌های کاملا جدا از هم تعریف کنیم، در آن صورت آفرو-اوراسیا متشکل از آفریقا، آسیا و اروپا نیز یک قاره خواهد بود و آمریکای شمالی و جنوبی نیز مجموعا قاره آمریکا را تشکیل خواهند داد. در نتیجه یک مدل چهار قاره‌ای از جهان خواهیم داشت که متشکل از قاره‌های آفرو-اوراسیا، آمریکا، اقیانوسیه و جنوبگان خواهد بود. 
-
-در عصر یخبندان که سطح آب دریاها پایین‌تر از سطح امروزی بوده است، بعضی خشکی‌ها که امروزه توسط آب احاطه شده‌اند، به هم مرتبط بوده‌اند. در آن عصر تنها سه خشکی مجزا از هم وجود داشته‌است: آفرو-اوراسیا-آمریکا، جنوبگان و اقیانوسه-گینه نو. 
-
-تعداد قاره‌ها
-چندین روش برای تقسیم‌بندی قاره‌ها وجود دارد: 
-
-مدل هشت قاره‌ای در اغلب کشور‌ها مثل ایران
-و آسیایی‌ها استفاده می‌شود. 
-مدل هفت قاره‌ای معمولا در چین، هند و اغلب کشورهای انگلیسی‌زبان تدریس می‌شود. 
-مدل شش قاره‌ای در قالب اوراسیا گاهی در جمهوری‌های شوروی سابق و ژاپن به کار می‌رود. 
-مدل شش قاره‌ای در قالب قاره آمریکا در آمریکای لاتین و برخی مناطق اروپا مانند یونان (البته در این کشور مدل پنج قاره‌ای سنتی که شامل جنوبگان نمی‌شود هم مرسوم است)، اسپانیا و پرتغال تدریس می‌شود. 
-با استفاده از مدل چهارم، کمیته بین‌المللی المپیک تنها قاره‌های دارای سکنه را در شمارش محسوب می‌کند و براین اساس جنوبگان حذف می‌شود و پنج حلقه در نماد المپیک دیده می‌شود. 
-مدل آخر تازه درست شده و اهالی جنوبگان استفاده می‌کنند. 
-
-واژه‌های اقیانوسیه و استرالزیا و استرالیا گاهی به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند که هدف از کاربرد دو واژه نخست اشاره به سرزمین اصلی استرالیا و جزایر فراوان اطراف آن می‌باشد. 
-
-مساحت و جمعیت قاره‌ها
-
-جداول زیر جمعیت و مساحت قاره‌ها را بر اساس مدل هفت قاره‌ای بیان کرده‌اند: 
-
-جستارهای وابسته
-آماسیا (قاره) 
-
-منابع
-
-قاره‌ها
-زمین‌شناسی یا ژئولوژی علم مطالعه زمین، مواد سازنده آن، ساختار مواد آن و فرایندهایی را که بر روی آن عمل می‌کنند است. زمین‌شناسی یکی از شش علوم پایه اصلی (بقیه شامل ریاضیات، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و نجوم) می‌باشد. بخش مهمی از زمین‌شناسی مطالعه چگونگی تغییر مواد، ساختارها، فرایندها و ارگانیسم‌های زمین با گذشت زمان است. 
-
-زمین‌شناسان، فرآیندهای زمین را مورد مطالعه قرار می‌دهند: 
-
-بسیاری از فرایندها مانند لغزش زمین، زمین‌لرزه، سیل و فوران آتشفشانی و بعضی کانی‌ها می‌تواند برای انسان، خطرناک باشد. زمین‌شناسان تلاش می‌کنند تا این فرایندها را به خوبی درک کنند تا از ساختن سازه‌های مهم در جایی که ممکن است آسیب ببینند جلوگیری کنند. زمین‌شناسان می‌توانند نقشه مناطقی را که در گذشته طغیان کرده‌اند تهیه کنند، همچنین می‌توانند نقشه مناطقی را که ممکن است در آینده تحت تأثیر سیل قرار بگیرند را آماده کنند. این نقشه‌ها می‌توانند برای هدایت توسعه جوامع و تعیین محل حفاظت سیل یا بیمه سیل مورد استفاده قرار گیرند. 
-
-زمین‌شناسان مواد زمین را مطالعه می‌کنند: 
-
-مردم هر روز از مواد زمین استفاده می‌کنند. آن‌ها از نفتی استفاده می‌کنند که از چاه‌ها، فلزاتی که از معادن استخراج و از آب‌هایی که از نهرها یا از زیر زمین تهیه می‌شوند، استفاده می‌کنند. زمین‌شناسان مطالعاتی را انجام می‌دهند که سنگ‌های حاوی فلزات مهم را تعیین و معادنی را که آنها را تولید می‌کند شناسایی و روش‌های مورد استفاده برای خارج کردن فلزات از سنگ‌ها را برنامه‌ریزی می‌کنند. آن‌ها کارهای مشابهی را برای یافتن و تولید نفت، گاز طبیعی و آب‌های زیرزمینی انجام می‌دهند. 
-
-زمین‌شناسان، کسانی هستند که چگونگی تشکیل زمین، ویژگی‌ها، رویدادهایی که از زمان پیدایش زمین بر آن گذشته‌است، ساختار، ترکیب سنگ‌ها و کانی‌ها و تاریخچه آن را مطالعه می‌کند. 
-
-شاخه‌های زمین‌شناسی
-زمین‌شناسی به شاخه‌های زیر تقسیم می‌شود: 
-سنگ‌شناسی: که به مطالعه سنگ‌ها و منشأ آن‌ها می‌پردازد. در آن شیوه تشکیل، منشأ، رده‌بندی و ترکیب سنگ‌ها بررسی می‌شود. فرایندهای دگرگونی، آتشفشانی، شهاب سنگ‌ها، نفوذ توده‌های آذرین در درون زمین وحتی برروی ماه و دیگر سیاره‌ها در شاخه سنگ‌شناسی آذرین و دگرگونی بررسی می‌شود. 
-چینه‌شناسی: مطالعه تاریخی و سن سازندهای زمین‌شناسی کره زمین
-دیرینه‌شناسی: مطالعه زندگی گذشته. زمین شناسانی هستند که با بررسی فسیل‌ها و دیگر شواهد موجود در سنگ‌ها و رسوبات، به دنبال یافتن اطلاعاتی درباره آب وهوای گذشته، تاریخچه حیات، سرگذشت زمین از آغاز تا امروز و موجوداتی که در هر دوره می‌زیسته‌اند، می‌باشند. 
-کانی‌شناسی: مطالعه کانی‌ها و منشأ آنها
-زمین‌شناسی فیزیکی: که فرایندهای بیرونی و درونی زمین و اثرات آن‌ها در ایجاد شکل‌ها و ساختمان‌های زمین را مطالعه می‌کند
-زمین پزشکی: زمین‌شناسی پزشکی علمی است که به بررسی ارتباط بین عوامل زمین‌شناسی با سلامت انسان‌ها و جانوران و تأثیر عوامل زیست‌محیطی بر پراکندگی جغرافیایی بیماری‌های مرتبط می‌پردازد. 
-ژئوشیمی یا زمین شیمی: علم تعیین فراوانی نسبی عناصر و انواع ایزوتوپ‌های اتمی آن‌ها در زمین؛ و مطالعه توزیع و مهاجرت هریک از عناصر در بخش‌های مختلف زمین (اتمسفر، هیدروسفر، پوسته و…) و همچنین در کانی‌ها و سنگ‌ها به منظور کشف اصول اداره‌کننده این توزیع و مهاجرت
-زمین‌شناسی اقتصادی: که ذخایر و منابع معدنی فلزی وغیر فلزی زمین را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهد
-زمین‌شناسی ژئوفیزیکی: مطالعه زمین‌لرزه‌ها و منشأ و چگونگی پیدایش و رفتار آنها و همچنین مطالعات تحت‌الارضی ذخایر معدنی و نفتی. زمین شناسان در مناطق قابل‌دسترس، به مشاهده مستقیم پدیده‌ها می‌پردازند. ولی برای مطالعه ساختمان درونی زمین و شناسایی ذخایر و معادن زیرزمینی، از امواج لرزه‌ای، بررسی مغناطیس، مقاومت الکتریکی و شدت گرانش سنگ‌ها استفاده می‌شود
-زمین‌شناسی زیست‌محیطی و زمین‌پزشکی: مطالعه محیط‌زیست و تأثیرات انواع آلودگی زمین‌زاد و انسان‌زاد بر آن. این شاخه‌ها خود نیز به زیرشاخه‌هایی تقسیم می‌شود
-زمین‌شناسی نفت: به بررسی تولید و چگونگی تشکیل هیدرات‌های کربن (نفت و گاز) می‌پردازد و همچنین نحوه بهینه و اقتصادی استخراج آن‌ها از اعماق لایه‌های زمین با استفاده از دستگاه‌های حفاری. 
-زمین‌شناسی ساختمانی: بخشی از زمین‌شناسی است که در مورد توزیع سه‌بعدی سنگ‌های تشکیل‌دهنده پوسته زمین و تاریخچه تغییرشکل آن‌ها بحث می‌کند. این علم همچنین در رابطه با تغییر و دگرریختی سنگ‌ها طی فرایندهای فشارشی و کششی بحث می‌کند. زمین‌شناسی ساختاری عمدتا درباره شکل هندسی و مشخصات ظاهری ساختمان‌های مختلف زمین (گسل، چین‌خوردگی و …) صحبت می‌کند. به تعریف دیگر علم شناسایی و بررسی ساختارهای تشکیل‌دهنده پوسته زمین و علت به وجود آمدن آنهاست. زمین ساخت به مطالعه ساختار درونی زمین، چگونگی تشکیل رشته کوه‌ها، اقیانوس‌ها، گسل‌ها، چین خوردگی‌ها، زمین لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد. 
-زمین‌شناسی مهندسی: این علم با به‌کارگیری اصول زمین‌شناسی مانند مطالعه ترکیب کانی‌شناسی، بافت و وضعیت هوازدگی سنگ و خاک، شناخت تاریخچه زمین‌شناسی محیط تشکیل آن‌ها و با درک فرایندها و ساختارهای تکتونیکی و شناخت خطرات زمین‌شناسی به همراه اندازه‌گیری خصوصیات فیزیکی و مکانیکی خاک و سنگ و تجزیه و تحلیل آن‌ها بخشی از نیاز طراحان را برطرف می‌نماید. به عبارت دیگر شاخه‌ای از زمین‌شناسی است که رفتار و ویژگی‌های مواد سطحی زمین را از نظر مقاومت در برابر فشارهای وارده نفوذپذیری و امکان ساخت یک سازه درمحلی خاص از زمین بررسی می‌کند. 
-زمین‌شناسی آب: زمین شناسانی که در زمینه تشکیل سفره‌های آب زیرزمینی حرکت آب در درون زمین و چگونگی یافتن آنها تحقیق و مطالعه می‌کنند آب زمین‌شناس نامیده می‌شوند. 
-رسوب‌شناسی: مواد حاصل از فرسایش کوه‌ها توسط آب، باد و یخ به مناطق پست یا حوضه‌های رسوبی انتقال‌یافته ودر آنجا برروی هم انباشته می‌شوند و پس از سنگ شدن، به سنگ‌های رسوبی تبدیل می‌شوند. در رسوب‌شناسی و سنگ‌شناسی رسوبی، فرایندهای انتقال و ته‌نشینی و تبدیل رسوبات به سنگ‌های رسوبی مطالعه می‌شود. 
-
-نرم‌افزارهای کاربردی و مرتبط با زمین‌شناسی
-
-جستارهای وابسته
-ژئوتکنیک
-فهرست عنوان‌های زمین‌شناسی
-هواشناسی
-سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS
-زمین‌شناسی اقتصادی
-زمین‌شناسی تاریخی
-سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور
-نصرالله خادم
-عبدالکریم قریب
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-One Geology: وان ژئولوژی: نقشه زمین‌شناسی تعاملی جهان و یک پروژه پیشگامانه بین‌المللی در بررسی‌های زمین‌شناسی در سراسر جهان است. این پروژه پیشگامانه در سال ۲۰۰۷ راه‌اندازی شد و به راه‌اندازی «سال بین‌المللی سیاره زمین» کمک کرد و به یکی از پروژه‌های شاخص آن تبدیل شد. 
-Geological Society of London
-Video-interviews with famous geologists ویدیوی گفتگو با زمین‌شناسان مشهور
-Geology OpenTextbook فرهنگ آزاد زمین‌شناسی (کانادا) 
-Earth Science News, علوم زمین، نقشه‌ها، لغت‌نامه، مواد
-انستیتیوی زمین‌شناسی آمریکا
-انجمن زمین‌شناسی اتحادیه اروپا
-
-زمین‌شناسی
-با سنگ‌شناسی اشتباه نشود
-
-صخره‌شناسی یا سنگ‌شناسی یا لیتولوژی بخشی از زمین‌شناسی است که به بررسی و پژوهش در خاستگاه ساختار، ویژگیها و تاریخ سنگ‌های لایه جامد زمین می‌پردازد. سنگ‌شناسی دارای دو بخش عمده‌است: 
-سنگ نگاری
-سنگزایی
-
-جستارهای وابسته
-سنگ‌شناسی دگرگونی
-سنگ‌شناسی آذرین
-سنگ‌شناسی رسوبی
-سنگارد
-
-پیوند به بیرون
-سنگ در جزیره دانش
-
-سنگ‌شناسی
-زمین‌شناسی نفت
-سنگپوز عبارت است از بخشی از خشکی که در دریا، دریاچه، یا هر پدیده آبی دیگری پیش رفته باشد. بیشتر سنگپوزها از یک سنگ سخت تشکیل شده‌اند. که بخش‌های نرمتر در گذر زمان فرسایش یافته و فقط بخش‌های سخت‌تر باقی‌مانده است. 
-
-در طول تاریخ قلعه‌های زیادی بر روی دماغه‌ها ساخته شده‌اند، زیرا قابلیت دفاعی ذاتی دارند. دژهای دماغه‌ای در ایرلند نمونه‌هایی از این امر هستند. به همین ترتیب، شهر باستانی راس بار بالا در جنوب سومالی، که در قرون وسطی بخشی از قلمرو سلطنت آجوران بود، بر روی دماغه کوچکی ساخته شد. 
-
-منابع
-
-
-
-زمین‌چهرها
-سنگپوزها
-کوه‌ها
-سنگ گرانیت یا سنگ خارا (به فرانسوی: granit؛ به لاتین: granum) به معنای «خرمنی از دانه‌های درشت رنگی» یکی ا�� فراوان‌ترین سنگ‌های آذرین و از مستحکم‌ترین سنگ‌های ساختمانی است که از سردشدن تدریجی مواد مذاب به وجود می‌آید. ساختار تشکیل‌دهنده این سنگ عمدتا بلور کانی‌های کوارتز و فلدسپات است. ابعاد این بلورها به گونه‌ای است که به راحتی و با چشم قابل رویت است. چگالی این نوع سنگ نیز ۲ ٫ ۷۵ گرم بر سانتی مترمکعب است. 
-
-سنگ گرانیت پس از بازالت فروان‌ترین سنگ طبیعی در پوسته زمین است. این سنگ در سراسر دنیا به فراوانی یافت می‌شود و باتوجه به کانی‌های تشکیل‌دهنده رنگ‌های متنوعی دارد. 
-
-چگونگی تشکیل سنگ گرانیت
-گرانیت، سنگ آذرین درشت دانه‌ای است که از سرد شدن تدریجی ماگمای مذاب در نزدیکی سطح زمین تشکیل می‌شود. بلورهای سنگ گرانیت به گونه‌ای است که دانه‌های کوچک و بزرگ آن با چشم قابل‌مشاهده است. محل تشکیل این سنگ در رشته کوه‌هایی است که احتمال جابه‌جایی صفحات زمین وجود دارد، در این صورت ماگمای مذاب به سمت بالا آمده و با فرسایش و باد در معرض سرد شدن قرارگرفته و در نهایت سنگ گرانیت تشکیل می‌شود. 
-
-کانی‌های اصلی تشکیل‌دهنده سنگ گرانیت فلدسپات و کوارتز با مقادیر کمی از میکا و آمفیبول است. کوارتز ماده شفاف و بی‌رنگی است در صورتی که فلدسپات ممکن است خاکستری، سفید یا حتی صورتی هم باشد. براین اساس مهم‌ترین نقش در روشنی سنگ گرانیت را کانی کوارتز بر عهده دارد. 
-
-معادن سنگ گرانیت
-با توجه به فرایند تشکیل این سنگ می‌توان گفت سنگ گرانیت به‌طور گسترده از تعداد زیادی از معادن سراسر پوسته زمین قابل استخراج است که با توجه به ساختار و درصد کانی‌های موجود در آن دارای مشخصات ظاهری و تم رنگی متفاوتی است. حال از بزرگ‌ترین معادن استخراج سنگ گرانیت می‌توان به معادن موجود در کشورهای ایران، ایتالیا، برزیل، هند، چین، تایوان و… اشاره کرد. سنگ‌های استخراجی از هر یک از این معادن با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال سنگ‌های گرانیت ایران عمدتا به صورت درشت دانه از کوارتز شفاف و فلدسپات سفید تا صورتی تیره بوده و فاقد هر گونه رگه یا فسیل است. اما برخی از سنگ‌های گرانیت ایران مانند گرانیت جنگلی و تعداد زیادی از گرانیت‌های استخراجی کشورهای دیگر با این توصیف مطابقت ندارند و دارای ظاهری متفاوت اند. 
-
-انواع سنگ گرانیت ایرانی
-سنگ‌های گرانیت استخراج‌شده از معادن مختلف با توجه به ساختار تشکیل‌دهنده و نوع کانی‌های موجود در آن، دارای رنگ‌های مختلفی هستند. به عنوان مثال کوارتز معمولا شفاف و خاکستری روشن است اما تم رنگی فلدسپات از سنگی به سنگ دیگر متفاوت است. سنگ‌های گرانیت ایران معمولا دارای بافتی با دانه‌های درشت و با بلورهای روشن و تیره‌اند. 
-
-رنگ‌بندی گرانیت‌های ایرانی سفید، خاکستری، مشکی، قرمز و سبز است که از معادن واقع در شهرهای مختلف نطنز، زاهدان، خرمدره، یزد، بروجرد و… استخراج می‌شوند. تعدادی از سنگ‌های گرانیت بازار ایران عبارتند از: 
-سنگ گرانیت مشکی نطنز
-سنگ گرانیت دانه اناری
-گرانیت آبی فیروزه‌ای
-سنگ گرانیت گل پنبه‌ای
-سنگ گرانیت پرتقالی
-سنگ گرانیت خرمدره
-سنگ گرانیت سفید نطنز
-سنگ گرانیت قرمز یزد
-سنگ گرانیت سبز جنگلی
-سنگ گرانیت نهبندان
-سنگ گرانیت سفید بروجرد
-سنگ گرانیت سفید زاهدان
-
-ویژگی‌های سنگ گرانیت
-همان‌طور که بیان شد گرانیت از سرسخت‌ترین سنگ‌های ساختمانی است که مقاومت و استحکام چشمگیری دارد. علاوه بر ��ین از آنجا که میزان تخلخل این سنگ برخلاف سنگ‌های آهکی تقریبا روبه صفر است، لذا از تراکم بالایی برخوردار بوده و در نتیجه وزن بالایی دارد. به گونه‌ای که چگالی این سنگ حدود ۲ / ۷۵ گرم بر سانتی‌متر مکعب است. یکی از مهم‌ترین معایب گرانیت نیز وزن بالای آن است. از طرفی از آنجا که سنگ توپر و بدون تخلخلی است چسبندگی آن به ملات کم بوده و احتمال جداشدن و سقوط آن وجود دارد؛ لذا بهتر است که از این سنگ در ارتفاعات و در نما استفاده نشود. درصورت تمایل به استفاده نیز برای نصب آن حتما از اسکوپ استفاده شود. دیگر ویژگی‌های این سنگ عبارتند از: 
-مقاومت بالا در برابر ضربه، خش، ساییدگی و حرارت
-جذب آب ناچیز و در نتیجه لک نشدن
-ساب پذیری و جلاپذیری بالا
-قابلیت تحمل وزن بالا
-میانگین جهانی درصد ترکیبات شیمیایی سنگ گرانیت بر اساس درصد وزنی که طی ۲۴۸۵ آنالیز بدست آمده‌است: 
-
-کاربردهای سنگ گرانیت
-با توجه به ویژگی‌های که از این سنگ بیان شد می‌توان به این نتیجه رسید که سنگ گرانیت بهترین گزینه برای سنگ کف، سنگ پله، سنگ کابینت و کانتر است. اما به عنوان سنگ نمای داخلی و بیرونی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به خصوص برای مناطق سردسیر زیرا جذب آب کم سنگ گرانیت از سرمازدگی و ترک برداشتن سنگ در دمای پایین هوا جلوگیری می‌کند. 
-
-فرآوری سنگ گرانیت
-کوپ سنگ گرانیت پس از استخراج از معادن به کارخانه‌های سنگبری انتقال داده می‌شود و در آنجا توسط ماشین‌های برش به ابعاد مختلفی برش داده می‌شود؛ لذا از آنجا که گرانیت سنگی سخت و مقاوم است، فرایند برش آن کمی سخت‌تر است و توسط ماشین‌های برش مجهز به الماسه‌های مخصوص و طی چندین مرحله انجام می‌شود. به این ترتیب هزینه فرآوری این سنگ در مقایسه با سنگ‌های آهکی کمی بیشتر است. راجع به پرداخت سطح آن نیز گرانیت از معدود سنگ‌هایی است که تعداد زیادی از انواع روشهای پرداخت مانند صیقلی، تیشه‌ای، فلیم و.. روی آن قابل‌اجرا است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-جعفری، عباس. فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، تهران چاپ دوم ۱۳۷۲
-
-
-
-
-سنگ خارا
-سنگ
-سنگ‌های آذرین درونی
-سنگ‌های فلسیک
-سنگ‌های گرانیتی
-کانی‌های صنعتی
-مواد مجسمه‌سازی
-نمادهای ملی فنلاند
-نمادهای ویسکانسین
-رقص یا وشت، کنشی است انسانی بر مبنای حس و حرکت جهت ابراز حسی پرشور و فزاینده برای دنیای پیرامون که بیان‌کننده یک حالت، تجربه یا درک باشد. رقص می‌تواند در یک محیط اجرایی، روحانی یا اجتماعی اجرا شود. 
-
-رقص یکی از رشته‌های هنرهای نمایشی و از هنرهای هفتگانه به‌شمار می‌آید که متشکل از مجموعه حرکات هدفمند انسانیست. این حرکات ارزش و معنای سمبولیک و زیبایی‌شناسانه‌ای دارند که به وسیله کنشگران و تماشاگران به عنوان پدیده‌ای به نام رقص در یک فرهنگ خاص شناخته شده‌است. رقص را می‌توان بر مبنای سبک رقص‌پردازی، زبان حرکتی رقصنده، یا پیشینه تاریخی و مکانی‌اش به انواع مختلف دسته‌بندی کرد و شرح داد. همچنین انواع دیگری از فعالیت‌های بدنی و فیزیکی انسانی را نیز می‌توان در شمار رقص گنجانید، مانند هنرهای رزمی، ژیمناستیک، شنای موزون، سیرکرقص و انواع دیگر. 
-
-واژه رقص همچنین برای نشان دادن جنبش‌های موزون و ترازمند جانداران و اشیاء دیگر به کار می‌رود مانند رقص برگ‌ها، رقص جفت‌گیری در جانوران یا رقص باد. 
-
-واژه‌شناسی
-رقص یک وام‌واژه از زبان عربی است که ریشه در زبان فارسی دارد. وشت یا فرخه واژه پارسی آن است. در زبان پهلوی به آن پای واژیک' و در فارسی دری پای بازی نام داشته. 
-
-در زبان فرانسوی به رقص، «دانس» (Danse) گفته می‌شود که در ایران پیش از انقلاب هم این واژه پرکاربرد بود، برابر انگلیسی آن دنس (Dance) است. 
-
-تاریخ
-
-بر خلاف برخی از فعالیت‌های انسان آغازین مانند ساخت ابزارهای سنگی، شکار، نقاشی در غار و غیره، رقص هیچ نوع جسم فیزیکی از خود به جای نمی‌گذارد؛ بنابراین صحبت کردن درباره زمان ورود رقص به فرهنگ بشر غیرممکن است. با این وجود، قطعا رقص بخش مهمی از مراسم، تشریفات، جشن‌ها و سرگرمی بدوی‌ترین تمدن‌های بشر بوده‌است. باستان‌شناسی ردپاهایی از رقص را در دوران قبل از تاریخ از جمله در نقاشی‌های مقبره‌های مصری در حدود ۳۳۰۰ پیش از میلاد و نقاشی‌های پناهگاه صخره‌ای بیمبتکا در هند نشان می‌دهد. 
-
-یکی از بدوی‌ترین کاربردهای سازمان‌یافته رقص در بازگویی نمایشی داستان‌های اساطیری بوده‌است. در واقع قبل از معرفی زبان‌های نوشتاری، رقص یکی از روش‌های اصلی انتقال این داستان‌ها از نسلی به نسل دیگر بود. 
-
-یک کاربرد اولیه دیگر رقص، استفاده از آن به عنوان مقدمه نشئگی حالات خلسه در آداب شفا دهنده بوده‌است. هنوز هم در فرهنگ‌های جنگل بارانی برزیل و صحرای کالاهاری برای این کار از رقص استفاده می‌شود. 
-منشأ رقص‌های شیطان سریلانکا به دوران بسیار کهن قبایل بومی و «یاکا» ها (شیاطین) برمی گردد. طبق افسانه‌های سریلانکایی، رقص‌های کندیان به ۲۵۰۰ سال قبل بر می‌گردند و مربوط به یک مراسم جادویی هستند که طلسم یک شاه افسون را شکست. 
-
-رقص و موسیقی
-
-گرچه رقص و موسیقی به دوران پیش از تاریخ برمی‌گردد، معلوم نیست که کدام‌یک «زودتر» به وجود آمده‌است ولی از آنجا که «ضرب‌آهنگ» و «صدا» در نتیجه حرکت ایجاد می‌شوند و موسیقی می‌تواند حرکت را القا کند، به نظر می‌رسد که رابطه این دو همواره به شکل همزیستی بوده‌است. 
-
-بسیاری از شکل‌های آغازین موسیقی و رقص با هم ایجاد و اجرا شده‌اند. این تکامل دوگانه در دوران مختلف ادامه داشته و باعث ابداع گونه‌هایی از رقص / موسیقی شده‌است، از جمله: دیسکو، سالسا، الکترونیکا و هیپ‌هاپ. برخی از سبک‌های موسیقی مانند موسیقی باروک و رقص باروک رقص موازی دارند، در حالی که سبک‌های دیگر به‌طور جداگانه ایجاد شدند: موسیقی کلاسیک و باله کلاسیک. 
-
-هر چند رقص همراه با موسیقی است، می‌توان آن را به‌طور مستقل ارائه کرد یا از آهنگ خود رقص استفاده نمود (رقص پا). رقص‌های همراه با موسیقی، بسته به سبک رقص ممکن است با موسیقی هم‌زمان باشند یا نباشند. رقصی که بدون موسیقی اجرا می‌شود، «رقص با ریتم خود» نامیده می‌شود. 
-
-رقصنده
-
-به کنشگران رقص رقصنده، و به خود کنش، رقصیدن یا رقص گفته می‌شود. 
-
-در فرهنگ معاصر ایرانی 'رقاص' یا 'رقاصه' لفظی است با بار منفی که به رقصندگان باشگاه‌های شبانه از جمله رقص عربی و رقص برهنه غربی گفته می‌شود. به کار بردن این لفظ برای کسانی که حرفه آن‌ها نوعی از انواع رقص‌های هنری است ناپسند است. 
-
-گونه‌ها
-رقص، به معنای کنشی انسانی که حاصل برانگیختگی حسی به وسیله انواع ادراک آدمی مانند شنوایی، شور، غم، زیبائی‌شناسی و غیره است، به انواع مختلف تقسیم می‌شود: 
-
-رقص صحنه‌ای
-
-به نوعی از رقص گفته می‌شود که به وسیله افراد آموزش‌دیده به صورت حرفه‌ای و برای نمایش جمعی و ه��گانی در یک محیط نمایشی مانند سالن تئاتر اجرا می‌شود، مانند: 
-باله کلاسیک
-باله نئوکلاسیک
-باله مدرن یا رقص معاصر
-رقص کاراکتر
-سیرکرقص
-
-رقص آئینی
-
-رفتاری جمعی و گروهی است که معمولا ریشه‌های ژرف تاریخی دارد. رقص آئینی با پیگیری یک هدف جمعی، مانند شکرگزاری، جشن و سرور پیرامون موضوعی ویژه مانند برداشت محصولات کشاورزی، ابراز شجاعت و غیره برگزار می‌شود: 
-رقص شمشیر؛ پیش از پیوستن به میدان نبرد در جوامع بدوی اعراب
-آئین رقصگونه شاهان و درباریان هخامنشی همراه با اسب
-رقص قربانی کردن گاو در آئین میترائیسم
-رقص موسوم به شیطان در سریلانکا
-رقص اوملانگا در اسواتینی
-
-رقص عرفانی
-
-هر نوعی از رقص که مدعی ورود و اتصال به عوالم روحانی یا ارتباط با ماوراءالطبیعه است. اساس و شالوده رقص عرفانی باورهای اعتقادی، مذهبی و دینی دیرینه است: 
-رقص کاهنان معابد در مصر باستان
-رقص سماع یا رقص‌های صوفیانه
-رقص‌های نیایشی سرخپوستان آمریکا
-
-رقص محلی یا فولکلور
-
-نوعی از رقص است که ریشه در فولکلور، عادات و سنن قومی و عشیره‌ای دارد. این نوع از رقص حاصل تداوم سنت بیان گروهی جامعه‌ای کوچک از مردمانی است که شادی و غم یا هر احساس دیگر مشترک جمعی را با زبان حرکت و ایماء و اشاره و در غالب حرکاتی موزون منتقل می‌کنند. رقص محلی در واقع راوی تجربه‌های جمعی عشایر و روستانشینان است. رقص‌های محلی و فولکلوریک در همه جوامع بشری یافت می‌شود و جزئی از میراث فرهنگی بشریت محسوب می‌شود. 
-رقص‌های مناطق مختلف ایران، مانند رقص لری، رقص بندری، رقص شمالی یا گیلانی، رقص بلوچی، رقص خراسانی، رقص سیستانی، رقص کردی، رقص آذربایجانی و …
-رقص‌های مناطق مختلف اسپانیا، ترکیه، ایتالیا، مجارستان، مکزیک و دیگر کشورهای دنیا
-
-رقص سنتی یا ملی
-رقص فلامنکو
-رقص تاجیک
-رقص هندی
-رقص عربی زنانه
-
-رقص‌های بالروم
-
-رقص‌های موسوم به بالروم متشکل از رقص‌های عموما دونفره اجتماعی و توسعه‌یافته در کشورهای مختلف مانند اسپانیا، آرژانتین و آمریکاست که امروزه به صورت رقابتی تدارک و اجراء می‌شوند: 
-چاچا
-سالسا
-تانگو، با ریشه در آرژانتین
-دیسکو
-پازا دبله، با ریشه در اسپانیا
-
-رقص‌های اجتماعی
-که به صورت فردی یا گروهی اجراء می‌شوند، مانند: 
-رقص هیپ‌هاپ
-رقص بریک دنس
-رقص جاز
-
-رقص بداهه فردی
-
-رقص بداهه فردی به‌طور معمول حاصل وجد کنشگر است و در میانه جمع ولی به صورت انفرادی و عاری از هر محدودیت و قواعد تکنیکی اجراء می‌شود. هر کسی با توجه به استعداد شخصی، زبان حرکتی فردی و توان ابراز وجود در جمع و به صورت کاملا بداهه و برنامه‌ریزی نشده به اجرای این نوع رقص می‌پردازد، برای نمونه: 
-رقص بداهه شهری ایرانی در محافل خانوادگی و دوستانه
-رقص در دیسکوتک، کلوب‌های شبانه رقص در غرب
-
-رقص استریپ تیز یا برهنگی تدریجی
-
-به انواع گوناگون رقص که تنها با هدف ایجاد سرگرمی و بیشتر با تحریکات شهوانی اجرا می‌شوند، مانند رقص «استریپ تیز» مرسوم در کلوب‌های شبانه در غرب، نوعی از رقص‌های کاباره‌ای که در فیلم‌های فارسی دهه چهل و پنجاه خورشیدی باب شد و نوعی از رقص‌های زنانه عربی. 
-
-رقص جنگ
-
-رقص آذری در مراسم‌های آئینی، سنتی و حتی برای آمادگی در جنگ‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است. از همین رو از دیرباز، رقص آذری برای مردم آذربایجان مفهومی حماسی را با خود به همراه داشت. 
-
-از دیگر جنبه‌های رقص آذری می‌توان به اجرای این هنر در مراسم دینی و با هدف شکرگزاری نیز اشاره کرد. مردم آذربایجان هنر رقص خود را برای ستایش مقدسات خود به‌کار می‌بردند. 
-
-یک نوع ویژه از رقص می‌تواند در انواع و ژانرهای گوناگون دیگر رقص نیز بگنجد و تعریف شود. 
-
-به عنوان یک وجه هنری در اروپا و آمریکای شمالی
-
-با چند ملیتی شدن فرهنگ اروپا، از یک‌سو رقص‌های نواحی مختلف در نقاط دیگر اجرا شدند، و از سوی دیگر رقص‌های جدیدی (به ویژه در ایتالیا) ابداع گردید. با شروع اجرای رقص‌ها در خارج از حیطه فرهنگی اصلی، نیاز به دستورالعمل اجرای آن‌ها احساس می‌شد. 
-
-اولین فرهنگستان رقص، فرهنگستان سلطنتی رقص بود که در سال ۱۶۶۱ در پاریس گشایش یافت. کمی بعد اولین گروه سازمان‌یافته باله زیر نظر این فرهنگستان تشکیل شد؛ این گروه در ابتدا کاملا مردانه بود، اما در سال ۱۶۸۱ زنان نیز به آن پیوستند. 
-در آغاز قرن بیستم، نوآوری در رقص به شدت افزایش یافت و روش‌های مستقل رواج یافتند. پیشگامان اولیه رقص مدرن عبارت‌اند از لویی فولر، ایسادورا دوتکان، ماری ویگمن و راث سن دنیس. رابطه موسیقی با رقص، مبنای حرکات موزون بود که توسط امیلی ژاکوس- دالکروز ابداع شد و در توسعه رقص مدرن و بالت مدرن از طریق هنرمندانی مانند ماری رامبرت مؤثر بود. 
-
-حرکات موزون که توسط رادولف اشتاینر و بوری مایر- اشمیتس گسترش یافت، عناصر باقی‌مانده از رقص کلاسیک را با سبک آزاد جدید ترکیب کرده و مجموعه واژگان تازه و پیچیده‌ای را به مجموعه واژه‌های رقص اضافه کرد. در دهه ۱۹۲۰ بنیانگذاران مهم سبک جدید مانند مارتا گراهام و دوریس هامفری کار خود را آغاز کردند. از این زمان به بعد طیف گسترده‌ای سبک‌های رقص جدید ابداع شدند. 
-
-آموزش و پژوهش
-
-در اوایل دهه ۱۹۲۰، مطالعات رقص (تمرین، نظریه بحرانی، تحلیل موسیقی و تاریخ رقص) به عنوان یک‌رشته دانشگاهی مورد توجه قرار گرفت. امروزه این مطالعات به عنوان بخش مهمی از بسیاری از دانشگاه‌ها و برنامه‌های هنر و علوم انسانی است. در اواخر سده بیستم اهمیت یافتن دانش عملی به اندازه دانش دانشگاهی باعث پیدایش «پژوهش‌های عملی» و «تمرین به عنوان پژوهش» شد. طیف وسیعی از دوره‌های رقص وجود دارد، از جمله: 
-تمرین حرفه‌ای: مهارت‌های اجرایی و فنی
-پژوهش عملی: رقص پردازی و اجرای رقص
-اتنوکورولوژی که در برگیرنده جنبه‌های انسان‌شناختی، مطالعات فرهنگی، مطالعات منطقه‌ای، نظریه پسااستعماری، قوم‌نگاری و … مرتبط با رقص است. 
-رقص‌درمانی. 
-رقص و فناوری: رسانه‌های جدید و فناوری‌های اجرای رقص
-تحلیل حرکت لابان و مطالعات جسمیتنها کتاب چاپ‌شده و ثبت گردیده در کتابخانه ملی ایران در خصوص باله، ترجمه تألیفی است از پردیس خسروی به نام مبانی آموزش باله در چند کلمه
-
-مجموعه کامل مدارک دانشگاهی از کارشناسی تا دکترای حرفه‌ای و دیگر برنامه‌های پسادکترا ارائه می‌شود و بسیاری از بورسیه‌های رقص در حال تحصیل، «دانشجویان بالغی» هستند که پس از یک دوره اشتغال حرفه‌ای به تحصیل می‌پردازند. 
-
-طبقه‌ها
-رقص را می‌توان به دو طبقه اصلی تقسیم کرد که هر یک دارای زیر طبقه‌هایی تقسیم می‌شوند و اغلب سبک‌های رقص در این زیر طبقه‌ها قرار می‌گیرند. این طبقات عبارت‌اند از: 
- «رقص کنسرت / رقص اجرا (نمایش)» 
-رقص کنسرت قرن بیستم
-رقص رقابتی
- «رقص مشارکتی» 
-رقص مراسمی
-رقص سنتی
-رقص برهنه یا رقص ��امتعارف. 
-
-به عنوان شغل
-در ایالات‌متحده بسیاری از رقصنده‌های حرفه‌ای عضو اتحادیه‌هایی مانند صنف هنرمندان موسیقی آمریکا، صنف هنرپیشگان صحنه و انجمن برابری هنرپیشگان هستند. این اتحادیه‌ها به اعضای خود برای تعیین شرایط کاری و حداقل دستمزد خود کمک می‌کنند. 
-رقصنده‌ها می‌توانند مزایای دیگری مانند محل اقامت و غذا (برای مأموریت‌های مسافرتی) دریافت کنند. رقصنده‌های حرفه‌ای می‌توانند به تدریس نیز بپردازند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-زنان در رقص
-رقصنده پشتیبان
-رقص در ایران
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه پژوهشی رقص در خاورمیانه
-سازمان باله ایران
-دانشگاه‌هایی که مطالعات رقص را تدریس می‌کنند
-منشأ رقص، یادگیری حرکات رقص و نحوه آغاز آنه
-نمایش تاریخی رقص از ۳۳۰۰ قبل از میلاد تا ۱۹۱۱ میلادی
-موزه ملی رقص و تالار مشاهیر آمریکا
-
-منابع
-
-
-
-
-پیشه‌های تئاتری
-پیشه‌های سرگرمی
-مقاله‌های دارای واژگان به زبان عربی
-رقص‌نگاری، طراحی رقص یا کرئوگرافی به طراحی حرکات هماهنگ و موزون بازیگران در نمایش گویند. به شخصی که این کار را می‌کند رقص‌نگارگر، طراح رقص یا کرئوگرافر گویند. 
-
-رقص‌نگاری هنر طراحی، ترکیب‌بندی و ترتیب دادن رقص است که در چارچوب یک ساختار برنامه‌ریزی‌شده و معین حرکات بدنی را نمایش می‌دهد. رقص نگارگر یک یا چند رقصنده را آموزش داده و به هماهنگ‌سازی حرکت‌ها و جنبش‌های آنان با هم به منظور آفرینش یک اثر نمایشی می‌پردازد. 
-
-امروزه کریو گرافی یا رقص نگاری در میدان‌های گوناگونی اجرا می‌شود از جمله باله، اپرا، تئاتر موزیکال، چییرلیدینگ، فیلم‌برداری، ژیمناستیک، نمایش‌های مد، اسکیت بر یخ، باند مارش، کر نمایشی، تئاتر، شنای همگام‌شده، کارتمندی، فرآورش بازی ویدیویی و هنر جانیده. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه کریو گرافی در لغت به معنای «رقص-نوشتن» از واژه‌های یونانی «χορεία» (رقص دایره‌ای، ببینید choreia) و «γραφή» (نوشتن) است. این نخست در فرهنگ واژه‌نامه انگلیسی آمریکایی در دهه ۱۹۵۰ پدیدار شد، و «کریوگرافر» نخست به عنوان یک اعتبار برای ژورژ بالانشین در نمایش برادوی بر انگشتان پایت در سال ۱۹۳۶ استفاده شد. پیش از این، اعتبارات صحنه و اعتبارات (تیتراژ) فیلم از عبارت‌هایی مانند «هم نوایی‌های صحنه سازی‌شده توسط»، «رقص‌های صحنه‌سازی شده توسط»، یا به سادگی «رقص توسط» برای معنای صریح رقص‌نگارگر استفاده می‌کردند. 
-
-کاربردهای دیگر
-واژه رقص پردازی به هر نوع کارگردانی حرکات منظم انسانی اطلاق می‌گردد. به عنوان مثال: 
-هلهله‌چی
-ژیمناستیک
-اسکیت روی یخ
-شنای هماهنگ
-
-منابع
-
-معادل یابی فارسی برای واژه‌های بیگانه در حرفه رقص. نوشته نیما کیان، مؤسس سازمان باله ایران
-
-پیوند به بیرون
-
-
-رقص‌پردازی
-هنرهای نمایشی
-تئاتر یا نمایش (به انگلیسی: Theatre) یکی از شاخه‌های هنرهای نمایشی است که داستانی را در برابر تماشاگران نمایش می‌دهد. به جز نوع معیار گفتار دراماتیک، تئاتر انواع دیگری نیز دارد؛ مانند اپرا، باله، کابوکی، موزیکال، خیمه شب بازی، پانتومی‌م، تئاترخیابانی و تئاترشورایی. 
-
-مهد تمدن و پیدایش نمایش یا تئاتر در یونان بوده و بعد از آن روم ایتالیا و در نهایت در سراسر دنیا انتقال پیدا کرد. 
-
-تئاتر پیش‌تر به معنای مکان اجرا بود، نه خود نمایش. این کار توسط یک یا چند بازیگر در یک محیط باز به نام «سن» ان��ام می‌گیرد و توسط کارگردان هدایت می‌شود. 
-
-نام
-
-تئاتر یا نمایش (به یونانی: θέατρον) واژه‌ای است به زبان یونانی باستان که در لغت به معنای «چیزی است که به آن نگاه می‌کنند». در فارسی به تئاتر «نمایش» یا «تماشا» می‌گویند. تاریخچه‌ی تئاتر مربوط به یونان باستان و رم در قبل از میلاد مسیح می‌باشد. 
-
-برخی زیرشاخه‌ها
-
-تئاتر خیابانی
-پانتومی‌م (بی‌کلام) 
-نمایش روحوضی
-نقالی
-نمایش عروسکی
-تئاتر سن
-
-تئاتر خیابانی
-نمایشی که در فضای باز و در میان مردم اجرا می‌شود. 
-
-پانتومی‌م (بی‌کلام) 
-نمایشی است که معمولا توسط یک بازیگر انجام می‌گیرد و در آن از هیچ کلامی استفاده نمی‌شود. 
-
-نمایش روحوضی
-به نمایشی گفته می‌شود که بازیگران روی یک حوض که با الوار پوشانده شده و رویش را فرش کرده‌اند، داستان نمایش را اجرا می‌کنند. این نوع نمایش در زمان‌های قدیم انجام می‌شد. 
-
-پرده خوانی
-به نمایشی گفته می‌شود که در آن تصاویری بر روی پرده نقاشی شده‌است و یک راوی طبق این پرده به نقل کردن نمایش می‌پردازد. این نوع نمایش بیشتر در زمان‌های قدیم استفاده می‌شد و به نمایش قهوه‌خانه‌ای معروف است. 
-
-نمایش عروسکی
-نمایش عروسکی به نمایشی گفته می‌شود که در آن از عروسک استفاده می‌شود و بازیگران صحنه، عروسک‌ها می‌باشند و به افرادی که این عروسک‌ها را به حرکت درمی‌آورند، «عروسک‌گردان» گفته می‌شود، این نمایش هم دارای کارگردان است. 
-
-تئاتر سن
-به نمایشی که بر روی سن و به صورت زنده اجرا می‌شود، تئاتر سن می‌گویند. 
-
-پیشینه
-
-تئاتر یکی از هنرهای هفتگانه است. کسانی که درباره به وجود آمدن تئاتر جستجو کرده‌اند، می‌گویند سرچشمه آن از آیین‌هاست. آیین به مراسم مذهبی و اجتماعی می‌گویند. مثل مراسم عروسی در ایران و مراسم رقص‌های مخصوص در کشورهای دیگر. انسان همیشه دوست داشته‌است به اتفاقاتی که خارج از اراده و میل اوست، تسلط داشته باشد و این ویژگی اصلی تئاتر است. 
-تئاتر در مقایسه با هنرهای دیگر امکانات زیادی دارد برای این‌که از هنرهای دیگر مثل نقاشی، ادبیات، معماری، موسیقی و … در آن استفاده می‌شود. کلمه تئاتر (theater) در اصل از کلمه تآترون (theater on) است که قسمت اول آن تیه (thea) تماشاگران یا محله تماشا است. 
-
-در زمان‌های قدیم تماشاگران در سرازیری تپه‌ها می‌نشستند و مراسم مذهبی را که با آداب و تشریفات مخصوص در پایین همان تپه یا کناره معبد که محل عبادت بوده، تماشا می‌کردند. موسیقی، رقص، گفتار، صورتک، لباس، اجراکنندگان، تماشاگر و صحنه در اجرای آیین آرایش توسط رنگ، خاکستر یا جوهر که سطح بدن را می‌پوشاند، برای کامل کردن صورتک و لباس به کار می‌رود؛ آن‌طور که گریم در تئاتر این کار را انجام می‌دهد. 
-
-بازیگران آیین باید بسیار ماهر و باانضباط باشند؛ مثل بازیگران تئاتر برای اجرای آیین یکی پیشکسوتان یا سالمندان آشنا به آیین تمرین سختی را برای اداره اجرای خوب آیین به کار می‌گیرد که کاملا با کارگردانی تئاتر قابل‌مقایسه است. با این‌که سرچشمه آیینی امروز پذیرفته‌ترین نظریه درباره به وجود آمدن تئاتر است اما جستجوگرانی هم اعتقاد دارند سرچشمه تئاتر داستان‌سرایی است. آن‌ها می‌گویند که گوش کردن و رابطه برقرار کردن با قصه‌ها جزو بزرگ‌ترین خصوصیات انسان است. 
-
-برخی می‌گویند تئاتر از رقص و حرکات ضربی و ژیمناستیک یا تقلید حرکات و صدای حیوانات آغاز شد��‌است. اما نه خصوصیت داستان‌سرایی انسان و نه علاقه او به تقلید، هیچ‌کدام نمی‌تواند او را به سوی آفریدن هنر تئاتر راهنمایی کرده باشد؛ چرا که اسطوره‌ها و داستان‌ها هم در اطراف آیین‌ها به وجود آمده‌اند و تقلید از حیواناتی که اندیشه و عقل ندارند هم نمی‌توانسته سرچشمه تئاتر باشد؛ چرا که آیین‌ها از اندیشه و اعتقادات و میزان شناخت انسان شکل گرفته‌اند. 
-
-خاستگاه‌های تئاتر، عناصر تئاتری و دراماتیک را در هر جامعه انسانی می‌توان سراغ کرد؛ صرف‌نظر از آن‌که این جوامع پیشرفته و پیچیده باشند یا نباشند. این عناصر در رقص‌ها و مراسم مردم ابتدایی همان‌قدر بارزند که در مبارزات سیاسی، راهپیماها، مسابقات ورزشی، مراسم مذهبی و حتی در بازی‌های کودکان ما پیداست. غالب شرکت‌کنندگان در این‌گونه فعالیت‌ها خود گمان نمی‌کنند در فعالیتی تئاتری حضور دارند، با آن‌که در آن‌ها تماشاگر، دیالوگ و برخورد عقاید به کار گرفته می‌شود. باید متذکر شد که میان تئاتر به عنوان یک‌شکل هنری و بهره‌برداری ضمنی از عناصر تئاتری در فعالیت‌های دیگر معمولا تمایزی قایل می‌شوند. 
-
-علاقه به درک خاستگاه تئاتر از اواخر سده نوزدهم سرعتی تصاعدی گرفت؛ زیرا در آن زمان مردم شناسان اشتیاق زیادی به یافتن پاسخ مسئله از خود نشان می‌دادند. از آن هنگام تا به امروز، نظر مردم‌شناسی حداقل سه مرحله را پشت سر نهاده‌است. در مرحله اول که از ۱۸۷۵ تا ۱۹۱۵ به طول انجامید، مردم‌شناسان به رهبری سر جیمز فریزر ادعا کردند که همه فرهنگ‌ها از یک الگوی تکاملی پیروی می‌کنند. در نتیجه جوامع ابتدایی موجود در عصر حاضر، می‌توانند منابع مستندی درباره تئاتر هزاران سال پیش در دسترس ما بگذارند. 
-
-مرحله دوم پیشرفت مردم‌شناسی از سال ۱۹۱۵ آغاز می‌شود و مکتب دیگری به رهبری برانیسلاو مالینوفسکی، روش استقرایی مکتب فریزر را رد می‌کند و به جای آن رهیافتی استنتاجی را پیشنهاد می‌کند. مکتب جدید مطالعه خود را در محل مورد بررسی و در عمق آن آغاز کرده و سؤال را اساسا به گونه دیگری طرح می‌کند: کارکرد روزانه جوامع معین چگونه است؟ این مکتب را غالبا مکتب «کارکرد گرایی» می‌نامند. بعد از جنگ جهانی دوم مرحله سومی هم توسط مردم‌شناسان بنا نهاده شده که مکتب «ساخت‌گرایی» نامیده می‌شود. بانی این مکتب کلود لوی استروس نام دارد. لوی استروس همچون پیروان مکتب کارکرد گرایی، داروینیسم فرهنگی را رد می‌کند و معتقد است که هر جامعه‌ای خط فرهنگی خاصه خود را به وجود می‌آورد. لوی استروس نیز مانند فریزر به الگویی جهانی معتقد است؛ هرچند الگوی او با الگوی فریزر تفاوت دارد. آن‌چه برای لوی استروس بیشترین اهمیت را دارد، آن است که بداند مغز چگونه عمل می‌کند و پاسخ آن را در تحلیل اسطوره جستجو می‌کند. 
-
-امروزه اکثریت منتقدان و مورخان توافق دارند که آئین تنها یکی از خاستگاه‌های تئاتر است و نه لزوما تنها خاستگاه آن. از طرف دیگر، غالب محققان این نظر را که تئاتر در همه جوامع از الگوی تکاملی واحدی پیروی کرده‌است و رد می‌کنند. به علاوه امروزه هیچ مردم‌شناسی جوامع ابتدایی را فرو دستانه برآورد نمی‌کند. آن‌ها دریافته‌اند که اگرچه جوامع پیشرفته از دانش تخصصی و فنون بهره‌مندی بیشتری دارند، اما در مقابل، غالبا از نظر همبستگی و یکپارچگی ویژه‌ای که در جوامع کمتر پیشرفته وجود دارد، دچار کمبود قابل توجهی هستن�� با آنکه منشأ آئینی امروز پذیرفته‌ترین نظریه درباره خاستگاه تئاتر است، اما هرگز تنها نظریه مورد قبول عام محسوب نمی‌شود. 
-
-هستند محققانی که معتقدند سرچشمه تئاتر داستانسرایی است؛ آن‌ها اظهار می‌دارند که گوش کردن و رابطه برقرار کردن با قصه‌ها عمده‌ترین خصیصه انسان است، همچنین آن‌ها الگویی را پیشنهاد می‌کنند که در آن الگو تئاتر از افسانه سرایی نشأت می‌گیرد. افسانه‌ها ابتدا درباره شکار، جنگ یا فتوحات دیگرند و به تدریج آب و تاب بیشتری می‌یابند. مطالعات اخیر از نقاشی‌های به دست آمده از عصر یخبندان حاکی از آن است که انسان از ۳۰۰۰۰ سال پیش مراسم آئینی اجرا می‌کرده‌است و از هزاره‌های بعد از این تاریخ، یعنی ۲۰۰۰۰ سال پیش، در یکی از غارهای فرانسه و اسپانیا یک نقاشی به دست آمده که نشان دهنده مراسمی است مربوط به شکار اما نظر ما درباره این نقاشی‌های اولیه هنوز محقق نیست. وقتی به دوره‌های نزدیک‌تر می‌رسیم و می‌بینیم انسان آغاز به گسترش مهارت‌ها و عاداتی کرده‌است که راه به تمدن می‌برند، تصاویر برای ما گویاتر می‌گردند: تصاویری همچون اهلی کردن حیوانات، کشت گندم، اختراع سفالگری و ترک زندگی کوچنشینی یعنی هنگامی‌که شکارچیان و تهیه‌کنندگان غذا در مکانی مستقر می‌شوند و به کشاورزی و دامداری رو می‌آورند. 
-
-تئاتر و درام در یونان باستان
-هنگامی‌که تمدن‌های خاور نزدیک و مصر شکوفا می‌شدند، دیگران در همسایگی آنان تازه قدم در راه تحول می‌نهادند. مهم‌ترین این تمدنهای نوپا، از نظر بررسی ما، «تمدن اژه‌ای» است که پیشاهنگ تمدن یونان بود. «فرهنگ مینوسی» که از سال ۲۵۰۰ تا ۱۴۰۰ پیش از میلاد در جزیره کرت شکفته بود، در اثر زمین‌لرزه یا آتش‌سوزی فاجعه آمیزی ویران شد، و اطلاع کمی از چگونگی آن در دست است. پس از آن، تمدن میسنی توسط مهاجمان شمالی نابود شد، و عصر تاریک از ۱۱۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد آغاز گردید. این تمدن باستانی اژه‌ای تأثیر مستقیم زیادی در تحول تئاتر نداشت، اما تئاتر غیرمستقیم آن فوق‌العاده زیاد بود، زیرا خدایان، قهرمانان و تاریخ همین مردم بود که مواد اولیه ایلیاد و ادیسه هومر و اکثر درام‌های یونانی را فراهم آورد. از این رو این تمدن‌ها به جهات مختلف زیربنای ادبیات غرب به‌شمار می‌آیند. 
-
-تمدن یونان که اولین دوران بزرگ تئاتر را عرضه کرد، به تدریج از سده هشتم تا ششم پیش از میلاد شکل گرفت. واحدهای بزرگ سیاسی این تمدن «پولیس» نامیده می‌شدند. مهم‌ترین این ایالت شهرها آتیکا (آتن)، اسپارت، کورنت، تب، مگارو آرگوس بودند اگرچه آتن از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مرکز هنری یونان بود، اما اسپارت قدرت اصلی و خط رابطی بود که اکثر ایالت شهرها، از جمله آتن را به هم می‌پیوست. جنگ با ایران این قاعده را برهم زد. مانند هر جامعه باستانی دیگر، مدارک مربوط به خاستگاه تئاتر و درام در یونان باستان نادر است. یونانیان نوشتن را چند صباحی پس از ۷۰۰ پیش از میلاد آموختند. در حقیقت آن‌ها حروف الفبای فنیقیان را گرفتند و مناسب حال خود تغییر دادن. پس از آن دوره است که اسناد نوشتاری یونانی افزایش می‌یابد. 
-
-اسناد مربوط به تئاتر در این دوران هنوز کم است. ارتباط بین تئاتر و ایالت شهر از سال ۵۳۴ پیش از میلاد آغاز شد و آن زمانی بود که دولت آتن مسابقه‌ای برای انتخاب بهترین تراژدی اجرا شده در دیونوسیای شهر، که جشنواره مذهبی مهمی بود، گنجانید. کمدی آخرین شکل دراماتیک بود که از طرف حکومت یونان به رسمیت شناخته شد، ولی تا سال‌های ۴۸۷ – ۴۸۶ به دیونوسیای شهر راه نیافت؛ لذا سرگذشت آن، تا قبل از این تاریخ، تا حدودی بر حدس و گمان استوار است. ارسطو می‌گوید کمدی از نمایش بدیهه سازی‌های سرخوان آوازه‌های آئینی فالیک بیرون آمده‌است. اما از آنجا که تعداد زیادی آئین‌های فالیک وجود داشته، روشن نیست منظور ارسطو کدامیک بوده‌است. 
-
-بعضی از مراسم ما قبل دراماتیک، توسط گروه رقص اجرا می‌شد، که گاه صورتک حیوان بر چهره می‌زدند یا سوار حیوانات می‌شدند یا حیوانی را به عنوان نماینده حیوانات دیگر با خود می‌کشیدند. همچنین در آن دوره نمایش‌های همسرایان چاق، سایترها و مردانی بر فراز دیرک‌های بلند وجود داشت. مراسم اغلب شامل یک راهپیمایی به دنبال همسرایانی بود که می‌خواندند و می‌رقصیدند و نمادهای بزرگ و فالیک را بر روی علم‌هایی به اهتزاز درمی‌آوردند. این مراسم موجب عکس‌العمل‌ها و مسخره گی‌هایی در میان شرکت کنندگان و تماشاگران می‌شد. در کمدی‌های اولیه همه این نمایش‌ها عناصر جنبی خود را نیز داشتند. کمدی گذشته از خاستگاه و تاریخ آغاز آن، در بین سال‌های ۴۸۷ – ۴۸۶ به حد کافی رشد یافته بود تا بتواند شایستگی‌های نمایش در دیونوسیای شهر را داشته باشد. نام تعداد کمی از کمدی نویسان نخستین ضبط شده‌است: کیونیدس، که ظاهرا برنده اولین مسابقه بوده، ماگنس که برنده ۱۱ مسابقه بوده‌است و کمدی‌هایی مثل پرنده‌ها، پشه انجیری و قورباغه‌ها از اوست. اکفانتیدس که گفته می‌شود کمدی‌های ظریفتری از پیشینیان خود نوشته‌است. کراتینوس که بیست و یک نمایشنامه کمدی را به او نسبت داده‌اند و به عنوان اولین نویسنده واقعی و در خور توجه در زمینه کمدی شناخته می‌شود. کراتس که سایترهای شخصی را که قبلا شاخص کمدی بود رها کرد و به مسائل عمومی‌ترین پرداخت. او پولیس و آریستوفان سر کرده همه کمدی نویسان که بذله گویی‌ها و ابداعاتش در سایتر مورد قبول همه قرار گرفته‌است. 
-
-تمدن یونان که اولین دوران بزرگ تئاتر را عرضه کرد، به تدریج از سده هشتم تا ششم پیش از میلاد شکل گرفت. واحدهای بزرگ سیاسی این تمدن «پولیس» نامیده می‌شدند. مهم‌ترین این ایالت شهرها آیتکا (آتن)، اسپارت، کورنت، تب، مگارو رگوس بودند اگرچه تن از سال ۵۰۰ پیش از میلاد مرکز هنری یونان بود، اما اسپارت قدرت اصلی و خط رابطی بود که اکثر ایالت شهرها، از جمله تن را به هم می‌پیوست. جنگ با ایران این قاعده را برهم زد. مانند هر جامعه باستانی دیگر، مدارک مربوط به خاستگاه تئاتر و درام در یونان باستان نادر است. یونانیان نوشتن را چند صباحی پس از ۷۰۰ پیش از میلاد آموختند. در حقیقت آن‌ها حروف الفبای فنیقیان را گرفتند و مناسب حال خود تغییر دادند. پس از آن دوره است که اسناد نوشتاری یونانی افزایش می‌یابد. 
-
-شرق و غرب در تلاقی هزار ساله بیزانس مرحله دیگری از تداوم تاریخ روم و اسکندر مقدونی و تمدن کلاسیک یونان بود. تئاتر بیزانس سه گونه متمایز داشت: تئاتر سپند، تئاتر مذهبی و تئاتر کلاسیک یا ادیبانه. ارزیابی طبیعت و وسعت تئاتر بیزانس مشکل است، زیرا منابع موجود بسیار اندک است و مورخان بر سر تفسیر همین اندک نیز توافق ندارند. مسلم این است که نمایش‌های تئاتری در سراسر دوران بیزانس رواج داشته‌اند. گفته می‌شود که قسطنطنیه در اصل دو تئاتر از نوع رومن داشته و حداقل یکی از آن‌ها تا اواخر دوران بیزانس برپا بوده‌است. قلمرو امپراتوری بیزانس شامل بخش اعظم مدیترانه شرقی بود که تئاترهای هلنی و یونای رومی در آن ساخته‌شده بودند. نمایش‌های تئاتری و سرگرم‌کننده از طریق بیزانس به مدت هزار سال تداوم یافتند و هنگامی‌که این‌گونه نمایش‌ها در روم از رونق افتاده بودند در بیزانس به حیات خود ادامه دادند. تأثیر بیزانس بر اروپای غربی بسیار متحمل است، زیرا روابط تجاری بین بیزانس و روم غربی هیچگاه به کلی قطع نشد. بدون شک در اوایل سده نهم، هنر بیزانس در معماری کلیساها و پدیده‌های دیگر هنری در غرب تأثیر فراوان داشته‌است. همچنین جنگ‌های صلیبی که در سده یازدهم آغاز شد برخورد شرق و غرب را افزایش داد. به رغم وجود شرایط مناسب، هنوز نمی‌توان تأثیر بیزانس بر تئاتر غرب را اثبات کرد اما می‌توان اذعان داشت که بیزانس سنت تئاتری را زنده نگه داشت و بخش‌هایی از هنر آن الهام‌بخش هنرمندان بعدی گردید. امپراتوری بیزانس سرانجام تسلیم نیروهای مسلمین شد. تحت تعلیمات محمد جهان اسلام به سرعت رو به گردش نهاد و در حوالی ۶۲۲ مقبولیت عام یافت. در قلمرو اسلام داستان‌گویی تقریبا در همه‌جا و درام‌های فولکلور در برخی نقاط، متداول بود. در نقاط دیگر، به ویژه در هند، اندونزی، ترکیه و یونان تئاتر عروسک‌های سایه محبوبیت یافت. اما عروسک‌ها تا حد ممکن از واقع‌گرایی به دور بودند. این عروسک‌ها اشکالی دو بعدی بودند که از قطعات چرم بریده می‌شدند و با قطعه چوبی که به آن وصل می‌شد هدایت می‌گردیدند. بعدها، تنها سایه این عروسک‌ها که توسط فانوس یا مشعل بر روی پارچه سفیدی منعکس می‌گردید، نمایش داده می‌شد. 
-
-در بعضی کشورها تئاتر سایه هنرپیشه‌ای گردید و به کلی از هنر بازیگری زنده جدا گشت. تئاتر سایه ظاهرا حدود سده چهاردهم میلادی در ترکیه عرضه شد. سپس از سقوط بیزانس، در مناطقی که عصر عظیم تئاترهای کلاسیک، هلنی و یونانی رومی را دیده بود. در این مناطق نمایش‌های عروسکی بر گرد شخصیت «قراگوز» و ماجراهای مضحک او دور می‌زد. سرانجام این نمایش‌ها قراگوز نامیده شدند و این سنت تا زمان ما ادامه یافته‌است. مسلمانان در بسیاری از نقاط تئاتر را به عنوان هنری بی‌اهمیت قلمداد کردند. در هزاره اول مسیحی، یکی از توسعه یافته‌ترین و پرمحتواترین درام‌ها را باید در هند جستجو کرد. تمدن هند به قدمت تمدن مصر باستان و خاورمیانه است، اما دانش ما بر این تمدن با ورود قوم آریایی از آسیای مرکزی در ۱۵۰۰ پیش از میلاد آغاز می‌شود. در واقع در سده‌های پس از آن است که ترکیب و سیمای زندگی و هنر مردم هند پدیدار می‌گردد. شاید مهم‌ترین تأثیرات بر درام هند، از طریق هندوییسم و ادبیات سانسکریت صورت گرفته باشد. عصر طلایی درام در فرهنگ هندی حدود ۱۲۰ میلادی آغاز می‌شود و تا حدود ۵۰۰ میلادی ادامه می‌یابد. نقطه اوج عصر طلایی سده‌های چهارم و پنجم است که امپراتوری گوپتا در شمال هند مرکز هنر، طب و آموزش قرار می‌گیرد. در آنجا شهرهای زیبا، دانشگاه‌ها و تمدنی عظیم و پر شکوه بنیان نهاده می‌شود. نقطه اوج دیگری نیز در نیمه اول سده هفتم تحت فرمانروایی شاه هارشا به ظهور می‌رسد. خود هارشا یکی از نمایشنامه نویس‌های مهم محسوب می‌شود. 
-
-در دوران حکومت هارشا تأثیر هند بر آسیای جنوب شرقی نیز گسترده و موجب توسعه درام در آن نقاط شد. هندیان به واقع نگاری و ضبط تاریخ توجه چندانی نشان نمی‌دادند، از این رو محققان جدید تاریخ‌های بسیار متفاوتی را برای درام‌های موجود سانسکریت در نظر گرفتهاند. اما آنچه پیش از همه مورد توافق است قدیمی‌ترین قطعاتی است که به حدود ۱۰۰۰ سال پیش تعلق دارند. حدود ۲۵ نمایشنامه سانسکریت به دست ما رسیده‌است که تاریخ بعضی از آن‌ها حوالی سده نهم میلادی و در این میان بهترین آن‌ها را به سده چهارم و پنجم میلادی نسبت می‌دهند. از میان درام نویسان سانسکریت می‌توان این نویسندگان را نام برد: شاه هارشا با نمایشنامه‌های سینه ریو مروارید، شاهزاده خانم گمشده و ناگاندا؛ بهاوا بوتی با نمایشنامه‌های داستان قهرمان بزرگ، آخرین قصه راما و ازدواج دزدیده‌شده؛ ویشا کاداتا با نمایشنامه انگشتری خاتم راکشاسا. در سال‌هایی که درام هند در حال شکوفایی بود، تئاتر چین تازه داشت شکل می‌گرفت، به ویژه در نواحی پکن که همچون مصر و خاورمیانه از گاهواره‌های تمدن به‌شمار می‌رود. مدارک ما درباره سال‌های پیش از ۱۵۰۰ پیش از میلاد، یعنی زمان به قدرت رسیدن سلسله شانگ اندک است. در زندگی چینیان از همان آغاز، رقص، موسیقی و آئین‌های مختلف نقش مهمی داشته‌است و برخی از فرمانروایان چینی این‌گونه فعالیت‌ها را برای هماهنگ‌کردن کشور خود لازم می‌شمردند و در سده هشتم پیش از میلاد معابدی وجود داشت که اجرا کنندگانی بدین منظور در اختیار داشتند. مورخان سعی کرده‌اند بین آئین‌های چینی و همسرایان دیتیرامب در یونان شباهت‌هایی بیابند. اولین دوره درخشان هنر و ادبیات چینی، با حکومت سلسله هان آغاز می‌شود. مجموعه سرگرمی‌های این دوره را «صد نمایش» می‌نامیدند. 
-
-در سده سیزدهم نمایش‌های گوناگون سرگرم‌کننده جزئی از زندگی عادی مردم چین محسوب می‌شد. اما تا مدت‌ها بعد از تسلط مغول‌ها در ۱۲۷۹ بر چین، هیچ درام ادبی در چین به وجود نیامد. تحولات اصلی تئاتر چین بعدها رخ داد. احیای تئاتر در اروپای غربی از اوایل قرون وسطی آغاز شد. پس از سقوط امپراتوری روم، فعالیت‌های سازمان دار تئاتری در اروپای غربی متوقف‌شده بود، زیرا در سده ششم شرایط مشابهی با دوران ما قبل عظمت تئاتر روم بر صحنه حاکم شد، اما عناصر تئاتری حداقل در چهار شکل مختلف حفظ شدند: بقایای می‌م رومی، نقالی توتنی، جشنواره‌های عامیانه و آئین‌های شرک‌آمیز و مراسم مسیحی. تئاتر در اوایل قرون وسطی باید از دل این منابع زاده می‌شد. 
-
-ایران
-
-هنر تئاتر در ایران پیشینه‌ای دراز دارد و سبکی از آن در نمایش‌های تعزیه نمود یافته‌است. در کتاب تاریخ بخارا آمده‌است که نمایش ایران از آیین، اسطوره و شعایر برخاسته‌است. اولین تئاتر ایران در شهر رشت شروع به کار کرد. نخستین تئاتر زنان در ایران نمایش آدم و حوا بود که توسط جمعیت نسوان وطنخواه در تهران اجرا شد. 
-theater in iran تئاتر چیست و تاریخچه آن (قسمت اول) 
-از آغاز آشنایی ایران با تئاتر غربی تا نهادی شدن تئاتر در حدود یک قرن طول کشید و هنوز نیم‌قرن دیگر لازم بود تا جامعه سنتی ایران تئاتر را بشناسد، بپذیرد و خود زبانی مستقل و ایرانی در تئاتر بیفکند. 
-مسیر متحول شدن تئاتر را فهرست‌وار شامل بخش‌های زیر می‌توان عنوان کرد
-سفرهای هیئت‌های سیاسی ایرانی و عربی، و نیز اعزام محصلین ایرانی به خارج که در غرب با هنر نمایش آشنا می‌شدند و اطلاعاتی را به صورت سوغات به ایران می‌آوردند از عوامل عمده ورود تئاتر به ایران شد. از ط��فی سفرا و تجار غربی نیز در دوران اقامت خود در ایران، برای سرگرمی و گفتن نمایش‌هایی را بر پا می‌کردند و درباریان و صاحب منصبان را دعوت می‌کردند. این رفت‌وآمدها و مراودات به تدریج به شکل گرفتن واژگان و فرهنگ نمایش در ایران کمک رساند. 
-دارالفنون مهم‌ترین پایگاهی بود که باب ترجمه را در ایران به صورت آکادمیک گشود. اگر چه در دارالفنون بیشتر ترجمه آثار علمی مورد توجه بوده، اما به هر حال در اینجا بود که هنر ترجمه همچون یک وسیله پراهمیت آموزشی تلقی شد. از اینجا بود که مترجمان در زمره اهل علم و فرزانگان به‌شمار رفتند و در جامعه فرهنگی و حتی در دربارهایشان نشان و منزلتی یافتند. 
-یکی دیگر از مراحل تئاتر در ایران نتایجی بود که سفرهای ناصر الدین شاه به غرب و روسیه پدیدآورد. ناصر الدین شاه در کنار دیدارهای رسمی خود از مظاهر علمی و … در شهرهای اروپایی به دیدار نمایش‌ها و سرگرمی‌های آن‌ها علاقه نشان می‌داد که شرح آن را در سفرنامه‌های خود نوشته‌است. وی در نوشته‌های خود از واژه‌هایی چون اکت Act، سن، لژوکوکمه دلی، باله، اپرا، تماشاخانه و بسیاری از اصطلاحات نمایشی استفاده کرده و چنان است که گویی این واژه‌ها در زمان او لااقل برای مخاطبان او قابل‌فهم بوده‌اند. 
-دیدارهای مکرر ناصر الدین شاه از تئاترهای غربی موجب شد که به تقلید از سبک معماری رویال آلبرت هال لندن، در سال ۱۲۹۰ قمری تکیه دولت را بنا کند، تا او هم متقابلا با نمایش‌های ایرانی از مهمان‌های خارجی پذیرایی کند، یا لااقل با کشورهای غربی به رقابت بپردازند. 
-
-۴ - انقلاب مشروطیت و تبعات آن را باید مهم‌ترین انگیزه‌های تحول تئاتر در ایران به‌شمار آورد که هم خود نهضت و هم شیوه‌های بروز آن تحت تأثیر غرب بوده‌است. به نظر می‌رسد که در جریان مشروطیت لااقل قشر تحصیلکرده به اهمیت تئاتر پی برده بودند و با تأسیس گروه‌ها و انجمن‌ها کوشیدند که تئاتر را به جامعه بیدار شده ایرانی معرفی کنند و اگر در این جریان ادامه پیدا می‌کرد تئاتر امروز وضع دیگری پیدا کرده بود. 
-
-۵ - تأسیس انجمن‌ها و شرکت‌ها یکی دیگر از عوامل پیشبرد تئاتر بوده‌اند. انجمن اخوت که در سال ۱۳۱۷ قمری تأسیس شد و از اولین گروهایی بود که دست به فعالیت‌هایی نظیر کنسرت و نمایش زده‌است. پس از انجمن اخوت تأسیس شرکت فرهنگ را می‌توان نام برد. 
-
-از زمانی که ایرانیان با تئاتر امروزی آشنا شدن تا آن‌که تئاتر به‌طور کلی وارد ایران شد گروه‌ها و عوامل زیادی به این روند کمک کردند از جمله: – سفرهای هیئت‌های سیاسی ایرانی و عربی، و نیز اعزام محصلین ایرانی به خارج-مدرسه دارالفنون مهم‌ترین پایگاهی بود که باب ترجمه را در ایران به صورت آکادمیک گشود و نمایش نامه‌هایی را ترجمه کرد و در خدمت ایرانیان قرار داد- سفرهای ناصر الدین شاه به غرب و روسیه- انقلاب مشروطیت وایجاد فضای روشن‌فکری در ایران
-
-در سال ۱۳۲۹ قمری نخستین مکان مستقل نمایش در ایران به نام «تئاتر ملی» دایر شد. تا پیش از تأسیس «تئاتر ملی» انجمن‌ها و مراکز مختلف تحت عناوین گوناگون از تئاتر برای پیشبرد هدف‌های سیاسی و تبلیغاتی خود استفاده می‌کردند، اما «تئاتر ملی» که ریاست آن را عبدالکریم خان محقق الدوله به عهده داشت امکانات و بودجه خود را از محل خیریه آموزش و پرورش تأمین می‌کرد و مستقلا در اختیار نمایش و اجرای تئاتر قرار داد. فعالیت‌های چند ساله «تئاتر ملی» ��وجب شد که تئاتر همچون هنری مستقل که حتی قادر است از نظر مالی خود را تأمین کند از طرف مقامات رسمی و مردم شناخته شود و شوق و شوری در میان مردم نسبت به تئاتر برانگیخته شود. حتی عده‌ای از دانش جویان که برای تحصیل به خارج رفته بودند در رشته تئاتر تحصیل کردند و با دست‌های پر علمی و هنری به ایران بازگشتند و بنای تئاتر نوین ایران را طرح‌ریزی کردند. 
-
-۶ - باید دانست که در جریان مشروطیت مردم ایران به حقوقی واقف شدند که پیش از آن از وجود آن آگاه نبودند. در کشور ما حزب‌های مختلف، هر چند به شیوه سنتی وجود داشت، اما تئاتر وجود نداشت، لذا به گمان عده‌ای از منور الفکرها، تأسیس تئاتر، گذشته از ارزشهایی که داشت، نمادی از ترقی و رشد فکری تلقی می‌شد. 
-
-فاصله سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲ را شماری پژوهندگان به سبب گستردگی اجرای صحنه و رشد تئاتر (دوران صحنه) نامیده‌اند این دوران به دلیل استقبال جامعه تماشاگران و مخاطبان از تئاتر صحنه به یاد ماندنی است. در آن سال‌ها تولیدات سینمای ایران به لحاظ کیفی و کمی در حدی نبود که بتواند پاسخگوی مخاطبان باشد. تلویزیون هنوز به ایران نیامده بود و رادیو به میزانی که باید در دسترس مردم قرار نداشت. به دلیل در صد بالای بی سوادی در کشور از مطبوعات استقبال چندانی نمی‌شد و به همین دلیل از فعالیت‌های نمایشی استقبال مناسبی به عمل می‌آمد. انگیزه‌های تماشاگران متفاوت بود و گروهی به قصد صرفا سرگرمی و شماری به دلیل گرایش‌های سیاسی خود نمایش‌های مورد نظرشان را برای تماشا انتخاب می‌کردند. شکل‌های پذیرش جامعه از تئاتر و جو سیاسی حاکم بر کشور، زمینه‌ای برای انتخاب و اجرای آثار نمایشی بود. تئاتر در این دوره ظرفیتی بالقوه برای تبلیغ سیاسی رایج و جذب افراد به سوی احزاب نو پا داشت. به همین دلیل بود که بخش مهمی از فعالیت‌های نمایشی -ترجمه و نگارش و اجرا- ملهم از خطوط سیاسی رایج آن روزگار شد؛ و بالاخره یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های این دوره شکل‌گیری، «گروه تئاتر ملی» با هدف دستیابی به نمایش‌های با هویت ایرانی بود. سرپرست این گروه «شاهین سرکیسیان» بود و کسانی چون «عباس جوانمرد» و «علی نصریان» در پایه‌گذاری این گروه به او پیوستند و بازیگرانی پر سابقه چون «رقیه چهر آزاد» و «عصمت صفوی» با این گروه همکاری کردند. تشکیل این گروه با استقبال محافل روشنفکری و ادبی روبرو شد. 
-
-کمدی از اقسام پر طرفدار نمایش در آن دوران بود زیرا در شماری از آن‌ها مسایل روز مطرح و از آن انتقاد می‌شد. در عین حال کمدی‌های سبک و سرگرم‌کننده مشتری بیشتری داشتند. 
-
-۱۳۳۷ – ۱۳۵۷
-
-از ویژگی‌های این دوره: تأکید بر نمایش نامه‌نویسی ملی با تفاوت عمده، کسب تجربه بیشتر دست‌اندرکاران ملی، تربیت نیروی انسانی ورزیده در تمامی عرصه‌ها به مدد مراکز آموزش عالی نمایشی، درک تجربه‌های هنرمندان جهان از طریق بررسی آثار ترجمه‌شده آن‌ها و دعوت از چند استاد خارجی برای تدریس تئاتر در ایران. 
-
-شکل و محتوای نمایشنامه
-در این دوره، آن تأکید میهن‌پرستانه افراطی برای نگاشتن نمایش‌های ملی‌گرایانه، تاریخی و حماسی توأم با تعصب وجود ندارد. آثار نمایش‌نامه نویسان صاحب‌نام ایرانی با توجه به محتوا، ساختار و شکل ارائه‌شان در سه گروه جای می‌گیرد: 
-واقع‌گرا: به استفاده از ساختار نمایشی معروف به خوش‌ساخت به پیروی از آثار نویسندگانی مثل ایسبن کورکی، خچوفشا و… بیشتر به موضوعهایی اجتماعی می‌پرداختند. آثار «اکبری رادی» برخی آثار غلامحسین ساعدی و خسرو حکیم رابط و ابراهیم ملکی در این گروه قرار می‌گیرد. این آثار به لحاظ ساختار و شخصیت‌پردازی و شیوه پیام‌رسانی ملهم از نمایشنامه‌های ترجمه‌شده بودند اما در ضمن مسائل سیاسی و اجتماعی روز ایران را مورد بررسی قرار می‌دادند. اصولا این دسته از نویسندگان، فارغ از دغدغه ایجاد فرم ویژه تئاتر ایرانی با پذیرش این مطلب که تئاتر پدیده‌ای وارداتی است (مثل رادیو، تلویزیون) تنها راه پیوند آن با جامعه ایرانی را پرداختن به مسایل روز کشور می‌دانستند. 
-ملی: که نویسندگان می‌کوشیدند با بهره‌جویی از میراثهای نمایشی پیشینیان مثل تعزیه تخت حوضی نقالی و پرده خوانی آیین‌های نمایشی چون میر نوروزی، کوسه گردی، کوسه برنشین و همچنین مراسم آیینی نظیر مراسم زار و باد و آداب و رسوم و باورهای ایرانیان مناطق مختلف و بالاخره تیپ‌های اجتماعی خاص مردم این سرزمین، متنی متناسب با محتوای ملی ایجاد کنند. از جمله این نویسندگان می‌توان به بهرام بیضایی، علی نصریان و بیژن مفید و علی حاتمی اشاره کر. موضوع‌های انتخابی این نویسندگان متنوع بوده و از مسایل روز سیاسی و اجتماعی گرفته تا مسایل همیشگی فلسفی در آن‌ها مطرح‌شده بود. 
-مدرن: که نویسندگان فعال در این شیوه با توجه به گرایش‌های سیاسی، اجتماعی، فلسفی و نمایشی خود، گستره متنوعی از سبک‌ها و نویسندگان معاصر غرب (نظیر: ار برتولت برشت با تئاتر پیک (روایی) و (بلکت) و (یونسکو) و رویکرد (ابزورد) و نویسندگان اکسپر سیوسنیت) را سر مشق خود قرار داده و با نفی قراردادهای تئاتر ارسطویی و اصول نمایش (خوش‌ساخت) به خلق متون نمایش خود پرداختند. 
-
-سابقه نمایشنامه‌نویسی در ایران خیلی قدیمی نیست. نخستین بار «میرزا فتحعلی آخوند زاده» با نوشتن نمایشنامه‌هایی به ترکی آذربایجانی که بعدها به زبان فارسی ترجمه شد راه را برای نویسندگان ایرانی در این عرصه باز کرد. «میرزا آقا تبریزی» تحت تأثیر او پنج نمایشنامه نوشت و پس از آن شاعران و نویسندگان ایرانی، چه در دوران مشروطه و چه بعد از آن نمایشنامه‌های گوناگونی آفریدند. «میرزا عشقی» نمایشنامه‌ای را به عنوان «در رستاخیز سلاطین ایران» نوشت «میرزا محمود خان ملهیر الدینی» «میرزا محمد خان کمال الوزرا» «سعید علی‌خان نصر» «ذبیح‌الله خان بهروزی» «عبدالرحیم خلخالی» «سعید نفیسی» «عبدالحسین نوشین» «صادق چوبک» «پرتو اعظمی» از آن جمله‌اند. 
-
-با وجود گوناگونی آثار نمایشی این بزرگان که از ضعف ساختاری نیز بر کنار نیست سنت نمایش‌نامه نویسی، به عنوان یکی از گستره‌های با اهمیت ادبیات، با گذشت بیش از صد سال، هنوز جایگاه شایسته خود را ندارد. از «غلامحسین ساعدی» «بهرام بیضایی» «اکبر رادی» که بگذریم، بی‌اغراق می‌شود ادعا کرد که نمایش‌نامه نویس مطرحی غیر از اینان نداریم. کسانی که اکنون نمایش‌نامه می‌نویسند، یا از پدیده‌های زندگی اجتماعی می‌گریزند و به مقولات انتزاعی دور از واقعیات می‌پردازند یا این‌که می‌کوشند از موضوع‌های نویسندگان خارجی نسخه‌برداری کنند. اغلب این آثار نیز ناموفق و در اجراها هم ناکامی خود را نشان می‌دهند. البته در چند سال اخیر نمونه‌های موفقی در نمایش نامه‌نویسی ظهور کردهاند که در صورت تداوم می‌توان به ادامه این مسیر امیدوار شد. داود میر باقری، محمد رحمانیان، محمد چرمشیر از این دسته‌اند. 
-از آن جا که نویسندگان کنونی نمایش نامه‌های ایرانی، با رویدادهای تاریخی سرزمینشان آشنایی چندانی ندارند و با ادبیات قوسی و پرتنوع خود بیگانه‌اند، طبعا آثار آنان جستجویی است در وادی سرگردانی. اگر «ذبیح بهروز» با نوشتن «جیجیک علیشاه» دربار قاجار را به طنزی مسخره می‌گیرد یا «حسن مقدم» با اثر خود به نام «جعفر خان از فرهنگ آمده» پر مدعاهای درس‌خوانده در اروپا را نقد می‌کند یا «صادق چوبک» با نمایش‌نامه «توپ لاستیکی» دربار قاجار را بهانه قرار می‌دهد که شخصیت‌های متزلزل خدمتگزاران قدرت را در همه دوران به تماشا بگذارد، تئاتر نویسان امروزی، متأسفانه فرسنگ‌ها از این مقولات به دوراند. در این‌جا بحث بر سر ضعف ساختارهای فنی و اصول نمایش‌نامه نگاری آثار آنان نیست، بلکه به نوع نگرش‌ها و پرداخت هاست. 
-
-تاریخچه حضور زنان در تئاتر ایران
-
-" طبق گزارش‌های تاریخی اولین زن نمایشگر ایرانی که نام او به جا مانده از زمان ساسانیان است که آزاده رومی نام داشته و خنیاگر بهرام گور بوده‌است. او نقالی موسیقایی انجام می‌داده و به دلیل سرزنش بهرام گور برای کشتن بیرحمانه جانوران، در شکار به دست او کشته شد. پس از او «گردیه» را می‌توان از ماهرترین زنان بازیگر زمان ساسانیان دانست، چون بعدها در برابر خسرو پرویز بازی زیبایی را با یک بچه گربه و آراستن او انجام می‌دهد. در اوائل اسلام نیز نضربن حارث از نقالان ایرانی در عربستان بوده که به گفته‌استاد باستانی پاریزی از سمیه خدای‌نامه‌خوان (که مادر یا زن‌پدرش بوده) نقالی و خدای‌نامه‌خوانی را آموخته‌است. اما بی‌گمان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین زن نمایشگر، نقال و خدای‌نامه‌خوان پس از اسلام همسر فردوسی بوده‌است که خدای‌نامه‌ها را به زبان پهلوی ساسانی برای فردوسی می‌خواند. 
-
-در ایران پس از اسلام نیز خنیاگران متعدد و معروفی بودهاند. زنان سخنوری که بدون ساز و گاهی با آواز نقالی مذهبی انجام میدادهاند، زنان خنیاگری که با ساز و گاهی با آواز نقالی عرفانی انجام میدادهاند. اما در این مدت هرگز تئاتر به معنی امروزی آن به ایران وارد نشد و هیچ زنی به این عرصه پا نگذاشت. "
-
-نخستین تماشاخانه ایران در جمادی‌الثانی ۱۳۰۳ ه‍. ق [۱۲۶۳ ه‍. ش] افتتاح شد، اما هنر تئاتر در ایران، هنری کاملا مردانه بود، زیرا نه‌تنها زنان نمی‌توانستند در صحنه تئاتر ظاهر شوند و مردان ایفاگر نقش‌های آنان بودند، بلکه حتی اجازه حضور در تماشاخانه و مشاهده تئاتر را نیز نداشتند. با این حال، در دوره اول مجلس شورای ملی، تنی چند از زنان علاقه‌مندی خود را به هنر تئاتر به عنوان یک عمل اجتماعی هدفمند آشکار کردند؛ مثلا «تاج ماه آفاق الدوله»، نمایشنامه «نادرشاه» نوشته نریمان نریمانف را از ترکی به فارسی ترجمه کرد و در سال ۱۲۸۵ ه‍. ش / ۱۹۰۷ م، با عنوان «نامه نادری» در تهران به چاپ رساند. اما حضور زنان در عرصه تئاتر چه به عنوان بازیگر و چه حتی تماشاگر ممنوع باقی‌ماند تا سال ۱۲۹۵ هجری شمسی که سیدعلی نصر از وزارت معارف مجوز احداث کمدی ایران را گرفت و در گراند هتل نمایش کمدی را به صحنه برد. در این مکان به مدت ۱۰ سال بازیگران زن ارمنی، ترک و یهودی بازی می‌کردند و این حرکت اگرچه که به خودی خود حرکت بزرگ و ثمر بخشی در تاریخچه حضور زنان در تئاتر است اما به هرحال تنها زنان غیر مسلمان و غیر ایرانی در آن حضور داشتند و هرگز هیچ زن ایرانی در این نمایش‌ها پا به صحنه نگذاشت و تابوی حضور زنان ایرانی درتئاتر تا مدت‌ها بعد شکسته نشد. 
-اما در دوره انقلاب مشروطه و به ویژه پس از فتح تهران، آزادیخواهان به تأثیر اجتماعی تئاتر پی بردند و از هنر تئاتر به عنوان بهترین وسیله تربیت توده و آشنا کردن آن‌ها به عیوب قدیم و محاسن جدید استفاده کردند. از جمله مباحثی که مورد توجه گروه‌های نمایشی قرار داشت، شرایط زن در خانواده و منزلت اجتماعی او بود. گروه‌های نمایشی تلاش می‌کردند تا از طریق هنر تئاتر، تماشاگران که همگی مرد بودند را به تأمل و تفکر در رفتارشان نسبت به زنان و دختران وادار کنند و در احقاق حقوق زنان آنان را یاری نمایند، تا آنجا که زن ایرانی برای نخستین بار توانست در صحنه تئاتر حضور یابد و در نمایشنامه «طبیب اجباری» نوشته مولیر به همراه بازیگران مرد در برابر ۲۵۰ نفر تماشاچی که همگی مرد بودند، بازی کند. این نمایشنامه که درباره حقوق زنان بود، توسط گروه نمایشی ارمنیان و در مدرسه ارمنیان تهران اجرا شد. "
-
-نخستین تماشاخانه ایران در جمادی‌الثانی ۱۳۰۳ ه‍. ق [۱۲۶۳ ه‍. ش] افتتاح شد، اما هنر تئاتر در ایران، هنری کاملا مردانه بود، زیرا نه‌تنها زنان نمی‌توانستند در صحنه تئاتر ظاهر شوند و مردان ایفاگر نقش‌های آنان بودند، بلکه حتی اجازه حضور در تماشاخانه و مشاهده تئاتر را نیز نداشتند. با این حال، در دوره اول مجلس شورای ملی، تنی چند از زنان علاقه‌مندی خود را به هنر تئاتر به عنوان یک عمل اجتماعی هدفمند آشکار کردند. 
-
-در سال ۱۳۱۴ «کانون بانوان» تشکیل شد. این کانون در فعالیت‌های خود تعدادی نمایشنامه هم روی صحنه آورد که همه آنان در جهت پیشرفت و تمدن‌خواهی زنان بود. در نیمه دوم سال ۱۳۰۲ شمسی «مجمع فرهنگی و هنری پیک سعادت نسوان» به همت «ساری امانی» در رشت تأسیس شد و اولین نمایشنامه خود را در ۲۵ اسفند ۱۳۰۲ با نام «عروسی دختر فروشی» در پنج پرده‌در تماشاخانه «اولوش بیک» به اجرا گذاشت. 
-
-این نمایش وضع نامطلوب زنان و دختران ایران را در خطه شمال مورد انتقاد قرار داده بود. اکثر نقش‌های این نمایشنامه را زنان اجرا کرده بودند. متن نمایشنامه دقیقا گزارشی از زندگی زنان آن دوران است و مانند اکثر نمایشنامه‌هایی که توسط این مجمع به مورد تماشا گذاشته می‌شد، به محرومیت و نقض حقوق زنان تأکید زیادی شده بود. اما مهم این جاست که متن این نمایشنامه‌های زنانه- که توسط زنان نوشته می‌شد –تن‌ها حق حضور در جمعیتهای زنان را داشته و تنها برای زنان به شکلی خصوصی اجرا می‌شد. چرا که به دلیل شرایط اجتماعی و مذهبی آن دوران، مردان دخالت آشکاری در این فعالیت‌ها نداشتند و این زنان هنردوست و روشنفکر را با بدترین القاب مورد توهین و تحقیر و حتی ضرب و شتم قرار می‌دادند. اما زنان در برابر تمامی این ناملایمات تسلیم نشده و در این راه، قدم‌های بزرگی برداشتند. زنان هنرمند، خود نمایشنامه می‌نوشتند تا در این نمایشنامه‌ها به طرح مسائل زنان بپردازند و این نمایش‌ها را برای زنان و دختران اجرا می‌کردند. اما متأسفانه جامعه مرد سالار و متعصب آن زمان، محفلی برای حضور ماندگار در تاریخ را به آنان نداده و سبب شدند تا حافظه تاریخی ایران، نامی از این نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان صبور و پر قدرت ایران در ذهن‌ها باقی نگذارد. "
-
-در سال ۱۳۱۴ «کانون بانوان» تشکیل شد. این کانون در فعال��ت‌های خود تعدادی نمایشنامه هم روی صحنه آورد که همه آنان در جهت پیشرفت و تمدن‌خواهی زنان بود. در نیمه دوم سال ۱۳۰۲ شمسی «مجمع فرهنگی و هنری پیک سعادت نسوان» به همت «ساری امانی» در رشت تأسیس شد و اولین نمایشنامه خود را در ۲۵ اسفند ۱۳۰۲ با نام «عروسی دختر فروشی» در پنج پرده‌در تماشاخانه «اولوش بیک» به اجرا گذاشت. 
-این حرکت ادامه داشت تا سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، که «علینقی وزیری» هنرستان موسیقی را تأسیس کرد. در این هنرستان، تئاتر و تابلوهایی همراه با موسیقی نمایش داده می‌شد. همین کار برای «اسماعیل مهرتاش» انگیزهای شد که با همکاری وزیری برای ساختن اپرا، تجربه‌هایی بکنند. چون وزیری محل نمایش را در مدرسه موسیقی قرار داده بود، رفته‌رفته زن‌ها پایشان به آن جا باز شد و همین‌ها بودند که بعدها «جمعیت بیداری نسوان» را تشکیل دادند و در تالار مدرسه زرتشتیان بازی کردند و عاقبت همهشان به تلخترین سرنوشتهای ممکن دچار شده و اجساد تکه‌تکه شدهشان بر جوی‌ها و نهرهای اطراف، خبر از شومترین پاسخهای مردان بود به حضور زنان در عرصه تئاتر و این تابوی حضور زنان در تئاتر تا سال ۱۳۱۰ ادامه داشت. 
-
-در این سال «امیر سعادت»، تئاتر سعادت را با اولین زنان ایرانی راه‌اندازی کرد. شارمانی گل، پری گلوبندکی و ملوک مولوی اولین بازیگران زن بودند که در این تئاتر پا به صحنه گذاشتند و با جاهلیت و تعصب‌های کور و غیر منطقی آن زمان مبارزه کردند. آنان هرشب بر روی صحنه می‌رفتند و می‌درخشیدند اما به جای تشویق و دسته‌های گل، سنگ و کلوخ و ناسزا دریافت می‌کردند. پدران، دختران خود را از خانواده طرد می‌کردند و هر شب گروهی افراد متعصب با به تالارها هجوم می‌آوردند، تا جلوی این بی‌آبرویی را بگیرند… اما آنان تسلیم نشده و به راهی که به درستی آن اطمینان داشتند، ادامه دادند تا این‌که چندی بعد این تئاتر توسط عدهای ناشناس به آتش کشیده شد و برای همیشه تعطیل شد تا ظاهرا این حرکت بزرگ، به ثمر نرسیده در نطفه خاموش شود. "
-
-نمایش در چین
-درکشور چین رقص و آواز همانند کشورهای دیگر از زمان‌های بسار کهن متداول بود، و احساسات اشخاص نمایش را با نوعی مبالغه روان‌شناختی نشان می‌داد. در حدود قرن هفتم و هشتم پیش از میلاد، راهبان بودایی برای جلب مردم به معابد، داستان‌هایی از کتاب‌های مقدس را با قصه و آواز نقل می‌کردند که در آن‌ها از آوازهای عامیانه و رقص استفاده می‌شد. دوره‌های درخشان هنر و ادبیات چین به دوره قبل از حمله مغول‌ها و دوره تسلط مغول‌ها بر چین تقسیم می‌شود. 
-
-هنر و ادبیات چین قبل از حمله مغول‌ها
-سلسله هان
-
-اولین دوره درخشان هان و ادبیات چین قبل از حمله مغول‌ها است. زمانی که چین از نظر وسعت برابر با وسعت امپراتوری روم بود. در این دوره همه گونه سرگرمی شامل نمایش‌های ورزشی، ژیمناستیک، حرکات آکروباتیک، چشم‌بندی، تردستی و موسیقی وجود داشت. امپراطوران سلسله هان فعالانه هنر را ترویج می‌کردند. 
-
-سلسله یانگ
-
-رواج نمایش‌های تارخی و پرشکوه که در آن شخصیت‌های تاریخی را بازسازی می‌کردند. مشهور است که امپراتور «یانگ تی» پیش از انقراض امپراطوریش نمایشی ترتیب داد که در آن ۱۸ تا ۳۰ هزار اجراکننده در محلی به درازای ۶ کیلومتر شرکت هستند. 
-
-سلسله سونگ
-
-در این دوره فرهنگ و هنر چین شکوفا شد. ساخت وسایل صنعتی، جنگی و هنرهای دستی رواج یافت. داستان‌گو و نقالی به اوج رسید. این داستان‌ها توسط نقالان یا راویان حرفه‌ای در چایخانه‌ها نقل می‌شد. (نخستین تماشاخانه‌های عمومی که در چین ساخته شدند همان چایخانه‌ها بودند) 
-
-ویژگی‌های اجرای نمایشی چین
--در درام چین صحنه‌آرایی اندک است و تماشاگران برای فهمیدن نمایشنامه ناچار هستند تخیل خود را به کار گیرند (یک صندلی شاید نمادی از پل، یا کوه یا یک تخت سلطنتی باشد). 
--رنگ لباس و چهره از قراردادهای مهم اجرای نمایش است و در بیشتر موارد نشانگر شخصت، حرفه و طبقه اجتماعی است. 
-- حرکات و اشاره‌ها آنچه را که قرار است اتفاق بیفتد نشان می‌دهد. 
-- موسیقی از بخش‌های مهم اجرای درام چین است. 
-
-- نمایش‌های چین معمولا دارای داستانی با پایان خوش و همراه با موسیقی هستند. 
-
-نمایش در قرن ۱۶ و ۱۷
-
-اسپانیا
-نویسندگان اسپانیایی پس از رنسانس بیشتر از نویسندگان ایتالیایی تأثیر گرفتند. در ابتدا به داستان‌های سلحشوران، جنگاوران و قطعات ادبیات رمانتیک می‌پرداختند. «میگوئل سروانتس» نویسنده رمانس مشهور «دون کیشوت» از جمله نویسندگان اسپانیا است که با نگاهی طنزآمیز اثری زیبا آفریده‌است. «لوپه دوگا» از نویسندگان نمایشی اسپانیا است که او را پرکارترین نویسنده جهان می‌دانند، زیرا حدود ۴۸۰ نمایشنامه از او باقی مانده‌است. 
-
- «کالدرون» ازجمله نمایشنامه نویسان عصر طلایی اسپانیایی است که نمایشنامه «قاضی سالامئا» متعلق به او است. 
-
-فرانسه
-آغاز دوره نئو کلاسیک
-
-فرانسه در قرن ۱۷ متلاطم‌ترین دوره نمایشی و سیاسی را داشت. از ناآرامی تا ثبات کامل. این دوره را به دلیل احیای قوانین هنری یونان و روم، دوره «نئو کلاسیک» می‌نامند. فرانسوی‌ها در این دوره قواعد ارسطویی را استخراج و ترجمه کردند، و به اجرا درآوردند. مهم‌ترین گونه یا ژانر نمایش این دوره «تراژدی‌کمدی» بود. نمایشی ترکیبی از تراژدی و کمدی که در آن نمایش به شکل جدی و مصیبت‌بار آغاز می‌شود اما شادمانه و با پایان خوش به اتمام می‌رسد، یا دسته کم می‌توان گفت با مرگ و مصیبت به پایان نمی‌رسد. تراژدی کمدی‌های این دوره را بیشتر با عنوان «عشق در برابر شرف» یا «شنل و شمشیر» یا «عشق و وظیفه» نام می‌برند. چهره‌های برجسته نئو کلاسیک فرانسه عبارتند از: 
-پیر کرنی: او را پایه‌گذار و تثبیت‌کننده مبانی نئو کلاسیک فرانسه می‌دانند. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به «السید» و «ردگونه» اشاره کرد. 
-ژان راسین: ویژگی‌های آثار راسین، داشتن طرح‌های ساده و شخصیت‌پردازی پیچیده‌است که در آثاری چون «فدر» دیده می‌شود. 
-مولیر: مولیر را می‌توان بزرگ‌ترین کمدی‌نویس این دوره فرانسه دانست. مولیر با ایجاد گروه‌های نمایشی دوره‌گرد و به خصوص با تأکید بر کمدیا دل آرته ایتالیا توانست، تحول بزرگی در کمدی فرانسه به وجود آورد. امروزه آثار او را با عناوینی چون کمدی رئالیستی و کمدی اجتماعی می‌شناسند. برخی از آثار او عبارتند از: «تردستی‌های اسکاپن»، «مریض خیالی»، «طبیب اجباری»، «میزانتروپ»، «تارتوف»، «خسیس»، «دون ژوان»، «زنان فضل‌فروش». 
-
-نمایش در سده ۱۸ در فرانسه
-
-نمایش در سده هجدهم در سرتاسر اروپا گسترش یافت. هر شهری صاحب تماشاخانه‌ای شد. نمایشنامه نویسان این دوره به طرح مسائلی از طبقات متوسط پرداختند. با آوردن شخصیت‌های عادی در آثار خود به خلق نوع جدیدی از درام پرداختند که اصطلاحا آن را «نمایش بورژوایی» می‌خوانند و از طرفی جایگاه استقلال میان آمریکا، انگلیس و انقلاب کبیر فرانسه و مشاجرات فکری و فلسفی این قرن زمینه را برای نهضت ادبی قرن آینده یعنی «رمانتیسیسم» آماده کرد. 
-چهره جنجالی نقد و نمایشنامه‌نویسی فرانسه در قرن هجدهم «دیده رو» است. او نقاد، نمایشنامه‌نویس، فیلسوف و داستان‌پردازی است که در آثارش بر خلاف عرف، نظرات جدیدی را مطرح می‌کند. رسالاتی مانند: «درباره شعر نمایشی» و «قیاس ضد و نقیض در بازیگری» از آثار اوست. 
-در زمینه کمدی «بومارشه» موفقیت زیادی کسب کرد. اثر مهم او عبارت است از: «عروسی فیگارو». 
-در زمینه تراژدی می‌توان به «ولتر» اشاره کرد که شهرتش بیشتر به دلیل افکار فلسفی و رساله مشهورش به نام «بحث درباره تراژدی» است. 
-
-بخشی از مضامین نمایشنامه‌ها یونان
-۱ - آیسخولوس': 
-
-ملتمسان: درباره فرار زنی از شوهرش است. 
-مصریان: درباره زنانی است که شوهرشان را می‌کشند. 
-پارسیان: درباره نبرد یونانیان و ایرانیان است. 
-هفت سرکرده ضد تبس: مجموع سه تراژدی است: 
-لائیوس: درباره مردی است که به مرد دیگری که مهمانش است تجاوز می‌کند. 
-اودیپوس: درباره پدرکشی و زنای با محارم است. در سال ۱۳۹۱ به کارگردانی محمد عالی پور برای اولین بار به اجرا درآمد. 
-هفت سرکرده: حول محور برادرکشی می‌گردد. 
- «پرومتئوس در بند» و «پرومتئوس از بند رسته»: درباره شکنجه شدن یک خدا است؛ که نحوه استفاده از آتش را به انسان‌ها آموخت. 
-اورستئیا مجموعه سه متن است: 
-آگاممنون: درباره آدمخواری، شوهرکشی، و هووکشی است. 
-خوئه فوروئه: درباره مادرکشی است. 
-ائومنیدس: درباره محاکمه یک مادرکش است.۲ - سوفوکل': 
-
-آژاکس: درباره دیوانگی و خودکشی این پهلوان است. 
-آنتیگونه: درباره دختری که به مخالفت با قوانین کشور برمی‌خیزد. 
-اودیپ شهریار (جبار): درباره تقدیر و زنای با محارم و پدرکشی است. 
-الکترا: درباره قتل به‌خاطر زنای با محارم است. 
-تراخینیائه: درباره کشتن شوهر به خاطر آوردن هوو است. 
-تجاوز به هلن: مضمونی دارد که از نامش هویداست. 
-هیپونوموس: درباره کسی است که دخترش را می‌کشد. 
-
-۳ -ائوریپیدس: 
-مده آ: درباره زنی است که برادرش را به خاطر معشوقش می‌کشد، و بعد او را با هوویش، پدر هوویش، بچه‌های خودش و هوویش به قتل می‌رساند و در نهایت خودکشی می‌کند. 
-هیپولوتوس: درباره عشق زنی به پسرخوانده‌اش است و اینکه چگونه او را به تجاوز به خویش متهم می‌کند. 
-هکوبا: درباره قربانی کردن انسانی برای روح آخیلس، کشتن بچه‌ها، خیانت و کور کردن هکوبا است. 
-آندروماخه: درباره زنی است که هوو و فرزند هوویش را می‌کشد و بعد خودکشی می‌کند. 
-دو کودک هراکلس: درباره مردی است که دخترانش را برای پیروزی در جنگ قربانی می‌کند. 
-زنان تروایی: درباره فتح یک شهر، تجاوز به زنان شهر، و قتل‌عام مردم آن است. 
-هراکلس: درباره دیوانگی و قتل خویشاوندان است. 
-ایفیگنیا در تاوریس: درباره قربانی کردن انسان برای ایزدبانو آرتمیس است. 
-ایون: درباره تجاوز یک خدا به یک دختر، سر راه گذاشته شدن بچه ناشی از این آمیزش، و تلاش ناآگاهانه مادر برای کشتن پسرش است. 
-الکترا: درباره دختری است که با همدستی برادرش به خونخواهی پدرش، مادرش را می‌کشد. 
-زنان فنیقی: درباره قربانی کردن انسان برای حفاظت از یک شهر است. 
-
-اورستس: درباره دیوانگی، و اعدام کسی است که مادر خود را کشته. 
-ایفیگنیا در آولیده: درباره قربانی شدن دختری به دست پدرش است. 
-هوپسیپول��: درباره دختری است که به خاطر نکشتن شوهرش و نجات دادن پدرش توسط زنانی که تمام خویشاوندان مردشان را می‌کشند، تبعید می‌شود. آن‌گاه توسط دزدان دریایی ربوده‌شده و برده می‌شود. 
-آنتیوپه: درباره دختری است که باردار می‌شود و از ترس پدرش فرار می‌کند. اما پس از مرگ وی توسط برادرش دستگیر می‌شود. در نتیجه بچه‌اش سر راه گذاشته‌شده و خودش برده می‌شود. 
-آئیکئوس: درباره زنای با محارم است. 
-آلکمئون در پسوفیس: درباره کسی است که مادرش را می‌کشد. 
-اینو: درباره زنی است که هنگام تلاش برای کشتن فرزندان هوویش، کودکان خود را می‌کشد. 
-ملانیپه خردمند: درباره مردی است که زنش توسط خدایی باردار می‌شود و سعی می‌کند نوزادان ناشی از این آمیزش را بسوزاند. 
-ملانیپه دربند: درباره رقابت فرزندانی ناتنی است که توسط مادرانشان برای کشتن همدیگر ترغیب می‌شوند و در نهایت هنگام اقدام به قتل می‌میرند، و دختری که توسط پدرش کور می‌شود. 
-پلیادس: درباره دخترانی است که با نیرنگ جادوگری پدرشان را می‌کشند. 
-فوئینیکیس: درباره پسری است که به تحریک مادرش به کنیز مورد علاقه پدرش تجاوز می‌کند و به همین دلیل به دست پدر کور و تبعید می‌شود. 
-
-بخشی از مضامین نمایشی در ادب ایران
-تراژدی رستم و سهراب: که موضوعش جنگ پدر و پسر و در نهایت کشته شدن پسر به دست پدر است. این نمایش به کارگردانی ملک محمد عالی پور در سال ۱۳۷۵ برگزیده خانه تئاتر گردید. 
-تراژدی رستم و اسفندیار: که موضوعش جنگ دو پهلوان بزرگ و مرگ یکی از آن دو برای چیزی است که هر دو از آن می‌توانند اجتناب کنند و هر یک به دلایلی نمی‌کنند. 
-تراژدی مرگ اردشیر شاه: که موضوعش تجاوز برادر به خواهر و کینه و کشتار خانوادگی در پیامد آن است. 
-تراژدی بردیا: که موضوعش همزیستی انگلی ربا خوار و ربا گیرنده است که به مرگ و جنایت منجر می‌شود. 
-تراژدی مرگ ایرن: که موضوعش کینه و نفرت درون یک خانواده اشرافی و جنگ و کشتار در پیامد آن است. 
-داراب نامه: که موضوعش قدرت‌طلبی ملکه مادر با کوشش به نابودی فرزند و رخدادهای در پیامد است. 
-
-نگارخانه
-
-منابع
-
-
-صبارادمان، نگاهی به تاریخچه حضور زنان در تئاتر ایران (قسمت اول)، پایگاه تخصصی ایران تئاتر، تیر ۱۳۸۸
-
-بازار تئاتر
-
-اصطلاحات صحنه تئاتر
-تئاتر
-ویکی‌سازی رباتیک
-هنر اجرا
-هنرهای نمایشی
-معماری یا مهرازی، فرایند برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت ساختمان‌ها و دیگر سازه‌ها می‌باشد. معماری را همچنین می‌توان هنر و علم طراحی ساختمان‌هایی در نظر گرفت که در آن ویژگی‌هایی از قبیل زیبایی، هندسه، قدرت عاطفی و معنوی، محتوای هوشمندانه و پیچیدگی، کیفیت ساخت، راحتی، مصالح بادوام و دلپذیر، رنگ‌آمیزی و تزئینات، آرامش و پویایی، تناسب و مقیاس خوب در نظر گرفته شده‌است. 
-
-معمار، استاد ماهر هنر ساختمانی است که سازه پیچیده‌ای را طراحی و قاب‌بندی می‌کند و قادر است نقشه‌ها، نماها و مقاطع یک ساختمان پیچیده را با محتوای زیبایی‌شناسی تهیه‌کرده و بر ساخت آن مطابق نقشه‌ها و مشخصات فنی نظارت کند. 
-
-آثار معماری که به شکل ساختمان بروز می‌کنند، معمولا به عنوان نمادهای فرهنگی و کارهای هنری شناخته می‌شوند. تمدن‌های باستانی معمولا از راه شناسایی دستاوردهای معماری‌شان شناخته می‌شوند. 
-
-تعریف
-معماری (مهرازی، والادگری یا رازیگری)، شیوه طراحی و روش ساخت و ساز ساختمان‌ها و دیگر سازه‌های کالبدی است. 
-معماری و دیگر رشته‌های علمی طراحی در پیوند با آن، مانند طراحی شهری، معماری منظر، طراحی داخلی و … در کنار هم، طراحی محیط را به‌وجود می‌آورند. 
-گستردگی و گوناگونی به‌وجود آمده در آثار معماری معاصر و ناسازگاری که گاهی، میان آنها دیده می‌شود؛ نشان از گم‌شدگی تعریف روشن معماری، در صد سال گذشته دارد. 
-
-معماری سراسر بستر بیرونی زندگی بشر را در بر می‌گیرد. امروزه این قلمرو، از شهرسازی گرفته تا معماری و طراحی صنعتی، تحت کنترل معماران است. این اندیشه که کار معماری، طراحی مصنوعات (ساختمان‌ها) است؛ در جامعه‌ای معنا دارد که تدارک سیمای شهر، بخش‌بندی شده و سلسله مراتبی باشد. در این چشم‌انداز، روابط معماری و سیاست، باید که از بیخ و بن دگرگون شود. معماری، بخشی از سیاست است. 
-
-معماری به عنوان تصور، طراحی، درک و ساختن (با توجه به شرایط) شناخته می‌شود. این شرایط ممکن است که در ذات خود کاملا کارکردی بوده یا به درجه‌های گوناگونی بازتاب شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی پروژه باشند. چشم‌داشت ما از معماری، به سان یک هنر، چیزی بیش از پاسخگویی به برنامه‌های کارکردی ساختمان است. تجلیات کالبدی معماری، با کنش‌های انسانی سازگار است و شیوه سازماندهی و انتظام فرم و فضاها در معماری، می‌تواند که تلاش‌ها را به ثمر رسانده، به استخراج پاسخ‌ها کمک کند و معانی را انتقال دهد. 
-هیچگاه نظریه‌های طراحی محیط، از یافته‌های رشته‌های علمی دیگر و مبانی که برای شناخت ویژگی‌های محیط و چگونگی کارکرد آنها فراهم می‌آورند؛ بی‌نیاز نبوده‌اند. به ویژه این نیاز، در مورد ادعای طراحان، در زمینه اثر طراحی بر زندگی مردم، بیشتر صادق است. 
-
-تاریخ معماری
-
-تاریخ معماری به زمانی بر می‌گردد که آدمی برای زندگی مجبور به ساخت سرپناه برای خویش بود. معماری از دوره‌های پیش از تاریخ اساسی‌ترین نیازهای بشری را همچون ساخت سرپناه و خانه برآورده کرده‌است. در عین حال معماری به دلیل قابلیت خلق طرح‌هایی در ابعاد بزرگ و با شکوه امکان یافته تا به عنوان واسط خود بزرگنمایی و نمایشی در خدمت افراد، گروه‌ها یا کل جامعه قرار بگیرد. 
-
-معماری در قاره‌های مختلف
-
-معماری آفریقا
-تاریخ هنر و معماری آفریقا دوره وسیعی را پوشش می‌دهد: شروع آن از ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده و تا به امروز ادامه یافته‌است. اولین نمونه‌های آثار هنری در آفریقا تصاویر منقوش از حیوانات بر روی تخته سنگهایی هستند که در غارهایی در کشور نامیبیا کشف شده‌است. این تصاویر حیوانات که یا بر روی دیوار غارها کنده‌کاری شده یا نقاشی شده‌است، متعلق به سال‌های ۴۰۰۰ تا ۶۰۰۰ قبل از میلاد می‌باشد. معمولا این نقاشی‌ها نشانگر مراسم آئینی و چگونگی تهیه غذا می‌باشند. جدیدترین مجسمه‌های شناخته‌شده در آفریقا متعلق به کشور نیجریه و مربوط به سال‌های ۵۰۰ قبل از میلاد تا ۲۰۰۰ بعد از میلاد می‌باشند که نمایانگر سرهای سفالی و تندیس‌هایی از انسان می‌باشند. بسیاری از نمونه‌هایی که در حال حاضر موجود می‌باشند مربوط به قرن ۱۴ تا ۱۷ هستند. گرچه آثار هنری که شناخته شده‌تر است مربوط به قرن ۱۹ و بعد از آن می‌باشد که نسبتا جدیدتر هستند. 
-
-معماری آسیا
-معماری نقاط مختلف آسیا در مسیری جدای از مسیر اروپا توسعه یافت؛ معماری بودایی، هندویی و سیکی هر کدام ویژگی‌های منحصربفرد خود را دارند. به ویژه معماری بودایی، تنوع منطقه‌ای بسیار خوبی از خود نشان می‌دهد. در بسیاری از کشورهای آسیایی با مذاهب پانتزیستی، معماری به سمت بهبود چشم‌انداز طبیعی گرایش زیادی داشته‌است. 
-
-معماری اروپا
-
-انواع معماری
-
-معماری نوسنگی
-معماری نوسنگی، معماری دوران نوسنگی است. در جنوب‌غربی آسیا، فرهنگ نوسنگی درست بعد از ۱۰۰۰۰ سال قبل میلاد در سرزمین شام حضور پیدا کرد؛ و از آنجا به سمت شرق و غرب گسترش پیدا کرد. در آن‌جا فرهنگ‌های ابتدایی نوسنگی در آناتولی، سوریه و عراق در حدود ۸۰۰۰ ق. م. وجود داشت و اولین جامعه تولیدکننده غذا ابتدا در جنوب شرقی اروپا در حدود ۷۰۰۰ ق. م؛ و در مرکز اروپا در حدود ۵۵۰۰ ق. م. به وجود آمد. البته با چند استثنا کوچک (سرمنشا تیشه‌های مسی و نیزه در منطقه «دریاچه‌های بزرگ» بود). مردم قاره آمریکا تا زمانی که اروپاییان با آن‌ها ارتباط پیدا کردند، در مرحله نوسنگی در تکنولوژی باقی ماندند. 
-
-پیدایش و معماری بومی
-
-خانه‌سازی در ابتدا در اثر تعامل بین نیازهای انسان و ابزارهای در دسترس او شکل گرفت. با رشد فرهنگ‌ها و دانش انسان، خانه‌سازی یک پیشه شد، و «معماری» نام رسمی و مورد احترام این پیشه شد. 
-
-آنچه امروز معماری بومی خوانده می‌شود، همچنان در اکثر نقاط جهان ادامه دارد. در حقیقت معماری بومی همان معماری است که مردم اکثر روزها در اطراف خود می‌بینند. 
-
-معماری باستانی
-در بسیاری از تمدن‌های باستانی مانند مصر و بین‌النهرین، معماری و شهرسازی انعکاس تعامل مداوم مفاهیم الهی و ماوراء طبیعی بوده‌است و بسیاری از فرهنگ‌های باستانی به معماری متوسل می‌شدند تا به صورت نمادین قدرت سیاسی حاکم، نخبگان حاکم یا دولت خود را به نمایش بگذارند. 
-
-معماری و شهرگرایی در تمدن‌های باستانی همچون یونان و روم، به جای ایده‌های مذهبی یا تجربی از ایده‌های مدنی شکل گرفت و در نتیجه ساختمان‌های جدید ظهور کردند. «سبک‌های» معماری به شکل شیوه‌های کلاسیک توسعه یافتند. معماری رومی تحت تأثیر معماری یونانی قرار گرفته و بسیاری از اجزای معماری یونانی در ساختمان‌های رومی به کار رفته‌است. 
-
-معماری مصر
-طی ۱۰ هزار سال تمدن مصر باستان که در دره نیل واقع‌شده یکی از شاخص‌ترین تمدن‌های زمانه خود است. حتی امروزه آثار معماریی مانند مجسمه ابوالهول و اهرام جزو میراث فرهنگی یونسکو محسوب می‌شوند. از ۵۵۰۰ تا ۲۸۰۰ سال قبل، فرمانروایان قدرتمند مصر بناهای عظیم و شگفت‌انگیز زیادی از جمله اهرام، آرامگاه‌ها و معابد زیادی در مصر ساختند که تا امروز پا برجاست. این بناها مانند اهرام جیزه نه‌تنها ابتدایی نیستند، بلکه معماری بسیار پیچیده و حیرت‌انگیزی دارند که هنر معماری و علم مهندسی سازندگان آن را اثبات می‌کنند. مصالح ساختمانی که مصری‌ها از آن استفاده می‌کردند عمدتا انواع سنگ معدن و سنگ گرانیت بوده‌است که با قایق‌های عظیم از طریق رود نیل به مصر آورده می‌شده‌است. از جمله بناهایی که از معماری شگفت‌انگیزی برخوردارند می‌توان به دره شاهان و معبد حتشپسوت اشاره کرد. معماری مصر باستان را منتقدان معماری به چندین روش دسته‌بندی کرده‌اند. 
-دسته‌بندی بر پایه مصالح
-دسته‌بندی بر پایه دوره تاریخی
-
-معماری بین‌النهرین
-معماری بین‌النهرین دوره‌ای در تاریخ هنر است که در آن اهمیت نقش برجسته‌ها بیشتر شد، یکی از دلایل این امر آن بود که آشوریان قومی شمالی بودند و سنگ آنجا بیشتر یافت می‌شد. با این حال از آشور اغلب نقش برجسته باقی مانده‌است و تنها یک مجسمه. آثار دوره آشور هم حالتی اسطوره‌ای دارند و هم حالتی زمینی و به قدرت پادشاهان می‌پردازند. صحنه‌های نبرد و جنگ در این دوره مشاهده می‌شود و نقش برجسته‌ها بسیار شلوغ هستند. 
-
-معماری ایرانی
-
-معماری از قدیمیترین هنرها در ایران است. آثار برجای‌مانده از معماری نشان‌دهنده آن است که ایران از کانونهای نخستین شهرسازی، سدسازی و مهندسی بوده‌است. سابقه این هنر حداقل از ۵ هزار سال پیش از میلاد مسیح تا عصر حاضر نمونه‌های فراوانی از سوریه تا هندوستان شمالی و کناره‌های چین، از قفقاز تا زنگبار پراکنده‌است و از تنوع خاصی برخوردارند. به طوری که یکی از معماران آمریکایی به نام پوپ در این زمینه نوشته‌است که بناهای ایرانی گوناگون است. از کلبه‌های دهقانی و قهوه‌خانه و کوشک‌ها گرفته، تا زیباترین و با شکوهترین ساختمان‌هایی که در جهان وجود دارد. 
-
-آثار معماری ایران بیش از هر چیز مذهبی هستند و دارای خصلت نیایشی می‌باشند. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه، اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل‌ها در معماری ایران انعکاس واضحی دارد و با وجود اینکه در طی دوران‌های مختلف تحولات چشمگیری داشته‌است، دارای ویژگی‌های خاصی است که این اصول حفظ گردیده‌است. این آثار را می‌توان در ادوار تاریخی مختلف بررسی کرد. 
-
-معماری چین
-معماری چین نیز همانند سایر هنرهای آن از گستردگی و تنوع فراوان برخوردار است، هر چند آثار معماری آنان گاه به علت استفاده از مصالح کم دوام از بین رفته‌اند، ولیکن آنچه از این آثار برجای‌مانده، گویای این حقیقت است که آثار چین در حد معماری‌های مصر و بین‌النهرین و ایران باستان است. به‌طور کلی معماری چین شامل معابد (کنفوسیوسی، لائوتسه، بودایی) پاگودا، قصر، دیوار بزرگ چین، خانه و دیرها، آرامگاه‌ها و معابد صخره‌ای (غارها) است. معماری چین یگانه سیستم معماری در جهان است که ترکیب‌بندی چوبی عمده آن می‌باشد که تجلی‌بخش عمیق اصول اخلاقی چینی‌ها و دیدگاه‌های زیبائی، ارزش و طبیعت است. 
-
-معماری یونان باستان
-نام و شهرت خدایان یونانی مذهب یونانی‌ها یک پدیده طبیعی گسترش‌یافته بود. خدایان یونانی‌ها شخصیت یافته یک عنصر ویژه بودند یا به عنوان قهرمان شناخته‌شده بودند و هر شهر یا منطقه اولویت‌ها، مراسم و سنت‌های خود را داشت. معبد رایجترین و بهترین نوع شناخته‌شده معماری عمومی یونان است. معبد عملکرد یکسانی مانند کلیسای مدرن نداشت؛ زیرا منبر زیر آسمان باز در اراضی شهری یا در معبدی مقدس و قبل از معبد قرار می‌گرفت. معابد به عنوان ذخیره گنجینه‌های مربوط به آیین چند خدایی قرار می‌گرفت. معابد به عنوان ذخیره گنجینه‌های مربوط به آیین چند خدایی قرار می‌گرفت یا به عنوان مکان باستان بت‌ها بود ولی از زمان فیدیاس به یک کار هنری تبدیل شد. معبد جایی برای زاهدان خدا بود و در آنجا مجسمه‌ها، کلاه خودها و اسلحه‌ها را به عنوان صدقه رها می‌کردند. فضای داخل معبد یا سلا به عنوان جا خزینه قرار می‌گرفت و معمولا یک ردیف دیگر از ستون داشت. 
-
-معماری روم باستان
-
-رم اشاره به سرزمین‌هایی در اروپا و آسیای صغیر دارد که مدتی در دست جمهوری روم، امپراتوری روم و امپراتوری روم شرقی بود. معمولا در منابع عربی و اسلامی قدیم منظور از رم سرزمین‌های آسیای صغیر است. یکی از نام‌ها�� عربی دریای مدیترانه نیز که در جنوب آسیای صغیر قرار دارد، «بحرالروم» به معنی «دریای رم» است. اتروسک: خاستگاه این سرزمین توسکان بین فلورانس و رم در ایتالیای امروزی بود. از ساختمان معابد اتروسک تنها شالوده‌های سنگی بر جای مانده، زیرا خود بنا از چوب ساخته می‌شده. اتروسک‌ها به دلایل مذهبی کاربرد سنگ را در معماری معابد خود جایز نمی‌شمردند. طراحی شهری بر اساس شبکه شطرنجی استوار بود. (بر اساس عقاید دینی ایشان که آسمان را بر مبنای چهار جهت اصلی به چهار ناحیه تقسیم می‌نمودند) اردوگاه‌های نظامی محصور به نام کسترا با پلان چهارگوش نیز از شبکه شطرنجی برخوردار بوده اغلب تبدیل به شهرها می‌شدند. اثر شاخص بر جای مانده اتروسک‌ها دروازه اوت در پروجا می‌باشد که الگوی معماری رومی قرار گرفت. 
-
-معماری روم
-در ابتدا رو میان در آلونک‌های چوبی به شکل بدوی زندگی می‌کردند. رومیان را می‌توان اولین شهرنشین‌هایی که از آپارتمان استفاده می‌کردند نامید. در روم ساختن ساختمان‌هایی با ارتفاع بیش از ۲۰ متر ممنوع بود. دلیل آن، جلوگیری از فروریختن ساختمان‌ها بود. معماران رومی بیشتر نیروی خویش را بر ساختن بناهای ضروری و عظیم و نقشه‌های کارآمد متمرکز کرده بودند. البته اینان نیز معبدهایی به تقلید از نقشه‌هایی که در آن‌ها عناصری از معماری یونانی و آتروسک به شیوه‌ای بی‌مانند ترکیب‌شده بودند ساختند. رومی‌ها برای اولین بار طاق‌های قوسی که با طاق ضربی بودند، را مورد استفاده و بهره‌برداری قرار دادند. به نظر می‌رسد استفاده از قوس را از ایرانیان آموخته باشند. کشف بتن معماری رومی را به شدت تحت تأثیر قرار داد. رومی از سنگ «مرمر» برای تزیین بنا استفاده می‌کرده‌اند. ضخامت سنگ را به قدری نازک انتخاب می‌کردند و بسیار شبیه کاغذ دیواری بود. 
-
-معماری اسلامی
-
-معماری اسلامی در قرن هفتم میلادی شروع شد، و از اشکال معماری خاورمیانه باستان و بیزانس بهره برد و ویژگی‌هایی را که نیازهای اسلام و جامعه بود توسعه داد. نمونه‌هایی از معماری اسلامی را می‌توان در سراسر خاورمیانه، ایران، ترکیه، آفریقای شمالی، هند، و قسمت‌هایی از اروپا شامل اسپانیا، آلبانی و بالکان یافت. 
-
-قرون وسطی
-در قرون وسطی در اروپا، اصناف معماری برای ساماندهی معاملات شکل گرفتند و قراردادهای کتبی آنها به ویژه در رابطه با ساختمان‌های کلیسایی هنوز برجای مانده‌است. نقش معمار معمولا با نقش استاد بنا یکی بود. 
-
-عمده پیمان‌های معماری مربوط به ساختمان‌های صومعه‌ها و کلیساها بود. از سده ۹ میلادی به بعد، حرکت روحانیون و تجار باعث گسترش دانش معماری در سراسر اروپا شد، و در نتیجه آن سبک‌های پان-اروپایی رمانسک و گوتیک شکل گرفت. 
-
-اواخر قرون وسطی شاهد ظهور معماری عثمانی بود، که در سرتاسر امپراتوری عثمانی از آناتولی تا بالکان، و اروپای مرکزی تا فراتر از سواحل دریای سیاه گسترش یافت. تقریبا تمام آثار معماری عثمانی‌ها در مناطقی که نهایتا در آنجا شکست داده شدند و مجبور به خروج شدند از بین برده شدند. 
-
-مدرنیسم
-
-در حدود آغاز قرن بیستم، نارضایتی عمومی از تأکید بر معماری احیاگر و جزئیات بسیار، باعث ایجاد بسیاری از خطوط فکری جدید شد که به عنوان پیشروهای معماری مدرن شناخته می‌شوند. انجمن معماری و هنر آلمان به نام Deutscher Werkbund که در سال ۱۹۰۷ تأسیس شد، یکی از پیشروهای تأثیر گذار بر معماری نوین می‌باشد که با هدف ساخت اشیای با کیفیت‌تر ماشین‌ساز تأسیس شد. ظهور حرفه «طراحی صنعتی» معمولا از اینجا در نظر گرفته می‌شود. 
-
-زمانی که مدرنیسم در معماری شکل گرفت، این کار یک حرکت آوانگارد با زیرلایه‌های زیبایی‌شناختی، اخلاقی، فلسفه‌ای محسوب می‌شد. بلافاصله پس از جنگ جهانی اول، معماران پیشگام مدرن به دنبال ایجاد سبکی کاملا جدید و مناسب برای نظم اجتماعی و اقتصادی جدید پس از جنگ بودند که بر تأمین نیازهای طبقات متوسط و کارگر متمرکز بود. 
-
-معمارانی مانند میس فن در روهه، فیلیپ جانسون و مارسل برور تلاش می‌کردند تا زیبایی را بر اساس ویژگی‌های ذاتی مواد ساختمانی و روش‌های مدرن ساخت خلق کنند و از اشکال هندسی ساده و سنتی، و روش‌های جدیدی که انقلاب صنعتی فراهم کرده بود استفاده می‌کردند، از جمله سازه‌های فولادی، که باعث شکل‌گیری برج‌های بلندمرتبه شد. توسعه و ساخت طرح سازه لوله‌ای توسط فضل الرحمان خان در ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه یک دستاورد فنی محسوب می‌شود. 
-
-معماری معاصر
-
-از دهه ۱۹۸۰ به بعد که پیچیدگی ساختمان‌ها در زمینه‌های مختلفی از قبیل سیستم‌های سازه‌ای، انرژی و فناوری افزایش یافته‌است، شاخه معماری به بخش‌های مختلفی تقسیم شده‌است. امروزه دیگر سازه‌های بزرگ نمی‌توانند فقط توسط یک شخص خلق شوند بلکه افراد زیادی در طراحی آن نقش دارند. مدرنیسم و پست-مدرنیسم توسط افرادی در تخصص معماری مورد نقد قرار گرفته‌اند، با این نگرش که معماری موفق اهداف فردی زیبایی‌شناختی، فلسفی یا شخصی نیست، بلکه هدف آن باید برطرف کردن نیازهای روزانه افراد باشد و باید از فناوری برای بهبود شرایط زندگی در آن استفاده شود. 
-
-ساختمان پایدار تبدیل به یک مفهوم همه‌گیر شده‌است و تأثیر عمیقی بر معماری گذاشته‌است. بسیاری از توسعه دهندگان تحصیل‌کرده امروزی، که در تأمین مالی ساخت ساختمان‌ها شرکت دارند، به جای راه حل‌های هزینه محور فوری، راه حل‌های طراحی دوستدار محیط‌زیست و پایدار را تشویق می‌کنند. مثال‌های عمده آن استفاده از طراحی سامانه غیرفعال خورشیدی، طراحی‌های پشت‌بام سبز، استفاده از مواد زیست تخریب پذیر، و توجه بیشتر به مصرف انرژی ساختمان‌ها می‌باشد. این جابجایی عمده در معماری باعث شده تا در دانشکده‌های معماری به موضوع محیط‌زیست بیشتر پرداخته شود. شتاب زیادی در تعداد ساختمان‌هایی که به دنبال ساخت با معیارهای ساختمان سبز طراحی پایدار هستند، وجود دارد. 
-
-به‌طور همزمان، جنبش‌هایی که در شهرگرایی جدید، معماری نمادین و معماری کلاسیک نوین اتفاق افتاده‌است نگرش پایدار را از طریق رشد هوشمند، معماری بومی و طراحی‌های سنتی تشویق می‌کند. 
-
-معماری و هنر
-
-معماری یک هنر اجتماعی است. معماران گاه بناهایی را با ایده‌های شخصی طراحی می‌کنند و حتی می‌سازند، ولی بیشتر ساختمان‌ها با توجه به نیازهای اجتماعی طراحی می‌شوند. معمولا از معماران انتظار می‌رود که یک ساختمان مشخص را در یک مکان مشخص طراحی کنند. در روند ساخت یک ساختمان افراد زیادی درگیر می‌شوند؛ به مقدار زیادی سرمایه و منابع و به تخصص‌های دیگری به جز معمار نیاز است. همچنین قوانین و آیین‌نامه‌های ساختمانی، تصمیم‌گیری‌های معمار را محدود می‌کنند. 
-
-در طراحی یک ساختمان معمار تصمیم‌گیرنده نهایی است؛ ولی خواست جامعه، قوانین و درخواست‌های کارفرما بر تصمیم‌های او اثر می‌گذارد. اتفاقی مشابه نیز در مورد ظاهر و نمای ساختمان‌ها می‌افتد. حتی امروزه که از تجربه‌های جدید و ناآشنای ظاهری استقبال می‌شود، در بسیاری از شهرها به‌ویژه شهرهای تاریخی مقرراتی وجود دارد تا ساختمان‌های جدید در قالب شهری جا بیفتند و از یک‌زبان مشترک ظاهری پیروی کنند. 
-
-گرچه محدودیت‌هایی که توسط عوامل بیرونی بر تصمیم‌گیری معمار اثر می‌گذارد در میان بیشتر معماران، یک واقعیت پذیرفته شده‌است؛ ولی در تاریخ معمارهای مهم و معروفی نیز وجود داشته‌اند که بر روی کاغذ و بدون توجه به نیازهای جامعه یا حتی قوانین فیزیک، کار کرده‌اند؛ مانند جیوانی باتیستا پیرانسی و آنتونیو سنت-الیا. این نوع معماران گاه به تمسخر معمار کاغذی نامیده می‌شوند. 
-
-با این همه نباید خواست اجتماع را به دیده یک مانع در برابر اهداف هنرمندانه معمار نگریست. بیش‌تر معمارها به این درخواست‌ها به عنوان شرایط طبیعی یک مسیر هنری نگاه می‌کنند. 
-
-معماری به عنوان علم و هنر بارها در گذشته مورد بحث و مجادله بوده‌است. بیشتر مردم اتفاق نظر دارند که معماری هر دوی این‌ها است، اما (چه میزان هنر) و (چه میزان علم) یا برتری یک عامل بر دیگری در طول زمان‌بر حسب وضعیت‌های مختلف، متفاوت بوده‌است. این موضوع بحثی همیشگی است که اغلب تضادها و ستیزهای سختی را در میان معماران به همراه داشته‌است. معماران متمایل به (فرم) و (جاذبه بصری) اغلب معماری را برای خود مطالبه می‌کنند. در حالی که معماران متمایل به (برنامه‌ریزی)، (سیر از سؤال به جواب)، (موضوعات اجتماعی) یا (معماری خورشیدی) اغلب در برابر گروه فرم‌گرا، موضعی دفاعی پیش می‌گیرند. برای درک توده و حجم معماری، باید گفت هنر از علم لطیف‌تر است. بدون تأمل و تفکر در تأثیرات هنر، که بسیار گسترده و نامحسوس است، عموما نمی‌توان تأثیرات بی‌واسطه و محسوس علم را بر زندگی خود دریافت کرد. علاوه بر این، عموما در تعریف هنر میان افراد جامعه توافق نظری مشاهده نمی‌شود، در صورتی که در پذیرش و تصدیق هنر، اتفاق نظر وجود دارد. 
-
-رنگ در معماری
-
-یکی از ملاحظات روانشناختی رنگ که در کاربرد هنری رنگ اهمیت دارد، بررسی تأثیر متقابل رنگ‌ها است. جلوه یا اثر هر رنگ در جوار رنگ دیگر تغییر می‌کند هر رنگ نسبت به دیگری میزان تیرگی یا روشنی ذاتی‌اش را می‌نمایاند. معکوس کردن این ترتیب طبیعی، ناسازگاری رنگی به بار می‌آورد. هر رنگ دارای سه صفت یا سه بعد دیداری مستقلا تغییرپذیر است: فام، درخشندگی و پرمایگی فام، صفتی از رنگ است که جایگاه آن را در سلسله رنگی (از قرمز تا بنفش) معادل با نور طول موج‌های مختلف در طیف مرئی – مشخص می‌کند قرمز، زرد و آبی را فام‌های اولیه می‌نامند و چون مبنای سایر فام‌ها هستند، رنگ‌های اصلی نیز نام گرفته‌اند. 
-
-فام‌های ثانویه عبارتند از: نارنجی، سبز و بنفش که از اختلاط مقادیر مساوی از دو فام اولیه حاصل می‌شوند. فام‌های ثالثه از اختلاط فام‌های اولیه و ثانویه به دست می‌آیند: زرد- نارنجی (پرتقالی)، نارنجی- قرمز، قرمز- بنفش (ارغوانی)، بنفش- آبی (لاجوردی)، آبی- سبز (فیروزه‌ای)، سبز- زرد (مغز پسته‌ای). دوازده فام نامبرده را با ترتیبی معین در چرخه رنگ، نشان می‌دهند. 
-
-در چرخه رنگ، فام‌های ثانویه و ثالثه‌ای که بین یک زوج فام اولیه جای گرفته‌اند، دارای روابط خویشاوندی هستند و در کنار هم ساده‌ترین هماهنگی رنگی را ایجاد می‌کنند. مادامی که این رنگ‌ها با رنگ‌های خالص سفید و سیاه ترکیب شوند ایجاد بیشماری از رنگ‌ها و سایه‌های مختلف می‌نمایند. 
-
-درخشندگی، دومین صفت رنگ است و درجه نسبی تیرگی و روشنی آن را مشخص می‌کند (غالبا نقاشان اصطلاح رنگسایه را نیز در همین معنا به کار می‌برند). معمولا درخشندگی رنگ‌های فام دار را در قیاس با رنگ‌های بیفام می‌سنجند. در چرخه رنگ، زرد بیشترین درخشندگی (معادل خاکستری روشن نزدیک به سفید) و بنفش کمترین درخشندگی (معادل خاکستری تیره نزدیک به سیاه) را دارد. 
-
-پرمایگی (اشباع)، سومین صفت رنگ است و میزان خلوص فام آن را مشخص می‌کند (گاه واژه شدت را در این مورد به کار می‌برند). فام‌های چرخه رنگ صد در صد خالصند ولی در طبیعت به ندرت می‌توان فام خالصی یافت. همچنین، کمتر رنگیزه‌ای حد اشباع فام مربوط به در چرخه رنگ را داراست. 
-
-رنگ‌های درخشان به تنهایی جذاب هستند اما اگر در یک الگو یا ردیفی منظم قرارگیرند از نظر بصری تأثیر بیشتری خواهند داشت. این نوع آرایش یک ساختار ساده را بر این رنگ‌ها حاکم می‌کند و در نتیجه یک مفهوم یا نوعی نظم را، ورای حضور محض رنگ‌ها، منتقل خواهد کرد. 
-
-دیوارها و پیش زمینه‌های روشن رنگ‌های سرد، مختصر کاهش در دمای بدن نگرنده ایجاد می‌کنند و رنگ‌های گرم باعث مختصر افزایش دمای بدن می‌شوند. به لحاظ بصری، رنگ گرم پیش می‌آید و رنگ سرد پس می‌نشیند. 
-
-پنجره‌ها و مبلمان با زمینه رنگ و سایز متوسط در مبلمان و پنجره‌هایی با سایز بزرگ شاهد آن هستیم که رنگ آن‌ها با یکدیگر مخلوط می‌شود و از لحاظ اثرگذاری بر محیط غالب خواهند شد. همچنین ثبات از بین رفته و تلویحا نوعی تکان بصری ایجاد می‌کند. با مبلمان و پنجره‌های متوسط و با رنگی متعادل و متوسط می‌توانیم ترکیب‌بندی با ثبات داشته باشیم. هر ترکیب‌بندی را می‌توان کارآمد دانست به شرط این‌که عناصر صحنه به‌طور مؤثر با بینندگان مورد نظر آن، ارتباط برقرار کند. در اغلب موارد، نکته اساسی در شناسایی عناصر کلیدی صحنه نهفته‌است تا با نظم مبلمان و میزان نور، آن‌ها را از دل سایر عناصر تصویری متفرقه، بیرون بکشید. همین اشیاء مزاحم، صحنه‌ها را مخدوش می‌کنند و همچنین، بهتر است به جای تمرکز زیاد روی جزئیات خیلی خاص، تنها روی ساختار کلی صحنه تمرکز کنید. چراکه تأثیر آن‌ها در مقابل ترکیب‌بندی عمومی، بسیار سطحی است. 
-
-ملحقات تیره، از این رو چشمان شما به سمت رنگ تیره‌تر کشیده می‌شوند و شما در روشی قادر خواهید بود ملحقات و اثاثیه‌ها را نظم دهید تا هادی دید و کیفیت بصری روان باشند. 
-
-رنگ زندگی است زیرا جهان بدون رنگ برای ما مرده جلوه می‌کند، رنگ‌ها ایده آغازین و ثمره نور اصلی بدون رنگ هستند و مقابل آن‌ها تاریکی بدون رنگ است. نور اولین پدیده در جهان است از طریق رنگ‌ها روح و طبیعت زنده جهان را برای ما آشکار می‌سازد. 
-
-همچنین کلمه و آوای آن، شکل و رنگ‌اش، رگه‌های اصلی از ذات فوق طبیعی است که ما تصویری اندک از آن داریم. همان‌طور که صدا، رنگ، جلا به لفظ می‌بخشد، همین‌طور هم‌رنگ به‌طور طبیعی به فرم شکل خاصی می‌دهد. ماهیت اصلی رنگ طنینی از تصورات خیالی است و در این حالت رنگ موسیقی است. زمانی که اندیشه مفهوم، قاعده مندی، لمس رنگ و طلسم آن، شکسته‌است آنگاه در دستان خود جز جسم بی‌روح چیز دیگری نداریم. 
-
-رنگ‌های نارنجی و آبی، رنگ‌های مکمل هستند و مخلوط این رنگ‌ها، رنگ خاکستری به وجود می‌آورد. وقتی ناظر در این مکان قرار می‌گیرد، نورهای متفاوتی دریافت خواهد کرد که این نورها متناوبا با نارنجی و آبی است و دیوارها این رنگ‌ها را با زوایای دائما متغیر انعکاس می‌دهد. این تأثیر متقابل احساسی از غنای رنگ به انسان می‌بخشد. 
-
-رنگ‌ها نیروها و انرژی‌های درخشنده‌ای هستند که چه آگاه و چه ناخود آگاه روی ما اثر مثبت و منفی خواهند داشت. هنرمندانی که شیشه‌های رنگین خلق می‌کنند از رنگ برای خلق چنان محیطی معنوی و اسرارآمیز استفاده می‌کردند تا اندیشه‌های پرستش کنندگان را بر دوش شاهین معنویت به پرواز درمی‌آورند. اثرات رنگ نه‌تنها از لحاظ بصری بلکه از جنبه‌های روان‌شناسی و روان‌شناختی نیز باید بررسی شوند. 
-
-سطوح رنگ باید شکل، وسعت و حدود خود را از خود رنگ و نوسان شدت آن (رنگ) کسب کند نه اینکه با خطوط از پیش معین‌شده باشد. 
-
-همچنین، شکل‌ها نیز دارای خصوصیت گویا و معنی‌دار نظام زیباشناختی خود هستند. در طراحی، این کیفیت‌های معنی‌دار شکل و رنگ می‌بایست با یکدیگر مطابقت داده شوند. 
-
-یعنی شکل و رنگ در معنی‌دار بودن و مفهوم خود یکدیگر را تأیید و اثبات می‌کنند. سه شکل اصلی مربع، مثلث و دایره نیز مانند سه رنگ اصلی قرمز، زرد و آبی دارای خصوصیات مفهومی و بیانی مشخص هستند. 
-
-مربع، نمایانگر ماده، وزن و حدود مشخص است و حسی از کشش و امتداد و تجربه حرکت را القاء می‌کند. مربع با رنگ قرمز منطبق است و وزن حجم قرمز با شکل سنگین و ساکن مربع مطابقت دارد. 
-
-مثلث با زوایای حاد و تند، تأثیر ستیزه‌جویی، پرخاش و تهاجم را ایجاد می‌کند. مثلث سمبل تفکر است و حالت و خصوصیت بی‌وزن آن با زرد روشن هماهنگی دارد. 
-
-دایره بر عکس مربع، احساسات را ملایم و معتدل و حس آرامش و حرکت آرام و آهسته را القاء می‌کند. دایره سمبل روح است که در درون خود همواره در حال حرکت است. 
-
-تطابق و تناسب هر رنگ با شکل مربوط به خود مستلزم همانندی و توازن است. اگر رنگ‌ها و شکل‌ها در بیان مفاهیم و حالات توافق داشته باشند، تأثیرات آن دو چندان خواهد بود. 
-
-معماری و مهندسی
-
-همان‌گونه که معماری رابطه‌ای مشخص با هنرهای زیبا دارد، رابطه مشخصی هم با مهندسی دارد. معمار می‌تواند نقش یک مهندس را بازی کند اما نباید فراموش شود که هر یک از این دو حرفه، تعریف مشخصی دارند. بیش‌تر ساختمان‌های تاریخی که مورد تحسین واقع شده‌اند، به دست اشخاصی ساخته‌شده‌اند که هم معمار و هم مهندس بوده‌اند. هر بنا نیاز به پیش‌بینی‌های تکنیکی دارد که کار مهندس است. در حالی که معمار علاوه بر دیدن این نیازها، باید فراتر رود و معنا، حس یا ایده‌ای را منتقل کند. برای مثال یک بنای مذهبی مثل کلیسا باید بیان‌کننده یک نظم کیهانی، منتقل‌کننده احساس ایثار و حتی آموزش‌دهنده ایمان و فلسفه مذهبی از لابلای ریختها و تزئینات باشد. یک ساختمان حکومتی هم باید دارای شخصیت خاص باشد و بازدیدکنندگان (یا شهروندان) را به یک رفتار مورد انتظار وادارد. خانه‌ها باید عمل‌کرد ایمن و شخصیتی گرم و خانگی داشته باشند. این اهداف و سیاست‌ها توسط فرهنگ یا حتی خود شخص سازنده تعریف می‌شود و در حوزه کاری معمار (و نه مهندس) قرار دارد. 
-
-برخی معماران بارها عنوان کرده‌اند که یک بنای کارکردی و ایستا ذاتا زیبا و مطلوب است و معماری باید تنها به عنوان شاخه‌ای از مهندسی شناخته شود. با این همه این دیدگاه، منتقدان بسیاری دارد و بناهای کمی واقعا با در نظر داشتن این تئوری، طراحی و ساخته می‌شوند. 
-
-ویترویوس: ایستایی، کارایی، زیبایی
-
-حدود ۲۰ سال قبل از میلاد، ویتروویوس معمار رومی چیزی را که امروز نخستین کتاب باقی‌مانده در باب معماری شناخته می‌شود را نوشت. این کتاب به عنوان تنها نوشته درباره معماری یونان و روم باستان از اعتبار والایی در میان معماران بهره‌مند بوده و برای قرن‌ها مأخذ اصلی بیش‌تر نظریه‌های معماری به‌شمار می‌رفته‌است. 
-
-در این کتاب ویتروویوس کیفیت‌های لازم معماری را در سه رده اصلی ایستایی، کارایی و زیبایی تقسیم‌بندی کرد. این رده‌بندی برای قرن‌های زیادی بین معماران کاملا پذیرفته‌شده بود. هر کدام از این عبارت‌ها به اشکال گوناگون ترجمه و تفسیر شده‌اند؛ معنای آن‌ها در طول زمان تغییر کرده و اهمیت آن‌ها به چالش کشیده شده‌است؛ تا جایی که برخی پیشنهاد کرده‌اند یکی از این سه کیفیت می‌تواند نتیجه طبیعی دوتای دیگر باشد. با این همه این سه کیفیت برای قرن‌ها اصول معماری و به ویژه معماری غربی را تبیین کرده‌اند و هنوز از آن‌ها به عنوان چارچوبی برای بررسی خوب یا بد بودن معماری استفاده می‌شود. 
-
-ایستایی
-ایستایی روشن‌ترین مشخصه از بین سه عبارت ویتروویوس است. 
-
-هر بنا بایستی ایستا باشد: وزن خود، بارهای زنده، نیروهای زلزله و باد و دیگر نیروها -که قابلیت تخریب ساختمان را دارند- را مهار کند. انتظار می‌رود یک بنای خوب، ایستایی لازم و کافی را با به کار بردن مصالح و شیوه ساخت مناسب و بدون هدر دادن بی‌مورد منابع تأمین کند. 
-
-در نظر ویتروویوس، ایستایی شامل معنای پایداری نیز بوده‌است. بناها باید قابلیت عمر طولانی (چندین قرن در برخی موارد) را داشته باشند. این معنا امروز تغییر یافته‌است. به عنوان مثال بناهای موقتی و قابل جابجایی در بسیاری از موارد، معماری خوب به‌شمار می‌روند. از سوی دیگر به نظر می‌رسد برای سازه‌های موقتی و قابل جابجایی، بایستی معیارهای پایداری جدیدی در نظر گرفت. حتی یک بنای موقتی که تنها یک‌بار مورد استفاده قرار می‌گیرد و سپس تخریب می‌شود باید قابل بازیافت باشد و ازین لحاظ با اصول و محدودیت‌هایی در طراحی مواجه است. 
-
-ایستایی یک بنا به مصالح و شیوه ساخت آن بستگی دارد. تفاوتی بنیادین را در ساخت جرزهای باربر به وسیله روی‌هم قرار دادن بلوک‌ها (سنگی، خاکی یا مصالح دیگر) و استفاده از قاب‌ها یا اسکلت‌هایی که با عناصر غیر باربر پوشیده می‌شود می‌توان مشاهده کرد. در تاریخ معماری غرب معمولا روش اول، روش غالب ساخت بوده‌است. در معماری ژاپنی، معماری چینی و معماری عشایری روش دوم بیش‌تر مشاهده می‌شود. 
-
-در ایران، تا پیش از حمله اسکندر و در شیوه معماری پارسی با الهام از معماری تمدن اورارتو شیوه دوم رواج بیش‌تری داشته‌است، که این را می‌توان در تخت جمشید ناظر بود. از شیوه معماری پارتی به بعد، در دوران ساسانیان با الهام از معماری عیلام و در معماری دوران اسلامی، روش اول تبدیل به روش رایج ساخت‌وساز شد. 
-
-در یک رده‌بندی دقیق‌تر می‌توان مصالح ساختمانی را دست‌کم در پنج رده تقسیم کرد. همچنین می‌توان چهار روش بنیادین در ساخت را نام برد. 
-
-روش‌ها
-
-کارایی
-کارایی یک بنا شامل عمل‌کرد و همچنین نقش آن به عنوان پناه‌گاه است. عمل‌کرد یک ساختمان تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری فضاهای مختلف و اندازه و ریخت آنان می‌گذارد. نقش پناهگاهی نیز گاه روی جهت‌گیری و شکل ساختمان اثرگذار است، ولی بیش‌ترین اثر آن را در پوسته ساختمان - حد فاصل آن با فضای بیرون- می‌توان مشاهده کرد. نقش پناهگاهی یک ساختمان بر روی سیستم‌های مکانیکی درون ساختمان هم اثرگذاری ویژه‌ای دارد. 
-
-مفهوم عمل‌کرد بیش از آن‌که به نظر می‌رسد مورد مناقشه منتقدان بوده‌است. بحث در مورد عمل کرد گرایی (نظریه‌ای که بیان می‌دارد ریخت یک معماری می‌تواند تنها با توجه به عملکردش ساخته شود) ایده محوری معماری قرن بیستم بود. در برخی موارد منتقدان پست‌مدرنیست معماری عمل‌کردگرا را با معماری مدرن یکی دانسته‌اند - و هر دو را رد کرده‌اند-. امروزه عمل کرد گرایی معمولا یک تفکر ارتجاعی و متعلق به گذشته تلقی می‌شود و حتی گفته می‌شود نمی‌توان بنایی را یافت که تنها با توجه به عملکردش شکل‌گرفته باشد. با این همه از کتاب‌های راهنمای عمل کرد گرایی چون اطلاعات معماری نویفرت به وفور در تمرین‌ها و مدارس معماری استفاده می‌شود. 
-
-عمل کرد گرایی در طراحی کارخانه‌ها و خانه‌سازی‌های انبوه اصالت خاصی یافت. در کارخانه‌ها، هدف چیدمان فضاها با توجه به روند تولید، کاهش جابجایی‌ها و در نهایت افزایش بهره‌وری، موجب این اتفاق شد. در مورد خانه‌سازی مسئله، ساخت خانه‌های انبوه، ارزان و باکیفیت بود. با برنامه‌دهی فضا با توجه به عمل‌کرد می‌شد بهینه‌ترین اندازه لازم برای هر اتاق را به دست آورد و بنابر آن خانه‌هایی حداقلی ساخت. با ارزان‌تر شدن هزینه و کاهش مدت زمان ساخت، امکان ساخت خانه‌های بیش‌تر فراهم می‌آمد. این مسئله در میانه دهه ۱۹۲۰ - که کمبود خانه یک مشکل حاد بود - مورد توجه معماران اروپا (به ویژه معماران آلمانی) قرار گرفت و باز پس از جنگ جهانی دوم به عنوان یک مسئله مهم مطرح شد. در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ با افت نیاز به خانه‌سازی‌های انبوه، عملکرد گرایان به تدریج مورد انتقاد قرار گرفتند. عمده محورهای انتقاد از عمل‌کرد گراها آثار مخرب روان‌شناختی - و جامعه‌شناختی وقتی‌که بحث شهرسازی پیش می‌آید- و زیبایی‌شناسی ضعیف این نوع معماری است. 
-
-در یک نگاه تاریخی می‌شود گفت عمل‌کرد -با تعاریف مدرنیست‌ها- اثر کمی بر ریخت‌شناسی معماری داشته‌است. ساختمان‌ها را می‌توان با توجه به عملکردشان به ساختمان‌های مذهبی، حکومتی، اقامتی، تولیدی، آموزشی، تفریحی و غیرو رده‌بندی کرد؛ ولی نمی‌توان به آسانی پذیرفت که شکل یک ساختمان بر اثر عمل‌کرد آن ساخته می‌شود. یک خانه با نیاز به خوابیدن، پخت‌وپز، ذخیره غذا و گاهی کار کردن تعریف می‌شود ولی مفهوم خانواده و روابط بین زن و مرد نیز بر ریخت آن تأثیر به سزایی دارد. امروزه این یک اصل پذیرفته شده‌است که در همه فرهنگ‌ها فضای داخلی خانه، به شکل مردانه یا زنانه است و روابط بین این دو نوع فضا، یک عامل بنیادی در برنامه‌دهی معماری به‌شمار می‌رود. 
-
-زیبایی
-
-طبیعت در معماری
-
-سه نوع الهام‌پذیری از طبیعت در معماری: 
-
-تقلید و الگوپذیری و الهام جویی از طبیعت در معماری به سه شیوه تقسیم می‌شود. هریک از این شیوه‌ها از شیوه قبل خود کامل‌تر و آگاهانه‌تر است و شیوه سوم، شیوه مطلوب و غایی است. 
-الهام از اشکال طبیعت
-الهام‌گیری معنایی از طبیعت
-الهام از قواعد طبیعت
-
-۱. الهام از اشکال طبیعت
-در این روش تنها به تقلید ��ز شکل پرداخته‌شده و به مبانی و اصول سازه‌ای آن توجه نمی‌شود. به عنوان نمونه لایه‌های زمین منطبق با نیروهایی که به آن وارد می‌شوند، شکل می‌گیرند؛ در حالی که معماران با نادیده گرفتن این نیروها صرفا وضعیت موجود را برداشت می‌کنند. تبدیل ساختمانی ظاهرا طبیعی به واقعیت، عملی پرهزینه و در واقع غیرطبیعی است، زیرا طبیعت از قانون حداقل استفاده از انرژی بهره می‌جوید، در صورتی که برای ساختن و زنده نگاه‌داشتن ساختمانی شبه طبیعی با اشکال نامنظم، باید انرژی بسیار زیادی صرف شود. 
-
-۲. الهام‌گیری معنایی از طبیعت
-
-استعاره و معنی می‌تواند ما را از دام سطحی‌نگری در امان نگه دارد. کارهای معمارانی که به طبیعت از دید جامع استعاری نگریسته‌اند و ساختمان‌های خود را بر مبنای آن بنا کرده‌اند بهترین الگوی این راهبرد خلاقیت هستند. 
-
-۳. الهام از قواعد طبیعت
-بهترین الهام‌گیری از طبیعت، استفاده از قواعد و قوانین آن است و چون این قواعد، در طبیعت عمومیت دارند، نباید برای بهره‌گیری از آن‌ها، از یک نمونه خاص، الهام گرفت. سازه‌های معماری با بهره‌گیری از این قواعد طبیعی، به طبیعت نزدیک‌تر می‌شوند. حفظ ساختار موجود در مقابل بارها و نیروهای وارد بر آن در پدیده‌های طبیعت، مهم‌ترین فلسفه وجودی سازه آن‌ها است که در سازه‌های طبیعی از روش‌های مختلفی برای مقابله با نیروهای خارجی تهدیدگر استفاده می‌شود. در ادامه به چهار مورد آن اشاره می‌شود. 
-
-۱ – ۳ - استفاده حداکثری از تنش‌های کششی و فشاری در سازه‌های خود
-طبیعت همواره سعی دارد که تا حد امکان از تنش‌های کششی و فشاری در سازه‌های خود استفاده کند و از تنش‌های خمشی جز در مواردی که ساختار آن ماهیت لایه‌ای دارد، استفاده نکند. اساسا همه ساختارهای طبیعی بافت لایه‌ای دارند؛ یعنی سطوح و حجم‌های آن‌ها از کنار و روی‌هم قرار گرفتن لایه‌ها به وجود آمده‌است. ماهیت لایه‌ای موجب می‌شود تا در فرم‌های طبیعی، فقط عکس‌العمل‌های کششی یا فشاری به وجود آید. 
-
-۲ – ۳ - مقاومت در برابر نیروها با انعطاف‌پذیری و تغییر
-این روش در سازه‌های طبیعی به وفور مشاهده می‌شود و از انعطاف‌پذیری بالایی برخوردار است. به عنوان مثال بسیاری از پرندگان ترجیح می‌دهند لانه‌های خود را بر روی شاخه‌های نرم و نازک درختان ایجاد کنند، چرا که هر چه شاخه‌ها از انعطاف‌پذیری بیشتری برخوردار باشند؛ احتمال شکستن آن‌ها کم‌تر خواهد بود. چنین رویه‌ای سبب می‌شود که ساختار ضمن صرف مصالح کم‌تر، پاسخ‌گوی مقاومت به گونه بهتری نیز باشد. 
-
-۳ – ۳ - فرار از نیرو و جا خالی دادن در برابر آن
-این روش نیز یکی از روش‌های مقابله طبیعت در برابر نیروها است؛ و در حقیقت مبنای آن کاستن از مقدار و شدت نیروی وارده است؛ مثلا درختان در اثر وزش بادهای شدید، با خم شدن خود امکان عبور مقداری از نیروها را از بالای خود می‌دهند و به این ترتیب از میزان نیروی وارده بر تنه آن‌ها کاسته می‌شود. 
-
-۴ – ۳ - استفاده از نیروهای مزاحم علیه یکدیگر یا خودشان
-درختان در هنگام باد، خم می‌شوند و مقداری از نیروی باد را به شکل انرژی پتانسیل در خود ذخیره کرده و در حرکت‌های رفت و برگشتی، بخشی از این نیرو را خلاف جریان باد، تخلیه می‌کند. قرارگیری شاخه‌های درخت به گونه‌ای است که وزن یک سمت از درخت باعث نگه‌داری سمت دیگر درخت می‌شود و بالعکس. در معماری مشابه این رفتار در ساختار دکل و دهانه اصلی پل آلامیلو اسپانیا طراحی‌شده توسط کالاتراوا دیده می‌شود. در طراحی و ساخت این پل، تعادل بین دکل و دهانه با تلفیق بر اصول زیبایی‌شناختی به صورت غیر متقارن برقرار شده‌است، به گونه‌ای که دکل و دهانه اصلی پل، هر یک عاملی برای نگه‌داری دیگری هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-مفهوم مکان در معماری
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-پیشه‌ها
-طراحی معماری
-هنر
-کلمه یا گروه کلماتی هستند که روی دادن امری، یا واقع‌شدن حالتی را در یکی از زمان‌های (گذشته، حال، آینده) به شخص نسبت می‌دهند. 
-
-فعل به بخشی از جمله گفته می‌شود که نشان‌دهنده کار انجام‌شده یا یک رویداد یا یک حالت باشد. (مانند است، بود، شد، خواند، برد، بود). 
-فعل همیشه مهم‌ترین (هسته) بخش جمله است. 
-
-هر فعل در زبان فارسی پنج مفهوم را در بر می‌گیرد: 
-زمان (زمان گذشته (ماضی)، حال (مضارع)، آینده (مستقبل)) 
-وجه: (وجه اخباری، وجه التزامی، وجه شرطی، وجه امری، وجه وصفی، وجه مصدری) 
-انجام کار یا رویداد حالت
-نمود
-در هر فعل جز ثابتی وجود دارد که معنی بنیادی فعل را دربردارد. به این بخش بن می‌گویند. بن دارای دو گونه بن گذشته و بن حال است. 
-
-هر فعل ۲ نوع است: 
-فعل اسنادی و فعل غیر اسنادی
-فعل‌های اسنادی شامل: 
- (است، بود، شد، گشت، گردید) است
-اما باید توجه داشت همیشه این فعل‌ها نقش فعل اسنادی را ایفا نمی‌کنند
-هر فعل برای رساندن پیام کامل به شنونده نیازمند یک سری اجزا هست
-نوع اول: فعل گذرا به نهاد (فعلی است که برای کامل شدن از نظر معنایی علاوه برنهاد به مفعول نیازمند است) 
-نوع دوم: فعل گذرا به متمم (فعلی است که برای کامل شدن از نظر معنایی علاوه برنهاد به متمم نیز نیازمند است) 
-نوع سوم: فعل گذرا به متمم و مفعول (فعلی است که برای کامل شدن از نظر معنایی علاوه برنهاد به مفعول و متمم نیز نیازمند است) 
-
-گاهی فعل به صورت مخفی در جمله ظاهر می‌شود که به این نوع فعل، فعل محذوف می‌گویند
-مانند: رعد و برق شب طنین خنده‌اش (در اینجا فعل مخفی یا محذوف است اما با کمی دقت می‌توانیم فعل مخفی‌شده را پیدا کنیم که می‌شود: رعد و برق شب طنین خنده‌اش «است» 
-پس دریافتیم که است فعل محذوف ما است. فعل را به دوشکل گذرا (متعددی) و ناگذرا (لازم) تقسیم می‌کنند
-فعل ناگذرا (لازم) 
-به فعلی که با نهاد تکمیل می‌شود و نیازی به اجزای دیگری (مانند مفعول، مسند، متمم، بدل و… ندارد فعل ناگذرا ویا فعل لازم می‌گوییم. 
-
-ساختمان فعل
-در زبان فارسی فعل از لحاظ ساختاری ۵ گونه است. 
-فعل ساده: فعلی است که مصدر آن بیش از یک کلمه نباشد. مانند: گفتن
-فعل پیشوندی: فعلی است که از یک پیشوند و یک فعل ساده ساخته‌شده باشد. مانند: برداشتن= بر+داشتن
-فعل مرکب: فعلی است که از یک صفت یا اسم با یک فعل ساده شناخته‌شده و یک معنی کامل را برساند. مانند: بزرگ شدن، انجام دادن
-فعل پیشوندی مرکب: از ترکیب یک اسم، یک پیشوند و یک فعل ساده ساخته می‌شود. 
-عبارت فعلی: فعلی است که به صورت دسته‌ای از کلمه هاست و معمولا حرف اضافه نیز دارد. 
-فعل ناگذرای یک شخصه: فعلی که مفعول پذیر نیست و بیشتر به صورت اول شخص به کار می‌رود و به جای شناسه یکی از ضمایر متصل م، ت، ش، مان، تان، شان، شخص فعل را نشان می‌دهد که به آخر اسم قبل از فعل اضافه می‌شود. (نیز ببینید: مصدر) 
-
-انواع فعل بر اساس معنا
-فعل تام (خاص): بیشتر افعالی که در زبان به کار می‌روند، وقوع کار�� مخصوص یا به داشتن حالتی مخصوص دلالت دارند. به این افعال، فعل تام یا خاص گفته می‌شود. 
-
-فعل اسنادی (ربطی): فعلی است که دارای معنای خاصی نبوده و تنها برای نسبت دادن چیزی به چیز دیگر به کار می‌رود. 
-
-فعل معلوم و فعل مجهول
-فعل از لحاظ وضعیت فاعل در زبان فارسی به دو دسته فعل معلوم و فعل مجهول تقسیم می‌شود. 
-فعل معلوم: فعلی متعدی است که فاعلش مشخص باشد. (علی درسش را خواند) 
-فعل مجهول: فعلی متعدی است که فاعل آن مشخص نیست. (خانه شسته شد) 
-
-ریشه‌شناسی فعل‌های فارسی
-در سالهای گذشته کارهای گران ارجی در راستای ریشه‌شناسی فعل انجام پذیرفته‌است. 
-برای آگاهی از ریشه‌شناسی فعل‌های فارسی، به صفحه ریشه‌شناسی فعل رجوع کنید. 
-
-منابع
-فرهنگ ظرفیت نحوی افعال فارسی مجموعه‌ای حاوی اطلاعات مربوط به ظرفیت نحوی بیش از ۴۵۰۰ فعل در زبان فارسی که در آن متمم‌های اجباری و اختیاری انواع فعل‌های ساده، مرکب، پیشوندی و عبارات فعلی مشخص شده‌است. 
-چگونگی صرف فعل‌ها در زبان پارسی
- «راهنمای ریشه فعل‌های ایرانی؛ در زبان اوستا و فارسی باستان و فارسی کنونی»، از دکتر محمد مقدم. 
-فهرست فعل‌های پارسی با معنای آن‌ها گردآوری محمد بشیر حسین: بخش یک و بخش دوم- دانشکنده تهران -
-یدالله منصوری- بررسی ساختار فعل‌های جعلی (برساخته) در فارسی میانه -
-فعل در زبان فرانسه
-
-اقسام کلمه
-فعل‌ها
-گونه‌های فعل
-باستان‌شناسی یا آرکئولوژی شاخه‌ای از علوم اجتماعی است که به بررسی گذشته با استفاده از مدارک مادی می‌پردازد. قلمرو باستان‌شناسی از گذشته تا حال را دربرمی‌گیرد. چون همه رویدادها بی‌درنگ پس از رخ دادن، به بخشی از گذشته بدل می‌شود. منابع اطلاعاتی باستان‌شناسی از داده‌های مادی (یا دیگر داده‌هایی) تشکیل می‌شود که به گونه‌ای به انسان مربوط هستند و «آثار فرهنگی» نامیده می‌شوند. برای پژوهشهای باستان‌شناسی سه هدف اصلی را می‌توان در نظر گرفت: بازسازی تاریخ فرهنگ، بازسازی شیوه‌های زندگی گذشته و مطالعه روندهای فرهنگی. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه انگلیسی archaeology از واژه یونانی arkhaiologia به معنی بحث درباره چیزهای قدیمی است. اما امروزه معنای آن تغییر کرده و به پژوهش در زمینه گذشته انسان، بر پایه بقایای مادی باقی‌مانده از او، گفته می‌شود. در یونان باستان، در سده‌های نخست پس از میلاد، اصطلاح archaeologist به گروهی از بازیگران تئاتر گفته می‌شد که بر روی صحنه با حرکات صامت افسانه‌های باستانی را بازسازی می‌کردند. واژه archaeology با مفهوم امروزی آن را در سده ۱۷ (میلادی) ژاک ابسن، طبیب و عتیقه باز اهل لیون، دوباره احیا کرد. او واژه archaeography (باستان‌نگاری) را نیز مطرح کرد. اما این واژه مقبول مردم نیفتاد و وارد مجموعه واژگان نشد. 
-
-پیشینه
-قدیمی‌ترین مدرک مبنی بر به‌کارگیری آثار مادی برای بررسی گذشته‌های دور به سده ۶ (پیش از میلاد) بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی که فرمانروایی از بابل به حفاری در بناهای اداری دست زد تا به پیشینه آن‌ها پی ببرد. توسیدید، مورخ یونانی دوره کلاسیک در سده ۵ (پیش از میلاد) با پژوهش باستان‌شناسی نشان داد که گورهای جزیره دلوس از آن اهالی کاریه است و ایشان زمانی این جزیره را در اختیار خود داشته‌اند. توسیدید تاریخ‌نویس یونانی برای نخستین بار اعلام کرد که تاریخ بشر را نباید صرفا بر پایه آثار مکتوب پیشین نوشت؛ و بناها و اشیای متعلق به دوران‌های گذشته نیز د��بردارنده اطلاعاتی هستند که بایستی مورد عنایت قرار گیرند. 
-
-رومیان آثار باستانی را مرمت می‌کردند و به نمایش می‌گذاشتند و مردم با آگاهی از این‌که آثار مزبور یادمان‌های گذشته‌است، به دیدن آن‌ها می‌شتافتند. در سده ۴ (میلادی)، سنت هلنا در محلی که مسیح به صلیب کشیده شده بود را حفاری کرد تا آثار مربوط به این رویداد را بیابد. در صدر مسیحیت و در قلمرو امپراتوری بیزانس، مردم به یافتن بقایای مادی متعلق به مسیحیان و رومیان علاقه فراوانی از خود نشان می‌دادند. در اواخر امپراتوری بیزانس قانونی به تصویب رسید که به مردم اجازه می‌داد که چنانچه یادمان تاریخی مهمی نظیر تندیس‌های باستانی سراغ دارند که بنایی مزاحم، دورنمای آن را مخدوش کرده، بشخصه آستین بالا بزنند و آن بنا را تخریب کنند. در این دوره نظریات باستان‌شناسی به این محدود می‌شد که از بقایای مادی می‌توان به اطلاعاتی درباره گذشته دست یافت. 
-
-پس از عصر نوزایی، دوران باستان‌دوستی آغاز شد که زمانه فرضیه‌پردازی پژوهش‌گران درباره آثار و بقایای مادی بود. اما در این دوره پیشرفت نظری اندکی در ارزیابی ارتباط بین آثار فرهنگی و تفاسیر از آن‌ها رخ داد. از سده ۱۵ (میلادی) در ایتالیا و از سده‌ها ۱۶ و ۱۷ در کشورهای شمال غربی اروپا انجمن‌های باستان‌دوستی برپا شد. اشتیاق اروپاییان باستان‌دوست به بررسی گذشته‌ها با سیاحت و استعمار دیگر کشور همراه بود. این امر چشم‌انداز تازه‌ای را در برابر پژوهشگران اروپایی گشود و آنان را به مقایسه بومیان سرزمین‌هایی چون آمریکا با مردم اروپا در دوران پیش از تاریخ یا اوایل دوران تاریخی برانگیخت. 
-
-سده ۱۸ (میلادی) شاهد تحولات و رخدادهای دیگری بود. از جمله رئد در سال ۱۷۱۹ (میلادی) به باستان‌شناسی به عنوان وسیله‌ای قابل‌اعتماد برای شناخت دوران پیش از تاریخ اشاره کرد. در سال ۱۷۳۴ دومونتفاسون دوران پیش از تاریخ را به دوره‌های کاربرد عصر سنگ، عصر برنز، و عصر آهن تقسیم کرد. علاوه بر این، جفرسون و رئد به اهمیت لایه‌های خاک و عناصر باستانی چون گورها در گاه‌نگاری پی بردند. با این‌که این پژوهشگران و دیگرانی چون رابک در سده ۱۷ به بررسی لایه‌های باستانی پرداختند، تا اواخر سده ۱۹ (میلادی) لایه‌نگاری جای خود را در بین پژوهش‌های باستان‌شناختی باز نکرد. 
-
-گونه‌های یافته‌ها
-برخی از دسته‌بندی‌های یافته‌ها در محوطه‌های باستان‌شناختی: 
-
-باستان‌شناس
-باستان‌شناس کسی یا ویژگی کسی است که در دانش باستان‌شناسی تخصص دارد و عهده‌دار درک و تفسیر یک، دو، یا چند شاخه از این دانش است. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ
-گوردون چایلد
-دیوید کلارک
-ایان هادر
-رنفرو
-گراهام کلارک
-توماس جفرسون
-آندره لورا-گوران
-
-منابع
-
-
-انسان‌شناسی
-علوم کمکی از تاریخ
-مهرپرستی یا آیین مهر یا میترائیسم یک آیین ایرانی بود که بر پایه پرستش «میترا» (در پارسی میانه «مهر») بنیان نهاده شد. میثره یا مهر از ایزدان کهن ایرانی است که در ایران باستان، از دوران پیش از آیین زرتشت تا پایان دوران ساسانی، به عنوان ایزد عهد و پیمان، روشنایی، جنگاوری، پاکی و ناآلودگی مورد پرستش بوده است. میترائیسم برداشت رومیان از مهرپرستی بود که اسرار میترائی نیز نامیده می‌شود. میترائیسم در زمان اوج گستردگی جهانی خود در سده‌های دوم و سوم میلادی از هند تا انگلستان و اسپانیا پیروانی داشت. 
-
-پرستندگان میتراس از نظام پیچیده‌ای مبتنی بر هفت درجه از تشرف و ضیافت‌های آیینی همگانی پیروی می‌کردند. تشرف‌یافتگان خود را syndexioi به معنی «کسانی که دست در دست هم متحد شده‌اند»، می‌نامیدند. آنان در نیایشگاه‌های زیرزمینی که اکنون به آن mithraea (مفرد mithraeum) گفته می‌شود و در دین ایرانی مهرابه می‌گفتند، یکدیگر را ملاقات می‌کردند. تعداد زیادی از این پرستشگاه‌ها باقی مانده‌است. به نظر می‌رسد خاستگاه این دین ایران بوده و مرکز این آیین در روم بوده، و در سراسر امپراتوری روم غربی تا منتهی‌الیه جنوبی آفریقای رومی و نومیدیا، منتهی‌الیه شمالی بریتانیای رومی، و به میزان کمتری در سوریه رومی در شرق، محبوب بوده‌است. 
-
-میترائیسم رقیب مسیحیت اولیه پنداشته می‌شود. در قرن چهارم، میتراپرستان مورد آزار و اذیت مسیحیان قرار گرفتند و متعاقبا این آیین تا پایان همان قرن در امپراتوری روم سرکوب شد و از میان رفت. 
-
-یافته‌های بی‌شمار باستان‌شناسی، از جمله مکان‌های ملاقات، بناها و مصنوعات، به دانش مدرن درباره میترائیسم در سراسر فرمانروایی روم کمک کرده‌است. شمایل میتراس نشان می‌دهد که وی از یک سنگ متولد می‌شود، گاوی را ذبح می‌کند، و ضیافتی را با خدای Sol (خورشید) برگزار می‌کند. نمونه‌های مرتبط با این آیین تا کنون در تقریبا ۴۲۰ مکان مختلف کشف شده‌است که از میان این آثار می‌توان به حدود ۱۰۰۰ کتیبه، ۷۰۰ نمونه از صحنه ذبح گاو نر (تاورکتونی) و حدود ۴۰۰ اثر تاریخی دیگر اشاره کرد. تخمین زده می‌شود که حداقل ۶۸۰ مهرابه تنها در شهر رم وجود داشته‌است. هیچ روایت یا مطالب یزدان‌شناختی مکتوب از این آیین به جا نمانده‌است. اطلاعات محدودی را می‌توان از حجاری‌ها و اشارات مختصر یا گذرا در ادبیات یونانی و لاتین استخراج کرد. تفسیر شواهد فیزیکی پیدا شده در ارتباط با این آیین همچنان مسئله‌ساز و محل بحث است. 
-
-نام
- «مهرپرستی» یا «کیش مهر» نام ایرانی این آیین است. میترائیسم برداشت رومیان از مهرپرستی بود که «اسرار میترایی» نیز نامیده می‌شود نویسندگان رومی برای نام بردن از آن واژه‌هایی همچون «اسرار میترائیک»، «اسرار میتراس»، «اسرار پارسیان» و «اسرار ایرانیان» به کار می‌بردند. منابع مدرن گاهی جهت اشاره به این مذهب یونانی-رومی، عبارت «میترائیسم رومی» یا «میترائیسم غربی» را بکار می‌برند تا آن را از پرستش میترا توسط ایرانیان تمایز دهند. 
-
-ریشه‌شناسی میتراس
-نام میتراس یا میتراس (لاتین، معادل یونانی «Μίθρας») شکلی از میثر، نام یک خدای ایرانی قدیمی است – این رابطه از زمان فرانس کومون توسط محققان میتراشناسی درک شده‌است. یک نمونه آغازین از شکل یونانی این نام در کوروش‌نامه‌ی گزنفون که در سده ۴ پیش از میلاد نوشته‌شده، در دست است. این کتاب زندگینامه پادشاه ایرانی، کوروش دوم (بزرگ) می‌باشد. 
-
-نگارش درست لاتین یا یونانی کلاسیک این واژه، با نگاهی به فرایند دستوری از صرف کلمات متغیر است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در زبان لاتین، پرستندگان شکل فاعلی نام خدا را به گونه «میتراس» می‌نوشته‌اند. با این همه در نوشته‌های یونانی پورفیری، De Abstinentia (Περὶ ἀποχῆς ἐμψύχων)، اشاره‌ای به نگارش تاریخ اسرار میترایی به‌دست یوبولوس و پالاس می‌شود، که نشان می‌دهد که این دو نویسنده با نام «میترا» همانند یک واژه بیگانه صرف‌نشدنی رفتار می‌کرده‌اند. نوشته‌های یادشده پورفیری اکنون از بین رفته‌اند. 
-
-نام‌های وابسته به این خدا در دیگر زبان‌ها عبارتند از: 
-میترا (خدای هندو) (मित्रः)، نام خدایی که در ریگ ودا ستایش شده‌است. در سانسکریت، «mitra» به معنای «دوست» یا «دوستی» است. 
-فرم mi-it-ra-، در معاهده صلح حک‌شده بین هیتی‌ها و پادشاهی میتانی یافت شده‌است. این حجاری متعلق به حدود سال ۱۴۰۰ پیش از میلاد می‌باشد. 
-
-مورخان مدرن تصورات متفاوتی در مورد اینکه آیا این نام‌ها به خدایی یکسان اطلاق می‌شوند یا نه، دارند. جان هینلز نوشته‌است که میترا / میثرا / میتراس خدای واحدی است که در چندین دین متفاوت مورد پرستش قرار گرفته‌است. از سوی دیگر، دیوید اولانسی معتقد است که میتراس ذبح کننده گاو، خدایی جدید است که پرستش آن از قرن یکم پیش از میلاد آغاز شده و نامی قدیمی جهت اطلاق به آن مورد استفاده قرار گرفته‌است. 
-
-مری بویس، محقق ادیان باستانی ایران، می‌نویسد که اگرچه به نظر می‌رسد میترائیسم امپراتوری روم مشخصه‌های ایرانی کمتری نسبت به آنچه مورخان پیش‌تر تصور می‌کردند، داشته‌است اما «همان‌طور که نام میتراس به تنهایی نشان می‌دهد، این مشخصه‌ها تا حدودی مهم بوده‌است». 
-
-مهرپرستی
-مهرپرستی یا آیین مهر آیینی بود که بر پایه پرستش «میترا» (در پارسی میانه «مهر») ایزد جنگاوری، پاکی و نا آلودگی در ایران باستان پیش از آیین زرتشت بنیان نهاده شد. 
-
-پیش از زرتشت
-پیش از زرتشت، پیامبر باستانی ایران، ایرانیان دینی چندخدایی داشتند و میترا گرانقدرترین ایزد آنان محسوب می‌شد. او خدای پیمان و تعهد و سرسپردگی متقابل بود. در لوحی به خط میخی متعلق به پانزده قرن پیش از میلاد که شامل پیمان‌نامه‌ای بین هیتیها و میتانیها می‌باشد، به میترا سوگند یاد شده‌است. 
-
-مهر در مزدیسنا
-در اوستا سرودی به نام «مهریشت» وجود دارد. طبق سنت زرتشتی، پل چینود محل قضاوت در مورد اعمال درگذشتگان است و آنجا سه ایزد میترا، سروش و رشن به ریاست میترا در مورد اعمال درگذشتگان داوری می‌کنند. 
-
-مهرپرستی در زمان هخامنشیان
-تا زمان اردشیر دوم هخامنشی از میترا نامی نیست. اردشیر سوم در تخت جمشید در دیوار شمالی کاخ اردشیر نوشته‌است: آناهیتا و میترای خدا، مرا و این کشور را و آنچه را که من کردم بپایاد. 
-
-پلوتارخ نیز نوشته جالب توجهی درباره داریوش سوم دارد. هنگامی‌که او خبر مرگ همسرش را که اسیر یونانیان شده بود می‌شنود، به تریئوس می‌گوید «اگر هنوز مرا خواجه خود می‌دانی تو را به فروغ میترا سوگند می‌دهم راست بگو…». جز اینها سندی از میترا در محدوده ایران امروزی پس از ظهور زرتشت نداریم. 
-
-داریوش و جانشینانش قصد نداشتند شرایط سیاسی سختگیرانه‌ای ایجاد کنند تا باورهای قدیمی را که همچنان نزد بسیاری از نجیب‌زادگان محبوب بود، از میان بردارند. بدینسان آیین زرتشت، رفته‌رفته با عناصر آیین چندایزدی قدیم در هم آمیخت و یشت‌هایی در ستایش ایزدان کهن سروده شد. یشتی در اوستا به نام مهریشت به مهر یا میترا اختصاص داده شده‌است که در آن مهر، ایزدی نظاره‌گر بر همه چیز، روشنایی آسمانی، نگاهبان پیمان‌ها، محافظ نیکوکاران در این گیتی و در آخرت و بالاتر از هر چیز، دشمن بزرگ اهریمن و تاریکی و خداوند نبرد و پیروزی‌ها تصویر شده‌است. 
-
-در آیین مختلط دوران پایانی سلسله هخامنشیان، جنبه زرتشتی به وضوح بر جنبه چندخدایی پیشین آن چیرگی یافته �� دیگر از قربانی‌کردن، که پیروان زرتشت از آن نفرت داشتند، یادی نمی‌شود. 
-
-مهرپرستی در اشکانیان
-در زمان اشکانیان مهرپرستی به غرب رخنه می‌کند. مهرپرستی و آیین‌های آن با روحیه جنگجویی اشکانیان سازگار بوده‌است. بنا به روایت مغی به نام اوستانس برای نخستین بار مهرپرستی را به غرب ایران می‌برد و در آنجا رواج می‌دهد. پس از آن کاهنان همسایگان غربی ایران، آیین‌های میتراگان، مانند قربانی کردن برای میترا را اجرا می‌کنند. 
-
-استرابون خود در یکی از این مراسم شرکت کرده و آنرا گزارش کرده‌است. هنگامی‌که تیرداد اول اشکانی (اشکانیان ارمنستان) به روم می‌رود تا از امپراتور نرون تاج پادشاهی ارمنستان را بگیرد به او گفت: فرمانروا منم، از تخم ارشک… اما برده تو‌ام و نزد تو آمده‌ام تا میترا را، در لباس تو نیایش کنم. 
-
-مهرپرستی در دوره ساسانیان
-
-شاپور دوم ساسانی به مهر سوگند خورد که آسیبی به پادشاه ارمنستان نمی‌رساند. در نقش رستم هم میترا دیده می‌شود. 
-
-مهر در زروانیسم
-در آیین زروانی، میترا داور بین اهورامزدا و اهریمن می‌باشد. در اعتقادات زروانیان در ابتدای عمر هستی زروان (خدای زمان) به هدفمند بودن جهان شک کرده و گمان عبث بودن جهان را می‌برد و از این شک و تردید اهریمن پدید می‌آید و حق و حقیقت که تولد اهریمن را برنمی‌تابد ناخواه از عالم یقین اهورامزدا را برای مبارزه با آن پدیدمی‌آورد. اهورامزدا و اهریمن هر دو در شکم زروان رشد می‌کنند. اهریمن که طمع دارد تا زودتر از اهورامزدا به دنیا بیاید شکم مادر (زروان) را پاره کرده و بیرون می‌جهد. بسیاری از این اعتقادات، مفاهیمی بسیار قابل تعمق و تفکر در خود گنجانده و جای اندیشه و تفکر بسیار دارد. این اعتقاد می‌تواند بیانگر این امر باشد که خیر و شر هر دو مولود زمان می‌باشند و در گذر زمان نمایان می‌شوند. 
-
-نمادهای مهری
-
-مارهای حلقه زده
-نماد دو مار که بر دور یک چوب اقاقیا حلقه زدند جزو کهن‌ترین نمادهای آیین مهرپرستی است. این نماد در مهرپرستی نوین که در زمان حکومت هخامنشی رواج یافت بکل فراموش شد. در این نماد مار نماد تندرستی و چوب سبز اقاقیا به معنای راستی است و پیوند این دو به معنای پاکی در راستی است. 
-
-چلیپا
-
-علامت صلیب (چلیپا) رازهای زیادی دارد. این علامت از مصر در زمان فراعنه تا هند باستان وجود دارد و به نظر می‌رسد از مهم‌ترین نشانه‌های مهرپرستان باشد. به نظر می‌رسد که صلیب + ساده‌شده از شکلها و تصوراتی است که از خورشید وجود داشته مانند دایره‌هایی با ۱۶ - ۲۴ - ۱۲ شعاع یا پرتو به نظر می‌رسد در یک دوره تکاملی تصویر خورشید از شکل گل آفتاب‌گردان به علامت+ ساده‌تر شده‌است و تنها با شکل + یا ضرب‌در و شکل ستاره پنج‌پر * درآوردند. گفتنی است که علامت * که بر روی کلاه کوروش کبیر دیده می‌شود نیز نماد خورشید است ولی امروزه آن را با علامت ستاره می‌شناسیم. شکل ۱۲ پر صلیب هم وجود دارد که ممکن است هم‌زمان آیکون خورشید و ۱۲ ماه سال باشد. اما در مجموع می‌توان گفت + صلیب یا چلیپا یا چهارپایه یا چهار پره آیکون ساده خورشید تابان است. ممکن است ۴ خط آن نماد فصل‌های سال یا نماد ۴ عنصر اصلی آب و باد و خاک و نور باشد. خورشیدپرستی و آیین مهر یا میثرا در مصر و ایران و هند و بخشی از اروپا قرن‌ها قبل از مسیحیت وجود داشته‌است. احتمالا آیین مهرپرستی ابتدا در شمال غرب ایران رایج بوده‌است اما نشانه‌های بارز این آیین در ۴ صلیب آریایی نقش رستم قابل مطالعه‌است. مهریان به نشانه خورشید، صلیبی را در یک دایره ترسیم می‌کردند و برای آنان چهار گوشه صلیب، نشانه سال خورشیدی آغازین بود. دو گوشه آن نشان از روز و شب و دو گوشه دیگر نماد انقلاب خورشیدی بود. صلیب درون دایره در نقش‌های شام مقدس میترا به تصویر کشیده شده‌است. 
-
-ارتباط پرستش میترا در ایران و اروپا
-
-اگرچه پس از حمله اسکندر مقدونی و فتح سرزمین‌های شاهنشاهی ایران توسط او در حدود ۳۳۰ سال پیش از میلاد، ساختار اجتماعی پیشین ایران از هم پاشید و برای مدت‌ها اثری از مهرپرستی در این سرزمین نبود، نجیب‌زادگان مناطق مختلف در سرزمین‌های غربی شاهنشاهی پیشین ایران، پرستش میترا یا مهر را از سرگرفتند. شاهان و نجبای مرز ایران و دنیای روم و یونان از جمله سرزمین آناتولی (آسیای صغیر) همچنان بر این کیش بودند. تیرداد اول شاه ارمنستان، در هنگام تاجگذاری خویش به سال ۵۷ پس از میلاد، نرون امپراتور روم را حکمران بزرگ خود اعلام نمود و آداب و تشریفات مهرپرستی را به نمایش گذاشت و اعلام نمود که ایزد پیمان و دوستی، رابطه دوستانه‌ای را بین ارمنیان و رومیان مقتدر برقرار نموده‌است. میترادات یا مهرداد ششم، شاه پنتوس، احتمالا یک مهرپرست بوده‌است و متحدانش یعنی دریانوردان کیلیکیه در حدود ۶۷ سال پیش از میلاد، آداب و مناسک میترایی را برگزار می‌نمودند. همچنین آنتیوخوس یکم پادشاه کماژن (جنوب شرق آسیای صغیر) میترا را تکریم می‌کرد و می‌ستود. 
-
-تا آغاز سده دوم میلادی، آثار کمی درباره میترا ایزد ایرانی در سرزمین روم یافت شده‌است؛ در صورتی که از سال ۱۳۶ میلادی به بعد صدها کتیبه و سنگ‌نبشته وقف‌شده به این ایزد وجود دارند. شرح سبب این تجدید محبوبیت آسان نیست و امروزه یک نظریه این است که شاید آیین میترائیسم قدیمی، توسط نابغه‌ای مذهبی که در حدود صد سال پس از میلاد می‌زیسته‌است تجدید بنا گردیده و به منظور پذیرفته شدن مناسک باستانی ایرانی در سرزمین روم، تفسیر و تعبیری افلاطونی و جدید به آن بخشیده شده‌است. 
-
-میترا توسط دزدان دریایی دریای کیلیکه به روم راه‌یافته بود. به گزارش پلوتارخ، این دزدان از یکی از سرداران روم در میان جنگ‌های ایران و روم شکست خوردند و در روم مخصوصا در منطقه اوسیتا اسکان داده شدند و در آن دیار آیین مهرپرستی را رواج دادند. احتمالا این دزدان بخشی از نیروی دریایی اشکانیان بودند که توسط رومیان دزد خطاب می‌شدند. 
-
-ارمنستان نیز در زمان اشکانیان میترا را می‌شناخته‌است. سنگ‌نگاره‌های آنتیوخوس کماژن و میترادات در نمرود داغ ارمنستان کوچک، میترا را نشان می‌دهد که در لباس اشکانی با آنتیوخوس و میترادات دست می‌دهد. در سکه‌ای که توسط گوردیان سوم در تاروس ضرب شده‌است، میترا در حال کشتن گاو است. در سال ۶۰۱، امپراتور روم، تراژن، رومانی را تصرف کرد و آیین میترا را با خود به آنجا برد و پرستشگاه‌هایی برای او ساخت. قیصر هادریان تا اسکاتلند پیش رفت و در آنجا برای میترا پرستشگاه‌هایی ساخت. همچنین در رومانی، بلغارستان، آلمان، اتریش، یوگسلاوی، انگلستان، اسپانیا، فرانسه و شمال آفریقا پرستشگاه‌های میتراپرستی توسط رومی‌ها ساخته شدند. 
-
-میترائیسم رومی در سده‌های سوم و چهارم میلادی به اوج خود رسید و به‌ویژه در میان سربازان رومی باورمندان بسیاری داشت. پس از گرایش کنستانتین بزرگ، امپ��اتور روم، به آیین مسیحیت که در آن هنگام گسترش‌یافته بود و پس از پیروزی او در نبرد به سال ۳۱۲ میلادی که طی آن همه کیش‌ها و آیین‌های غیرمسیحی ممنوع اعلام شد، آیین‌های مهرپرستی نیز در مغرب‌زمین از رواج افتاد. 
-
-فرضیه فرانس کومون
-فرانس کومون، محقق بلژیکی، در آغاز سده بیستم میلادی پژوهش‌های میترایی را پایه‌گذاری کرد و نخستین مجموعه جامع کارهای تاریخی میترایی را گرد آورد. تفسیر او از این کارهای تاریخی در بخش اعظم این سده معتبر باقی ماند. 
-
-کومون معتقد بود که میترائیسم به‌طور مستقیم از دین زرتشتی پارسیان و در نتیجه فعالیت مغان در آسیای صغیر پدید آمده‌است و سرانجام این‌که آبای کلیسا اعتقاد داشتند که میترائیسم دینی پارسی است، میتراس خدایی پارسی است و شماری واژه‌های مربوط به این آیین (پرسس، کاوتس، کاوتوپاتس، نامه) پیشینه ایرانی دارند. 
-
-کومون نقش اصلی این آیین، تندیس گاوکشی، را برخلاف پیش‌زمینه ثنویت‌گرایانه دین زردشتی تفسیر کرده‌است. کومون بر پایه روایت خلقت دین زردشتی متأخر در بندهشن، اقدام میترا به کشتن گاو نر را عملی از نوع خلقت تفسیر کرده‌است. او مار و عقرب را آفریده‌هایی شریر دانسته‌است. 
-
-فرضیه متفاوت بودن مهرپرستی و میترائیسم
-آیین میترایی پیش از آن‌که به اروپا منتقل شود، با بسیاری از معتقدات بابلی و عناصر دیگر آمیخته شد و در اروپا به ویژه روم نیز عناصر یونانی و رومی بسیاری به آن افزوده شدند و در اروپا به شکل آیینی درآمد که از مهرپرستی ایرانی تنها نامی بیش نداشت. 
-
-میترائیسم
-عقاید و باورهای میتراپرستان در مورد میتراس بدین شرح است: 
-
-تولد میتراس
-میتراس از دل سنگی درون غاری به دنیا می‌آید. در هنگام تولد تنها یک کلاه بر سر دارد و شمشیر و تیر و کمان در دست. برخی زاده شدن میتراس از درون سنگ را استعاره از فروغ ناشی از برخورد دو سنگ به هم می‌دانند. میتراس به هنگام تولد کره‌ای در دست دارد و دست دیگرش بر دایره بروج قرار گرفته‌است. 
-
-قربانی کردن گاو
-پس از رسیدن به غار، میتراس گاو را بر زمین می‌زند و بر پشت آن می‌نشیند و چاقوی خود را بر کتف گاو فرومی‌کند. در این هنگام سگ و مار برای لیسیدن خون گاو می‌آیند و عقرب برای این‌که تخم گاو را نیش بزند. سگ نشان پاسداری، مار نشان زندگی و عقرب نماینده اهریمن است که می‌خواهد منی گاو را بیالاید. از محل زخم گاو سه خوشه گندم و نهال تاک در می‌آیند. 
-
-معجزه آب
-میتراس با زدن تیری به صخره از آن چشمه‌ای جاوید به وجود آورد. این همان چشمه آب زندگانی است. 
-
-معجزه شکار
-میتراس سوار بر اسب می‌تازد و حیوانات را شکار می‌کند. تمام تیرهای او به هدف می‌خورند و با هر تیر موجودی شکار می‌کند. بعد از شکار، میتراس به سراغ دشمنان خود می‌رود و آن‌ها را از پای درمی‌آورد. لقب «میتراس شکست‌ناپذیر» از همین‌جا پدید می‌آید. دو معجزه میتراس بعد از تولد از سنگ که در کتاب‌ها نماد آسمان است، یکی تیراندازی به طرف سنگ و خروج آب مقدس از آن و دیگری شکار است که در سنگ‌نبشته‌ها به شکار گراز نیز اشاره شده‌است. 
-
-شام آخر
-در آخرین روز زندگی زمینی میتراس، او در ضیافتی شرکت می‌کند و خون گاو، گوشت او، نان و شراب می‌خورد. این ضیافت درون غاری انجام می‌شود. سل ایزد خورشید نیز (سل خدای خورشید است و میتراس خدای پرتو خورشید. ایزد خورشید طی کارزاری با میتراس او را بر زمین زده و پرتو او را از آن خود کرده‌است) در ضیافت شرکت می‌کند. 
-
-عروج میتراس
-بعد از ضیافت، میتراس سوار ارابه خورشید شده، به آسمان عروج می‌کند. سل، ایزد آفتاب، او را سوار بر ارابه مینویی خود کرده، به آسمان می‌برد تا در آخرالزمان دوباره به زمین برگردد. 
-
-رستاخیز
-در آخر کار جهان، آتشی عظیم در تمام جهان درمی‌گیرد و پیروان میتراس از آن آسوده خواهند بود. 
-
-مناسک میترایی
-میترائیسم آیین سربازی است. راست‌گویی و درست‌پیمانی از مهم‌ترین مشخصه‌های این آیین است. نوچه‌ای که می‌خواست به سلک میترائیسم درآید، باید از آزمایش‌های بسیار دشواری سربلند بیرون می‌آمد. نوچه را ابتدا به مهیار می‌سپاردند و او مطالب کلی را به نوآموز آموزش می‌داد. اما ابتدا باید سوگند می‌خورد که اسرار را بر هیچ‌کس فاش نکند. بعد او را خالکوبی می‌کردند (دست و پیشانی) تا به عنوان برادر و یار دیگر میترائیان شناخته شود. قبل از خالکوبی، آزمایش‌های زیادی انجام می‌شد. چشمان نوآموز را می‌بستند. مهیار نوآموز را به جلو می‌راند. سپس ناگهان او را هل می‌داد و شخص دیگری قبل از زمین‌خوردن او را در آغوش می‌گرفت که به این شخص منجی گفته می‌شد. 
-
-درجات هفتگانه میترائیسم
-پیروان میترائیسم رومی، برای پاگشایی، همچون آیین ایرانی می‌بایست مناسکی مشتمل بر درجاتی هفت‌گانه را طی کنند. این آیین‌ها در غارها یا معابدی زیرزمینی و غارمانند به نام میترائیوم اجرا می‌شد. میتراس معمولا به شکل مردی در حال قربانی کردن گاو نر تصویر می‌شد که اشخاص و همچنین حیوانات دیگری او را همراهی می‌کردند. مجموعه این نمادها به نشانه‌های ستاره‌شناسی، مانند اجرام آسمانی و صور فلکی تعبیر شده، «تاروکتونی» (گاوکشی) نامیده می‌شود. 
-
-قداست اعداد در بیشتر ادیان کهن به چشم می‌خورد. در میترائیسم عدد «هفت» مقدس است: هفت طبقه زمین، هفت مقام، هفت سیاره و در معبد هفت طاقچه، هفت در و غیره. «پیر» عالی‌ترین مقام و منصب در آیین «میترا» و نماینده وی بر روی زمین است. آنان ماه و آتش و زمین و باد و آب را بسیار محترم می‌داشتند. به هر حال عدد هفت در آیین مهرپرستی / میترائیسم مقدس است. درجات هفتگانه میترائیسم رومی به قرار زیر بود: 
-
-۱. کلاغ منسوب به سیاره تیر. 
-
-۲. همسر منسوب به سیاره ناهید. 
-
-۳. سرباز منسوب به سیاره بهرام. 
-
-۴. شیر منسوب به سیاره هرمز. 
-
-۵. پارسا منسوب به ماه. 
-
-۶. پیک خورشید منسوب به مهرپیما. 
-
-۷. پیر مرشد منسوب به سیاره کیوان. 
-
-جوانان تازه‌وارد به پیشگاه میترا معرفی‌شده، به درجه نخست از این هفت مرتبه دست می‌یافتند و تحت آموزه‌های روحانیان سعی در رسیدن به سایر درجات داشتند. 
-
-پیروان این آیین به‌دشواری هفت گام را تا رستگاری می‌پیمودند که چنین بود: کلاغ، نامزد، جنگی، شیر، پارسا، مهرپویا و پیر. مغان در آیین ویژه‌ای خون گاوی را می‌ریختند که در جامی ریخته و آن را با هوم می‌آمیختند و می‌نوشیدند. یکی از کارهایی که زرتشت آن را قدغن نمود، همین آیین بود. نسخه رومی این آیین، از ادیان اسرارآمیز یونانی-رومی با محوریت خدای میتراس بود. این آیین از پرستش خدای میترا توسط ایرانیان برگرفته شده بود، گرچه میزان همسانی بین رسوم ایرانی و یونانی-رومی جای ناسازگاری است. به دلیل رده‌بندی در جایگاه پرستندگان در این آیین، و افزایش دشواری دست یافتن به جایگاه بالاتر در هر بار، این آیین برای کسانی که به دنبال رده‌بندی و پیشرفت در جایگاه خود بودند و رازدانی را می‌جستند، گیرایی بیشتری داشت؛ از همین رو، از حدود سده نخست تا سده چهارم میلادی، به‌ویژه در میان سربازان و افسران ارتش روم هواداران سرسختی داشت؛ و از آنجا که مسیحیت آیین جایگزین شد، برخورد سختگیرانه‌ای با پایبندان و باورمندان به این آیین که بسیاری از ایشان از سربازان ساده بودند و پنهانی باور خود را نگاه می‌داشتند، انجام پذیرفت. 
-
-شمایل‌نگاری
-
-بیشتر آنچه درباره میتراس می‌دانیم تنها از نقوش برجسته و مجسمه‌ها مشخص شده‌است. تلاش بسیاری برای تفسیر این اشیا صورت گرفته‌است. 
-
-پرستش میتراس در امپراتوری روم با تصاویری از ذبح یک گاو توسط این خدا مشخص می‌شود. تصاویر دیگری از میتراس نیز در معابد رومی یافت می‌شود. به عنوان مثال میتراس در ضیافت با سول و به تصویر کشیدن تولد میتراس از یک‌تخته سنگ. اما تصویر ذبح گاو (گاو نر) همواره جایگاهی مرکزی دارد. منابع متنی برای بازسازی فلسفه این نماد بسیار نادر است. <ref name= «ReferenceA» >Clauss, M. , p. xxi: " …we possess virtually< / ref> (بخش تفسیر صحنه کشتار گاو را ببینید) 
-
-صحنه کشتن گاو
-در هر میترائیوم تصویر اصلی، صحنه ذبح گاوی مقدس توسط میتراس است؛ عملی که رومیان آن را تاروکتونی (به معنی گاوکشی) می‌نامیدند. تصویر ممکن است به صورت نقش برجسته یا مجسمه ایستاده باشد و جزئیات جانبی ممکن است موجود یا حذف‌شده باشد. در مرکز تصویر، میتراس دیده می‌شود که جامه‌ای به سبک ساکنان آناتولی به تن دارد و کلاه فریگی بر سر نهاده‌است. میتراس زانوی خود را روی گاو مغلوب نهاده، با دست چپ خود سوراخ بینی گاو را گرفته، و با دست راست دشنه‌ای را در گردن گاو فرو می‌برد. میتراس در حین کشتن گاو به پشت سر به سوی سول نگاه می‌کند. یک سگ و یک مار خود را به خون گاو رسانده‌اند که بر زمین می‌ریزد. عقرب دستگاه تناسلی گاو را گرفته‌است. کلاغ سیاهی در اطراف آنها پرواز می‌کند یا بر پیکر گاو نشسته. سه خوشه گندم دیده می‌شود که از دم گاو و گاه از زخم او بیرون زده‌است. گاو اغلب سفید است. میتراس به صورتی غیرطبیعی روی گاو نشسته و با پای راست خود، سم گاو را مهار کرده و پای چپ را خم کرده و بر پشت یا پهلوی گاو گذاشته‌است. دو نفر در طرفین مشعل به دست دارند و لباسی مانند میتراس پوشیده‌اند. این دو مشعل‌دار در میترائیسم کائوتس (Cautes) و کائوتوپاتس (Cautopates) خوانده می‌شوند. کائوتس مشعل خود را بالا گرفته و به سمت بالا اشاره دارد و کائوتوپاتس با مشعل خود به سمت پایین اشاره می‌کند. گاهی کائوتس و کائوتوپاتس به جای مشعل، عصای چوپانی در دست دارند. 
-
-ذبح گاو در گودالی انجام می‌گیرد که میتراس پس از شکار و سوار شدن و غلبه بر قدرت گاو، آن را به داخلش برده‌است. گاه گودال توسط دایره‌ای احاطه شده که روی آن دوازده علامت منطقةالبروج مشخص است. در خارج از گودال، بالا سمت چپ، سول (خورشید)، با تاج شعله‌ور خود، اغلب در حال راندن یک ارابه چهار اسبی دیده می‌شود. شعاعی از نور اغلب به پایین می‌رسد تا میتراس را لمس کند. در سمت راست بالا لونا با هلال ماه خود دیده می‌شود که ممکن است در حال راندن ارابه‌ای دو اسبی به تصویر کشیده شود. 
-
-در بعضی از تصاویر، تاروکتونی مرکزی توسط مجموعه‌ای از صحنه‌های فرعی در سمت چپ، بالا و راست احاطه شده که وقایع زندگی میتراس را مطابق روایات نشان می‌دهند: زایش میتراس از دل صخره، معجزه آب، شکار و سوار شدن بر گاو، رویارویی با سول که در برابرش زانو زده، دست دادن با سول و خوردن وعده غذایی از قطعات بدن گاو به همراه سول، و صعود به آسمان‌ها در ارابه. در بعضی موارد، مانند گچ‌بری میترائیوم سانتا پریسکا در رم، میتراس قهرمانانه برهنه است. برخی از این نقش برجسته‌ها به گونه‌ای ساخته شده‌اند که می‌توانند حول یک محور بچرخند. در قسمت عقب صحنه ضیافت استادانه‌تری دیده می‌شود. این نشان می‌دهد که صحنه قتل گاو در قسمت اول جشن مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است، سپس حجاری را برگردانده و از صحنه دوم در قسمت دوم جشن استفاده می‌شده‌است. علاوه بر نماد اصلی فرقه، تعدادی مهرابه نیز یافت شده‌است که دارای چندین تاروکتونی ثانویه و نسخه‌های قابل‌حمل کوچک، احتمالا برای پرستش خصوصی، می‌باشند. 
-
-به نظر می‌رسد به تصویر کشیدن خدا در حال ذبح گاو مختص میترائیسم رومی است. مطابق نوشته‌های دیوید اولانسی، «این شاید مهم‌ترین نمونه» از تفاوت آشکار بین سنن ایرانی و رومی است. «… هیچ مدرکی در دست نیست که نشان دهد خدای ایرانی میترا هرگز ارتباطی با کشتن گاو داشته‌است.» 
-
-ضیافت
-دومین صحنه مهم بعد از تاورکتونی (گاوکشی) در هنر میترائیک، صحنه ضیافت است. این صحنه ضیافت میتراس و سول اینویکتوس را در مخفیگاه ذبح گاو نشان می‌دهد. در صحنه ضیافت نقش برجسته فیانو رومانو، یکی از مشعل‌داران عصای چاوشی را به سمت پایه که به نظر می‌رسد شعله‌های آتش از آنجا زبانه می‌کشند، گرفته‌است. رابرت تورکان نوشته‌است که چون عصای چاوش مربوط به مرکوری است و وی در اساطیر به عنوان راهنمای روح به تصویر کشیده شده، خروج شعله‌های آتش در این صحنه اشاره به اعزام ارواح انسانی و بیان آموزه‌های میترائیک در این مورد است. تورکان همچنین این واقعه را با تاورکتونی (گاوکشی) پیوند می‌دهد: خون گاو ذبح شده، زمین محراب را خیس کرده و ارواح توسط عصای چاوش از خون خارج می‌شوند. 
-
-تولد از سنگ
-
-میتراس به عنوان کسی که از سنگ متولد می‌شود، به تصویر کشیده شده‌است. میتراس در صحنه‌های برآمدن از سنگ جوان است و خنجری در یک دست و مشعلی در دست دیگر دارد. برهنه است و روی پاهای خود ایستاده و کلاه فریگی پوشیده‌است. 
-
-در عین حال، تفاوت‌ها و تنوعاتی نیز وجود دارد. بعضی اوقات او هنگام برآمدن از صخره کودک است و در یک مورد او یک کره‌ای در دست دارد. گاه صاعقه‌ای نیز به چشم می‌خورد. همچنین تصاویری وجود دارد که در آن شعله‌های آتش از سنگ و همچنین از کلاه میترا خارج می‌شوند. پایه یک مجسمه سوراخ است تا بتواند به عنوان آبنما مورد استفاده قرار گیرد و پایه دیگر نقاب خدای آب را دارد. بعضی اوقات میتراس سلاح‌های دیگری مانند تیر و کمان دارد و در اطرافش حیواناتی چون سگ، مار، دلفین، عقاب، پرندگان دیگر، شیر، تمساح، خرچنگ و حلزون هستند. در بعضی از نقش برجسته‌ها، چهره ریش‌داری نیز حاضر است که اوکئانوس، خدای آب می‌باشد، و در بعضی نقش برجسته‌ها خدایان چهار باد نیز حاضرند. در این نقش برجسته‌ها، می‌توان به درگاه چهار عنصر با هم دعا کرد. به نظر می‌رسد گاهی اوقات ویکتوریا، لونا، سول و ساترن نیز نقشی برعهده دارند. به ویژه ساترن اغلب در حال تحویل خنجر به میتراس است تا بتواند کارهای مقتدرانه خود را انجام دهد. 
-
-در برخی تصاویر، کوتس و کوتوپاس نیز حاضرند. گاهی اوقات این دو به صورت چوپان نشان داده می‌شوند. 
-
-در برخی موارد، آمفرا نیز در صحنه به چشم می‌خورد، و در نقش برجسته، مواردی چون تولد تخم‌مرغ یا تولد درخت نیز دیده می‌شود. برخی تفسیرها نشان می‌دهد که تولد میتراس با روشن کردن مشعل یا شمع، جشن گرفته می‌شده‌است. Commodian, Instructiones ۱ ٫ ۱۳: 
-
-پیکر با سر شیر
-
-یکی از ویژگی‌های بارز میترائیسم که کمتر درک شده‌است، پیکر عریان با سر شیر است که اغلب در معابد میترائیک یافت می‌شود. محققان مدرن این پیکر را با اصطلاحات توصیفی مانند لئونتوسفالین (دارای سر شیر) یا لئونتوسفالوس (دارای سر شیر) نامگذاری کرده‌اند. 
-بدن این پیکره، بدن مردی برهنه است که یک مار (یا دو مار مانند عصای چاوش) به آن پیچیده‌است و سر مار اغلب بر روی سر شیر قرار دارد. دهان شیر اغلب باز است که جلوه‌ای هولناک به پیکره می‌بخشد. پیکره معمولا چهار بال، دو کلید (گاهی اوقات یک کلید واحد) و یک عصای سلطنتی در دست خود دارد. گاهی اوقات پیکره روی کره‌ای با یک صلیب مورب است، ایستاده‌است. روی پیکره می‌تراوم اوستیا آنتیکا (چپ، CIMRM ۳۱۲) چهار بال نمادهای چهار فصل هستند، و صاعقه‌ای روی سینه حک شده‌است. در پایه مجسمه انبر وولکان، خروس مرکوری و عصای چاوش قرار دارد. نوع دیگری از همین پیکره اما با سر انسان به جای سر شیر نیز یافت می‌شود که البته نادر است. Cumont Franz, The Mysteries of Mithras, p. ۱۰۵
-
-اگرچه پیکره‌های دارای سر حیوان در بازنمایی اساطیری مصری و گنوستیک معاصر میترائیسم رایج است، اما پیکره موازی دقیقی با لئونتوسفالین میترائیک یافت نشده‌است. 
-
-از طریق کتیبه‌های اختصاصی معلوم شده‌است که نام این پیکره Arimanius، شکل لاتین شده اهریمن – چهره شیطانی در زیارتگاه‌های زرتشتی– است. از کتیبه‌هایی همچون CIMRM ۲۲۲ اوستیا، CIMRM ۳۶۹ رم، ۱۷۷۵ و CIMRM ۱۷۷۳ پانونیا معلوم است که Arimanius خدایی در فرقه میترائیک می‌باشد. 
-
-برخی از محققان پیکره انسان با سر شیر را آیون، زروان، کرونوس یا خرونوس می‌دانند، در حالی که برخی دیگر ادعا می‌کنند که این پیکره شکلی از اهریمن زرتشتی یا آریامان ودایی است. همچنین گمانه زنی‌هایی وجود دارد که این پیکره را عقل فعال گنوستیک می‌دانند. گرچه هویت دقیق این پیکره نزد محققان مورد مناقشه است، اما اکثرا توافق دارند که این خدا با زمان و تغییرات فصلی در ارتباط است. با این حال اکتشافگری، به نام د. جیسون کوپر برخلاف این باور رایج، معتقد است که این پیکره، خدا نیست بلکه نشان‌دهنده وضعیت معنوی است که در سطح «ماهر» میترائیسم یا در درجه لئو (شیر) حاصل می‌شود. 
-
-مهرابه‌ها یا میترائیوم‌ها
-
-به پرستشگاه‌های مهرپرستان مهرابه یا میترائیوم گفته می‌شود. ساختمان مهرابه‌ها از یک ورودی، سپس دهلیز درونی که به سه راهرو منتهی می‌شد تشکیل شده‌است. تالار روبرویی بزرگ بوده و تالار اصلی معبد بوده‌است. دو راهرویی که در سمت چپ و راست قرار داشتند تنگتر بوده و سقف آن هم کوتاه‌تر است. مهراب بالای تالار اصلی قرار می‌گرفت و عبارت بود از گودی اندکی در دیوار که نقش مهر (و گاهی مجسمه او) در حال کشتن گاو در آن دیده می‌شد کوتس و کوتوپاس نیز در دو سوی او دیده می‌شدند. در دو طرف تالار اصلی نیمکت‌هایی سنگی قرار می‌دادند. 
-
-روشنی مهرابه‌ها از روزنه‌های کوچک سقف یا پنجره‌های باریک تأمین می‌شد، به‌طوری‌که فضای مهرابه تقریبا تاریک بود و این برای آن بود که حالت اصلی غار حفظ شود. 
-میترائیسم و مسیحیت
-
-آیین میترائیسم رومی و مسیحیت همانندی‌های ب��یاری داشته و امروزه محققان معتقدند که مسیحیت غرب چهارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله مهرپرستی مدیون است. 
-
-جستارهای وابسته
-اهورایی
-مزدیسنا
-کیومرثیان
-آیین زروانی
-آیین مزدک
-مزدزنان
-آیین مانوی
-میتریا
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-F. cumont, Textes et monuments figures relatifts aux myesteres de Mithra, ۲ Vol. Brussels: H Lamertin, ۱۸۹۶ - ۱۸۹۹
-F. Cumont, Mithra en Asie Mineure, in Anatolian Studies Presented to William Hepbun Bukler. Manchester: Manchester University Press, PP. ۶۶ – ۷۶
-
-پیوند به بیرون
-
-آیین میترا و تأثیر آن بر آموزه‌های مسیحی، دویچه وله فارسی
-مهرپرستی ریشه‌های ۴۰ قرن، آئین و مذهب در ایران
-متن مهریشت در وبگاه پایگاه پژوهشی آریابوم مهرپرستی (میترایسم) در دانشنامه ایرانیکا''
-مهرپرستی درفرانسه
-
-اسطوره‌شناسی خاورمیانه
-اسطوره‌شناسی خاور نزدیک باستان
-اسطوره‌شناسی میان‌رودان
-اسطوره‌شناسی
-ایزدان خورشید
-خورشید (ایزد) 
-دین در امپراتوری روم
-دین‌های ایرانی
-مانوی‌گری
-باورها، سنت‌ها و جنبش‌های دینی
-مسیحیت در امپراتوری روم
-مسیحیت و جهان یونانی-رومی
-مهرپرستی
-وداها
-ویکی‌سازی رباتیک
-فناوری یا تکنولوژی مجموع تکنیک‌ها، مهارت‌ها، روش‌ها و فرایندهایی است که در تولید کالاها یا خدمات یا تحقق اهداف مانند تحقیقات علمی استفاده می‌شود. فناوری می‌تواند دانش تکنیک‌ها، فرایندها و مواردی از این دست باشد، یا می‌تواند در ماشین‌ها تعبیه شود تا بدون اطلاع دقیق از عملکرد آنها، امکان کار را فراهم آورد. سیستمی که از فناوری برای دریافت یک ورودی، و سپس تغییر آن با توجه به کاربرد، و تولید خروجی استفاده می‌کند به عنوان سیستم تکنولوژی یا فناوری شناخته می‌شود. 
-
-ساده‌ترین شکل فناوری، توسعه و استفاده از ابزارهای اساسی است. کشف چگونگی کنترل آتش در پیش از تاریخ و انقلاب نوسنگی بعدی، منابع غذایی موجود را افزایش داد و اختراع چرخ به انسان‌ها کمک کرد تا در محیط زندگی خود سفر کرده و آنها را کنترل کنند. تحولات در زمان‌های تاریخی، از جمله چاپ فشاری، تلفن و اینترنت، موانع جسمانی برقراری ارتباط را کاهش داده و به انسان‌ها امکان تعامل آزادانه در مقیاس جهانی را داده‌است. 
-
-فناوری تأثیرات بسیاری دارد. فناوری به توسعه اقتصادهای پیشرفته‌تر (از جمله اقتصاد جهانی امروز) کمک کرده و امکان ایجاد طبقه خوشگذران را فراهم کرده‌است. بسیاری از فرایندهای فناوری، محصولات جانبی ناخواسته‌ای تولید می‌کنند که به عنوان آلودگی شناخته می‌شوند و منابع طبیعی را کاهش داده و به محیط‌زیست زمین آسیب می‌زنند. نوآوری‌ها همیشه بر ارزش‌های یک جامعه تأثیر گذاشته و سوالات جدیدی را در اخلاق فناوری مطرح کرده‌اند. به عنوان مثال می‌توان به افزایش مفهوم بازده از نظر کارایی انسانی و چالش‌های اخلاق زیستی اشاره کرد. 
-
-فناوری (به معنای «دانش مهارت یا هنر ساختن یا تکنیک‌شناسی») از واژه لاتین τέχνη (techne) به معنای «هنر یا مهارت» و پسوند λογία (logia) به معنای «دانش» گرفته شده‌است. 
-
-تعریف
-فناوری استفاده عملی از دانش و مهارت برای ساختن ابزار، ماشین، ساختمان، وسیله نقلیه و سایر وسایل مورد نیاز دیگر است. در طول تاریخ تعاریف متعددی توسط صاحب‌نظران در مورد مفهوم فناوری ارائه شده‌است. برخی همچون نژی آن را در معنای ابزاری برای حفظ بقای انسان‌های نخستین تعبیر کرده‌اند و برخی دیگر مانند کلاکستون آن را ابزاری در دست بشر برای چیرگی بر محیط دانسته‌اند. فناوری، دانش-مهارت تولید افزار (سخت و نرم) است. فناوری (تکنولوژی) شیوه و شگرد ساخت و کاربرد ابزار، دستگاه‌ها، ماده‌ها و فرایندهایی است که گره گشای دشواری‌های انسان است. فناوری یک فعالیت انسانی است و از همین رو، هم از دانش و هم از مهندسی دیرینه‌تر است. 
-
-مجموعه دانش قابل‌دسترس برای ساختن ملزومات و مصنوعات از هر نوع، برای پرداختن به حرفه‌ها و مهارت‌های دستی (به استثنای انجام کارهای مذهبی، جادویی، نظامی یا آشپزی) و برای استخراج یا جمع‌آوری انواع مواد (به استثنای موادی که برای خوراک یا برای مراسم مذهبی یا جادویی مورد استفاده قرار می‌گیرند) دلالت دارد. 
-در مورد جوامعی که هم‌اکنون صنعتی‌اند یا جوامعی که در حال صنعتی شدن هستند، این اصطلاح دلالت دارد بر همه یا بخش منظمی از آن مجموعه دانش که مربوط است به: 
-اصول علمی و اکتشافات
-فرایندهای صنعتی موجود و پیشین، منابع نیرو و مواد، و روش‌های انتقال و ارتباط، که تصور می‌شود به تولید یا بهبود کالاها و خدمات مربوط باشند. 
-مفهوم فناوری به صورت دانشی که به ساختن و بکار بردن ابزار و وسائل مربوط می‌شود، و دانش استفاده از مواد خام (به استثنای خوراک) 
- «نظام تکنولوژیک» (نظام فناورانه) یعنی «ابزار مادی و مجموعه‌ای از دانش» که «در اختیار افراد سهیم در یک اقتصاد قرار دارد». 
-کاربرد صنعتی نتایج علم که کار فن شناسان و مهندسان است و «علم» یا «علم محض» اختصاص داده شده‌است. 
-دلالت دارد بر فعالیت عملی در راه بهبود روش‌ها و وسائل صنعتی قدیمی بدون ارجاع به اصول علمی، یعنی گرایش به اختراع اشیاء و فرایندهای جدید یا ایجاد بهبود در اشیاء و فرایندهای قدیمی‌تر.. و شاید اکثر اختراعات و پیشرفت‌های فنی بی هیچ نوع کمکی از سوی علم محض صورت گرفته‌است. 
-دلالت دارد بر مجموعه‌ای از دانش و مهارتی که مبشر اختراعات و پیشرفت‌های فنی بوده یا بالقوه قابل استفاده آن‌ها باشد. 
-واژه فناوری اغلب به نوآوری‌ها و نو ابزارهایی اشاره دارد که از اصول و فرایندهای تازه یافته دانشی بهره می‌گیرند. از این رو مقوله فناوری ممکن است در بدو مواجهه عجیب جلوه کند، لیکن چنین نیست. حتی نوآوری‌های بسیار کهن مانند چرخ هم نمونه‌هایی از فناوری بوده و به‌شمار می‌روند. از مصداق‌های فناوری نزد قدما فوت کوزه‌گری بوده‌است. 
-فناوری همان تسلط و تبحر انجام کار است، فناوری توانایی انجام کار در تمامی سطوح و زمینه‌ها است؛ یعنی طراحی، ساخت، استفاده، تعمیر و نگهداری و تحقیق و توسعه و غیره می‌باشد. 
-امروزه بسیاری از فناوری‌ها در نتیجه پژوهش به دست می‌آیند و پژوهشگاه‌های فناوری زیادی در سراسر جهان بر پا شده‌است. فناوری به معنای اصلی حداکثر استفاده از کمترین امکانات موجود می‌باشد. در کتاب مبانی و مدیریت فناوری اطلاعات آمده‌است: 
-فناوری به معنی کاربرد منظم معلومات علمی و دیگر آگاهی‌های نظام‌یافته برای انجام وظایف علمی است. 
-فناوری را می‌توان کلیه دانش‌ها، فرایندها، ابزارها، روش‌ها و سیستم‌های به کار رفته در ساخت محصولات و ارائه خدمات تعریف کرد. 
-فناوری کاربرد عملی دانش و ابزاری برای کمک به تلاش انسان است. 
-فناوری نوآورد (cutting-edge) به فناوری‌ای گفته می‌شود که به تازگی در بازار آمده و قابلیت‌های نوین و نوآورانه‌ای ارائه می‌کند. 
-یونیدو فناوری را کا��برد علوم در صنایع با استفاده از رویه‌ها و مطالعات منظم می‌داند. 
-فرهنگ لاروس، فناوری را مطالعه ابزارها، شیوه‌ها و روش‌های مورد انتظار و مورد استفاده در حوزه‌های گوناگون صنعت می‌داند. 
-فناوری مجموعه‌ای از فرایندها، روش‌ها، فنون، ابزار، تجهیزات، ماشین‌آلات و مهارت‌هایی است که توسط آن‌ها کالایی ساخته‌شده یا خدمتی ارائه می‌گردد. 
-فناوری عبارت است از کاربرد علوم در صنایع با استفاده از رویه‌ها و مطالعات منظم و جهت‌دار. 
-علام با مطالعه طبیعت به بررسی رفتارهای طبیعی و فیزیکی پرداخته و به دنبال کشف پدیده‌ها است و در حالی‌که فناوری با به‌کارگیری ایده‌ها و دستاوردهای علمی، خدمات و کالای مورد نیاز بشر را ارائه می‌کند. 
-فناوری عامل تبدیل منابع طبیعی، سرمایه و نیروی انسانی به کالا و خدمات است که عناصر متشکله یا ارکان آن عبارت است از: سخت‌افزار، انسان افزار یا نیروی انسانی متخصص، فناوری متبلور در اسناد و مدارک یا اطلاعات، سازمان‌ها یا نهاد افزار. 
-فناوری به معنای کاربرد منظم معلومات علمی و دیگر آگاهی‌های نظام‌یافته برای انجام وظایف عملی است. به بیان ساده‌تر، فناوری کاربرد عملی دانش و ابزاری برای کمک به تلاش انسان است و تأثیر بسزایی بر توسعه جوامع بشری دارد. 
-
-تأثیر بر زندگی
-یک پژوهش می‌دانی در مورد استفاده از نمایش‌گرهای الکترونیکی نشان می‌دهد که از هر ده نفر، شش نفر احساس می‌کنند که روزانه وقتشان را بیش از حد در جلوی این دستگاه‌ها می‌گذرانند. آن‌ها می‌گویند: می‌خواهند یک زندگی ساده‌تر و آهسته‌تر داشته باشند. این پژوهش همچنین رویکرد فناوری به حیطه فردی، به سنت و جهانی‌شدن را بررسی کرده‌است. سه چهارم افراد شرکت‌کننده گفته‌اند: که فکر می‌کنند جهان با سرعتی بیش از حد برای آن‌ها در حال تغییر است. 
-
-تأثیر بر صنعت و بازار کار
-تأثیر فناوری و ابزارهای آن بر زندگی مردم، سبب شده صنعت و بازار کار نیز با این پدیده درآمیزند. به طوری که امروزه اغلب کسب و کارها و مشاغل، برای پیشرفت و ارتقای کار خود، به سراغ ابزارهای فناوری می‌روند. همچنین بسیاری از مشاغل نوپا و استارتاپی به وجود آمده‌اند که به‌طور مستقیم با فناوری و ابزارهایش در ارتباط بوده و و از طریق آن به مردم خدمت رسانی می‌کنند. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ فناوری
-نقد فناوری
-فناوری اطلاعات
-صنعت
-فناوری نانو
-زیست‌فناوری
-پارک فناوری
-الگوریتم تورینه
-نانولوله‌های کربن
-فناوری آموزشی
-دانش در ۲۰۱۳
-فناوری مصر باستان
-
-پانویس
-
-سامانه‌های فناوری
-فناوری
-مدیریت فناوری
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-ویکی‌سازی رباتیک
-آرماویر (به روسی: Армави́р) شهری است در سرزمین کراسنودار روسیه. 
-
-جمعیت آن در سال ۲۰۰۲ برابر با ۱۹۳ ٬ ۹۶۴ بوده و در سمت چپ رودخانه کوبان واقع شده‌است. در کیلومتری شمال آرماویر، مرکز استان آرماویر واقع شده‌است. آرماویر قبلا دومین مرکز صنعتی سرزمین کراسنودار، پس از شهر کراسنودار بود. 
-
-شهر آرماویر در شرق قلمرو کراسنودار با جمعیتی حدود ۲۲۰۰۰۰ نفر در سال ۱۸۳۹ توسط ارامنه چرکسی که در زمان جنگ این کشور با چرکس‌ها به روسیه نقل‌مکان کردند، تأسیس شد. این شهر به افتخار اولین پایتخت ارمنستان نامگذاری شده‌است. حدود ۱۰۰ هزار ارمنی در شهر آرماویر زندگی می‌کنند. 
-
-آرماویر را مردمی از ارمنیان مهاجر در سال ۱۸۳۹ بنیاد کردند و نام آن را «آرمیانسکی آول» برگزیدند. در سال ۱۸۴۸ این سکونتگاه به یاد پایتخت قدیم ارمنستان، آرماویر نام گرفت و در ۱۹۱۴ به سطح شهر ارتقاء یافت. 
-
-به هنگام جنگ داخلی روسیه بین سالهای ۱۹۱۸ – ۱۹۲۰ چندین نبرد خونین در نزدیکی این شهر درگرفت. ستون‌های نظامی سپاه تامان در سال ۱۹۱۸ به آرماویر وارد شدند و حکومت شوروی در ماه مارس سال ۱۹۲۰ در این شهر برقرار شد. 
-
-در خلال جنگ بزرگ میهنی سالهای ۱۹۴۱ – ۱۹۴۵، این شهر بدست آلمانها اشغال شد ولی در ژانویه ۱۹۴۳ توسط نیروهای روسی آزاد شد. 
-
-منابع
-
-
-
-بنیان‌گذاری‌های ۱۸۳۹ (میلادی) در امپراتوری روسیه
-شهرها و شهرک‌ها در سرزمین کراسنودار
-مناطق مسکونی ارمنی‌نشین روسیه
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در ۱۸۳۹ (میلادی)
-آموزش فرایند تسهیل یادگیری، یا کسب دانش، مهارت، ارزش، اخلاق، اعتقادات و عادت‌ها است. روش‌های آموزش شامل تدریس، آموزش عملی، داستان‌گویی، بحث و پژوهش هدایت‌شده است. آموزش غالبا تحت راهنمایی مربیان انجام می‌شود، اما فراگیران می‌توانند خود را نیز آموزش دهند. آموزش می‌تواند در شرایط رسمی یا غیررسمی انجام شود و هر تجربه‌ای که تأثیر شکل‌دهی بر نحوه اندیشه، احساس یا عمل فرد داشته باشد، می‌تواند نوعی آموزش تلقی شود. متودولوژی تدریس را تعلیم و تربیت می‌نامند. 
-
-آموزش رسمی به‌طور کلی به‌طور رسمی به مراحل زیر تقسیم می‌شود: پیش‌دبستانی یا مهد کودک، دبستان، دبیرستان و سپس دانشگاه، کالج یا کارآموزی. 
-
-تعریف
-
-جان دیویی: آموزش تکرار تجربه‌است، به منظور اینکه معنای تجربه گسترش پیدا کند و برای هدایت و کنترل تجربیات بعدی، فرد را بهتر قادر سازد. 
-ژان ژاک روسو: آموزش، هنر یا فنی است که به صورت راهنمایی یا حمایت نیروهای طبیعی و استعدادهای فراگیر (محصل) و با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او برای زیستن تحقق می‌پذیرد. 
-دانشنامه بریتانیکا: از آن‌جایی که کودکان، بی‌سواد، نادان و غیرمطلع از فرهنگ جامعه‌شان به دنیا می‌آیند، برای درک فرهنگشان، به یادگیری مهارت‌ها، یافتن نقش‌شان در اجتماع و رسیدن به اهداف‌شان، به آموزش نیاز دارند. 
-
-فلسفه آموزش
-
-از آن‌جا که آموزش به کودکان این قابلیت را می‌دهد که به صورت مستقل به سوی اهداف مورد نظرشان حرکت کنند و هویت ویژه‌ای در جامعه بیابند، اهمیتی غیرقابل چشم‌پوشی برای فلاسفه دارد. فلسفه آموزش به بررسی ماهیت و اهداف آموزش و ابزارهای آن می‌پردازد و در ارتباط با «نظریه آموزش» است. نظریه آموزش نوعی نظریه عملی بوده که سعی در فراهم آوردن رهنمود و روشن کردن تمامی جنبه‌های گوناگون آموزش (اعم از جنبه‌های تعلیمی، اخلاقی و سیاسی مربوطه) و همچنین ساختار اجتماعی وابسته با آن است. فلسفه آموزش از نیمه دوم سده بیستم میلادی به بعد به صورت یک شاخه مشخص از فلسفه شناخته‌شده و مورد بررسی قرار گرفت. 
-
-نظریه‌ها
-
-نظریه‌های آموزش وجود چهار چیز را در فرایند آموزش ضروری فرض می‌کنند: ۱ - آموزگار ۲ - دانش‌آموز ۳ - موضوع درسی ۴ - گروه اجتماعی که آموزگار و دانش‌آموز به آن تعلق داشته و از طریق آن با هم مرتبط می‌شوند. نظریه‌های آموزشی مختلف را می‌توان از طریق پاسخی که به سؤالات زیر می‌دهند از همدیگر تمیز داد: هدف آموزشی یک مدرسه چیست و اینکه از نظر روانی چگونه دانش آموزانش را به انجام کارهایی که هدف را تحقق می‌بخشد راهنمایی می‌کند؟ موضوع درسی چیست، با چه روش‌هایی تعلیم می‌شود، مطالب با چه میزان راحت آموخته می‌شوند و به چه راحتی بعدا فراموش می‌شوند؟ امتحان‌ها، روش‌های درس خواندن و معیارهای مقایسه دانش آموزان با همدیگر چیست؟ مدارس مختلف بحران‌های مختلف دارند. برخوردهای درونی مدرسه مورد نظر چیست؟ ترس‌هایی که آموزگاران را تحت تأثیر قرار می‌دهد چیست و واکنش آموزگاران به این ترس‌ها چیست؟ دانش آموزان در مدارس مختلف با ترس‌های مختلفی روبرو می‌شوند. تحت چه ترس‌هایی دانش آموزان به تلاش برای یادگیری مشغول هستند و پاسخ آن‌ها به این ترس‌ها چیست؟ با توجه به اینکه تقصیر شکست‌ها را می‌توان بر گردن نظریه خاص آموزشی استفاده‌شده نهاد، راه حل‌ها نیازمند ایجاد تغییراتی در نظریه آموزشی می‌باشد. انتخاب یک نظریه آموزشی خاص نیازمند آگاهی کافی نسبت به شرایط خاص یک مدرسه بوده و حکم کلی نمی‌توان داد. 
-
-تاریخ آموزش
-فرایند آموزش، از پیدایش انسان بر زمین آغاز شده و به باور برخی آموزش و پرورش (یا گونه‌ای از آن) از نظر قدمت دومین پیشه انسان‌ها بوده است. هیچ جامعه انسانی‌ای وجود نداشته که اهمیت و مرکزیت آموزش را رد کند. در جوامع بدوی، آموزش رسمی به شکل امروزی آن وجود نداشت. در واقع در تمامی فعالیت‌های روزمره بالغین نقش معلمان را بازی می‌کردند و همه‌جا کلاس درس بود. انباشتگی دانش در طول زمان باعث شد که یک نفر بالغ نتواند بر تمامی آن مسلط شود. راه حلی که جامعه برای این مشکل پیدا کرد آموزش به نوع رسمی بود: مدارسی تشکیل شد و متخصصینی در آن‌ها به گونه‌ای مفید به انتقال فرهنگ و دانش موجود کمک می‌کردند. با رشد فزاینده جامعه و زیاد شدن پیچیدگی‌های آن، آموزش رسمی به عهده مؤسسات خاصی واگذار شد. به علاوه ماهیت آموزش نیز کم‌کم تغییر کرد: آموزش کمتر و کمتر به زندگی روزمره افراد ارتباط پیدا می‌کرد، انتزاعی‌تر شده و با عملگرایی فاصله می‌گرفت. دانش به صورت خیلی فشرده درآمده و این امر به دانش آموزان این توانایی را می‌داد که از فرهنگی که در آن به دنیا آمده‌اند فراتر رفته و چیزهایی را یاد بگیرند که هرگز نمی‌توانستند توسط تجربه مستقیم یا تقلید از افراد بالغ بیاموزند. فرایند آموزش امروزه یکی از پایه‌های اساسی پیشرفت جامعه‌ها شده است و اهمیت روزافزونی پیدا کرده‌است و این خود باعث این شده که کتاب‌ها و تحقیقات زیادی در زمینه اهداف، محتوا و نحوه بهینه تدریس انجام شود. در دوران مدرن، شاهد شکوفایی فلسفه آموزش و نظریات تعلیمی هستیم و هر آموزگار با توجه به شرایط دانش آموزان کلاس خود از شیوه‌های مختلف آموزشی استفاده می‌کند. 
-
-آموزش در جوامع قدیم
-در جوامع ابتدایی، آموزش محدود به انتقال فرهنگ بود و هدف آن پرورش فرزندان بگونه‌ای بود که بتوانند اعضای خوبی برای گروه یا قبیله‌شان باشند. یک انسان اولیه دنیا را به شکل ثابت و تغییرناپذیر می‌دید. برای او فرهنگ تمام دنیایش را تشکیل می‌داد و این فرهنگ از یک نسل به نسل بعدی تنها مقدار کمی تغییر می‌کرد. 
-
-جوامع اولیه تأکید زیادی روی لزوم پیوستن مناسب افراد به بدنه قبیله یا گروهشان داشتند. جوامع اولیه اشکال و تنوع فرهنگی زیادی داشته و بیان قوانین عام حاکم بر تمامی آن‌ها کار سختی می‌باشد؛ ولی به هر حال نکات مشترکی بین فرهنگ‌های اولیه وجود دارد: افراد کوچک و خردسال در فعالیت‌های بزرگسالان شرکت می‌کردند. یادگیری توسط مکانیزم‌های تقلی��، تلاش برای فهمیدن احساسات و انگیزه‌های افراد بزرگ و تلاش برای شناسایی و تطبیق هویت خود با آن‌ها صورت می‌گرفت. 
-
-هنگامی‌که فردی بالغ می‌شود، روش آموزش او دگرگون می‌شود. او دیگر نمی‌بایست هر لحظه و غیر منظم به تقلید از بالغین بپردازد بلکه باید رفتارش را منظم و استاندارد بکند. در هنگام بلوغ برای جدا شدن از محیط و فضای دوران کودکی، افراد «آیین تشرف» را تجربه می‌کنند. فرد بالغ شده ممکن است به صورت ناگهانی از خانواده‌اش جدا شود و به اردوگاهی به همراه افراد تازه بالغ شده دیگر فرستاده شود. دلیل این جدایی این است که فرد وابستگی‌اش را به خانواده کم کند و از نظر عاطفی و اجتماعی خودش را در محیط وسیع‌تر فرهنگی قبیله‌ای بنا نهد. معلمان در این مراسم تشرف کسانی هستند که شخص نمی‌شناسد، در واقع اقوام شخص در قبیله دیگر که شخص تا حالا ندیده‌است هستند. آیین تشرف عموما عملی نیست بلکه در آن ارزش‌های فرهنگی، مذهب قبیله‌ای، افسانه‌ها، فلسفه، تاریخ، مراسم‌ها و آداب و رسوم و اطلاعات دیگر تدریس می‌شود. این مراسم (به ویژه بخش مذهبی آن) از اهمیت زیادی برخوردار و لازمه عضویت در قبیله بوده‌است. 
-
-آموزش در قدیمی‌ترین تمدن‌ها
-تمدن در خاورمیانه، در بین رودهای دجله و فرات و در مصر، حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد شروع شد. تمدن عمده بعدی هزار و پانصد سال بعد در شمال چین زاییده شد. انتقال فرهنگ در این جوامع پیچیده «نوشتن» را ضروری کرد. البته در هیچ زمانی در دوران باستان، بیش از ۲۰ تا ۳۰ درصد مردان بالغ و تقریبا ۱۰ درصد کل جمعیت نمی‌توانستند بخوانند و بنویسند. 
-۷۵۲۳
-
-آموزش در ایران باستان
-در فلات ایران، دست‌کم از پانزده هزار سال پیش، انسان زندگی می‌کرده‌است. درباره چگونگی آموزش و پروش مردمانی که پیش از آریایی‌ها در این سرزمین زندگی می‌کردند آگاهی چندانی در دست نیست. 
-نزدیک به چهار هزار سال پیش، آریایی‌ها و از آن جمله مادها، پارسی‌ها و پارتی‌ها به سرزمین ایران مهاجرت کردند. مادها در غرب و پارسی‌ها در جنوب و پارتی‌ها در شرق فلات ایران ماندگار شدند و حکومت‌هایی تشکیل دادند. مادها در حدود هفتصد سال پیش از میلاد در سرزمین‌های غرب ایران چیره شدند و دولت ماد را بنیان گذاشتند. در دوره مادها، کودکان و نوجوانان راه و رسم زندگانی و کار و جنگاوری را در خانه و ایل می‌آموختند. آموزش رسمی مخصوص روحانیان بود. روحانیان، گذشته از خواندن و نوشتن، اصول و مراسم دینی، اخترشناسی و شیوه‌های پیشگویی سرنوشت دیگران را در مراکز دینی فرا می‌گرفتند. مردم دیگر از خواندن و نوشتن بی‌بهره بودند. مادها خطی شبیه خط میخی داشتند. 
-امپراتوری ایران باستان توسط کوروش کبیر در سال ۵۵۹ قبل از میلاد تأسیس و توسط مسلمانان در سال ۶۳۳ میلادی منقرض شد. از ویژگی‌های عمده تمدن ایران باستان که به ایرانیان احساسات ماجراجویی و ملی‌گرایی می‌داد می‌توان تأکید بر توانایی‌های فیزیکی و بدنی، مذهب فعال زرتشتی و اخلاقیات آن و جنگاوری و توسعه‌طلبی را نام برد. در زمان حکومت کوروش و جانشینانش، آموزش تحت تأثیر اخلاقیات زرتشتی و نیازهای نظامی جامعه بود. چهار طبقه اجتماعی نیازهایشان را توسط آموزش برطرف می‌کردند: روحانیون، جنگجوها، کشاورزان و بازرگانان. اخلاقیات زرتشتی آموزش را در جهت پرورش افکار خوب، گفتار خوب و کردارخوب می‌دید. تعلیم و تربیت در این دوران تأکید زیادی ر��ی پیوندهای خانوادگی و احساسات گروهی، پذیرش حکومت پادشاه، تعلیمات مذهبی و آماده‌سازی‌های نظامی داشت. 
-
-آموزش در دوران هخامنشی به صورت دولتی انجام نمی‌شد و آموزش‌های اولیه در خانه انجام می‌پذیرفت. فرزندانی که به طبقات بالا متعلق بودند می‌توانستند در سن هفت سالگی به مدارس در دیوان‌ها بروند. در مراحل بالای آموزشی به دانش آموزان قوانین و حقوق، پزشکی، ریاضی، جغرافیا، موسیقی و نجوم آموزش داده می‌شد. مدارس نظامی خاصی هم وجود داشت. 
-
-با تسخیر ایران توسط اسکندر، روش‌های آموزشی یونانی جای روش‌های آموزشی در دوران هخامنشی را گرفت. این رویه در دوران حکومت منسوب به پارت‌ها نیز ادامه یافت؛ ولی با به روی کار آمدن سلسله ساسانی در ایران، نحوه آموزش سنتی ایرانی مجدد احیا شده، توسعه و تکمیل شد. اخلاقیات زرتشتی عملکرد مشابهی مانند دوران هخامنشی داشت، با این تفاوت که در دوران ساسانی تأکید بیشتری روی نیروی کار (مخصوصا کشاورزی)، قداست ازدواج و خانواده و احترام به قانون و نخبه‌گرایی داشت. آموزش در آن دوران پایگاه‌های قوی اخلاقی، اجتماعی و ملی داشت. موضوع درسی سیستم آموزشی شامل تمرینات بدنی و رزمی، خواندن خط پهلوی، نوشتن، ریاضی و هنر بود. 
-
-بزرگترین دستاورد آن دوران تأسیس دانشگاه گندی‌شاپور بود که نقش عمده‌ای در توسعه آموزش پیشرفته داشت. در گندی‌شاپور فرهنگ‌ها و علوم ایرانی، هندی، یونانی و رشته‌های علمی مختلف گرد هم آمده بودند. دانشجویانی از سر تا سر دنیا برای تحصیل به گندی‌شاپور می‌آمدند. بعدها گندی‌شاپور نقش مهمی در دستیابی مسلمانان به علوم یونانی و علوم منسوب به روم باستان بازی کرد و از طریق مسلمانان بسیاری از آثار مجدد از عربی به لاتین ترجمه شد. 
-
-آموزش در دنیای اسلام
-آموزش در اسلام از ارزش زیادی برخوردار بوده است. با مسلمان شدن مردمان از نژادها و جوامع مختلف، آموزش نقش مهمی در تشکیل یک اجتماع به هم پیوسته و جهانی ایفا کرد. تا اواسط قرن نهم میلادی، تقسیم‌بندی مشخصی از دانش انجام‌شده بود: علوم به سه دسته تقسیم‌شده بودند: علوم اسلامی، علوم فلسفی و طبیعی و علوم ادبی هنری. علوم اسلامی به بررسی منابع اسلامی مانند قرآن، احادیث و تفاسیر آن می‌پرداخت. علوم اسلامی از نظر فرهنگی از همه با ارزشتر به حساب می‌آمد؛ فلسفه و علوم طبیعی به اندازه علوم اسلامی مهم دیده می‌شد ولی کم فضیلت‌تر دیده می‌شد. 
-
-سیستم آموزش اسلامی در ابتدا تأکید زیادی روی فنون و امور عملی مانند توسعه سیستم‌های آبیاری، ابداعات کشاورزی، خیاطی، تولید محصولات با آهن و فولاد، محصولات چرمی، تولید کاغذ و باروت، گسترش تجارت زمینی و دریایی و ساختن اشیاء سفالی داشت. به تدریج و از قرن ۱۱ میلادی به بعد، علاقه به علوم مذهبی به صورت عمده‌ای جای علوم دیگر را گرفت. علوم یونانی و فلسفه دیگر تنها به صورت خصوصی و به عده کمی تدریس می‌شد و هنرهای ادبی به شکل عمده‌ای رو به کاهش نهادند. از آزادی فکری داده‌شده به اندیشمندان و نخبگان کاسته شد. علوم غیر دینی و بررسی‌های پژوهش گرایانه غیر دینی دیگر تحمل نمی‌شدند. این نحوه سیستم آموزشی از ازبکستان امروزی در شرق تا مصر در غرب در طول سال‌های ۱۰۵۰ تا ۱۲۵۰ میلادی گسترش پیدا کرد. 
-
-اقتصاد
-
-بحث‌های فراوانی در رابطه با اینکه نرخ بالای آموزش برای کشورها برای دستیابی به سطوح بالایی از رشد اقتصادی ضروری است، وجود دارد. تحلیل‌های تجربی از این پیش‌بینی نظری حمایت می‌کنند که کشورهای فقیر باید سریعتر از کشورهای ثروتمند رشد کنند، زیرا آنها می‌توانند از فناوری‌های پیشرفته‌ای که قبلا توسط کشورهای ثروتمند آزمایش و امتحان شده‌اند استفاده کنند. با این حال، انتقال فناوری به مدیران و مهندسانی آگاه نیاز دارد، که بتوانند با ماشین‌ها یا روش‌های تولیدی قرض گرفته‌شده از کشور پیشرو کار کنند، و از طریق تقلید این فاصله را کاهش دهند. به همین دلیل، توانایی یک کشور در یادگیری از کشور پیشرو تابعی از سهم «سرمایه انسانی» آن است. مطالعه اخیر در مورد عوامل تعیین‌کننده رشد اقتصادی کل، بر اهمیت نهادهای اساسی اقتصادی و نقش مهارت‌های شناختی تأکید دارد. 
-
-آموزش نوین
-در بیش‌تر کشورها، گذراندن دوره مقدماتی برای کودکان پنج و شش ساله و گذراندن دوره متوسطه برای نوجوانان سیزده ساله اجباری است. 
-
-آموزش مدرن در ایران
-
-شروع آموزش به نحوه مدرن در ایران با تأسیس مدرسه دارالفنون در تهران و به همت امیر کبیر رقم خورد. در دارالفنون علوم فنی، علوم طبیعی و همچنین کمی علوم انسانی توسط استادان خارجی و تحت نظارت رضا قلی خان، تدریس می‌شد. تأسیس این مدرسه باعث ترجمه آثار مختلفی از زبان‌های اروپایی به فارسی شد. 
-
-رضا شاه مسبب ایجاد تغییرات عمده‌ای در سیستم آموزشی ایران می‌باشد. به عنوان بخشی از برنامه غربی سازی، مدرن‌سازی و تمرکز اداره امور، او مکتب‌خانه‌ها را برچید. مکتب‌ها جاهایی بودند که در آن‌ها به تمامی دانش آموزان در هر سنی که بودند در یک اتاق توسط یک آخوند آموزش داده می‌شد. رضا شاه دستور داد که تمامی افراد جامعه، دختر و پسر، به صورت اجباری به مدارس دولتی بروند و اینکه محتوای کتاب‌های درسی به‌روز و مدرن شوند. او محلی برای تربیت معلمان ایجاد کرد و همچنین دانشگاه تهران را بنا نهاد. چند سال بعد رضا شاه دستور در اختیار گرفتن و دولتی کردن تمامی مدارس خارجی تبلیغی مسیحی (میسیونر) را داد. 
-بیشتر مدرسه‌های عالی آن زمان، مانند دارالمعلمین عالی (دانشسرای عالی)، مدرسه حقوق و علوم سیاسی (دانشکده حقوق) و مدرسه عالی طب (دانشکده پزشکی) در شمار دانشکده‌های این دانشگاه درآمدند. با تأسیس دانشگاه تهران دانش آموزان توانستند، پس از به پایان رساندن دوره دبیرستان، در رشته‌های ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی، پزشکی، حقوق، علوم طبیعی و ریاضی، علوم معقول و منقول و مهندسی به تحصیل بپردازند. بعدها دانشگاه تهران گسترش یافت و دارای دانشکده‌ها و رشته‌های درسی دیگری شد. 
-
-آموزش و پرورش در ایران بیشتر متمایل به روش پیاژه می‌باشد ولی در عمل شیوه‌هایی که پیاژه بر آن تأکید کرده‌است عملی نمی‌شود. آموزش در ایران بیشتر معلم-محتوا محور بوده و کودک در جریان یادگیری بیشتر نقش انبار کنده دارد در سال‌های اخیر وزارت آموزش و پرورش ایران در پی این بوده‌است که تغییراتی اساسی در شیوه آموزش کودکان به وجود آورد ولی این تغییرات بیشتر جنبه کمیتی داشته و کمتر به کیفیت آموزش توجه شده‌است. همچنین دانشگاه فرهنگیان وظیفه تأمین، تربیت و بهسازی معلمان و نیروی انسانی وزارت آموزش و پرورش را در ایران بر عهده دارد. 
-
-آموزش تطبیقی
-
-آموزش تطبیقی را می‌توان عبارت از یک نظام تحقیقی دانست که ما را به منظور دستیابی به شناخت جدید در زمینه تئوریک و عملی از طریق مقایسه دو یا چند سیستم تربیتی در ��شورها و مناطق گوناگون و یا ادوار تاریخی متفاوت یاری می‌دهد ۰۲
-تطبیق می‌تواند بین امور آموزشی در داخل یک نظام ویا نسبت به آموزش و پرورش دیگر ممالک آن هم در سطح وسیع‌تری صورت گیرد. نکته مهم این است که مقایسه یک امر حساس و ظریفی است. برای بهره‌مندی هر چه بهتر از علم مقایسه در آموزش و پرورش ضرورت دارد تا به مسئله فرهنگ، ملت‌ها، قومیت‌ها، ادیان و مذاهب، شرایط اجتماعی هر کشور ۰ جایگاه آن در جامعه جهانی و شرایط جغرافیایی توجه ویژه‌ای داشت. به دیگر سخن اگر حرکتی در امر آموزش و پرورش در یک کشور مفید و مؤثر واقع شود نمی‌توان تصور کرد که این اقدام عینا در کشور دیگر نیز سودمند باشد. 
-چه‌بسا ممکن است نتیجه معکوس هم بدهد. کارشناسان امور تطبیقی نیز بر این اعتقاد اصرار می‌ورزند که نتایج مثبت ویا منفی از کارکرد آموزش و پرورش در یک کشور، هرگز با نتایجی که در کشور دیگر گرفته‌شده، یکسان نیست. نتیجه آنکه، در امور تطبیقی بایستی از تقلید کورکورانه صرف و بعضا ساختگی اجتناب ورزید و در مقابل، به گزینش منطقی و عاقلانه از نظام آموزش و پرورش سایر ملل دست یابد. 
-
-اهداف پژوهش‌های تطبیقی در حوزه آموزش
-کشف حقایق و مسایل تربیتی کشور خویش از طریق تحلیل و شناخت مسائل نظام‌های آموزشی سایر کشورها
-ارزشیابی مبتنی بر واقعیت نگری
-برنامه‌ریزی
-گفتمان فرهنگی بر اساس صلح، دوستی و تفاهم و مدارا در بین ملت‌ها
-شناسایی پیشرفت‌ها و نوآوری‌ها در حوزه آموزش و پرورش دیگر کشورها
-آگاهی از مسائل آموزش و پرورش در دنیا
-
-اثرات سیاسی
-رهبران سیاسی تأثیر زیادی بر سیستم‌های آموزشی گذاشته‌اند. به‌طور مثال در شوروی نظام آموزشی تحت نظارت شدید حزب کمونیست اتحاد شوروی قرار گرفت. پس از به قدرت رسیدن جوزف استالین او تأکید ویژه‌ای بر آموزش علوم، ریاضیات و ایدئولوژی کمونیست داشت هم‌زمان مراکز علمی شوروی تعداد زیادی از شهروندان دیگر کشورها را جذب مراکز آموزشی خود کردند. این نظام آموزشی پس از فروپاشی شوروی اصلاح شد و اختیارات دولت‌های محلی در این امر افزایش پیدا کرد. 
-در نظام آموزشی ایالات‌متحده آمریکا در اوایل قرن بیستم تبعیض نژادی علیه افراد سیاه‌پوست وجود داشت که دولت آمریکا با تصویب قوانینی سعی برحذف آن‌ها کرد همچنین قوانین برای دادن امتیازات بیشتر از سفید پوستان به سیاه پوستان موسوم به تبعیض مثبت، تصویب شد. 
-
-همچنین در کشورهایی با حاکمیت دینی، دین بخش اضافه شده‌ای به تمامی درس‌های دانش آموزان و دانشجویان است. در جمهوری اسلامی، تاریخ اسلام و مباحث اسلامی از درس‌های اصلی از دبستان تا دانشگاه است که در هر رشته و هر درسی وجود دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-فناوری آموزشی
-آموزش برنامه‌ای
-آموزش الکترونیکی
-مؤسسه آموزشی
-فلسفه آموزش
-آموزش و پرورش در ایران
-تاریخچه نظریات پیرامون آموزش
-آموزش در ایران
-آموزش فلسفه
-خودآموزی
-
-منابع
-باقری نوع‌پرست، خسرو، درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران، دو جلد. انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۹. 
-مؤلفان حوزه و دانشگاه، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن (۴ جلد)، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (انتشارات سمت) و پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰. 
-نقیب‌زاده، میرعبدالحسین، نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش، انتشارات طهوری، ۱۳۷۴. 
-شریعتمداری، علی، اصول و فلسفه تعل��م و تربیت، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴. 
-شکوهی، غلامحسین، مبانی و اصول آموزش و پرورش، (انتشارات آستان قدس رضوی)، ۱۳۶۸. 
-شعاری‌نژاد، علی‌اکبر، فلسفه آموزش و پرورش، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۷. 
-شعبانی، حسن، مهارت‌های آموزشی و پرورشی، انتشارات سمت، ۱۳۷۱. 
-لطف‌آبادی، حسین، روان‌شناسی تربیتی، انتشارات سمت، ۱۳۸۴. 
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-
-آموزش و پرورش
-اشتراک‌گذاری دانش
-فلسفه آموزش و پرورش
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-ویکی‌سازی رباتیک
-ابرقاره ابرقاره‌های دیرینه بدین‌سان بوده‌اند: 
-
-پانگه آ
-لوراسیا
-گوندوانا
-ننا
-پانوتیا
-رودینیا
-کلمبیا
-کنورلند
-ننا
-اور
-والبارا
-
-منبع
-مک ایودی، کالین، اطلس تاریخی آفریقا، ترجمه فریدون فاطمی، تهران ۱۳۶۵، ص ۱۳. 
-
-ابرقاره‌ها
-زمین‌شناسی تاریخی
-قاره‌ها
-پانگه‌آ (به گویش فرانسوی: پانژه)، نام ابرقاره عظیم دوران پیشاتاریخ است. این ابرقاره در فاصله بخش پایانی دوره دیرینه‌زیستی (پالئوزوئیک) و بخش آغازین میانه‌زیستی (مزوزوئیک) به وجود آمده‌است. نام پانگه‌آ برگرفته از واژه‌های یونانی παν «همه» و Γαῖα «زمین» است. 
-
-۱۷۵ میلیون سال پیش قاره‌هایی که امروز مجموعه خشکی‌های زمین را تشکیل می‌دهند در یک ابرقاره کلان به نام پانگه‌آ کنار هم جمع شده بودند. آفریقا در میانه این همگروهه جای داشت و در واقع برآمدگی شمال غربی آن، پیوندگاه دو قطعه پانگه‌آ، لورازیا (دربرگیرنده آمریکای شمالی، اروپا و آسیای شمالی) و گندوانا (شامل آمریکای جنوبی، آفریقا، آسیای جنوبی، جنوبگان و قاره استرالیا) بود. 
-
-به خاطر وجود این پل خاکی به‌هم‌پیوسته بود که، جانوران خشکی‌زی کمیاب مانند کیسه‌داران، که نخستین گروه مهم پستانداران بودند، می‌توانستند در هر گوشه زمین پراکنده شوند. نزدیک به ۱۶۵ میلیون سال پیش که روند تکه‌تکه شدن پانگه‌آ آغاز شد، ادامه این جابه‌جایی بسیار دشوار گردید. 
-
-گواه یک‌پارچگی پیشین
-شواهد فسیلی باقی‌مانده از زمان یک‌پارچگی پانگه‌آ هستند؛ که با توجه به حضور گونه‌های مشابه و یکسانی در قاره‌هایی که در حال حاضر با فاصله‌های بسیار دور جدا از هم قرار دارند، واقعیت آن را نشان می‌دهند. به عنوان مثال، فسیل‌های لیستروساروس ددکمانان در آفریقای جنوبی، هند و قطب جنوب، در کنار اعضای زبان‌سرخس زمینی، یافت شده‌است که در این صورت لازم می‌شود دایره توزیع گیاه در آن بازه زمانی: از دایره قطبی تا خط استوا؛ اگر قاره‌ها در موقعیت کنونی خود بوده‌اند، گسترده باشد؛ و باز به طور مشابهی، خزنده آب شیرین مسوسورس تنها در آمریکای شمالی که به آفریقا چسبیده بود، مناطق محلی از سواحل برزیل و آفریقای غربی یافت می‌شود. 
-
-افزون بر این شواهد بیشتری برای پانگه‌آ در زمین‌شناسی قاره‌های مجاور موجود است، از جمله برابری و تطبیق روند زمین‌شناسی بین ساحل شرقی آمریکای جنوبی، و ساحل غربی آفریقا برقرار است. کلاهک یخی قطبی دوره کربنیفر انتهای جنوبی پانگه‌آ را پوشاند. سپرده‌های یخبندانی، یا به طور خاص یخ‌نهشته‌های هم‌سن با ساختار مشابه در بسیاری از قاره‌های جداگانه که در قاره پانگه‌آ باهم بوده‌اند نیز پیدا شده‌است. 
-
-تکه‌تکه شدن
-
-نخستین پاره‌ای که از پانگه‌آجدا شد شامل جنوبگان و استرالیا بود که پیرامون ۱۶۰ میلیون سال پیش هم‌زمان با هم، شروع به دور شدن کردند. این پاره جدا شده حامل جمعیتی از کیسه‌داران بود که گونه نوعی آن دوره‌است. 
-
-بقیه پانگه‌آ ۵۰ میلیون سال دیگر پیوسته برجا ماند و در این دوره گروه تازه‌ای از پستانداران به نام جفت‌داران پدید آمدند. جفت داران از کیسه‌داران کارآمدتر بودند و در بیشتر مناطق جهان به کلی جای آنان را گرفتند؛ ولی نتوانستند به استرالیا برسند و به این دلیل است که آن قاره امروز هم مسکن زیای کیسه‌دار پرزاد و ولدی است. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ زمین
-
-منابع
-
-بر پایه، داده‌هایی از: مک ایودی، کالین، اطلس تاریخی آفریقا، ترجمه فریدون فاطمی، تهران ۱۳۶۵. 
-
-ابرقاره‌ها
-ابرقاره‌های پیشین
-تاریخ زمین‌شناختی زمین
-دیرین‌جغرافیای پرمین
-دیرین‌جغرافیای تریاس
-دیرین‌جغرافیای ژوراسیک
-دیرین‌جغرافیای کربنیفر
-زمین‌ساخت صفحه‌ای
-قاره‌های کهن
-ماداگاسکار کشور جزیره‌ای در اقیانوس هند است که تقریبا ۴۰۰ کیلومتر (۲۵۰ مایل) از ساحل شرق آفریقا در سراسر کانال موزامبیک قرار دارد. ماداگاسکار با ۵۹۲۸۰۰ کیلومتر مربع (۲۲۸۹۰۰ مایل مربع) دومین کشور جزیره‌ای جهان پس از اندونزی است. این کشور از جزیره ماداگاسکار (چهارمین جزیره بزرگ جهان) و چندین جزیره کوچکتر پیرامونی تشکیل شده‌است. 
-
-پس از فروپاشی ابرقاره گوندوانا در ماقبل تاریخ، ماداگاسکار حدود ۸۸ میلیون سال پیش از شبه‌قاره هند جدا شد و به گیاهان و حیوانات بومی اجازه داد تا در انزوای نسبی تکامل یابند. در نتیجه، ماداگاسکار کانون تنوع زیستی است. بیش از ۹۰ درصد از حیات وحش آن در هیچ‌کجای زمین یافت نمی‌شود. اکوسیستم‌های متنوع و حیات وحش منحصر به فرد جزیره به دلیل رشد جمعیت انسان و سایر تهدیدات زیست‌محیطی تهدید می‌شود. سکونت انسان در ماداگاسکار در طول یا قبل از اواسط هزاره اول پس از میلاد توسط مردم آسترونزی آغاز شد که با قایق‌های بازویی از اندونزی امروزی وارد ماداسگار شدند. در قرن نهم پس از میلاد، مهاجران بانتو که از شرق آفریقا از کانال موزامبیک عبور می‌کردند، به آنها پیوستند. گروه‌های دیگر به مرور زمان در ماداگاسکار مستقر شدند و هر کدام کمک‌های ماندگاری به زندگی فرهنگی مالاگاسی کردند. گروه قومی مالاگاسی اغلب به ۱۸ زیر گروه یا بیشتر تقسیم می‌شود که بزرگ‌ترین آنها مرینا در ارتفاعات مرکزی است. تا اواخر قرن هجدهم، جزیره ماداگاسکار توسط مجموعه‌ای متفرقه از اتحادهای سیاسی-اجتماعی در حال تغییر اداره می‌شده‌است. از اوایل سده نوزدهم، بیشتر مردم جزیره متحد شدند و از پادشاهی ماداگاسکار که توسط یک سری از اشراف مرینا بنیانگزاری شد، تبعیت کردند. سلطنت در ماداگاسکار سال ۱۸۹۷ با حمله امپراتوری استعماری فرانسه به پایان رسید. ماداگاسکار در سال ۱۹۶۰ استقلال یافت. از آن زمان، کشور خودمختار ماداگاسکار چهار دوره اصلی مشروطه و جمهوری را پشت سر گذاشته‌است. از سال ۱۹۹۲، این کشور رسما به عنوان یک دموکراسی مبتنی بر قانون اساسی با پایتختی آنتاناناریوو اداره می‌شود. با این حال، در یک بحران سیاسی در سال ۲۰۰۹، رئیس‌جمهور مارک راوالومانانا مجبور به استعفا شد و قدرت ریاست جمهوری در مارس ۲۰۰۹ به آندری راجولینا منتقل شد. حکومت قانون اساسی در ژانویه ۲۰۱۴ احیا شد، زمانی که هری راجاوناریمپیانینا پس از انتخابات ۲۰۱۳ به عنوان رئیس‌جمهور منصوب شد که جامعه بین‌المللی آن را منصفانه و شفاف تشخیص داد. ماداگاسکار عضو سازمان ملل متحد، اتحادیه آفریقا (AU)، جامعه توسعه آفریقای جنوبی (SADC) و سازمان بین‌المللی فرانکوفونی است. طبق گزارش سازمان ملل، ماداگاسکار به گروه کشورهای کمتر توسعه‌یافته تعلق دارد. زبان مالاگاسی و فرانسوی هر دو زبان رسمی این کشور هستند. اکثریت جمعیت به مسیحیت، باورهای سنتی یا ادغام هر دو پایبند هستند. اکوتوریسم و کشاورزی، همراه با سرمایه‌گذاری بیشتر در آموزش، بهداشت، و شرکت خصوصی، عناصر کلیدی استراتژی توسعه ماداگاسکار هستند. در دوران راوالومانانا، این سرمایه‌گذاری‌ها باعث رشد اقتصادی قابل توجهی شد، اما مزایا به‌طور مساوی در سراسر کشور پخش نشد و تنش‌هایی را بر سر افزایش هزینه زندگی و کاهش استانداردهای زندگی در میان اقشار فقیر و برخی از اقشار طبقه متوسط ایجاد کرد. از سال ۲۰۱۷، اقتصاد به دلیل بحران سیاسی ۲۰۰۹ – ۲۰۱۳ ضعیف شده‌است و کیفیت زندگی برای اکثریت جمعیت ماداگاسگار پایین است. 
-حدود ۹۰ ٪ از گونه‌های گیاهی و جانوری ماداگاسکار فقط در این جزیره زندگی می‌کنند. 
-
-تاریخ
-
-تاریخ نخستین نشستگاه انسانی در ماداگاسکار احتمالا به سده چهارم پیش از میلاد می‌رسد. 
-
-ماداگاسکار از سال ۱۸۹۶ (میلادی) از جمله مستعمرات امپراتوری فرانسه بوده‌است، این کشور در روز ۲۶ ژوئن ۱۹۶۰ به عنوان «جمهوری مالاگاسی» از فرانسه اعلام استقلال کرد، در ادامه و در سال ۱۹۷۵ نام این کشور به «جمهوری دموکراتیک ماداگاسکار» تغییر کرد. 
-
-هسته جمعیت ماداگاسکار که مالاگاسی نامیده می‌شوند ترکیبی از تیره‌های بانتو زبان آفریقا، عرب‌ها و مالایایی‌ها دانسته می‌شوند که این دو دسته اخیر در پی سفرهای بازرگانی دریایی به این جزیره رسیده و در آن نشیمن گزیدند. مالایایی نام همگانی تیره‌های منطقه هند شرقی (مالزی، فیلیپین و اندونزی) هستند که از آنجا در سراسر آسیای جنوب شرقی و جزیره‌های اقیانوس آرام پراکنده شدند. 
-
-سیاست
-
-در سال ۱۹۷۶ دیدیه راتسیراکا رئیس‌جمهور ماداگاسکار شد و حکومتی به نام پیشگام انقلاب ماداگاسکار را به عنوان تنها حزب در این کشور برقرار کرد. فعالیت احزاب سیاسی در سال ۱۹۹۰ در ماداگاسکار به رسمیت شناخته شد. 
-
-در سال ۱۹۹۳ آلبرت زافی رهبر قوای جاوید که حزبی به نام جنبش پیش دموکراسی نیز تشکیل داده بود رئیس‌جمهور شد. فرانسوا راوونی از همین حزب نیز در سال ۱۹۹۳ نخست‌وزیر شد. در سال ۲۰۰۲ مارک راوالومانانا به سمت رئیس‌جمهور و در همین سال ژاک سیلا به عنوان نخست‌وزیر ماداگاسکار انتخاب شدند. 
-اندری راجولینا، شهردار پیشین پایتخت، وی را متهم کرد که ثروت‌های کشور را به شرکت‌های خارجی می‌دهد و اختلاف میان دو طرف شدت پیدا کرد. راجولینا، رئیس‌جمهور ماداگاسکار را دیکتاتور خطاب کرد و رهبری مخالفان را بر عهده گرفت، در تظاهراتی که مخالفان بر ضد راوالومانانا برگزار کردند، بیش از صد نفر کشته شدند و راوالومانانا با بحران سیاسی شدیدی روبرو شد. رئیس‌جمهور ماداگاسکار به تدریج حمایت ارتش را از دست داد و در تاریخ ۱۷ مارس ۲۰۰۹ اختیارات و مسئولیت‌های خود را به یک هیئت نظامی واگذار کرد، این هیئت نیز بلافاصله قدرت را به راجولینا که رهبر جناح مخالف بود، واگذار کرد. 
-
-از آن زمان تا چندین سال به رغم میانجیگری مجامع بین‌المللی و توافقنامه ماپوتو، ماداگاسکار همچنان درگیر بحران بود و دولت انتقالی تشکیل نشده‌بود. 
-
-در سال‌های بعد چهار گروه سیاسی اصلی ماداگاسکار توانستند بر سر تقسیم قدرت در دوره انتقالی که به برگزاری انتخابات در سال ۲۰۱۰ منتهی می‌شد، به توافق برسند. بر پایه این توافق قرار شد رئیس‌جمهور، دو معاون رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر و اعضای کابینه دولت وحدت ملی به صورت توافقی انتخاب شوند. رهبران چهار گروه سیاسی ماداگاسکار آندره راجولینا، رئیس‌جمهور ماداگاسکار و مارک راوالومانانا و دیدیه راتریسکا و آلبرت زافی، سه رئیس‌جمهور پیشین این کشور هستند که به این توافق رسیده‌اند. 
-
-جغرافیا
-
-جمهوری دموکراتیک ماداگاسکار جزیره‌ای است واقع در جنوب شرق آفریقا، در میان آب‌های اقیانوس هند، شرق موزامبیک، پایتخت این کشور شهر آنتاناناریوو با، ۱ ٬ ۴۰۳ ٬ ۰۰۰ نفر می‌باشد. مساحت ماداگاسکار ۵۸۷ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع و جمعیت آن حدود ۲۷ / ۵ میلیون نفر است. 
-
-از شهرهای مهم ماداگاسکار می‌توان به، تواماسینا (۲۰۶ ٬ ۰۰۰ نفر)، آنتسیرابه (۱۸۶ ٬ ۰۰۰ نفر)، فینارانتسوا (۱۶۷ ٬ ۰۰۰ نفر) و ماهاجانگا (۱۵۴ ٬ ۰۰۰ نفر) اشاره کرد. 
-
-ماداگاسکار چهارمین جزیره بزرگ جهان است. تجزیه ابرقاره گندوانا در حدود ۱۳۵ میلیون سال پیش بخشی از خشکی که ماداگاسکار جزئی از آن بود را از خشکی پیوسته آفریقا-آمریکای جنوبی جدا کرد. ماداگاسکار بعدها یعنی در حدود ۸۸ میلیون سال پیش از هند جدا شد و این باعث شد که گیاهان و جانوران ماداگاسکار در انزوا به فرگشت خود ادامه بدهند. 
-
-در امتداد کرانه شرقی ماداگاسکار سرازیری تندی دیده می‌شود که بیشتر جنگل‌های گرمسیری باقی‌مانده در زمین‌های پست این جزیره در این محدوده قرار دارند. در غرب این سرازیری‌ها و در مرکز جزیره، فلاتی قرار دارد که ارتفاع آن بین ۷۵۰ تا ۱۵۰۰ متر بالاتر از سطح دریاست. این مرتفعات مرکزی که به‌طور سنتی زادبوم قوم مرینا بوده‌است متراکم‌ترین منطقه ماداگاسکار از نظر جمعیت است و پایتخت کشور هم که کانون تاریخی قوم مرینا بوده‌است، در همین فلات واقع شده‌است. 
-
-ویژگی این فلات مرکزی وجود دره‌های شامل شالیزارهای مطبق است که بین تپه‌های پرعلف و تکه‌هایی از جنگل واقع شده‌اند. اراضی واقع در غرب فلات مرتفع مرکزی به تدریج خشک‌تر شده و سرانجام به کانال موزامبیک و باتلاق‌های جنگلی حرا در امتداد ساحل ختم می‌شوند. 
-
-بوم‌شناسی
-ماداگاسکار ۸۸ میلیون سال پیش از هند جدا شد و پس از آن هیچگاه به خشکیهای دیگر دنیا در اتصال نبوده‌است. این جدایی طولانی باعث شده تا اغلب گیاهان و جانورانش بی‌همتا باشند و در جای دیگری از دنیا پیدا نشوند. در حدود ۹۰ درصد از تمامی گونه‌های گیاهی و جانوری ماداگاسکار بوم‌زاد این جزیره هستند معروفترین آن‌ها لمورها هستند. خانواده‌ای نخستیان با نزدیک به صد گونه متفاوت که فقط در ماداگاسکار وجود دارند. از دیگر جانوران این جزیره آفتاب‌پرست پلنگی است که در بخش‌های شرقی و شمالی ماداگاسکار یافت می‌شود. بیش از ۸۰ درصد از ۱۴ ٬ ۸۸۳ گونه گیاهی این جزیره را در هیچ‌جای دیگر جهان نمی‌توان یافت. ازجمله پنج خانواده از گیاهان تنها ویژه ماداگاسکار هستند. این اکولوژی ویژه باعث شده‌است که برخی بوم‌شناسان از ماداگاسکار به عنوان «قاره هشتم» یاد کنند. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-تا سال ۲۰۰۲ میلادی کشور ماداگاسکار از ۶ ایالت تشکیل می‌شد. 
-آنتاناناریوو (Antananarivo) 
-آنسیرانانا (Antsiranana) 
-فیانارانسوا (Fianarantsoa) 
-ماهاجانگا (Mahajanga) 
-تواماسینا (Toamasina) 
-تولیارا (Toliara) 
-
-بعد از اینکه در ۴ اکتبر ۲۰۰۲ تغییراتی در تقسیمات اداری و جغرافیایی ماداگاسکار ایجاد شد، ۶ استان سابق این کشور منحل شده و ماداگاسکار از لحاظ جغرافیایی به ۲۲ منطقه تقسیم شد که به ترتیب الفبا عبارتند از: آتسیمو-آتسینانانا آتسیمو-آندرفانا آتسینانانا آلائوترا-مانگورو آمورونئی مانیا آنالامانگا آنالانجیروفو آندروی آنوسی ایتاسی ایهورومبه بتسیبوکا بوئنی بونگولاوا دیانا ساوا سوفیا ملاکی منابه هائوته ماتسیاترا واتوواوی-فیتووینانی واکینانکاراترا
-
-اقتصاد
-
-واحد پول ماداگاسکار، آریاری با واحد جزء (ایرایمبیلانجا) نام دارد. صادرات ماداگاسکار را، قهوه، وانیل، شکر و ادویه‌جات تشکیل می‌دهد. ماداگاسکار از اعضای کشورهای اتحادیه آفریقاست. 
-
-بر اساس گزارش فائو، بیش از سه چهارم مردم دو منطقه در جنوب غرب و جنوب ماداگاسکار با ناامنی غذایی مواجه هستند که این وضعیت در همواره تشدید شده‌است زیرا محصول ذرت و مانیوک به شدت کاهش یافته‌است و تولید برنج نیز پایین‌تر از سطح عادی است. 
-بیشتر مردم مادگاسکار (۹۳ درصد بنا بر اعلام صندوق بین‌المللی پول) در فقر به سر می‌برند و کمتر از دو دلار در روز درآمد دارند. 
-
-مردم
-۹۵ ٪ نژاد این کشور را مالاگاسی و ۲ ٪ را فرانسوی تشکیل می‌دهند، همچنین از نظر دین، میزان نفوذ عقاید محلی و بومی ۵۲ ٪، مسیحیت ۴۱ ٪، اسلام ۷ ٪ می‌باشد. زبانهای رسمی ماداگاسکار، مالاگاسی و فرانسوی است. 
-
-مهم‌ترین گروه قومی این جزیره یعنی مالاگاسی‌ها از جنوب شرق آسیا آمده‌اند. در این گروه، مهم‌ترین قوم‌ها عبارتند از مرینا، که پیرامون پایتخت سکونت دارند، بتسیمیساراکا، در شمال شرق، و ساکالاوا، در غرب. جمعا بیش از بیست قوم، تیره، و طایفه در این جزیره زندگی می‌کنند. 
-
-از دیدگاه نژادی، مردمان ماداگاسکار ترکیبی هستند از عناصر جنوب آفریقا و جنوب شرقی آسیا. بعدها بازرگانان عرب نیز به شمال ماداگاسکار آمده و اسلام را ترویج کردند. 
-بخش کوچکی از جمعیت ماداگاسکار نیز از نوادگان مهاجران اروپایی، هندی، کرئولی، قمری، و چینی هستند. 
-
-امید به زندگی برای مردان ۶۶ / ۵ و برای زنان ۶۹ / ۹ سال است. میانگین سنی مردم ماداگاسکار ۱۹ / ۶ سال می‌باشد. 
-
-جستارهای وابسته
-دودو
-هندی‌ها در ماداگاسکار
-گربه‌زبادان ماداگاسکار
-بخش‌های ماداگاسکار
-فهرست منطقه‌های ماداگاسکار
-تیم ملی فوتبال ماداگاسکار
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-آفریقای شرقی
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۶۰ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۶۰ (میلادی) در آفریقا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۶۰ (میلادی) در ماداگاسکار
-جزیره‌های آفریقا
-جزیره‌های اقیانوس هند
-جزیره‌های ماداگاسکار
-جمهوری‌ها
-جنوب آفریقا
-کشورها و سرزمین‌های فرانسوی‌زبان
-کشورها در آفریقا
-کشورهای اقیانوس هند
-کشورهای توسعه‌نیافته
-کشورهای جزیره‌ای
-کشورهای عضو اتحادیه آفریقا
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو فرانسه‌زبانی
-ماداگاسکار
-مستعمره‌های پیشین فرانسه
-اقیانوسیه یکی از قاره‌های جهان است که گروه‌های گوناگونی از جزیره‌های اقیانوس آرام را دربر می‌گیرد. اقیانوسیه، کوچک‌ترین قاره از دیدگاه مساحت خشکی و کم‌جمعیت‌ترین قاره پس از قاره جنوبگان می‌باشد. گروه‌های جزیره‌ای اقیانوسیه از دیدگاه قوم‌شناسی شامل چهار گروه استرالزی (استرالیا و نیوزیلند)، پلی‌نزی، ملانزی و میکرونزی می‌شوند. 
-
-اقیانوسیه در تعریف غیر دقیق قدیم‌تر خود نامی جمعی برای جزایر پراکنده در سراسر اقیانوس آرام، یعنی کل منطقه جزیره‌ای بین آسیا و قاره آمریکا بود. 
-
-اقیانوسیه، در محدودترین معنای امروزی خود، شامل بیش از ده‌هزار جزیره است که مساحت کل خشکی آن‌ها (به استثنای استرالیا، اما شامل پاپوآ گینه نو و نیوزلند) تقریبا ۸۲۲۸۰۰ کیلومتر مربع است. 
-
-تا ۳۳۰۰۰ سال پیش هیچ انسانی در منطقه اقیانوسیه زندگی نمی‌کرد، مگر در استرالیا. اگرچه دانشمندان در مورد جزئیات اختلاف نظر دارند، اما عموما از نظریه‌ای حمایت می‌کنند که منشأ مردم جزایر اقیانوسیه را در آسیای جنوب شرقی می‌داند. تا سال ۲۰۰۰ حدود ۱۲ میلیون جزیره‌نشین در اقیانوسیه (به استثنای استرالیا) زندگی می‌کردند. 
-
-محدوده
-اقیانوسیه یک مفهوم جغرافیایی و گاه ژئوپلیتیک است. اقیانوسیه، یکی از هشت بومگاه بر روی کره زمین به‌شمار می‌آید. 
-
-نیوزلند، گینه نو و کشور استرالیا بخشی از قاره اقیانوسیه به‌شمار می‌آیند. شبه جزیره مالایا نیز گاه بخشی از اقیانوسیه نامیده شده‌است. 
-از دیدگاه تقسیمات کشوری، برخی استان‌های اندونزی و تیمور شرقی، هم به آسیا و هم به اقیانوسیه، تعلق دارند. استان پاپوآ و پاپوآی غربی در کشور اندونزی، بخشی از اقیانوسیه هستند. جزیره تیمور نیز (که از تیمور شرقی و استان تیمور غربی اندونزی تشکیل‌شده) به همراه جزایر ملوک و ملوک شمالی اندونزی هم، بخشی از آسیا و هم، بخشی از اقیانوسیه شمرده می‌شوند. 
-
-جغرافیا
-بزرگ‌ترین جزء اقیانوسیه استرالیا است که آن را نه به عنوان یک جزیره بلکه گاه به عنوان یک قاره به‌شمار می‌آورند. بزرگ‌ترین توده خشکی بعدی در اقیانوسیه، گینه نو، دومین جزیره بزرگ جهان (پس از گرینلند)، است. گینه نو بزرگ‌ترین جزء ملانزی است. 
-
-بزرگ‌ترین جزایر بعدی در اقیانوسیه جزایر جنوبی و شمالی نیوزیلند هستند که بزرگ‌ترین جزء پلی‌نزی به‌شمار می‌آیند. 
-
-اقیانوسیه را می‌توان از نظر جنس ساخت خشکی‌ها به سه گونه از مجمع‌الجزایر تقسیم کرد: جزایر قاره‌ای، جزایر آتشفشانی و جزایر مرجانی. جزایر در هر گروه به شیوه‌های گوناگونی شکل‌گرفته و از مواد مختلفی ساخته شده‌اند. جزایر قاره‌ای دارای ویژگی‌های فیزیکی متنوعی هستند در حالی که جزایر آتشفشانی و مرجانی از نظر جغرافیای فیزیکی نسبتا یکنواخت‌اند. 
-
-استرالیا، نیوزلند و گینه نو جزایر قاره‌ای هستند. این سه منطقه برخی از ویژگی‌های فیزیکی مشترک دارند. هر سه دارای رشته‌کوه یا بلندی‌هایی هستند (محدوده تقسیم بزرگ در استرالیا. فلات آتشفشانی جزیره شمالی و آلپ جنوبی در نیوزیلند؛ و ارتفاعات در گینه نو). این ارتفاعات کوه‌های چین‌خورده‌ای هستند که وقتی صفحات تکتونیکی به یکدیگر فشار می‌آورند تشکیل می‌شوند. نیوزلند و گینه نو نیز به دلیل فعالیت‌های زمین‌ساختی دارای ویژگی‌های آتشفشانی هستند. 
-
-صحرای استرالیا (معروف به آوت‌بک) بر بیشتر خاک این کشور تسلط دارد. وجود این بیابان نتیجه موقعیت آن در امتداد مدار راس‌جدی و نزدیکی به بادهای خنک، خشک و جنوبی است. یخچال‌های طبیعی نیوزلند نتیجه ارتفاع زیاد جزایر و نزدیکی آن به بادهای خنک و مرطوب است. جنگل‌های بارانی پاپوآ گینه نو نتیجه ارتفاع زیاد جزیره، مجاورت با بادهای گرمسیری مرطوب و موقعیت آن دقیقا در زیر خط استوای گرم است. 
-
-جزایر آتشفشانی اقیانوسیه در اثر فوران‌های آتشفشانی ایجاد شده‌اند. این فوران‌ها در زیر آب شروع می‌شوند، زمانی که ماگمای داغ توسط اقیانوس سرد و سخت می‌شود، با گذشت زمان جزایری با قله مرکزی شیب‌دار شکل می‌گیرند. منطقه ملانزی شامل جزایر آتشفشانی زیادی است زیرا بخش بزرگی از حلقه آتش اقیانوس آرام را تشکیل می‌دهند. این حلقه، مجموعه‌ای از آتشفشان‌ها در پیرامون مرز اقیانوس آرام است. این بخش از حلقه آتش در مرز صفحه اقیانوس آرام و صفحه استرالیا قرار دارد. این یک مرز صفحه همگرا است که در آن دو صفحه به سمت یکدیگر حرکت می‌کنند. کوه‌های آتشفشانی مهم در ملانزی شامل کوه تومانیوی در فیجی؛ کوه لامینگتون در پاپوآ گینه نو؛ و کوه یاسور در وانواتو است. 
-
-جزایر مرجانی از اسکلت و بدن موجودات دریایی کوچک به نام مرجان ساخته شده‌اند. گاهی اوقات جزایر مرجانی به سختی به سطح دریا می‌رسند. آنها اغلب به شکل یک حلقه نامنظم از جزایر بسیار کوچک به نام آب‌سنگ هستند که یک تالاب را احاطه کرده‌اند. هنگامی‌که یک‌رشته صخره مرجانی در اطراف یک جزیره آتشفشانی جمع می‌شود، آب‌سنگ تشکیل می‌شود. پس از آن جزیره آتشفشانی فرسایش می‌یابد و یک تالاب از آن باقی می‌ماند. آب‌سنگ‌ها را معمولا به عنوان یک جزیره درنظر می‌گیرند، هرچند که از مجموعه‌ای از خشکی‌های مرجانی پرشمار تشکیل‌شده باشد. مناطق جزیره‌ای میکرونزی و پلی‌نزی تحت سلطه این جزایر کم ارتفاع هستند. برای نمونه، جزیره مرجانی کواجالین در جزایر مارشال از ۹۷ جزیره و جزیره تشکیل‌شده است که یکی از بزرگ‌ترین تالاب‌های جهان را احاطه کرده‌اند و مساحتی معادل ۲۱۷۳ کیلومتر مربع را پوشش می‌دهند. کشور کیریباتی متشکل از ۳۲ آب‌سنگ و یک جزیره منفرد است که در ۳ ٫ ۵ میلیون کیلومتر مربع از اقیانوس آرام پراکنده شده‌اند. 
-
-ناحیه‌ها
-
-نقشه سیاسی
-بخش‌بندی و تعریف مناطق اقیانوسیه در منابع گوناگون متفاوتند. بخش‌بندی در نقشه زیر بر پایه ناحیه‌بندی سازمان ملل انجام شده‌است. 
-
-کشورها
-
-
-
-ملانزی
-تیمور شرقی (بخشی از آن) 
-فیجی
- (بخشی از آن) 
-کالدونیای جدید
-
-جزایر سلیمان
-وانواتو
-
-میکرونزی
-گوام
-کیریباتی
-جزایر مارشال
-مجمع‌الجزایر ماریانای شمالی
-
-نائورو
-پالائو
-
-پلی‌نزی
-
-ساموآی آمریکا
-جزایر کوک
-پلی‌نزی فرانسه
-نیووی
-جزایر پیت‌کرن
-ساموآ
-توکلائو
-تونگا
-تووالو
-والیس و فوتونا
-
-پایتخت‌ها: 
-
-همه کشورهای این قاره پایتخت دارند جز کشور توکلائو که تنها کشوری که پایتخت ندارد نیز هم هست. 
-
-تاریخ
-
-مسکونی شدن اقیانوسیه توسط انسان با امواج مهاجرتی از سوی جنوب شرق آسیا میسر شد. اولین این امواج، که در دوران پارینه‌سنگی رخ داد، ملانزی و استرالیا را مسکونی کرد. (این مهاجران به دلیل پایین بودن سطح دریا در دوران پارینه‌سنگی به راحتی می‌توانستند به ملانزی و استرالیا برسند. امواج بعدی از مردمان که در دوران باستان از دریاها گذشتند، در میکرونزی و پلی‌نزی نشیمن گزیدند. مردم بومی ملانزی و استرالیا کاملا تیره‌پوست هستند، در حالی که مردمان میکرونزی و پلی‌نزی عموما رنگ روشن‌تری دارند. نام هر منطقه جزیره‌ای توصیفی است که غربی‌ها از شرایط آن‌ها داشته‌اند: «نزی» مشتق از واژه یونانی «ندوس» به معنای جزیره است. پیشوند یونانی «ملا-» به معنای «تیره» است که به رنگ پوست ساکنان ملانزی اشاره دارد. «میکرو-» به معنای «کوچک» است، زیرا جزایر میکرونزی بسیار کوچک هستند؛ و «پلی-» به معنای «بسیار» است، زیرا شمار جزایر پلی‌نزی بسیار زیاد است. بنابر این ترجمه تحت‌اللفظی نام ملانزی، میکرونزی و پلی‌نزی به ترتیب «سیاه‌جزایر، خردجزایر و پرجزایر» خواهد بود. 
-
-استرالزی
-بومیان استرالیا ساکنان اصلی قاره استرالیا و جزایر مجاور هستند که حدود ۷۰۰۰۰ سال پیش از آفریقا به آسیا مهاجرت کردند و حدود ۵۰۰۰۰ سال پیش به استرالیا رسیدند. باور بر این است که آن‌ها از اولین مهاجرت‌های انسانی به بیرون از آفریقا بوده‌اند. اگرچه آن‌ها احتمالا از طریق آسیای جنوب شرقی به استرالیا مهاجرت کرده‌اند، اما به وضوح با هیچ جمعیت شناخته‌شده آسیایی یا پلی‌نزی مرتبط نیستند. شواهدی مبنی بر تبادل ژنتیکی و زبانی بین استرالیایی‌های بومی در منتهی‌الیه شمال استرالیا و مردمان آسترونزیایی گینه نو و جزایر آن وجود دارد، اما این ممکن است نتیجه دادوستد و ازدواج‌های پسین‌تر باشد. 
-
-بومیان استرالیا تقریبا ۴۰۰۰۰ سال پیش با مهاجرت از طریق یک پل خشکی از سرزمین اصلی آسیا که در آخرین عصر یخبندان وجود داشت، به تاسمانی رسیدند. باور بر این است که نخستین مهاجرت اولیه انسانی به استرالیا زمانی انجام شد که این خشکی بخشی از قاره ساهول را تشکیل می‌داد و از طریق یک گذرگاه زمینی به جزیره گینه نو متصل می‌شد. 
-
-جزیره‌نشینان تنگه تورس بومی جزیره‌های تنگه تورس هستند که در شمالی‌ترین نوک کوئینزلند در نزدیکی پاپوآ گینه نو قرار دارند. قدیمی‌ترین بقایای قطعی انسانی که در استرالیا یافت شد مربوط به بقایای دریاچه مونگو است که قدمت آن در حدود ۴۰۰۰۰ سال تاریخ‌گذاری شده‌است. 
-
-ملانزی
-
-ساکنان اولیه گروهی از جزایر که اکنون ملانزی نامیده می‌شوند، احتمالا نیاکان مردم پاپوآیی‌زبان امروزی بوده‌اند. به نظر می‌رسد که آنها با مهاجرت از آسیای جنوب شرقی، این جزایر را به سمت شرق تا جزایر اصلی مجمع‌الجزایر سلیمان، از جمله ماکیرا و احتمالا جزایر کوچکتر دوردست‌تر در شرق، اشغال کرده‌اند. 
-
-به‌ویژه در امتداد سواحل شمالی گینه نو و در جزایر شمال و شرق گینه نو، مردم آسترونزی که بیش از ۳۰۰۰ سال پیش به این منطقه مهاجرت کرده بودند، با جمعیت‌های از قبل موجود از مردمان پاپوآیی‌زبان در تماس قرار گرفتند. در اواخر سده بیستم، برخی از پژوهشگران یک دوره طولانی تعامل را محتمل دانستند که منجر به تغییرات پیچیده زیادی در ژنتیک، زبان و فرهنگ در میان مردم این نواحی شد. 
-
-میکرونزی
-همچنین نگاه کنید به: تاریخ ایالات فدرال میکرونزی
-
-مسکونی شدن میکرونزی چندین هزار سال پیش آغاز شد، اگرچه چند نظریه رقیب در مورد خاستگاه و ورود اولین مهاجران وجود دارد. مشکلات متعددی برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در جزایر به دلیل اندازه، الگوهای استقرار و آسیب طوفان وجود دارد. در نتیجه، شواهد بیشتر مبتنی بر تحلیل زبانی است. 
-
-قدیمی‌ترین آثار تمدن در جزیره سایپان یافت شده‌است که دیرینگی آن به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یا کمی پیشتر از آن می‌رسد. اجداد میکرونزی‌ها بیش از ۴۰۰۰ سال پیش در آنجا ساکن شدند. یک سیستم غیرمتمرکز مبتنی بر رؤسای قبایل در نهایت به یک فرهنگ اقتصادی و مذهبی متمرکزتر با محوریت یاپ و پوهنپی تبدیل شد. دوران پیش از تاریخ بسیاری از جزایر میکرونزی مانند یاپ به خوبی شناخته نشده‌است. 
-
-ساکنان اولیه جزایر ماریانای شمالی در دوران باستان با قایق‌های خود به این جزایر رسیدند و آن را در دوره‌ای بین ۴۰۰۰ قبل از میلاد تا ۲۰۰۰ قبل از میلاد از جنوب شرق آسیا کشف کردند. آن‌ها به نام چاموروها معروف شدند. 
-
-پلی‌نزی
-ردیابی زبان‌های پلی‌نزی منشأ ماقبل تاریخ آنها را در مجمع‌الجزایر مالای و در نهایت در تایوان قرار می‌دهد. بین حدود ۳۰۰۰ تا ۱۰۰۰ سال قبل از میلاد، گویشوران زبان‌های آسترونزی از تایوان به جزایر جنوب شرقی آسیا گسترش یافتند. 
-
-در سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد، این مسافران شروع به حرکت به سمت شرق، فراتر از گینه نو، ابتدا در امتداد زنجیره جزیره سلیمان و سپس به مجمع‌الجزایر بنک و وانواتو کردند. از آنجایی که فاصله بین جزایر از ده‌ها کیلومتر در لبه اقیانوس آرام غربی به صدها کیلومتر در مسیر پلی‌نزی، و سپس به هزاران کیلومتر در مورد سفرهای دریایی به گوشه‌های دور مثلث پلی‌نزی افزایش یافت، این کاوشگران اقیانوس‌پیما قایق‌های دوبدنه بزرگی را توسعه دادند که قادر به حمل افراد بیشتر و همچنین تمام آذوقه‌ها، حیوانات اهلی و نیازمندی‌های اولیه آن‌ها برای کشاورزی بود. 
-
-با طولانی‌تر شدن سفرها، آنها یک روش ناوبری بسیار پیچیده بر اساس مشاهدات ستارگان، موج‌های اقیانوس‌ها، الگوهای پرواز پرندگان و سایر علائم طبیعی ایجاد کردند تا راه خود را بر روی اقیانوس باز پیدا کنند. 
-
-شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این کاوشگران به سمت شرق به سمت گروه‌های جزیره‌ای کوک، سوسایتی و مارکزاس حرکت کردند و از آنجا هزاران مایل از اقیانوس باز را گذراندند تا سرانجام به جزایر هاوایی در شمال، جزیره ایستر در جنوب شرقی و نیو رسیدند. کشف نیوزیلند در جنوب غربی، حدود سال ۱۰۰۰ پس از میلاد، منطقه‌ای را که ما امروزه به عنوان مثلث پلی‌نزی می‌شناسیم، تکمیل کرد. 
-
-جزایر پلی‌نزی اگرچه کوچک‌اند و هزاران کیلومتر از هم فاصله دارند، اما محیط‌های مشابهی دارند و افرادی با میراث فرهنگی مشترک در آن‌ها ساکن شده‌اند. جزایر فیجی و تونگا در غربی پلی‌نزی تقریبا ۳۰۰۰ سال پیش مسکونی شدند، در حالی که نیوزلند در سال ۱۲۰۰ بعد از میلاد توسط نیاکان مائوری‌ها کشف و مسکونی شد. 
-
-ورود اروپایی‌ها
-اروپایی‌ها به تدریج اقیانوسیه را در عصر جدید اولیه و عصر امروزی کاوش کردند. پرکارترین کاوشگر منطقه جیمز کوک بود که از دستاوردهای بسیار او می‌توان به اولین سفر بزرگش به استرالیا اشاره کرد. به‌تدریج بیشتر این جزایر به عنوان مستعمره توسط کشورهای اروپایی و ایالات‌متحده تصرف شدند. گروه‌هایی از جمعیت‌های بومی به دلیل بیماری‌های اروپایی از بین رفتند و بسیاری از بومیان مجبور به بردگی شدند. 
-
-اقیانوسیه از صحنه‌های اصلی جنگ جهانی دوم بود و در آن، متفقین برای کنترل اقیانوس آرام با ژاپنی‌ها جنگیدند. در دوره بین جنگ جهانی دوم تا ۱۹۸۰ میلادی (عصر استعمارزدایی)، اکثر مستعمرات به استقلال دست یافتند. امروزه جزایر اقیانوسیه در بیش از ده کشور گروه‌بندی شده‌اند. 
-
-آب و هوا
-جزایر اقیانوس آرام دارای جنگل‌های بارانی استوایی و آب و هوای گرمسیری گرم‌دشتی (ساوانا) هستند. در بخش‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری اقیانوس آرام، پدیده ال نینو بر شرایط آب و هوایی تأثیر می‌گذارد. در غرب اقیانوس آرام، بادهای موسمی و فصل مرطوب مرتبط با آن در طول ماه‌های تابستان با بادهای خشک زمستانی که در سراسر اقیانوس از خشکی آسیا می‌وزند، در تضاد قرار می‌گیرند. 
-
-استرالیای مرکزی آب و هوای بیابانی واقعی دارد و در صحرای استرالیا در تابستان دمای هوا می‌تواند بسیار بالا باشد. در زمستان، می‌تواند به‌طور قابل توجهی در شب خنک شود. در اینجا کمتر از ۲۵۰ میلی‌متر در سال باران می‌بارد و فصل خشک بیش از هشت ماه طول می‌کشد. شمال نیو ساوت ولز و جنوب کوئینزلند در استرالیا دارای آب و هوای نیمه‌گرمسیری با آب و هوای مطبوع در تمام طول سال است، اگرچه در تابستان می‌تواند کاملا گرم باشد. شهرهای بزرگی مانند سیدنی، پرث و آدلاید دارای آب و هوای مدیترانه‌ای با تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل هستند. ویکتوریا و تاسمانی در جنوب دارای آب و هوای معتدل هستند و زمستان با بارش برف در مناطق مرتفع می‌تواند بسیار سرد شوند. بقیه سال آفتابی و گرم با احتمال موج گرما در ویکتوریا است. 
-
-بیشتر مناطق نیوزلند متعلق به منطقه معتدل با آب و هوای دریایی است. شرایط از بسیار مرطوب در ساحل غربی جزیره جنوبی تا تقریبا نیمه‌خشک در مرکز اوتاگو و نیمه گرمسیری در شمال شرقی متغیر است. برف در جزیره جنوبی نیوزلند و در ارتفاعات بالاتر در جزیره شمالی می‌بارد. بارش برف در سطح دریا در جزیره شمالی بسیار نادر است. 
-
-هاوایی بسته به عرض جغرافیایی و نوع ناهمواری‌ها آب و هوای متفاوتی دارد. برای نمونه، جزیره هاوایی میزبان ۴ گروه از ۵ گروه آب و هوایی در یک منطقه نسبتا کوچک است: گرمسیری، خشک، معتدل و قطبی. بالاترین دمای ثبت‌شده در اقیانوسیه در اودناداتا، استرالیای جنوبی (۲ ژانویه ۱۹۶۰) رخ داد، جایی که دما به ۵۰ ٫ ۷ درجه سانتی‌گراد رسید. پایین‌ترین دمای ثبت‌شده در اقیانوسیه ۲۵ ٫ ۶ - درجه سانتی‌گراد در رانفورلی در اوتاگو در سال ۱۹۰۳ بود. پوهنپی از جزایر سنیاوین در میکرونزی مرطوب‌ترین سکونتگاه اقیانوسیه و در مناطق کوهستانی خاص، با بارندگی سالانه بیش از ۷۶۰۰ میلی‌متر در سال، یکی از مرطوب‌ترین مکان‌های روی زمین است. بیگ باگ در جزیره مائویی با میانگین ۱۰۲۷۱ میلی‌متر در سال از مرطوب‌ترین مکان‌های جهان است. 
-
-گیاهان و جانوران
-از آنجایی که استرالیا و اقیانوسیه بسیار جدا از سایر نقاط جهان قرار دارند، شمار زیادی گونه‌های بومی یا گونه‌هایی دارند که در هیچ جای دیگر روی زمین یافت نمی‌شوند. پرندگان دانه‌های میوه‌ها و گیاهان را حمل می‌کردند و آنها را با فضولات خود بین جزایر پراکنده می‌کردند. سرخس‌ها، خزه‌ها و برخی از گیاهان گلدار در این نواحی به هاگ‌ها یا دانه‌هایی بستگی دارند که می‌توانند برای فواصل طولانی در هوا بمانند. 
-نخل‌های نارگیل و درختان حرا، که در سراسر استرالیا و اقیانوسیه رایج‌اند، دانه‌هایی تولید می‌کنند که می‌توانند هفته‌ها روی آب‌نمک شناور بمانند. گیاهان گلدار مهم بومی استرالیا و اقیانوسیه عبارتند از اکالیپتوس، انجیر بنگالی، تلخ‌بیان، درخت نورا، ختمی و درخت آهن. 
-
-گونه‌ها و تعداد پرندگان در استرالیا و اقیانوسیه زیاد است زیرا آن‌ها از معدود جاندارانی هستند که می‌توانند از جزیره‌ای به جزیره دیگر حرکت می‌کنند. بیش از ۱۱۰ گونه پرنده بومی در استرالیا و اقیانوسیه وجود دارد که بسیاری از آنها پرندگان دریایی هستند. بسیاری از پرندگان بی‌پرواز، مانند شترمرغ استرالیایی، شترمرغ شاخدار، کیوی، مرغ بیشه و طاووسک جزیره جنوبی بومی استرالیا، پاپوآ گینه نو و نیوزلند هستند. 
-
-جزایر اقیانوس آرام دارای بیش از ۲۵ گونه مرغ بهشت هستند که پرهای رنگارنگی دارند. مارمولک‌ها و خفاش‌ها اکثریت جانوران بومی زمینی در استرالیا و اقیانوسیه را تشکیل می‌دهند. برخی از گونه‌های مارمولک عبارتند از گوآنا، سقنقور و اژدهای ریش‌دار مرکزی. 
-
-تعداد کمی از حیوانات بومی در استرالیا و اقیانوسیه غیرعادی هستند. استرالیا و اقیانوسیه تنها جایی در جهان است که پستاندارانی در آن زندگی می‌کنند که تخم می‌گذارند. تنها پنج گونه زنده وجود دارد، از جمله مورچه‌خورک و نوک‌اردکی. بسیاری از مشهورترین حیوانات بومی استرالیا و اقیانوسیه در زمره کیسه‌داران هستند، از جمله کوالا، کانگورو و والابی. کیسه‌داران پستاندارانی هستند که نوزادان تازه متولد شده خود را در یک کیسه حمل می‌کنند. نزدیک به ۷۰ درصد از کیسه‌داران روی زمین بومی اقیانوسیه هستند. بقیه بومی قاره آمریکا هستند. در استرالیا و اقیانوسیه، کیسه‌داران با تهدید یا رقابتی از جانب شکارچیان بزرگ روبه‌رو نبودند. کانگورو قرمز، بزرگ‌ترین کیسه‌دار جهان، می‌تواند تا ۲ متر ارتفاع و تا ۱۰۰ کیلوگرم وزن داشته باشد. در آمریکا، جانوران کیسه‌دار، مانند صاریغ، بسیار کوچکتر هستند. 
-
-زبان‌ها
-زبان‌های بومی اقیانوسیه به سه گروه جغرافیایی عمده تقسیم می‌شوند: 
-خانواده بزرگ زبان‌های آسترونزیایی، با زبان‌هایی مانند مالایی (اندونزیایی)، و زبان‌های اقیانوسیه‌ای مانند زبان کیریباسی، زبان فیجیایی، زبان مائوری یا زبان هاوایی
-زبان‌های بومی استرالیا، از جمله خانواده بزرگ زبان‌های پاما-نیونگایی
-زبان‌های پاپوآیی گینه نو و جزایر مجاور، از جمله خانواده بزرگزبان‌های فرا-گینه نو
-
-زبان‌های استعماری عبارتند از انگلیسی در استرالیا، نیوزیلند، هاوایی، و بسیاری از مناطق دیگر. فرانسوی در کالدونیای جدید، پلی‌نزی فرانسه، والیس و فوتونا و وانواتو، ژاپنی در جزایر اوگاساوارا (بونین)، اسپانیایی در مجمع‌الجزایر گالاپاگوس و جزیره ایستر. 
-
-کریول‌هایی نیز وجود دارند که از تعامل مالایی یا زبان‌های استعماری با زبان‌های بومی پدید آمده‌اند. شماری از این زبان‌های آمیخته عبارتند از توک پیسین، بیسلاما، چاباکانو، زبان‌های مختلف تجاری و کریول مالایی، پیجین هاوایی، زبان نورفکی و زبان پیت‌کرنی. تماس بین آسترونزی‌ها و پاپوآیی‌ها منجر به موارد متعددی زبان‌های ترکیبی مانند مایسین شده‌است. 
-
-مهاجران تازه نیز زبان‌های خود را به منطقه آورده‌اند، مانند ماندارین، هندی، ایتالیایی، عربی، پرتغالی، لهستانی، آلمانی، اسپانیایی، روسی، کره‌ای، کانتونی و یونانی، از جمله در استرالیا و نیوزلند، یا هندی فیجی در فیجی. 
-
-دین‌ها
-دین غالب در اقیانوسیه مسیحیت (۷۳ ٪) است. یک نظرسنجی در سال ۲۰۱۱ نشان داد که ۹۲ ٪ در ملانزی، ۹۳ ٪ در میکرونزی و ۹۶ ٪ در پلی‌نزی خود را مسیحی توصیف کردند. کیش‌های روح‌باورانه نیز در میان قبایل سنتی جزایر رواج دارد. به باور این کیش‌ها، روح‌های پلیدی وجود دارند که مردم را مسموم می‌کنند و باعث بدبختی و مرگ می‌شوند. 
-در سرشماری‌های تازه در استرالیا و نیوزیلند بخش بزرگی از جمعیت، خود را بدون دین معرفی کرده‌است که گرایش‌های آنان در دسته‌هایی مانند انسان‌گرایی، بی‌خدایی، ندانم‌گرایی و خردگرایی جای می‌گیرد. در سرشماری سال ۲۰۱۸، ۳۷ ٪ از نیوزلندی‌ها به مسیحیت اعتقاد داشتند و ۴�� ٪ اعلام کردند که دین ندارند. در سرشماری سال ۲۰۱۶، ۵۲ ٪ از جمعیت استرالیا خود را مسیحی و ۳۰ ٪ «بدون دین» اعلام کردند. در تونگا زندگی روزانه به شدت زیر تأثیر سنت‌های پلی‌نزیایی و آیین مسیح قرار دارد. 
-
-مسجد احمدیه در جزایر مارشال تنها مسجد در محدوده میکرونزی است. یکی مسجد دیگر در تووالو متعلق به همین فرقه است. مشرق‌الاذکار بهاییان در تیاپاپاتای ساموآ یکی از هفت بنای اصلی دینی بهایی در جهان است. 
-
-از دیگر ادیان این منطقه می‌توان به بودیسم و هندوئیسم اشاره کرد که شماری از آن‌ها در استرالیا و نیوزلند زندگی می‌کنند. پیروان یهودیت، آیین سیک و جینیسم نیز حضور دارند. سر آیزاک آیزاکس اولین فرماندار استرالیایی متولد استرالیا و اولین نماینده نایب سلطنتی یهودی در امپراتوری بریتانیا بود. 
-
-جنبش شاهزاده فیلیپ در اطراف روستای یاونانن در جزیره تانا در جنوب وانواتو پیروانی دارد. 
-
-گردشگری
-گردشگران بیشتر از ژاپن، بریتانیا و ایالات‌متحده می‌آیند. فیجی در حال حاضر سالانه تقریبا نیم میلیون گردشگر را جذب می‌کند که بیش از یک چهارم آن‌ها از استرالیا می‌آیند. این از سال ۱۹۹۵ تاکنون ۱ میلیارد دلار یا بیشتر به اقتصاد فیجی کمک کرده‌است، اما دولت فیجی به دلیل اقتصاد نامرئی در صنعت گردشگری احتمالا این ارقام را دست‌کم می‌گیرد. 
-
-وانواتو به عنوان یکی از بهترین مقاصد تعطیلات برای غواصانی شناخته می‌شود که مایل به کشف صخره‌های مرجانی در منطقه اقیانوس آرام جنوبی هستند. وانواتو محل ساخت چندین برنامه تلویزیونی واقع‌نما، ازجمله سریال استرالیایی بازمانده بوده که این به ترویج گردشگری آن کمک کرده‌است. 
-
-گردشگری در استرالیا جزء مهمی از اقتصاد آن کشور است. در سال مالی ۲۰۱۴ / ۱۵، گردشگری ۳ ٪ از تولید ناخالص داخلی استرالیا را تشکیل می‌داد که ۴۷ ٫ ۵ میلیارد دلار استرالیا به اقتصاد ملی کمک کرد. در سال ۲۰۱۵، ۷ ٫ ۴ میلیون بازدیدکننده به این کشور وارد شدند. دیدنی‌های محبوب استرالیا شامل بندرگاه سیدنی (تالار اپرای سیدنی، پل بندرگاه سیدنی، باغ گیاه‌شناسی سلطنتی و غیره) , گلد کوست و شهر بازی آن، ساختمان نمایشگاه سلطنتی در ملبورن، سد بزرگ مرجانی در کوئینزلند، دوازده حواری در ویکتوریا و اولورو (کوه آیرس) در صحرای استرالیا است. 
-
-گردشگری در نیوزیلند ۷ ٫ ۳ میلیارد دلار نیوزیلند (یا ۴ درصد) از تولید ناخالص داخلی این کشور در سال ۲۰۱۳ بوده و همچنین به‌طور مستقیم از ۱۱۰۸۰۰ شغل تمام‌وقت (تقریبا ۶ درصد از نیروی کار نیوزیلند) را پشتیبانی می‌کند. هزینه‌های توریستی بین‌المللی ۱۶ درصد از درآمد صادراتی نیوزیلند (نزدیک به ۱۰ میلیارد دلار نیوزیلند) را تشکیل می‌دهد. گردشگری بین‌المللی و داخلی هر سال در مجموع ۲۴ میلیارد دلار نیوزیلند به اقتصاد نیوزلند کمک می‌کند. تنگه میلفورد در جزیره جنوبی مشهورترین مقصد گردشگری نیوزیلند است. 
-
-تنها در سال ۲۰۰۳، طبق داده‌های دولت ایالتی، بیش از ۶ ٫ ۴ میلیون بازدیدکننده به جزایر هاوایی با هزینه‌های بیش از ۱۰ ٫ ۶ میلیارد دلار سفر کردند. به دلیل آب و هوای معتدل در طول سال، سفرهای گردشی به این جزیره در سراسر سال محبوبیت زیادی دارد. در سال ۲۰۱۱، هاوایی شاهد افزایش ورود و سهم گردشگران خارجی از کانادا، استرالیا و چین به ترتیب ۱۳، ۲۴ و ۲۱ درصد نسبت به سال قبل خود بود. 
-
-هنر
-
-هنر سنگ‌نگاره، خال‌کوبی، نقاشی، کنده��کاری روی چوب و بافندگی از اشکال هنری رایج در جوامع بومی اقیانوسیه است. مردمان اولیه اقیانوسیه فاقد خط و نوشتار بودند و آثاری را بر روی مواد تجزیه‌شدنی می‌ساختند، بنابراین اسناد کمی از آن‌ها از این زمان وجود دارد. هنر صخره‌ای بومی استرالیا قدیمی‌ترین و غنی‌ترین سنت ناگسسته هنر در جهان است که قدمت آن به ۶۰ هزار سال پیش می‌رسد و در صدها هزار مکان ثبت شده‌است. این نقاشی‌های سنگی چندین کارکرد داشتند. برخی برای «جادو» استفاده می‌شدند، برخی دیگر با آرزوی افزایش جمعیت حیوانات برای شکار، و برخی نیز صرفا برای سرگرمی نگاشته می‌شدند. 
-
-مجسمه‌سازی در اقیانوسیه برای اولین بار در گینه نو به شکل مجموعه‌ای از تندیس‌های سنگی که در سراسر جزیره، به‌ویژه در کوه‌ها، یافت می‌شود، نمود پیدا کرده‌است. یافتن یک چارچوب زمانی برای این قطعات در بیشتر موارد دشوار است، اما تاریخ یکی از آن‌ها به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. تا سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد، فرهنگ لاپیتا، نوادگان موج دوم مهاجرت، شروع به گسترش در جزایر دورتر کرد. تقریبا در همان زمان، هنر در گینه نو ظاهر شد، از جمله اولین نمونه‌های مجسمه‌سازی در اقیانوسیه. از حدود سال ۱۱۰۰ بعد از میلاد، مردم جزیره ایستر ساخت نزدیک به ۹۰۰ موآی (مجسمه سنگی بزرگ) را آغاز کردند. در حدود سال ۱۲۰۰ پس از میلاد، مردم پوهنپی، جزیره‌ای در میکرونزی، دست به ساخت سازه‌های سنگی بزرگ دیگری زدند و نان مدال، شهری از جزایر مصنوعی و شبکه‌ای از کانال‌ها، را ساختند. هنر هاوایی شامل کنده‌کاری روی چوب، کار با پر، سنگ‌نگاره، پارچه پوست درخت (که در هاوایی کاپا و در جاهای دیگر اقیانوس آرام تاپا نامیده می‌شود) و خالکوبی است. بومیان هاوایی نه فلز داشتند و نه پارچه‌های بافته‌شده. 
-
-منابع
-
-Wikipedia contributors, «Oceania,» Wikipedia, The Free Encyclopedia
-
-
-Frank Harary & Per Hage (۱۹۹۱) Exchange in Oceania: A Graph Theoretic Analysis, Oxford Studies in Social and Cultural Anthropology, Oxford University Press. 
-Frank Harary & Per Hage (۲۰۰۷) Island Networks: Communication, Kinship, and Classification Structures in Oceania, Structural Analysis in the Social Sciences, Cambridge University Press. 
-
-
-
-
-
-آسیا-اقیانوسیه
-ابرقاره‌ها
-اقیانوس آرام
-اقیانوس منجمد جنوبی
-اقیانوس هند
-قاره‌ها
-پلی‌نزی نام گروهی از ۱۰۰۰ جزیره در اقیانوس آرام است. این جزایر بخشی از قاره اقیانوسیه به‌شمار می‌آیند. 
-جزایر پلی‌نزی در مثلث پلی‌نزی قرار گرفته‌اند که یک‌گوشه آن هاوایی، گوشه دیگر نیوزیلند و دیگری جزیره ایستر است. مهم‌ترین دسته‌جزایر پلی‌نزی فیجی، ساموآ، تونگا و پلی‌نزی فرانسه نام دارند. بزرگترین کشور پلی‌نزی نیوزلند است. 
-
-معروفترین جزیره‌های پلی‌نزی هاوایی و ساموآ هستند. از جزیره‌های میان استرالیا و آمریکا گروه غربی ملانزی (به معنی جزیره‌های سیاه) و گروه شرقی پلی‌نزی (به معنی جزیره‌های پرشمار) خوانده می‌شوند و میان آنها بسیاری جزیره‌های کوچک وجود دارند که با همدیگر میکرونزی (جزایر ریز) نام گرفته‌اند. امروزه گاه برخی از جزیره‌های پلی‌نزی را بخشی از ملانزی هم به‌شمار آورده‌اند. 
-
-پلی‌نزی از بیش از ۱۰۰۰ جزیره پراکنده در قسمت مرکزی و جنوبی اقیانوس آرام تشکیل شده‌است. بومیانی که در جزایر پلی‌نزی نشمین گزیده‌اند، پلی‌نزیایی نامیده می‌شوند و بسیاری از ویژگی‌های آن‌ها ازجمله خانواده زبانی، فرهنگ و باورهایشان مشترک است. از نظر تاریخی، پلی‌نزیایی‌ها سنتی ریشه‌دار و اصیل در زمینه قایقرانی و استفاده از ستارگان برای حرکت در شب داشته‌اند. 
-
-اصطلاح پلی‌نزی برای اولین بار در سال ۱۷۵۶ توسط نویسنده فرانسوی شارل دو بروس استفاده شد، و در ابتدا منظور از آن همه جزایر اقیانوس آرام بود. در سال ۱۸۳۱، ژول دومون دورویل با سخنرانی در انجمن جغرافیایی پاریس پیشنهاد محدودتر کردن تعریف این اصطلاح را داد. 
-
-نواحی اصلی
-
-زمین‌شناسی
-
-ویژگی پلی‌نزی دارا بودن مساحت خشکی کمی است که در پهنه بسیار بزرگی از اقیانوس آرام جنوبی و میانی پراکنده‌اند. بیشتر جزایر و مجمع‌الجزایرهای پلی‌نزی، از جمله جزایر هاوایی و ساموآ، از جزایری هستند که در پی فوران‌های آتشفشانی ساخته شده‌اند. 
-
-از سوی دیگر، در زمان‌های باستان قاره‌ای در این اقیانوس وجود داشته به نام زیلندیا؛ و نیوزیلند امروزی به اضافه جزیره نورفک، اوویا و شماری از جزیره‌های دور پلی‌نزی در نزدیکی کالدونیای جدید تنها نقاط زیلندیای کهن هستند که همچنان سر از آب بیرون دارند. 
-
-باور بر این است که زیلاندیا عمدتا از ۲۳ میلیون سال پیش غرق‌شده بود و در زمانی نه چندان دور به دلیل تغییر حرکات صفحه زمین‌ساختی اقیانوس آرام به نسبت صفحه هند-استرالیا بخشی از آن‌که کشور نیوزیلند در آن است دوباره از آب بیرون آمده است. 
-
-در آغاز، صفحه اقیانوس آرام به زیر صفحه استرالیا فرورانده شد. در این پیوند، گسل آلپی که به امتداد تمام جزیره جنوبی نیوزیلند ادامه یافته در حال حاضر یک گسل ترادیس است. فعالیت آتشفشانی مرتبط با این منطقه فرورانش منشأ مجمع‌الجزایر جزایر کرمادک و تونگا است. 
-
-از حدود ۳۰۰ هزار یا ۳۱۰ هزار کیلومتر مربع مساحت خشکی پلی‌نزی، بیش از ۲۷۰ هزار کیلومتر مربع آن در نیوزیلند قرار دارد. مجمع‌الجزایر هاوایی هم تقریبا نیمی از مساحت باقی‌مانده را شامل می‌شود. قاره زیلاندیا تقریبا ۳ ٬ ۶۰۰ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع فلات قاره دارد. قدیمی‌ترین سنگ‌های این ناحیه در نیوزیلند یافت می‌شود که حدود ۵۱۰ میلیون سال قدمت دارد. قدیمی‌ترین سنگ‌های پلی‌نزی، بیرون از زیلاندیا در رشته‌کوه زیردریایی هاوایی-امپراتور یافت می‌شوند و دیرینگی آن‌ها ۸۰ میلیون سال است. 
-
-ریشه ساکنان
-
-مردمان پلی‌نزیایی را از نظر زبان، باستان‌شناسی و ژنتیک انسانی زیرمجموعه‌ای از مهاجران دریایی از آسترونزیایی می‌دانند. ردیابی ریشه زبان‌های پلی‌نزی خاستگاه پیشاتاریخی آن‌ها را در ملانزی، ناحیه دریایی جنوب شرق آسیا و در نهایت، در تایوان قرار می‌دهد. بین حدود ۳۰۰۰ و ۱۰۰۰ پیش از میلاد زبان‌های آسترونزیایی از تایوان به سوی ناحیه دریایی جنوب شرق آسیا گسترش یافتند. 
-
-در سوابق باستان‌شناسی آثار مشخصی از این گسترش وجود دارد که از رهگذر آن می‌توان مسیری را که پیموده با میزانی از قطعیت بازسازی کرد. تصور می‌شود که تقریبا در سال ۱۴۰۰ پیش از میلاد مسیح، «مردمان لاپیتا»، که به نام سبک سفال‌گری خود نامیده شده‌اند، در مجمع‌الجزایر بیسمارک در شمال غربی ملانزی ظاهر شدند. این فرهنگ از زمان «خروج از تایوان» در طول زمان و مکان سازگاری‌های تازه‌ای تجربه کرده و تکامل یافته‌است. برای نمونه، آن‌ها پس از روبه‌رو شدن و بهره‌گیری از درخت نان در منطقه «سر پرنده» در گینه نو، از تولید برنج دست برداشتند. 
-
-تنها در طی سه یا چهار قرن، بین سال‌های ۱۳۰۰ و ۹۰۰ پیش از میلاد، فرهنگ باستانی لاپیتا از مجمع‌الجزایر بیسمارک ۶۰۰۰ کیلومتر به سمت شرق گسترش یافت، تا جایی که به فیجی، تونگا و ساموآ (که در ابتدا حدود ۳ ٬ ۰۰۰ سال پیش مسکونی شده بودند) رسید. به مرور بین فیجی در غرب و زبان و فرهنگ ویژه پلی‌نزی در تونگا و ساموآ در شرق یک شکاف فرهنگی پدیدار شد. 
-
-فرهنگ‌ها
-پلی‌نزی به دو گروه فرهنگی مجزا، پلی‌نزی شرقی و پلی‌نزی غربی تقسیم می‌شود. فرهنگ پلی‌نزی غربی مربوط به یک فرهنگ با جمعیت زیاد است. این فرهنگ دارای نهادهای جاافتاده مربوط به ازدواج و سنت‌های قضایی، پولی و تجاری توسعه‌یافته‌ای است. این شامل گروه تونگا، نیوئه، ساموآ، قسمت‌های شرقی فیجی، جزایر لائو است و تا آب‌سنگ‌های تووالو در شمال امتداد دارد. 
-
-باور بر این است که الگوی گسترش مهاجرت پلی‌نزیایی‌ها از جزایر ساموآ به سمت آب‌سنگ‌های تووالو بوده و تووالو تخته پرشی برای مهاجرت آن‌ها به نقاط دوردست‌تر پلی‌نزی‌نشین امروزی در ملانزی و میکرونزی فراهم کرده‌است. 
-
-فرهنگ‌های پلی‌نزی شرقی با جزایر کوچک و آب‌سنگ‌های مرجانی سازگاری دارند، به‌طور عمده با جزایر کوک، تاهیتی، توآموتوس، مارکز، هاوایی، جزیره ایستر و گروه‌های کوچکتر در اقیانوس آرام مرکزی. جزایر بزرگ نیوزیلند نخستین بار توسط پلی‌نزی‌های شرقی مسکونی شد که در آنجا فرهنگ خود را با محیطی غیرگرمسیری تطبیق دادند. 
-
-بر خلاف ملانزی، در پلی‌نزی رهبران قوم براساس خط ارثی خونی انتخاب می‌شدند. ساموآ اما نظام حکومتی دیگری داشت که آمیخته‌ای بود از عناصر وراثت و همچنین مهارت‌های واقعی افراد برای مدیریت. این سیستم فاآماتای نامیده می‌شود. ۳۵۰۰۰ پلی‌نزیایی که در زمان نخستین ورود اروپایی‌ها به منطقه در آنجا زندگی می‌کردند، بین افراد دارای رده‌بالا با دسترسی کامل به مواد غذایی و منابع دیگر و افراد فرودست با دسترسی محدود تقسیم می‌شدند. 
-
-دین‌ورزی، کشاورزی، ماهی‌گیری، پیش‌بینی وضعیت آب و هوا، ساخت قایق بازویی و مهارت‌های ناوبری در میان پلی‌نزیایی‌ها مهارت‌های بسیار پیشرفته‌ای بودند زیرا جمعیت کل یک جزیره به آنها بستگی داشت. بازرگانی کالاهای اساسی و تجملی برای همه گروه‌ها مهم بود. خشکسالی‌های دوره‌ای و قحطی‌های پس از آن‌ها اغلب منجر به جنگ می‌شد. در بسیاری از جزایر کم‌ارتفاع در صورت وقوع توفان‌های گرمسیری باغچه‌ها و زمین‌ها آلوده به نمک می‌شد و مردم را دچار قحطی می‌کرد. در این موارد ماهی‌گیری، که منبع اصلی پروتئین است، باعث برطرف شدن سوءتغذیه نمی‌شد. قایق‌رانان ماهر در ناوبری به‌ویژه بسیار مورد احترام بودند و در هر جزیره یک «ناوبرخانه» و محدوده‌ای مشخص برای ساخت قایق داشت. 
-
-پلی‌نزیایی‌ها علاوه بر اینکه دریانوردان بزرگی بودند، هنرمندان و پیشه‌وران چیره‌دستی نیز بودند. اشیاء ساده، مانند قلاب ماهی‌گیری، با استانداردهای دقیق برای صیدهای مختلف ساخته می‌شد و حتی هنگامی‌که تزئین آن‌ها تأثیری بر کارکردشان نداشت، تزئین می‌شدند. باور بر این بود که سلاح‌های سنگی و چوبی هرچه خوش‌ساخت‌تر و ترئین‌شده‌تر باشند از قدرت بیشتری هم برخوردار هستند. در بعضی از گروه‌های جزیره‌ای بافندگی بخش مهمی از فرهنگ بود و هدیه دادن اقلام بافته‌شده سنتی جاافتاده بود. خانه‌ها نیز به خاطر مهارتی که در ساخت آن‌ها مشهود است برخوردار از سرشت و ویژگی والایی بودند. تزئین بدن و جواهرسازی در پلی‌نزی تا به امروز در سطحی جهانی آوازه دارد. 
-
-باورهای مذهبی پلی‌نزی‌ها در کل منطقه اقیانوس آرام متداول بود. در حالی که در زبان‌های گفتاری آنها اختلافاتی وجود دارد، اما آن‌ها عمدتا برای ایجاد زمین و آسمان، برای خدایان حاکم بر جنبه‌های زندگی و اعمال دینی زندگی روزمره، توضیحات مشابهی دارند. مردم جزایر برای شرکت در جشن‌های مشترک پلی‌نزیایی‌ها هزاران کیلومتر سفر می‌کردند. 
-
-از آغاز دهه ۱۸۲۰ تعداد زیادی از مبلغین مسیحی در جزایر سرگرم فعالیت بودند و گروه‌های زیادی را به مسیحیت گرواندند. این منطقه به ندرت تبدیل به یکی از مسیحی‌ترین نواحی جهان شد. 
-
-یکی از خدایان قدرتمند جزایر اقیانوس آرام، «تانگاروآ» است که او را با نام‌های «تاآروا» و «تاگاروآ» هم می‌شناسند، در برخی مکان‌ها او را خدای دریا می‌دانند؛ اما در تاهیتی و دیگر جوامع جزیره‌ای از جمله «ساموآ» و «تونگا» و «تووالو» او را خالق کیهان و همه‌ی ساکنانش در نظر می‌گیرند. برخی افراد بر این باورند که او پسر خدایان آغازین، «رنگی» و «پاپا» بود؛ اما انواع دیگری از اسطوره‌ها می‌گویند که او بعد از جدا کردن دو نیمه‌ی صدف بزرگی از آن خارج شد و جهان را خلق کرد. 
-
-در اسطوره‌شناسی پلی‌نزی، مدت‌ها پیش از اینکه دنیا ساخته شود یا حتی پیش از اینکه خدایان دنیا را در دست بگیرند، چیزی جز تهیگی بی‌پایان وجود نداشت که صدف بزرگی در درون آن شناور بود و آن را «رومیا» می‌نامیدند. این صدف به‌شکل تخم بود
-
-در همه‌جا تاریکی بود و چیزی دیده نمی‌شد. حتی آن صدف شناور تنها هم دیده نمی‌شد. اما درون صدف، چیزی تکان می‌خورد که تانگاروآی خالق بود. او پدر و مادری نداشت و هیچ خدای دیگری با او در صدف زندگی نمی‌کرد. او به خود حیات بخشید و پیش از اینکه به دنیا هستی بخشد، منتظر موقع مناسب بود. 
-
-بالاخره، تانگاروآ شروع به حرکت کرد و از درون صدف شروع به فشار آوردن کرد و تقلا کرد تا دیوارهای صدف به دو قسمت شکسته شد. تانگاروآ در هنگام بیرون آمدن، فریاد کشید «آیا کس دیگری اینجا هست؟» اما جوابی نیامد. بر اطراف او فقط تاریکی و سکوت حاکم بود. بعد از آن تانگاروآ دست‌به‌کار آفرینش شد. 
-
-در ابتدا، او یک نیمه‌ی صدف شکسته را برداشت و بالا برد تا قوس بزرگ آسمان را بسازد. بعد نیمه‌ی دیگر را پایین گذاشت تا زمین را بسازد. بعد به دور و بر نگاه کرد و چیز دیگری نیافت؛ اما بدن او باقی‌مانده بود که باید در کار آفرینش به‌کار می‌رفت. پس تانگاروآ، بدن خود را خاک روی زمین کرد. 
-
-این خدا از استخوان‌های مهره‌ی پشت خود برای ساخت رشته‌کوه‌ها استفاده کرد و از اندام‌های داخلی خود، ابرهای آسمان را ساخت. حتی تانگاروآ از ناخن‌های انگشتان دست و پای خود استفاده کرد تا برای بدن موجودات دریایی، صدف و پولک بسازد. 
-
-تانگاروآ دیگر خدایان را از درون خود به‌وجود آورد. آن‌ها پدیدار شدند و به‌ویژه یکی از آن‌ها که خدای صنعتگر «تو» بود، به تانگاروآ کمک کرد تا فرایند آفرینش را ادامه دهد. این دو با هم کار کردند تا درختان و حیواناتی را بسازند که در زمین ساکن شوند. 
-
-سپس آن‌ها اولین انسان‌ها را به نام‌های «تیل» و «هینا» آفریدند و تشویقشان کردند به هم نزدیک شوند و زاد و ولد کنند. 
-
-تانگاروآ دید که درست همان‌طور که خودش در آغاز در صدف بود، هر چیزی که او آفریده بود هم یک صدف دارد. آسمان صدفی بود که خورشید و ماه و ستارگان د�� آن جای می‌گرفت. زمین هم مانند صدف بزرگی بود که همه‌ی صخره‌ها و رودخانه‌ها و دریاچه‌ها در آن قرار داشتند، گیاهان بر آن رشد می‌کردند و حیوانات روی آن راه می‌رفتند. حتی انسان‌ها هم صدف خود را داشتند. رحم زنان صدف‌هایی بودند که از آن‌ها تولد جدید صورت می‌گرفت. 
-
-تماس با قاره آمریکا
-سیب‌زمینی شیرین، که مائوری‌ها به آن کومارا می‌گویند در زبان کچوا، از زبان‌های بزرگ بومیان قاره آمریکا، کومار نام دارد و گیاهی است بومی قاره آمریکا. هنگامی‌که اروپائیان برای اولین بار به اقیانوس آرام رسیدند، مشاهده کردند که سیب‌زمینی شیرین در پلی‌نزی رواج دارد. تاریخ‌گذاری رادیو کربنی نشان می‌دهد که باقی‌مانده‌های این گیاه در جزایر کوک مربوط به سال ۱۰۰۰ میلادی است. باور بر این است که این گیاه حدود سال ۷۰۰ میلادی احتمالا توسط پلی‌نزیایی‌هایی که به آمریکای جنوبی سفر کرده بودند به این منطقه آورده شده است. با این وجود شواهد ژنتیکی جدید نشان می‌دهد که سیب‌زمینی شیرین ممکن است دست‌کم ۱۰۰ هزار سال پیش، یعنی پیش از ورود پیش از رسیدن انسان به منطقه، از طریق سفر دانه‌ها به پلی‌نزی رسیده باشد. 
-
-شواهد مادی و فرهنگی احتمالی دیگری در مورد تماس پیشاکلمبی پلی‌نزیایی‌ها با قاره آمریکا با درجات مختلف باورپذیری وجود دارد. این شامل وجود مرغ، نارگیل و کدو قلیانی است. این سؤال که آیا پلی‌نزی‌ها به قاره آمریکا رسیده بودند و میزان تأثیرات فرهنگی و مادی ناشی از چنین تماسی، در میان انسان‌شناسان بسیار بحث‌برانگیز است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-هنر اقیانوس آرام
-
-منابع
-
-
-
-اقیانوسیه
-جزیره‌های اقیانوسیه
-جغرافیای اقیانوسیه
-منطقه‌های اقیانوسیه
-نوواژه‌های سده ۱۸ (میلادی) 
-واژه‌ها و عبارت‌های فرانسوی
-آسیا-اقیانوسیه
-فراطبیعی یا ماوراءالطبیعه، شامل پدیده‌های فرضی است که تابع قوانین طبیعت نیستند. طبق تعریف، یک مظاهر یا رویداد ماوراءالطبیعه مستلزم نقض قانون فیزیکی است که گمان می‌رود به اشخاص غیر فیزیکی نسبت داده شده‌است، مانند فرشتگان، شیاطین، خدایان، و از جمله جادو و طلسم، و غیره. شناخت قبلی و ادراک خارج حسی. فلسفه طبیعت‌گرایی ادعا می‌کند که همه پدیده‌ها از نظر علمی قابل توضیح هستند و چیزی فراتر از جهان طبیعی وجود ندارد و به همین ترتیب با شک و تردید به ادعاهای ماوراءالطبیعه نزدیک می‌شود. 
-
-از نظر تاریخی، قدرتهای ماوراءالطبیعی برای تبیین پدیده‌های متنوعی مانند رعد و برق، فصول و حواس انسان مورد استفاده قرار گرفته‌اند که امروزه از نظر علمی درک می‌شوند. ماوراءالطبیعه در فرهنگ عامیانه و زمینه‌های مذهبی مطرح شده‌است، اما همچنین می‌تواند به عنوان یک توضیح در زمینه‌های دنیوی‌تر، مانند موارد خرافات یا اعتقاد به ماوراءالطبیعه باشد. 
-
-برخلاف نیروهای طبیعی، وجود چنین نیروهای فراطبیعی (که به اعتقاد برخی باورپذیر قلمداد می‌شوند)، از طریق روش علمی بازنمودنی و اثبات‌پذیر نیست. 
-
-باورهای ماوراء طبیعی بیشتر برای توضیح رویدادهای طبیعی، مانند طوفان یا شیوع بیماری استفاده می‌شود تا پدیده‌های اجتماعی. باورهای ماوراء طبیعی برای پر کردن شکاف درک ما از جهان پدیدار شده‌اند. یکی از نظریه‌های رایج در این رابطه نشان می‌دهد: چنین باورهایی زمانی پدیدار می‌شوند که هیچ عامل علی روشنی برای یک پدیده وجود نداشته باشد
-
-تفاوت با ما��عدالطبیعه
-متافیزیک یا مابعدالطبیعه، با فراطبیعی (ماوراءالطبیعه) تفاوت دارد. اما در بسیاری موارد به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌روند. متافیزیک که در واقع ریشه و موضوع اصلی فلسفه محسوب می‌شود، به بحث درباره مطلق وجود یا وجود بدون هیچ «قید و شرط» می‌پردازد. محققان متافیزیک به بررسی علل اولیه می‌پردازند. اما «ماوراءالطبیعه» مرتبه‌ای از عالم هستی است که ورای طبیعت و جهان مادی و محسوس در نظرگرفته می‌شود
-
-جستارهای وابسته
-فراهنجار
-
-منابع
-
-جادو
-طبیعت
-عرفان
-فراطبیعی
-متافیزیک
-اسلام، دینی یکتاپرستی و ابراهیمی است که عمدتا پیرامون و حول کتاب قرآن متمرکز شده‌است. کتابی مذهبی که مسلمانان آن را کلام مستقیم خدا (الله) می‌دانند و معتقدند بر محمد، پیامبر اسلام، نازل شده‌است. اسلام دومین دین پرجمعیت جهان پس از مسیحیت است و پیروان آن بین ۱ تا ۱ ٫ ۸ میلیارد نفر در سراسر جهان یا حدود یک چهارم جمعیت جهان را شامل می‌شوند. با توجه به میانگین سن کمتر و نرخ باروری بالاتر، اسلام سریع‌ترین دین بزرگ در حال رشد در جهان است و مرکز تحقیقاتی پیو پیش‌بینی می‌کند که تا پایان قرن بیست و یکم بزرگ‌ترین دین جهان باشد و از مسیحیت پیشی بگیرد. اسلام تعلیم می‌دهد که خداوند بخشنده، توانا و بی‌همتا است و بشریت را از طریق پیامبران مختلف، کتب آسمانی نازل شده و نشانه‌های طبیعی (آیات) هدایت کرده‌است. مسلمانان بر این باورند که قرآن به عنوان وحی نهایی و جهانی بر محمد به عنوان آخرین پیامبر خدا نازل شده‌است. آموزه‌ها و اعمال محمد (سنت) هستند و احادیث، قوانین و آموزه‌های مهم اسلام پس از قرآن می‌باشند. 
-
-مسلمانان بر این باورند که خدا، قرآن را از طریق فرشته‌ای به نام جبرئیل (گابریل) به محمد داده‌است. مهم‌ترین آموزه‌های اسلام، توحید، معاد و نبوت است. به باور مسلمانان، اسلام کامل‌ترین دین جهان و خدا بر همه پیامبران، وحی فرستاده و محمد آخرین آنان است. مسلمانان محمد را اعاده‌کننده «بازگرداننده» ایمان توحیدی خالص ابراهیم، موسی، عیسی و دیگر پیامبران می‌دانند. اسلام اعمال مختلف را در قالب شش دستور واجب، مستحب، مباح، حرام، حلال و مکروه برای پیروانش وضع کرده و مهم‌ترین اعمالی که در اسلام مورد تأکید قرار گرفته، روزه، نماز، حج و زکات است. مسلمانان با ادای شهادتین، اسلام را می‌پذیرند. 
-
-اسلام دین قانون و عمل است، نه ریاضت و رهبانیت. مسلمانان می‌توانند مستقیما دعا کنند و لزوما نیازی به واسطه فیض نیست. مسجد تنها مکان تجمع است. اسلام پس از ظهور به سرعت دینی فراگیر شد و مردم را با دعوت و جزیه به مسلمان شدن تشویق کرد. محدودیت‌های دینی برای اقلیت‌های دینی در جوامع اسلامی بسیار دیده می‌شود. 
-
-گستره جغرافیایی اسلام از صحرای بزرگ آفریقا تا جنوب شرق آسیا است. همچنین جوامع اقلیت‌های مسلمان نیز در سرتاسر جهان پراکنده‌اند. 
-
-زمینه تاریخی
-بعد از فتح شاهنشاهی هخامنشی توسط اسکندر مقدونی زبان و فرهنگ یونانی در منطقه رواج پیدا کرد، هرچند زبان‌های خاورمیانه و مراکز سنتی دینی جایگاهشان را از دست ندادند. روم در مدیترانه شرقی میراث‌دار یونانیان شد و از زبان یونانی را به عنوان زبان اداری شرق امپراتوری حفظ کرد. در این دوره در خاورمیانه غربی مثل اورشلیم و پالمیرا، فرهنگ‌های ترکیبی به وجود آمد اما ارتباط با سنت‌های دینی پیشین از بین نرفت. مسیحیت در این شرایط به وجود آمد؛ هرچند این دین بر محوریت یک یهودی آرامی‌زبان به نام عیسی شکل گرفت اما پولس بر آن تأثیر بیشتری گذاشت. تا قرن چهارم میلادی دولت روم یک کلیسای رسمی مسیحی یونانی‌مآب ایجاد کرد و تلاش آن‌ها برای تحمیل این مسیحیت بر مسیحیان غیر یونانی زبان خاورمیانه، باعث مقاومت از جانب آن‌ها شد؛ این مقاومت بیشتر از نظر دینی و به خصوص درباره ماهیت شخص عیسی بود. اسقف‌های سوری و مصری بر الوهیت عیسی تأکید داشتند اما افرادی مثل تئودور موپسوئستی و نستوریوس معتقد بودند او جنبه‌های الهی و انسانی داشته‌است. سرانجام اینان نتوانستند به توافق برسند و سه کلیسای سریانی، قبطی و مشرق شکل گرفتند؛ کلیسای مشرق — که برخلاف آن دو کلیسا، پیرو نستوریوس بود — نه در روم که شاهنشاهی ساسانی واقع‌شده بود و شاهان ایران بنا به دلایل سیاسی از ایشان طرفداری می‌کردند. اکثر پیروان کلیسای مشرق در بین‌النهرین ساکن بودند. 
-
-اعراب شمالی به مرور پیرو مسیحیت کلیساهای خاورمیانه شدند؛ در شام غسانیان کلیسای سریانی و در بین‌النهرین لخمیان کلیسای مشرق را انتخاب کردند. کلیسای مشرق تقریبا در هر نقطه‌ای که قدرت پادشاهان ایران می‌رسید، سکونتگاه‌های مسیحی ایجاد و کیش خود را تبلیغ می‌کرد؛ جمله در بحرین، عمان و یمن. یمن در واقع مهم‌ترین مرکز مسیحیت شبه‌جزیره عرب در قرون ۵ و ۶ میلادی بود اما به کلیساهای قبطی و سریانی نزدیکی بیشتری داشت. برخی از ساکنان عربستان نیز دین سنتی خود را حفظ کرده بودند. به علاوه، قبایل یهودی مثل بنی‌قریظه نیز در آن منطقه زندگی می‌کردند. در یمن دینی یکتاپرستانه با محوریت خدایی به نام «رحمانان» وجود داشت. «مشرکان» و بت‌پرستانی که قرآن از آن‌ها سخن گفته، احتمالا پیرو ادیان گوناگونی بوده‌اند. قرآن تعدادی از این خدایان را نام‌برده: لات، عزی، منات، ود، سواع، یغوث و غیره؛ هبل مهم‌ترین خدای قریش بود. کعبه از جمله مراکز پرستش این خدایان بود. بسیاری از خدایان عرب (و دیگر خدایان سامی) با اجرام آسمانی مرتبط بودند. 
-
-پیش از اسلام نیز گرایش‌های مخالفت با بت‌پرستی و نمایش خدا در شمال غرب شبه‌جزیره عرب وجود داشت که البته بیشتر در قالب عدم‌نمایش خدا به صورت انسانی نمود پیدا می‌کرد و به عنوان مثال در برخی موارد قطعه سنگ‌هایی را نماینده خدای مدنظر خود می‌دانستند. به‌طور کلی مخالفت با بت‌پرستی و نمایش خدا پدیده رایجی در جهان باستان بوده‌است. گروهی در فنیقیه به سمت خدایی نامرئی که روی یک صندلی نشسته بود عبادت می‌کردند. حج نیز در عربستان پیش از اسلام وجود داشت و اغلب در ماه ذی‌الحجه از مکان‌های مقدس که یکی از مهم‌ترین آن‌ها کعبه بود، بازدید می‌کردند. در واقع پیش از اسلام در شبه‌جزیره عرب «کعبه‌های» زیادی که به کعبه مشهور واقع در مکه شباهت داشتند، وجود داشت. طواف مکان‌های مقدس و قبور اجداد نیز از دیگر از سنت‌های اعراب بود. طواف، گاه به نشانه کنار گذاشتن گناه، برهنه انجام می‌شد تا اینکه آن را در سال نهم هجرت ممنوع کردند. اعراب علاوه بر کعبه‌ها، معابد دیگری هم داشتند و قربانی‌کردن حیوانات از رسوم این معابد بود. علاوه بر یهودیان و تا حد کم‌تری مسیحیان و یکی از ادیان عربستان جنوبی، نشانه‌های دیگری هم از توحید در خاورمیانه باستان، به خصوص پالمیرا، یافت شده‌است. در سنت اسلامی نیز به گروهی یکتاپرست به نام «حنفا» (مفرد: حنیف) اشاره شده‌است. به‌طور دقیق مشخص نیست اینان که بودند اما در سریانی به مشرکان، «حنپا» گفته می‌شد، هر چند قرآن با لحن مثبتی از آن‌ها یاد کرده‌است. مسلمانان اعتقاد دارند محمد قبل از اسلام، «حنیف» بوده‌است. 
-
-اصطلاح‌شناسی
-
-در لغت
-اسلام در لغت به معنای «انقیاد» و «گردن‌نهادن» به حکم است. کاربرد دینی این لغت، تسلیم در برابر فرمان خداست. در آیه‌هایی از قرآن همچون آیات ۲، ۱۱۲ و ۱۲۸ بقره، اسلام به معنای همین معنا به کار رفته‌است. این واژه از ماده «سلم» است که خود به معنای «تسلیم کامل» «سالم شدن» و «رهایی یافتن از آفات» است. در معجم الوسیط آمده‌است که «إسلام» در لغت به معنای اظهار خشوع و پذیرش دین محمد است. در این خصوص به کسی که دین اسلام را پذیرفته‌است، «مسلم» (در فارسی: مسلمان) گفته می‌شود و «أسلم» به معنای کسی است که در دین خود خالص باشد. این واژه هشت مرتبه در قرآن و در سوره‌های آل‌عمران، مائده، انعام، زمر، صف، حجرات و توبه به کار رفته‌است. 
-
-در اصطلاح
-اسلام یکی از ادیان توحیدی و همچون مسیحیت و یهود، دینی نبوی است. بنابر تعریف قرآن از اسلام، اسلام تعلیم مشترک تمام پیامبران بوده‌است و هر پیامبر دین جدایی را تبلیغ نمی‌کند؛ بلکه همگی یک دین مشترک به نام اسلام را تبلیغ می‌کردند. بنابر این تعریف، اسلام دین مشترک توحیدی است که با عبارت «دین الله» مورد اراده خدا قرار گرفته‌است که والاترین نمونه از این، دینی است که محمد به تبلیغ آن مبعوث شده‌است. با وجود آنکه محمد در اسلام به عنوان خاتم پیامبران شناخته می‌شود، اسلام نیز خاتم ادیان خواهد بود این شریعت هرگز نسخ نخواهد شد. 
-
-منابع اسلامی
-
-قرآن
-
-قرآن، معتبرترین متن دینی نزد مسلمانان و به مانند کتاب مقدس در نزد مسیحیان است. این کتاب به عنوان یکی از مهم‌ترین معجزات محمد قلمداد می‌شود که به دو صورت دفعی و تدریجی نازل شده‌است. در این کتاب هرگاه از عبارت انزال استفاده شده‌است، منظور نزول دفعی و هرگاه از عبارت تنزیل استفاده شده‌است منظور نزول تدریجی است. نزول دفعی به این معناست که قرآن از یک حقیقت غیبی برخوردار است و به یکباره بر محمد نازل شده‌است. قرآن در نزول تدریجی، در مدت زمان ۲۳ سال نبوت محمد، بر او نازل شده‌است. قرآن دارای ظاهر و باطن توصیف شده‌است به طوری که ظاهر آن به صورتی روان و ساده به بیان مطالب پرداخته تا برای همگان قابل‌فهم و درک باشد اما معانی عمیق آن در لایه‌های دیگری برای مخاطبانی دیگر قرار گرفته‌است. قرآن را آیات محکم و متشابه شکل داده‌اند. متشابه به آیاتی گفته می‌شود که در افاده مدلول خود به آیات محکم احتیاج دارند. برخی چون طباطبایی، مفسر شیعی، آیات محکم و متشابه را نسبی می‌دانند که نسبت به برخی محکم و نسبت به برخی متشابه هستند. همچنین تأویل یا تنزیل بودن قرآن در معنای آن مؤثر است. به این بیان که تنزیل به معنای مفهوم ظاهری و لغوی آیه است و تاویل امری است که قران به سوی آن برمی‌گردد. 
-
-از مباحث مطرح‌شده در موضوع قرآن، عدم تحریف شدن آن در گذر زمان است. بنابر عقیده مسلمانان، در هیچ‌جای قرآن تحریف صورت نگرفته‌است و قرانی که اکنون وجود دارد، همان قرآن شنیده‌شده از زبان محمد است. بر این مطلب آیاتی گواهی داده‌اند. از جمله آیه نهم از سوره حجرات و آیه ۴۲ از سوره فصلت. 
-
-حدیث
-
-حدیث یا روایت، از منابع اسلامی است که ناظر بر قول یا سلوک پیامبر اسلام یا امامان فرقه‌های اسلامی است و در کنار قرآن، نقشی محوری در استنباط شریعت توسط فقیهان مسلمان داشته‌است. احادیث اسلامی، سالیان سال موضوع کتاب‌های بسیاری بوده‌است و ارزش این آثار به جهت فهم تاریخ و شکل‌گیری طیفی از علوم دینی (علوم حدیث)، بالا می‌باشد. بنابر روایات اسلامی، پیامبر اسلام به نقل احادیث و گفته‌هایش ترغیب و از دروغ بستن به خود، نهی می‌کرد. خاتم پیامبران بودن محمد در نزد مسلمانان و وجود آموزه‌هایی که حرام محمد را تا روز قیامت حرام می‌دانست، بر اهمیت ثبت و ضبط سخنان و سلوک محمد می‌افزود. از اولین کاربردهای حدیث بعد از مرگ محمد، استناد مهاجرین به روایتی از محمد برای اثبات حقانیت خود بر خلافت پس از محمد بود. در عصر خلفاء راشدین، نقل حدیث از محمد، رویه‌ای افراطی یافت تا جایی که خلفایی چون عمر و علی، بر رواج احادیث بدعت‌آمیز اعتراض‌هایی داشتند. 
-
-حدیث در دوران‌های مختلف، فراز نشیب‌های بسیاری را طی نمود؛ در سده نخست هجری، نوعی بوم گرایی در مراکز فرهنگی جهان اسلام در جریان بود و عالمان هر بوم، سنت‌های نبوی را در بوم خود می‌جوییدند و همین امور سبب شد تا کمی بعد، اجماع اهل مدینه برای اهالی مدینه، به عنوان یک سند شرعی قلمداد شود. کمی بعد بوم‌های مکه و کوفه نیز شکل گرفت اما این رویه با انتقادهایی در بصره و خراسان همراه بود. این انتقادها سبب شد تا طریقه نقل یک حدیث، برای آنکه شخص با آگاهی کامل از اینکه خبر مدنظرش را از چه کسانی گرفته‌است، مرسوم شود. این رسم، دو پرسش را مطرح می‌کرد که این سخن از کدام سنت یا سخن پیامبر ریشه گرفته‌است و این آموزه از چه طریقی و با چه سندی دریافت شده‌است. از این رو به مرور سنت نقل احادیث بدون واسطه رو به کاستی گذاشت. یکی از اختلاف‌های صورت گرفته در موضوع حدیث، نگارش احادیث و جمع‌آوری برای کتابت آنها بود. در میان صحابه محمد در این خصوص، اختلاف وجود داشت و به طبع، احادیث متناقضی در این باره از محمد گزارش شده‌است. در پاره‌ای از احادیث، محمد از نوشتن گفتارش نهی می‌کرد و در پاره‌ای دیگر به کتابت علوم، دستور می‌داد. این اختلاف تا سال ۱۰۰ ه‍. ق ادامه داشت تا آنکه عمر بن عبدالعزیز به عالمان مدینه دستور کتابت احادیث را داد. این تفکر در دیدگاه شیعیان نخستین متفاوت بود و اولین کتاب‌های حدیثی به علی بن ابی‌طالب منتسب است. 
-
-عقل
-
-عقل نیز یکی از منابع در شریعت اسلام به حساب می‌آید که به نوعی زمینه‌ساز شکل گرفتن علم فقه شده‌است. فقیهان دربرداشت احکام شرعی، از فهم و دانش بشری بهره می‌برند. منکرانی که عقل را از منابع اسلامی حذف می‌کنند، آثار فقهی و ادبیات اسلامی شامل بخش‌های تاریخی قرآن را از میان منابع اسلامی خارج کرده‌اند. اجماع به معنای عدم مخالفت فقیهان در طول عصرهای مختلف بر یک موضوع نیز از جمله دلایل مورد استفاده فقیهان است که ریشه‌ای عقلی دارد. احکام استنباط شده از اجماع لزوما شریعت نیستند ولی الزام آورند. 
-
-باورها
-
-معارف اسلامی به سه بخش کلی اصول عقاید، احکام عملی و اخلاق اسلامی تقسیم شده‌است. 
-
-اصول دین (اصول عقاید) 
-
-از اشارات قرآنی چنین برمی‌آید که اولین مرحله از مسلمان شدن، پذیرش اسلام به عنوان دین الهی است؛ هرچند که لزوما با ایمان راسخ همراه نیست. همین تفاوت سبب شده‌است تا بین ایمان و اسلام تفاوتی در علم کلام شکل بگیرد و ایمان مرتبه بالات��ی از اسلام توصیف شود. اصول عقاید اسلام یعنی ایمان و اعتقاد به سه اصل توحید، نبوت و معاد که شالوده دین اسلام را شکل داده‌است. همه افرادی که به اسلام گرویده‌اند، با وجود اختلاف‌ها در تفسیر برخی مفاهیم، در این سه اصل با هم مشترک هستند. باید دانست که اصطلاح اصول اعتقادی در قرآن به کار نرفته‌است و در فرهنگ‌های حدیثی چون صحیح بخاری و بحارالانوار نیز از این واژه استفاده نشده‌است؛ بنابراین این عبارت محصول دانش کلام و مربوط به سال‌ها پس از درگذشت پیامبر اسلام دارد. 
-
- «یقین» که از آن با عبارت «علم‌الیقین» در قرآن یاد شده‌است، مشابه مفهوم «معرفت عقلی» مطرح‌شده از جانب ارسطو است و به دانشی اشاره دارد که توانایی استدلال منطقی و ارزیابی را به انسان می‌دهد تا بتواند با توجه به شواهد روشنی که قرآن آنها را «بینات» می‌خواند، وجود خدا را بپذیرد. این مفهوم همچنین با تعریف «عقل» از دیدگاه افلاطون سازگاری دارد و به هوش معنوی مرتبط است. در قرآن چنین آمده‌است که پیش از پذیرش اسلام از جانب یک انسان، باید قلب مؤمن به روی اسلام گشوده شود. از این رو به قرآن وصف «عین‌الیقین» به معنای چشمه و چشم یقین داده شده‌است؛ چرا که می‌تواند دریچه‌های ایمان را در قلب مؤمن بگشاید. 
-
-توحید
-
-توحید به معنای پذیرش یگانگی خداوند به عنوان آفریننده جهان که در ذات، صفات و افعال یگانه است و هیچ همتایی ندارد، از اصول دین مسلمانان است. با وجود آنکه در قرآن، مکرر از خدا، صفات و افعالش یاد شده‌است اما هیچ استدلالی برای اثبات وجود خدا وجود ندارد. در قرآن وجود خدا بدون هیچ پرده‌ای نمایان عنوان شده‌است و نشانه‌های گواه بر وجود او، جهان را پر کرده‌است به طوری که با اندک تفکری انسان را به آفریننده آن سوق می‌دهد. تعالیم قرآنی، شناخت خدا را از دورن انسان‌ها ترسیم می‌کند و خدا برای هیچ موجودی ناشناخته نیست. توحید، اصل اساسی اسلام و اولین باور یک مسلمان است که با عبارت «لا اله الا الله» به آن گواهی داده می‌شود. 
-
-خدا در قرآن با نام الله شناخته می‌شود و پیش از اسلام نیز اعراب، قسم‌های خود را به نام الله می‌خوردند. آنها به اینکه برای جهان یک مبدأ و سرآغاز وجود دارد (توحید ذاتی) باور داشتند اما به توحید افعالی و صفاتی باورمند نبودند و از همین رو به آنها مشرک (شریک گیرنده) گفته می‌شود. این گروه در کنار خدا به موجودات انتزاعی و بعضا بت‌ها به عنوان خدایان معتقد بودند. نوع دیگری از مشرکان، کسانی بودند که برای الله فرزندانی را در نظر می‌گرفتند و به خدا بودن مسیح و افراد دیگر باور داشتند. قرآن به‌طور کلی با هرگونه شرک مخالفت کرد و آن را معارض با توحید دانست. اسلام برای مبارزه با چندگانه‌گرایی، با استدلال‌های مختلفی در قرآن به بطلان این دیدگاه‌ها پرداخته‌است؛ از جمله اینکه اگر خدایان متباین از یکدیگر وجود داشتند، با وجود تدابیر جداگانه آنان، باید شاهد برهم خوردن نظام گیتی باشیم که چون چنین نیست، وجود خدایان چندگانه نیز صحیح نمی‌باشد. اسلام بر مفهوم توکل تأکید دارد و بر همین اساس هرکس ذره‌ای استقلال و بی‌نیازی از خدا را معتقد باشد، از مشرکان توصیف شده‌است. این توحید در صفات نیز مورد تأکید اسلام است و بر این اساس، صفاتی چون قدرت و حی که به خدا نسبت داده شده‌است؛ با استفاده این صفات برای انسان متمایز است. قدرت در موجودات به معنای توانایی بر انجام ام��ر با استفاده از ابزار آن همچون عضله‌ها و … است اما در وجود خدا، این صفت به معنای توانایی قدرت‌بخشی به دیگر موجودات است. به این ترتیب، صفات خداوند قائم به ذات اوست و صفات ذاتی نام گرفته‌اند. در کنار آن صفاتی قائم بر فعل خدا نیز وجود دارد که به صفات فعلی شناخته می‌شوند و اقتضای آنها، تحققشان از پیش است. یکی دیگر از مراحل توحید در اسلام، توحید در عبادت است به این معنا که پس از اعتراف قلبی و پذیرش اسلام، اجرای دستورهای الهی به قصد تقرب به خدا صورت بگیرد. 
-
-نبوت
-
-نبوت که از واژه نبأ به معنای خبر گرفته شده‌است، به فردی گفته می‌شود که از غیب خبر دارد و به عنوان پیامبر مبعوث شده‌است. پیامبران گیرندگان وحی هستند و به همین جهت رسول نیز عنوان گرفته‌اند. بر اساس تعالیم اسلامی، پیامبران به جهت آنکه وحی را با شعور باطنی خویش آمیخته نکنند، معصوم هستند. یکی از ویژگی‌های پیامبران که برای شناخت آنها از دیگران و راستی گفته‌هایشان وجود دارد، داشتن معجزه است. از میان پیامبران پیش از اسلام، چهار تن که پنجمین آنها محمد، پیامبر اسلام است؛ به عنوان اولوالعزم یاد شده‌است که صاحب کتاب و شریعت بوده‌اند. بر اساس دیدگاه اسلامی، محمد از سایر پیامبران، برتری چشم‌گیری دارد. از ویژگی‌های محمد که نسبت به سایر پیامبران او را ممتاز کرده‌است، خاتم پیامبران لقب گرفتن او توسط مسلمانان است. بر این اساس پس از محمد دیگر پیامبری مبعوث نخواهد شد. از معجزات محمد به عنوان پیامبر اسلام؛ قرآن مهم‌ترین معجزه او قلمداد شده‌است. 
-
-در پس مسئله نبوت، امر رهبری و جانشینی محمد که به امامت نیز شهرت دارد، به عنوان یک امر اعتقادی-کلامی مورد توجه منابع اسلامی قرار گرفته‌است. این امر موجب اولین افتراق‌ها در جهان اسلام شد و در پی آن دو فرقه اساسی شیعه و سنی شکل گرفتند. گروه اول بر این عقیده بودند که علی بن ابی‌طالب جانشین بر حق محمد است و گروه دوم در پی بیعت سقیفه با ابوبکر دیگر صحابه محمد بیعت کردند. علی خود با بیعتش با خلفای دیگر، سعی در حفظ یکپارچگی امت اسلامی داشت اما خلافت را حق خویش می‌دانست. 
-
-در تعالیم اسلام، نبوت پیامبران پیش از اسلام پذیرفته‌شده و عیسی، کلمه خدا و متولد شده از مادری باکره و معصوم ترسیم شده‌است. مسلمانان برخلاف مسیحیت، به شدت الوهیت عیسی را رد می‌کنند و بر این باورند که عیسی از روی صلیب به آسمان عروج کرده‌است و کشته نشده‌است و در روز موعود، بازخواهد گشت. ابراهیم نیز به عنوان اولین مسلمان ترسیم‌شده و مورد ستایش مسلمانان است. در منابع اسلامی از داستان‌های زندگانی موسی یاد شده‌است. 
-
-معاد
-
-انکار معاد در اسلام، مستلزم انکار امر و نهی، وعده و وعید، نبوت و وحی است. بیش از یک چهارم از آیه‌های قران به مسئله معاد اشاره دارند و انکار معاد در قرآن به عنوان یکی از صفات کافران به کار رفته‌است. مرگ به عنوان اولین مرحله از مراحل معاد در نظر گرفته شده‌است. بر اساس آموزه‌های اسلام، مرگ به معنای معدوم شدن نیست و تنها انتقال انسان از جهان مادی به دیگر جهان ماورای آن است. مرگ در اسلام به معنای گرفتن روح انسان توسط فرشتگان از جسم آدمی است. پس مرگ زندگی انسان در عالم برزخ ادامه می‌یابد و انسان تا آغاز قیامت در عالم برزخ باقی خواهد ماند. بنابر تعالیم قرآنی، انسان‌ها در برزخ نسبت به کردار خود در دنیا، از نعمات یا عذاب‌های اخروی برخوردار خواهند بود. پس از آن قیامت با نفخ صور آغاز می‌شود و با نفخ صور اولی، همگان خواهند مرد و با نفخ صور دومی، همگان زنده خواهند شد. تعابیر بسیاری برای چگونگی نابودی جهان و از بین رفتن آدمیان در قران به تصویر کشیده شده‌است که از آن میان به خاموش شدن خورشید، شکافته شدن کوه‌ها، زلزله‌های عظیم و نابودی ستارگان اشاره کرد. در میان منابع اسلامی، بین اینکه معاد به صورت جسمانی صورت خواهد پذیرفت یا تنها روحانی‌است اختلاف‌هایی وجود دارد با این وجود در آیاتی چون آیه ۷ سوره حج و آیه ۴ سوره انفطار؛ معاد جسمانی خواهد بود. پس از محشور شدن همگان در قیامت، اعمال افراد در ترازوی عدل الهی وزن شده و نسبت به آن بهشت و جهنم تقسیم می‌شود. بر طبق آیات قران، اعمال انسان‌ها در دنیا در دفتری ثبت می‌شود و در قیامت به آن رسیدگی خواهد شد. در قرآن از صراط به عنوان مرحله‌ای از قیامت یاد شده‌است که راهی است که از روی جهنم می‌گذرد و همه انسان‌ها باید از آن عبور کنند. به عقیده اسلامی، کسانی که به جهنم محکوم خواهند شد، لزوما به صورت ابدی در جهنم نخواهند ماند. 
-
-جهان‌شناسی
-
-از دیدگاه اسلام، جهان‌شناسی به جهان محسوسات محدود و منحصر نیست و گسترده وسیع‌تری از جهان دیدنی را شامل می‌شود. قرآن جهان محسوس را «شهادت» می‌نامد و در برابر آن مفهوم «غیب» را به‌کار بسته‌است. ایمان به غیب در کنار مفاهیم چون نماز، ایمان به وحی و ایمان به آخرت آمده‌است که نشان از اهمیت آن دارد. بر اساس تعالیم اسلام، انکار غیب، مستلزم انکار دین و پذیرش الحاد است. غیب به معنای اموری است که با حس قابل‌درک نیست، همچون خدا و وحی. به گزارش قرآن، آگاهی از غیب تنها منحصر به خداست و پیامبران نیز از آن اعلان بی‌اطلاعی کرده‌اند. در جهان‌شناسی اسلام، موجودات دیگری نیز در جهان با نام ملک یا فرشته وجود دارند که موجوداتی والا مقام توصیف شده‌اند و نقش می‌انجی را میان خداوند و عالم مشهود ایفا می‌کنند. در کنار فرشتگان از موجودات دیگری به نام جن نیز یاد شده‌است که موجوداتی نادیدنی و با بن‌مایه آتش توصیف شده‌اند. این موجودات همچون انسان از دو جنسیت زن و مرد شکل گرفته‌اند و دارای مراتب ایمان، مرگ و حشر در قیامت هستند. شیطان‌ها از جنیان عنوان شده‌اند. ابلیس به عنوان اولین از شیاطین، به عنوان یکی از فرشتگان در قرآن ترسیم شده‌است که پس از خلق آدم و حوا، از دستور خدا مبنی بر سجده بر انسان تخطی کرد و به همین خاطر از بهشت رانده شد و رجیم لقب گرفت. شیطان در قران به عنوان دشمن قسم‌خورده انسان یاد شده‌است که البته در گمراهی انسان‌ها تنها نقش وسوسه‌کننده را دارد و نمی‌تواند آدمی را به کاری وادارد. بر اساس تعالیم قرآنی، آفرینش آسمان و زمین از عدم نبوده‌است و پیش از خلقت آسمان و زمین ماده‌ای انباشته و متراکم وجود داشته‌است که اجزاء این دو طی مدت دو روز یا دو برهه زمانی گسترش و تکمیل شده‌است. بن‌مایه آسمان‌ها در قران دود توصیف شده‌است که سرانجام به خلقت هفت‌آسمان انجامیده‌است. قرآن تنها از آسمان اول سخن گفته‌است. 
-
-فروع دین (احکام عملی) 
-
-اسلام در جامعه‌ای ظهور کرد که در آن سلسله مقررات عرفی و پسندیده حاکم بود. اسلام در مواردی تنها به اصلاح این مقرارات حاکم بر نظام سابق گذاشت و بر همین اساس بخش مهمی از احکام حقوق آن دوره تنفیذ شد و برخی نسخ گردید و بعضا احکام جدیدی نیز تشریع شد. آنچه از روح تعالیم اسلام بر می‌آید و در علم کلام به ان تأکید شده‌است، تبعیت احکام اسلامی از مصالح عمومی است. در احادیث اسلامی، اسلام به تسلیم بودن در برابر خداوند تعبیر شده‌است که با انجام اعمال ثابت می‌شود. تسلیم مورد نظر اسلام، نباید غیر منطقی تلقی شود یا محصول ذهنیتی منفعلانه یا سرنوشتگرایانه به حساب آید؛ در واقع این نوع تسلیم عملی آگاهانه و از روی عقلانیت است که توسط شخص با یقین عقلی و بینش معنوی همراه است. این تسلیم بر اساس تقوا، به معنای آگاهی بشر از مسئولیت‌هایش در قبال خالق، تعریف شده‌است. در باور اسلام، اعتقاد تنها لازمه اسلام نیست و عمل، در تعریف مسلمانان جایگاه خود را دارد. عبادات بخش مهمی از احکام عملی اسلام را شامل می‌شود که در فرهنگ اسلامی از آنها با عنوان فروع دین یاد شده‌است. این مفهوم ناظر بر جنبه عملی دین است. بنابر عقیده شیعیان دوازده‌امامی، ده موضوع مهم به عنوان فروع دین نام‌برده شده‌اند که توسط باقی فرقه‌های اسلامی، همه آنها مورد توجه قرار نگرفته‌اند. این ده مورد عبارتند از: نماز، حج، زکات، خمس، روزه، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، تولی، تبری. به‌طور کلی اسلام پنج نوع حکم شرعی با عنوان‌های مکروه، حرام، واجب، مستحب و مباح را برا مسلمانان تشریع کرده‌است. همچنین احکام اسلامی از جهت مکاتب حقوقی، به دو نوع عبادات و معاملات تقسیم می‌شوند. امور عبادی معمولا در شش عنوان طهارت، نماز، روزه، حج، صدقات شرعی و جهاد تعریف و تشریح می‌شوند. پنج دستورالعمل مهم اسلام، ارکان دین نامیده شده‌اند که عبارتند از شهادتین، نماز، زکات، روزه و حج. شهادتین به معنای تصریح به باور یگانگی خدا و نبوت محمد با عبارت «لا اله الا الله و محمد رسول‌الله» 
-
-نماز
-
-نمازهای روزانه (نمازهای یومیه) از جمله عبادات روزانه مسلمانان است که به عنوان یک تکلیف فردی مورد تأکید منابع اسلامی قرار گرفته‌است. این نمازها در ۵ نوبت خوانده می‌شوند که برای یادآوری ایمان و عقیده هر فرد مسلمان و وسیله‌ای برای فراهم آوردن نیروهای درونی و معنوی برای اتصال به خدا در نظر گرفته می‌شود. نماز در اسلام با تکبیر آغاز و با سلام پایان می‌یابد. نماز در اسلام از تکرار یک واحد عبادی به نام رکعت صورت می‌گیرد که هر رکعت شامل مجموعه‌ای از قیام، قرائت، رکوع و سجده است که رعایت آدابی در هنگام ادای هر کدام الزامی است. بجز نماز وتر که یک‌رکعت است، هیچ نمازی به صورت تک رکعتی وجود ندارد و نمازها بسته به زمان‌های مختلف آن، ۲، ۳ یا چهار رکعتی هستند. نمازهای واجب در اسلام عبارتند از نماز یومیه، نماز جمعه، نماز عید، نماز آیات، نماز طواف، نماز میت و نمازهایی که از طریق عهد، نذر و سوگند واجب شده باشند. نمازهای یومیه، ۱۷ رکعت نماز است که در طول شبانه‌روز بر هر مسلمان مکلفی واجب است. نمازهای یومیه در زمان مشخص خودشان و در پنج نوبت صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشاء خوانده می‌شوند. داشتن طهارت (وضو، غسل یا تیمم) برای نماز پیش‌شرط است. نمازها رو به قبله (کعبه) خوانده می‌شوند. علاوه بر نماز احکام دیگری چون ذبح و دفن نیز نسبت به قبله تعریف شده‌اند. همچنین در آداب اسلامی، از فضیلت نماز جماعت یاد شده‌است. علاوه بر نمازهای واجب، نمازهای مستحبی نیز در اسلام تعریف شده‌است. معروف‌ترین آنها نمازهای نافله است که در کنار نمازهای واجب روزانه خوانده می‌شوند. 
-
-روزه
-
-روزه از جمله واجبات اسلام است که در ادیان قبل از اسلام نیز واجب بوده‌است. روزه به معنای امتناع از خوردن و آشامیدن و لذات جنسی است که در طول ماه رمضان از طلوع فجر تا مغرب شرعی واجب می‌باشد. هدف از روزه تمرین برای تقویت روح استقامت و پایداری و همچنین ایجاد تزکیه و تصفیه جسم و جان عنوان شده‌است. روزه در سال دوم هجری قمری وضع شد و بیماران و مسافران از گرفتن آن معاف شدند. روزه بر زندگی روزمره مسلمانان تأثیر گذاشته‌است. خوردن دو وعده غذایی در سحرگاه و شامگاه با رعایت آداب مذهبی از جمله این تأثیرات است. علاوه بر روزه ماه رمضان، روزه کفاره و روزه‌هایی که به سبب نذر، قسم و عهد به گردن مکلف می‌آید، از روزه‌های واجب است. در کنار روزه‌های واجب، روزه‌های مستحب بسیاری در روزهای مختلف از جانب شریعت اسلام تعریف شده‌اند. 
-
-احکام حقوقی و مالی
-حق در اسلام به معنای امری ثابت برا افراد یکی از اصطلاحات قرآنی است. اسلام حقوق مختلفی در امور مالی تدوین کرده‌است. حق‌الناس از مفاهیم اسلامی است که در مقابل حق‌الله قرار گرفته‌است و معیار آن، تجاوز به حقوق خدا یا تجاوز به حقوق سایر انسان‌هاست. بر اساس تعالیم اسلامی، در حق‌الناس علاوه بر نقض حق‌الله و جلب رضایت او، نقض حق‌الناس و جلب رضایت ذی‌نفع نیز لازم دانسته شده‌است. از میان مباحث چهارگانه فقه اسلامی، ۲ بخش آن را مباحث عقود و ایقاعات شکل داده‌اند که در زمینه‌های مالی و حقوقی هستند. مهم‌ترین باب فقهی در امور مالی را نیز بیع به خود اختصاص داده‌است. تعداد عقود اسلامی بسیار است که مهم‌ترین آنها عبارتند از عقد اجاره، بیع، رهن، حواله، وکالت، صلح، شرکت، مضاربه و … اشاره کرد. بر اساس قوانین مالی اسلام، تنها راه تملک، وقوع یک عمل انشایی از نوع عقد یا ایقاع نیست و در مواردی انتقال تملک به صورت قهری و بر پایه حکم شرعی صورت می‌گیرد. بارزترین نوع این نوع انتقالات ارث است که به محض فوت متوفی، اموال او به وارثان منتقل خواهد شد. در این میان بین فرقه‌های اسلامی در احکام حقوقی اختلافاتی گزارش شده‌است. برای نمونه ابوحنیفه برخلاف دیگر فرقه‌های اسلامی، در استنباط احکام حقوقی، قیاس را معتبر می‌داند. 
-
-احکام قضایی و کیفری
-در قوانین اسلام، ابوابی به احکام قضایی و کیفری اختصاص یافته‌است. از جمله اصطلاحات در فقه اسلامی، مبحث حد است که در مقابل تعزیر تدوین شده‌است. قصاص و دیات از جمله دیگر مباحث مطرح‌شده در این ابواب فقهی است. 
-
-پذیرش اسلام و تفاوت بین ایمان و اسلام
-رابطه ایمان با اسلام و تفاوت مسلم و مؤمن از اختلاف‌های گزارش‌شده در میان متلکمان اسلامی است. معتزلیان بر این باورند که ایمان در گروی اسلام است و اعمال انسان‌ها، با نیت‌هایشان محاسبه و پذیرفته می‌شود. از دیدگاه خوارج، کسانی که از دستورهای اسلام تخطی کنند، از دایره اسلام خارج می‌شوند و به کفر می‌گرایند و از نظر معتزله، شخص گناهکار به مقامی میان کفر و ایمان خواهد رسید. حنفیان اما ایمان و اسلام را به یک معنا دانسته و تنها برخی از عالمان آنان اقرار لفظی و اثبات پایبندی راسخ را میان این دو مفهوم، متفاوت گزارش کرده‌اند. حنبلیان اما پایبندی قلبی و تصدیق لسانی را ایمان دانسته‌اند و از این رو معتقدند که گواهی به ایمان افراد تا زمانی که پایبندی فرد به تمام شریعت اسلام ثابت نشده‌باشد، ممکن نیست. اشعریان همچون شافعیان نیز بین ایمان و اسلام تفاوت قائل شده و بر این باورند که ایمان اعم از اسلام است. به باور آنان پذیرش اسلام با شهادتین صورت می‌گیرد و حقیقت ایمان، تصدیقی درونی بر آن می‌باشد؛ بنابراین عقیده، اسلام بدون ایمان، راه منافقان است که عذاب الهی را در پی خواهد داشت. مسلمانان بر این باورند که با انجام جزئی‌ترین نکات اخلاقی و ظاهری زندگی محمد همچون آداب غذاخوردن، نظافت، عشق‌ورزیدن، سخن گفتن و دعا، می‌توانند به حالت باطنی تسلیم کامل در برابر خدا دست یابند. 
-
-پذیرش اسلام از روی اختیار صورت می‌گیرد و بر طبق آیه «لا اکراه فی الدین»، اکراه در آن وجود ندارد؛ با این وجود مسلمانان پس از فتوحات خود، مشرکان را در انتخاب دین اسلام یا کشته شدن مخیر می‌کردند. مسیحیان و یهودیان، مخیر به پذیرش دین جدید یا پرداخت جزیه بودند. جزیه مالیات سنگینی بود که مسلمانان به عنوان بهای حمایت مسلمانان از آنان، دریافت می‌کردند. 
-
-گناهان
-گناهان در اسلام به دو دسته صغیره و کبیره تقسیم شده‌اند. 
-
-در عقیده اسلامی، جهنم تقاص گناهکاران عنوان شده‌است، با این وجود در روایتی از محمد آمده‌است که کسی که ایمان در دل دارد، آتش جهنم را نمی‌بیند. مسلمانان بر این باورند که گناهکاران مؤمن واقعی نیستند و آن دسته از مسلمانان که اعمال را کمال ایمان می‌دانند و نه تمام آن، بر این باورند که مؤمن با گناه، مستحق جهنمی می‌شود که ممکن است مدتی را در آنجا بگذراند و سرآخر از آن خارج شود. نظر دوم نظر عموم اهل سنت است و نظر اول، دیدگاه معتزلیان است. 
-
-تاریخ اسلام
-
-اسلام در سال ۶۱۰ میلادی و به وسیله محمد در مکه تبلیغ شد. کمتر از نیم‌قرن طول کشید تا اسلام به عنوان دین غالب در منطقه‌ای وسیع از آسیا و آفریقا مبدل گردد. به عقیده تاریخ‌نگاران، اسلام در زمان و مکان مناسبی ظهور کرد. امپراتوری بیزانس و ایران، با نبردهای طولانی خود را خسته کرده بودند خلأ قدرت پیش‌آمده بود که همگی به گسترش سریع اسلام انجامید. 
-
-محمد در مکه
-
-ابوالقاسم محمد بن عبدالله بن عبدالمطلب بن هاشم، بنیان‌گذار و پیامبر دین اسلام است. درباره زندگی محمد گزارش‌های فراوان و روشنی در متون تاریخی آمده‌است، ولی مانند هر شخصیت مهم تاریخی پیش از دنیای مدرن، تمام جزئیات زندگی او مشخص نیست. سال ولادت او را ۵۷۰ میلادی گزارش کرده‌اند. وی در کودکی پدرش و کمی بعد مادر و پدربزرگش را از دست داد. او در دوران جوانی به تجارت مشغول بود و در کنار عمویش ابوطالب زندگی می‌کرد. شهرت او به راستگویی و درستکاری سبب شد تا به محمد امین شهرت یابد. محمد در این میان با خدیجه که خود از تجار زمان بود آشنا شد و سرانجام با او ازدواج کرد. معروف‌ترین فرزند وی فاطمه زهرا است. بنابر گزارش منابع اسلامی، اولین نشانه‌های پیامبری در محمد، از ۴۰ سالگی او شروع شد. در اینکه آغاز پیامبری او با رؤیا بوده‌است یا با دیدن جبرئیل در غار حرا، بین منابع اختلاف است. آغاز پیامبری محمد را تقریبا سال ۶۱۰ میلادی دانسته‌اند. به باور منابع اسلامی، پیش از این راهبی مسیحی در سفر او به شام، از نبوت او خبر داده بود. اولین آیات نازل شده بر محمد، آیات ابتدایی سوره علق است که دعوت به خواندن می‌کند. او سرانجام دعوت به دین اسلام را از خانواده خود شروع کرد. اولین زنی که به او ایمان آورد خدیجه، همسر او و اولین مردی که او را باور نمود، علی بن ابی‌طالب، پسرعمویش بود. محمد پیش از آن نیز م��الفت‌هایی را با آئین بت‌پرستی اعلان می‌داشت. بنابر گزارش ابن اسحاق، واقدی و روایتی از جعفر صادق، محمد تا سه سال، دین تازه خود را پنهانی تبلیغ می‌کرد. پس از ۳ سال، دعوت علنی آغاز شد. هنگامی‌که آیه انذار ابلاغ شد، محمد، خویشاوندان نزدیکش در بنی‌هاشم شامل فرزندان عبدالمطلب را که ۴۵ نفر می‌شدند، دعوت کرد و آنها را پند و اندرز داد که: «ای پسران عبدالمطلب! … خدا به من فرمان داده‌است تا شما را به سویش فرا بخوانم. چه کسی از شما مرا در این امر یاری خواهد کرد و برادر، وصی و جانشین من خواهد بود؟» و از این میان، تنها علی که ۱۳ سال داشت، پاسخ داد. سپس محمد گفت: «این [علی]، برادر، وصی و جانشین من در میان شماست. به او گوش فرا دهید و از او پیروی کنید.» اما، حاضران وی را ریشخند کردند. پس از این دیدار برخی از زنان بنی‌هاشم نیز اسلام آوردند. 
-
-بر پایه روایت‌های اسلامی، پس از دعوت عشیره، هنگامی‌که محمد مطمئن شد ابوطالب در برابر بزرگان قریش از او پشتیبانی می‌کند، بالای کوه صفا رفت و مردم را فراخواند و سپس درباره توحید — یگانگی خداوند — و باور به الله، پیامبری و روز رستاخیز با آن‌ها سخن گفت. مدتی بعد از این واقعه، آیه فروفرستاده شد: «پس آنچه را بدان مأموری، آشکار کن و از مشرکان روی برتاب که ما شر ریشخندگران را از تو برطرف خواهیم کرد.» مخاطبان محمد در دعوت‌هایش در مکه، تنها اهالی مکه نبودند و شامل مسافران، تاجران و زائرانی نیز می‌شدند که به مکه آمده بودند. با فزونی یافتن تعداد مسلمانان و بدگویی از بت‌ها توسط آنان، سبب شد تا مخالفت‌هایی با دین اسلام از جانب بت‌پرستان مکه صورت گیرد. کمی بعد در صفوف مخالفان محمد؛ جمعی از حامیان محمد قرار گرفتند که سبب دودستگی صفوف قریشیان شد. پس از درگذشت ابوطالب، محمد بزرگ‌ترین حامی خود را از دست داد و به همین جهت آزار و اذیت‌های مسلمانان و محمد، شدت گرفت. سرانجام توجه محمد به سمت یثرب جلب شد. شهر یثرب همواره محل درگیری دو قبیله اوس و خزرج بود و هر دو گروه از کسی که آنها را به آشتی دعوت کنند، استقبال می‌کردند. محمد نیز در موسم حج، ۶ تن از خزرجیانی که به مکه آمده بودند را به اسلام دعوت کرد و آنان را به عنوان مبلغ به یثرب فرستاد. پس از آن در سال ۱۲ پس از بعثت، تنی چند از خزرجی‌ها و اهالی قبیله اوس، به نزد محمد آمدند و با او بیعت کردند که بعدها به بیعت عقبه شهرت یافت. سال بعد، تعداد بیعت‌کنندگان با محمد بیشتر شد و کم‌کم پایه‌های حکومت اسلام شروع شکل‌گیری کرد. از میان یثربی‌ها کمتر کسی بود که با محمد بیعت نکرده بود یا مسلمان نشده بود. با رسیدن این خبر به قریشیان، آنان تصمیم به قتل محمد کردند اما محمد علی بن ابی‌طالب را در جایگاه خود خواباند و از مکه به سمت یثرب در حرکت شد. 
-
-محمد در مدینه
-
-خروج محمد از مکه به سوی یثرب، نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود و مسلمانان از این پس، دارای نظامی مستقل بودند و می‌توانستند آزادانه تبلیغ اسلام کنند. از همین رو این هجرت مبدأ تاریخ مسلمانان قرار گرفت و پایه تاریخی هجری قمری را شکل داد. پس از رسیدن محمد به یثرب، احترام او نام شهر را به مدینة النبی تغییر دادند که بعدها به مدینه شهرت یافت. محمد در مدینه بنای مسجدی را پی‌ریزی کرد که محل زندگی خود او بود و امروزه به مسجدالنبی شهرت دارد. علاوه بر محمد، گروه‌های مختلفی از مسلمانان مکه نیز به مدینه مهاجرت کردند که به مها��رین شهرت یافتند. مسلمانان مدینه نیز به جهت کمک‌رسانی به محمد، به انصار شهرت یافتند. در همین سال‌ها قبله از بیت‌المقدس به سوی کعبه تغییر یافت که هویتی مستقل برای اسلام را به ارمغان آورد. تا سال دوم پس از هجرت، برخوردی جدی بین مسلمانان و قریشیان مکه صورت نگرفت. محمد در این دوران بیشتر به حفظ جامعه کوچک مسلمانان مدینه و گسترش نفوذ اسلام تمرکز داشت. در این دوره، مسلمانان توانستند با یهودیان نیز ارتباطی دوستانه برقرار کنند، هرچند کمی بعد، از در دشمنی درآمدند. یکی از نخستین کارهای محمد پس از هجرت که برای حل شکایت‌های دراز مدت قبیله‌های گوناگون مدینه صورت گرفت، مکتوب‌کردن سندی بود که به «میثاق مدینه» شهرت یافت. این موافقت‌نامه، «فرمی از اتحاد یا فدراسیون» را میان ۸ قبیله مدینه و مهاجران مسلمان از مکه برقرار می‌کرد که در آن حقوق و وظیفه‌های هر شهروند و چگونگی رابطه‌های میان گروه‌های گوناگون مشخص‌شده بود. 
-
-از سال دوم هجری قمری، درگیری‌های نظامی بین مسلمانان و مکیان شروع شد. اولین نبرد، بدر نام گرفت که با پیروزی مسلمانان همراه بود. غزوه بنی‌قینقاغ بین مسلمانان و یهودیان بنی‌قینقاع نبرد بعدی مسلمانان بود. احد نبردی بود که مکیان برای انتقام از بدر تدارک دیدند و در آن نبرد، مسلمانان شکست خوردند و حمزه، عموی محمد کشته شد. خود محمد نیز در این درگیری زخم برداشت. در ماه شوال ۶ ه‍. ق / ۶۲۸ م، محمد به همراه ۱۴۰۰ تن از پیروانش جهت انجام حج عمره به سمت مکه رفتند. قریش با شنیدن نزدیک‌شدن مسلمانان به مکه، ۲۰۰ سوار را فرستاد که آن‌ها را متوقف کنند. محمد با طی مسیر صعب‌العبورتری، آن‌ها را دور زد و به حدیبیه، در حومه شهر مکه رسید. مذاکرات با مکه شروع شد و فرستادگانی بین دو طرف ردوبدل شد. در نهایت پیمان صلحی به مدت ۱۰ سال بین دو طرف منعقد شد که به «صلح حدیبیه» شهرت یافت. آورده این قرارداد برای مسلمانان، به رسمیت شناخته شدن از نظر سیاسی و مذهبی توسط مکیان بود. این پیمان‌نامه، محمد را در فتح آسان‌تر مکه نیز کمک کرد. 
-
-در سال هفتم محمد به خیبر که یکی از پیمان‌شکنان بودند نیز لشکرکشی کرد و آنجا را نیز تصرف کرد. در سال هشتم، قریشیان با حمله به طایفه‌ای مسلمان، پیمان صلح را شکستند و همین امر سبب شد تا محمد با لشکری به مکه حمله کند. ابوسفیان بزرگ قریش به همراه عباس نزد محمد آمد و پس از اظهار اسلام، امان از محمد طلبید و محمد خانه او را محل امن قرار داد؛ بنابراین لشکر مسلمانان بدون درگیری وارد مکه شدند و محمد نیز بلافاصله فرمان عفو عمومی صادر کرد. او شخصا به داخل کعبه رفت و بت‌های کعبه را بیرون آورد و سپس عموم مردم مکه با او بیعت کردند. پس از آن در سال نهم به محمد خبر رسید که رومیان لشکری به قصد حمله به مدینه تدارک کرده‌اند. پیامبر اسلام نیز دستور تشکیل سپاه را صادر کرد و به سمت منطقه تبوک رهسپار شد. اما وقتی مسلمانان به منطقه تبوک رسیدند، لشکر رومیان از آنجا رفته بودند و به همین جهت سپاهیان مسلمان بدون درگیری، به مدینه بازگشتند. در سال دهم تمام قبایل اطراف به نزد محمد آمدند و با او بیعت کردند و به همین جهت آن سال را سنة الوفود نامیدند. در همین سال محمد به آخرین حج خود رفت. در راه بازگشت محمد و مسلمانان به مدینه و در بین راه، محمد به صورت ناگهانی به مدت سه روز در محلی به نام غدیر خم توقف کرد و با جمع‌کردن حجاج، خطبه‌ای خواند و در ��ن جمله «هر که من مولای اویم، پس این علی مولای اوست» را با بلندکردن دست علی در برابر جمعیت گفت. واژه «مولا» در عربی به دو معنای «دوست» و «رهبر» است. شیعیان بر این باورند که این عبارت، گواهی روشن بر اثبات امامت و جانشینی علی پس از محمد است؛ اما در مقابل، اهل سنت یا منکر این واقعه شده‌اند یا آن را دلیلی بر امامت نمی‌دانند. اهل سنت معتقدند که عده‌ای از تقسیم غنایم در اردوکشی به یمن که توسط علی انجام شد، ناراضی بودند و محمد در پاسخ به آن‌ها علی را دوست خویش معرفی کرد تا ناخشنودی آنان را فرونشاند. 
-
-محمد در سال ۱۱ هجری قمری دچار بیماری شد و از دنیا رفت. او در سن ۶۳ سالگی درگذشت و در آن وقت جز فاطمه، فرزند دیگری از او زنده نماند. بر این اساس محمد در طول ۲۳ سال به تبلیغ اسلام پرداخت. مرتضی عاملی گزارش می‌کند که منابع اسلامی در محل دفن محمد، اختلاف دارند؛ بر طبق روایتی، علی بن ابی‌طالب، و بنابر وصیت محمد، جسدش را در اتاقی که درآن درگذشت، دفن کرد. با این وجود، منابعی از دفن محمد در بقیع یا مسجدالحرام گزارش‌هایی را نقل کرده‌اند. بر مدفن او امروزه گنبد سبزی قرار دارد. 
-
-خلفای راشدین
-با مرگ محمد، جامعه اسلامی برای تعیین جانشین او دچار اختلاف شد. جمعی از مسلمانان از جمله گروهی از انصار و مهاجرین در سقیفه بنی ساعده گرد هم آمدند تا خلیفه بعدی را تعیین کنند. در این میان انصار از سعد بن عباده حمایت می‌کردند، اما مهاجران این را نپذیرفتند و خود را از لحاظ خویشاوندی نزدیک‌تر به محمد می‌دانستند. در میان مهاجرین، عده‌ای نیز به رهبری علی بن ابی‌طالب معتقد بودند. این انتخاب باعث اختلاف بین هواداران ابوبکر و طرفداران علی شد. طرفداران علی قائل بودند که علی توسط شخص محمد به جانشینی منصوب شده‌است و بنابراین مقام خلافت باید از آن وی باشد. علاوه بر آن، طبری در تاریخ خود نقل کرده‌است که گروهی از مخالفان ابوبکر از جمله زبیر در خانه فاطمه گرد آمدند و عمر با تهدید به آتش زدن خانه، آن‌ها را بیرون کشاند. لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام معتقد است که ماجرای رویدادهای خانه فاطمه زهرا، هرچند ممکن است با توضیحات اضافی همراه باشد، اما از جهت وقوع تاریخی قابل انکار نیست. به تدریج نهاد خلافت پدید آمد که در خارج از جهان اسلام معادلی نداشت. خلیفه از منزلت رهبری و حق گزینش زمامداران برخوردار بود. انتصاب به خلافت نوعی قرارداد بود که تعهدات متقابلی را بین خلیفه و اتباع وی پدیدمی‌آورد. 
-
-در نهایت، اداره حکومت بزرگ اسلامی که شامل چندین طایفه در منطقه می‌شد، به دست کسانی از میان صحابه محمد افتاد که خلیفه پیامبر اسلام عنوان گرفتند. در این دوره از دوره اسلامی که سه دهه به طول انجامید، ۴ تن از صحابه به مقام خلافت رسیدند. این دوره نسبت به دوره‌های پس از آن، به زمان محمد شباهت بیشتری داشت و خلافت هنوز به شکل موروثی در نیامده بود. ابوبکر اولین خلیفه از خلفای راشیدن بود که دوران حکومت او با دشواری‌هایی همراه بود. پس از مرگ محمد، شورش‌هایی در مناطق تحت حکومت اسلام شکل گرفت که به جنگ‌های موسوم به رده انجامید. در پی این جنگ‌ها، مسلمانان با ساسانیان در مرزهای ایران به جنگ پرداختند. علاوه بر درگیری‌ها در مرزهای ایران، لشکری دیگر نیز به سوی شام روانه شد که با پیروزی‌هایی همراه بود. ابوبکر سرآخر در سال ۱۳ ه‍. ق درگذشت و عمر بن خطاب را به جانشینی خود برگزید. عمر نیز به فتوحات دوران ابوبکر، در شرق و غرب ادامه داد تا جایی که بخش‌های وسیعی از شام، ایران و مصر به سیطره مسلمانان درآمد. اکثر بومیان سرزمین‌های فتح‌شده با وجود سیاست‌های پریشان زمامداران پیشین، اسلام را به عنوان دینی نوین پذیرا بودند و همین امر سبب شد تا در فتح سرزمین‌های گوناگون توسط مسلمانان، پیشرفت چشم‌گیری صورت بگیرد. عمر نیز در سال ۲۳ ه‍. ق با سوء قصد یک اسیر ایرانی به نام ابولولو کشته شد. عمر در بستر مرگ شورایی را متشکل از علی بن ابی‌طالب، عبدالرحمان بن عوف، عثمان بن عفان، سعد بن ابی‌وقاص، طلحه بن عبیدالله و زبیر بن عوام تشکیل داد تا خلیفه بعدی را معین نمایند. سرانجام عثمان به عنوان خلیفه بعدی مشخص شد. در دوران خلافت او که تا سال ۳۵ ه‍. ق ادامه داشت، اختلاف طبقاتی سبب نارضایتی‌های عمومی شد این نارضایتی‌ها در نهایت به شورش و قتل خلیفه انجامید. با کشته شدن عثمان، علی بن ابی‌طالب به خلافت رسید. این دوران نخستین جنگ داخلی مسلمانان شکل گرفت که بر اساس شورش زبیر، طلحه و همراهی عایشه صورت گرفت و به جنگ جمل شهرت یافت. معاویه که بر شام حکمرانی داشت نیز حکومت خود را در خطر دید و به همین جهت به بهانه خون‌خواهی عثمان، به جنگ با علی پرداخت و جنگ صفین را شکل داد. پس از پایان جنگ، فتنه خوارج شکل گرفت که سرانجام به سوء قصد ابن ملجم مرادی یکی از خوارج به علی بن ابی‌طالب انجامید که علی بر اثر همان سوء قصد کشته شد. با کشته شدن علی، فرزند بزرگش حسن به خلافت برگزیده شد و حسن نیز با انجام معاهده صلحی با معاویه، جنگ را به پایان رساند و در عوض، معاویه به خلافت رسید و این آغازی بر حکمرانی موروثی در اسلام بود. 
-
-خلفای اموی، عباسی و فاطمی
-
-با صلح حسن و معاویه، حکومت به معاویه و بنی‌امیه رسید و آغاز حکومت بنی‌امیه شکل گرفت. معاویه در دوره حکومتش، مخالفانش را اعم از علویان و خوارج، کنترل می‌کرد و سعی در حفظ صلح و آرامش در مناطق تحت حکومتش داشت. پس از مرگ معاویه، برخلاف معاهده حسن و معاویه، یزید به جانشینی او نشست. این موضوع سبب شد تا حسین بن علی، برای مقابله با موروثی شدن حکومت و همچنین جلوگیری از فسادهایی که یزید به آنها شهرت داشت، قیام کرد و نبرد کربلا شکل گرفت. پس از قتل‌عام حسین و خانواده‌اش در ۶۸۰ میلادی، جنبش‌های شیعی در مخالفت حکومت اموی شکل گرفت و شیعیان موفق شدند مدتی را تحت رهبری مختار ثقفی در کوفه، حکومت کنند. از سوی دیگر زبیریان در مکه نیز ادعای حکومت کردند و جنگ‌های داخلی اسلامی شکل گرفت. در نهایت این امویان بودند که توانستند مجدد قدرت را به دست بگیرند. 
-
-کمی بعد، با بالاگرفتن جنگ‌های داخلی میان امویان و مخالفانشان، ضعف در حکومت اموی شکل گرفت و گروه دیگری که خود را به عباس، عموی پیامبر اسلام منسوب می‌کردند، توانستند جبهه نبردی علیه امویان شکل بدهند و موفق بشوند تا سلسله اموی را سرنگون کرده و خود زمام قدرت را به دست بگیرند. این جابجایی قدرت در سال ۷۵۰ شکل گرفت. بنی‌عباس توانستند با شعارهای مذهبی چون حمایت از خاندان محمد، طرفداران بسیاری را از میان مخالفان بنی‌امیه از جمله شیعیان جلب کنند. عباسیان برخلاف امویان که شام را مرکز خلافت خود می‌دانستند، بغداد را مرکز خلافت قرار دادند. با سقوط امویان، همچنان نزاع مسلمانان بر سر قدرت ادامه داشت. با این وجود، خلفای اموی و عباسی همیشه از جانب شیعیان و امامان آنها به غصب جایگاه خلافت متهم بودند و این گروه همیشه از آنها فاصله می‌گرفت. همین امر سبب شد تا خلفایی چون هارون‌الرشید عباسی، نسبت به رفتار علویان با دید منفی بنگرند و آنها را خطری علیه حاکمیت عباسی قلمداد کرده و بر آنان سخت بگیرند. با مرگ هارون‌الرشید، جنگ‌های داخلی بین عباسیان نیز بر سر قدرت شروع شد و امین و مأمون برای حاکمیت جنگیدند. سرانجام بنی‌عباس در سال ۶۵۶ ه‍. ق / ۱۲۵۸ م به دست مغولان ساقط شد. اما تا پایان سقوط مغولان در سال ۱۲۵۸ میلادی، همچنان در نواحی‌ای از جهان اسلام، عباسیان بر سر کار بودند. 
-
-شیعیان اسماعیلیه که در منطقه‌ای از مصر حاکم شدند، توانستند خلافت فاطمیان را در برابر عباسیان تأسیس کنند. در این حکومت دینی، امام رسالتی جهانی داشت و موظف بود تا اتحاد اسلامی را شکل بدهد و بنابراین مبارزه در برابر دیگر قدرت‌ها در این مذهب، یک تکلیف دینی بود. فاطمیان در دوره حکومتشان توانستند قاهره را جایگزین بغداد به عنوان مهم‌ترین مرکز فرهنگی و سیاسی جهان اسلام نمایند. در مقابل شیعیان امامیه به جهت آنکه نظام مشروع را در قالب امامان دوازده‌گانه می‌دیدند؛ اقدامی برای تأسیس حکومت مستقل نداشتند. با این وجود برخی از عالمان امامیه همکاری‌هایی را با حکومت‌های دینی داشتند. صلاح‌الدین ایوبی در مصر توانست به سال ۱۱۷۱ میلادی حکومت فاطمیان را از میان بردارد و با فتح مجدد فلسطین و سوریه، سلسله ایوبیان را به روی کار آورد. با افول قدرت عباسیان، قدرت‌های ناحیه‌ای و منطقه‌ای ظهور کردند. آل‌بویه توانستند بغداد را فتح کنند اولین حکومت خودمختار اسلامی را پس از عباسیان تأسیس کنند. سلجوقیان نیز به عنوان حکومتی سنی در مقابل آل‌بویه قرار داشتند. با زوال حکومت فاطمیان در مصر، مغرب اسلامی و نواحی شمالی آفریقا تحت حکومت دو سلسله المرابطون و الموحدون قرار گرفت. در اوایل قرن یازدهم میلادی نیز ترک‌ها توانستند چند دولت مستقل در نواحی خراسان و افغانستان با نام غزنویان را تشکیل بدهند. در همین دوران‌ها بود که چنگیزخان مغول به امید فتح جهان، در سال ۱۲۱۹ میلادی به مرزهای اسلام رسید. سلجوقیان از مغولان شکست خوردند. با فتح نواحی اسلام توسط حکومت مغول، این اولین بار بود که منطقه‌ای وسیع از جهان اسلام به دست حکومتی غیر مسلمان می‌افتاد. 
-
-پس از صلح حسن و معاویه، حکومت به بنی‌امیه و سپس به بنی‌عباس رسید. عبدالرحمان سوم و جانشینانش در آندلس، فاطمیان، حفصیان و مرینیان نیز خود را جانشین محمد می‌دانستند. سلاطین عثمانی هیچ‌گاه رسما خلیفه نبودند. تنها عبدالمجید دوم از ۱۹۲۲ تا ۱۹۴۴ خود را خلیفه تمامی مسلمانان خواند. 
-
-امپراتوری عثمانی تا دوران مدرن
-ترکان سلجوقی با یورش به قلمروی مسیحیان بیزانس، سلسله حوادثی را رقم زدند که منجر به جنگ‌های صلیبی بین مسلمانان و مسیحیان شد. 
-
-با فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۳۳ میلادی به دست عثمانی‌ها، پایه‌های امپراتوری عثمانی شکل گرفت و این حاکمان، مقتدرترین حاکمان غرب اسلامی شدند. عثمانی‌ها در قرن پانزدهم و شانزدهم، مناطق دیگری را نیز به تصرف دراوردند. همزمان دو امپراتوری دیگر، یکی صفویان در ایران و دیگری مغول‌ها در هند ظهور کردند. با عقد قراردادهایی موسوم به کاپیتولاسیون از جانب عثمانی‌ها با قدرت‌های اروپایی، اروپایی‌ها بر مناطقی از اراضی مسلمانان مسلط شدند و مقدمات سلطه نظامی و سی��سی اروپاییان بر مسلمانان شکل گرفت. از همین رو امپراتوری عثمانی رو به زوال گذاشت و تا اوایل قرن بیستم، بریتانیا، فرانسه، روسیه و هلند، تقریبا تمام جوامع مسلمان را به استثنای ایران، افغانستان و بخش کوچکی که هنوز در سیطره عثمانی بود، به سلطه خویش گرفتند. 
-
-ترکان سلجوقی در نیمه دوم قرن سیزدهم به سرعت از هم پاشیدند. در قرون سیزدهم و چهاردهم امپراتوری عثمانی (به نام عثمان اول) با رشته‌ای از فتوحات که شامل بالکان، بخش‌هایی از یونان و غرب آناتولی بود، تأسیس شد. 
-
-پس از جنگ جهانی اول بود که خلافت به عنوان یکی از شیوه‌های حکومت اسلامی از میان رفت و آخرین کشوری که از خلافت بهره می‌برد، با تلاش‌های مصطفی کمال آتاترک، به یک کشور با تشکیلات ریاست‌جمهوری مبدل شد. در این دوره، در عربستان نیز وهابیان توانستند با همراه کردن چهار استان این کشور، با رهبری عبدالعزیز بن سعود، پادشاهی سعودی را شکل دهند. ایران نیز در این عصر، با انقلاب مشروطه همراه بود و انتقال قدرت از قاجار به پهلوی صورت می‌گرفت. به دین ترتیب، جامعه اسلامی به عصر مدرن خود رسید. 
-
-نظام دینی در اسلام
-
-مذاهب اسلامی
-
-به پیروان این دین، مسلمان یا مسلم گفته می‌شود و معیار اسلامی بودن هر فرقه و مذهبی، پذیرش اسلام به عنوان دین است. شهرستانی در بیان اختلاف‌های امت اسلامی، مهم‌ترین اختلاف میان امت اسلامی را در مسئله امامت و خلافت پس از پیامبر اسلام می‌داند. فرقه‌ها در اسلام، به جهت اختلافات فقهی یا اعتقادی و کلامی تشکیل می‌شوند. 
-
-تعداد فرقه‌ها یا مذاهب اسلامی همواره مورد اختلاف منابع قرار گرفته‌است. با این حال بدوی معتقد است که این فرقه‌ها یا مذاهب منحصر به تعدادی محدود نیست و تلاش گروهی از نویسندگان در انحصار مذاهب اسلامی، ناتمام بوده‌است. بدوی با نقدی بر روایت فرقه ناجیه در منابع اهل سنت، تلاش برخی از مورخان را که سعی در ذکر ۷۳ فرقه یا توجیه تعداد زیاد فرق اسلامی توسط آنان را اشتباه دانسته‌است و گوشزد می‌نماید که تعداد فرقه‌های اسلامی پس از نگارش کتب مورخان و گذران عصر آنان، همچنان رو به افزایش بوده‌است. بنابر آنچه منابع روایی شیعه و سنی نقل کرده‌اند، پس از پیامبر اسلام، ملت مسلمان به هفتاد و سه فرقه منشعب خواهند شد. در برخی از این روایات از نجات و بر حق بودن یکی از فرقه‌های هفتاد و سه‌گانه اسلام یاد شده‌است که به آن روایت «فرقه ناجیه» گفته می‌شود. با توجه به اینکه تعداد فرقه‌های اسلامی، بدون احتساب مذاهب فرعی، از عدد مذکور در روایت کمتر، و با احتساب مذاهب فرعی از عدد هفتاد و سه بالاتر خواهند بود، نویسندگان ملل و نحل به توجیه روایت دست زده‌اند. ضمن آنکه برخی منابع به نقد این روایت پرداخته و با ضعیف یا جعلی دانستن این روایت؛ تعداد کثیری از فرقه‌های موجود در کتب ملل و نحل را ساختگی، سیاسی یا با اغراض شخصی دانسته‌اند. از این رو، کتب ملل و نحل به فرقه سازی متهم شده‌اند. کتب ملل و نحل، از فرقه‌های بسیاری یاد کرده‌اند و در موارد بسیاری نیز تنها به ذکر نام فرقه اکتفا نموده‌اند. 
-
-مسلمانان به دو مذهب عمده شیعه و سنی بخش می‌شوند. هر یک از این دو فرقه انشعاباتی دارند. 
-
-اهل سنت
-
-اهل سنت بر این باورند که محمد، پس از خود جانشینی تعیین نکرد و امر انتخاب جانشین را به امت محول کرد. بر همین اساس پس از درگذشت محمد، مسلمانان بر اساس شورایی که به سقیفه مشهور شد، ابوبکر را به جانشینی محمد برگزیدند. با وجود اینکه شیوه انتخاب خلیفه اول شورا بود، اما بعدها اهل سنت شیوه‌های دیگری برای انتخاب خلیفه یا انعقاد امامت برگزیدند. از این میان می‌توان به استیلاء (یعنی سیطره یافتن فرد بر جامعه مسلمان ولو فاسق باشد) اشاره کرد. بیشتر اهل سنت بر این باورند که اجتماع گروهی برای انعقاد امامت کفایت می‌کند و با بیعت جمعی از مسلمانان که به اهل حل و عقد مشهور هستند، امامت ثابت می‌شود. در اینکه تعداد افراد حل و عقد باید چه مقدار باشد که امامت را ثابت کند، در میان فرقه‌های اهل سنت، اختلاف است. 
-
-اهل سنت، از چهار فرقه فقهی اصلی حنفی، حنبلی، شافعی و مالکی تشکیل شده‌اند. حنفی‌ها بیشتر در ماوراءالنهر و شبه‌قاره هند حاضر بودند و امروزه بیشترین تعداد اهل سنت را شکل داده‌اند که غالبا در قفقاز، آسیای مرکزی، شبه‌قاره و بعضی از کشورهای اروپایی پراکنده هستند. مالکی‌ها بیشتر در شمال آفریقا پراکنده هستند در تمام آفریقا بجز مصر، زندگی می‌کنند. شافعی‌ها اما بیشتر در مصر، عربستان، فلسطین، سوریه و بخش‌های جنوب شرقی آسیا پراکنده هستند و گستره حنبلی‌ها بیشتر در ایران و عراق بود امروزه بیشتر در سوریه و عربستان حاضر هستند. مکتب حنفی، توسط ابوحنیفه تأسیس شده‌است و موضع نسبتا لیبرالی داشته و دارد. پیروان این مکتب امروزه بیشتر در ترکیه، پاکستان، اردن و لبنان حضور دارند. مکتب مالکی که به دست مالک بن انس در مدینه تأسیس شده‌است، یک جنبش سنت‌گرایانه تلقی می‌شود که تنها اجماع مدینه را معتبر می‌داند. این مکتب امروزه در مراکش، الجزایر و تونس طرفدارانی دارد. ادریس شافعی نیز مکتب شافعی را با هدف آشتی میان عقاید مختلف تأسیس کرد. این مکتب بر پایه اجتهاد، استنباط فقهی می‌کند. بیشتر پیروان این فرقه در سوریه، اردن و فلسطین حضور دارند. حنفیه که تأسیس‌شده به دست احمد بن حنبل است، اما از فرقه‌های سنت‌گرایانه و سازش‌ناپذیر در مقابل دیگر مخالفانش محسوب می‌شود که با وجود اعتقاد بر انقراض این مکتب، اما پیروانی در مصر برای آن گزارش شده‌است. مالکیان و حنبلیان، قرآن و حدیث را تحت‌الفظی تفسیر می‌کنند و استفاده از عقل همانند دو فرقه دیگر را به شدت رد می‌کنند. حنفیان از عقل و قیاس استفاده می‌کنند و شافعیان به دنبال بهترین قول پیامبر از جهت اعتبار تلاش می‌کنند. 
-
-مجادله‌های کلامی در اهل سنت در قرن‌های هشتم و نهم، سبب شکل گرفتن فرقه‌های کلامی چون معتزله شد. معتزله از دلایل عقلی برای اثبات جهان و خدا استفاده می‌کردند. 
-
-شیعه
-
-شیعه فرقه‌ای در مقابل اهل سنت است که علی بن ابی‌طالب را جانشین برحق پیامبر اسلام می‌دانند. آنها بر این باورند که علی از جهت علم به تفسیر قرآن و آموزه‌های پیامبر و همین‌طور معصوم بودن از گناه و خطا، بر جانشینی برتری داشته‌است. شیعیان برای خود، سلسله‌مراتب گسترده‌ای شکل دادند که در مقایسه با اهل سنت، پیچیده‌تر توصیف شده‌است. 
-
-مشهورترین شاخه شیعیان که بیشترین جمعیت شیعیان را نیز شامل می‌شود، شیعیان دوازده‌امامی هستند که در ایران غلبه کامل دارند و در عراق، آذربایجان، بحرین و لبنان، اکثریت را به خود اختصاص داده‌اند. بنابر دیدگاه شیعه امامیه، ثبوت امامت با نص جلی و تعیین امام بعدی توسط امام قبلی صورت می‌گیرد و در مقابل این دیدگاه، زیدیه قرار دارند. اصطلاح شیعه امامیه خود ش��مل طیفی وسیع از گرایش‌های شیعی است که عموما پس از جعفر صادق نمایان شدند. جعفر صادق در دوران امامت خویش، به جهت انتقال قدرت سیاسی، فضا را برای تعالیم دینی مناسب دید و از همین رو تعداد روایات بی‌شماری از وی در منابع شیعی نقل شده‌است. از جمله اعتقادات شیعیان امامیه، نفی جبر و تفیض و گرایش به «امر بین‌الامرین» است. پیروان جعفر صادق را جعفریه نام می‌گرفتند. پس از فرقه امامیه، فرقه اسماعیلیان قرار دارند که بیشتر در تونس و مصر سکنی دارند و دو شاخه اصلی از آنها با نام‌های آقاخانیه و بهره‌ها در هند و پاکستان قرار گرفته‌اند. زیدیه دیگر فرقه شیعی است بیشتر معتقدان به آن فرقه در یمن حاضرند. اسماعیلیان برخلاف امامیه که یازده امام را قبول کرده و دوازده‌امین امام را غائب می‌پندارند، امامان را همچنان از نسل علی می‌دانند و برای هر دوره‌ای امامی را معین می‌کنند. شیعیان زیدی بر این باورند که قیام یک فرد در برابر یک حاکم ظالم، برای او امامت می‌آورد. در کنار این دیدگاه، اسماعیلیان دو نوع امام تشریع کرده‌اند که یکی امام حقیقی است و دیگری امام مستودع که در واقع سپری برای امام حقیقی است. اسماعیلیان در انتخاب امام تا جعفر صادق با شیعیان امامیه هم‌نظرند و بعد از جعفر صادق، فرزندش اسماعیل را امام می‌دانند. 
-
-فرقه‌های دیگری چون حسنیان، حسینیان، حنفیان پیرامون سه تن از فرزندان علی بن ابی‌طالب (حسن، حسین و حنفیه) شکل گرفت. 
-
-اصول دین در تشیع پنج‌گانه است و علاوه بر سه اصل دین توحید، نبوت و معاد، به دو اصل دیگر یعنی عدل و امامت نیز باور دارند. مهم‌ترین مذاهب شیعه، عبارتند از: دوازده‌امامی، اسماعیلیه، زیدیه، کیسانیه، واقفیه و فطحیه. 
-
-تصوف
-
-تصوف در لغت به معنای پوشیدن صوف - به معنای پشمینه - و کنایه از زهد و اعراض از دنیاست. صوفیان غالبا علی بن ابی‌طالب را مرشد و پیشوای خود می‌دانند و او را آدم اولیاء می‌دانند. بر همین اساس بسیاری از رهبران فرقه‌های صوفی، طریقت‌هایی که به علی بن ابی‌طالب نمی‌رسند را رسمی نمی‌شمارند و آنها را قابل پیروی نمی‌دانند. ارتباط صوفیان بزرگی چون بایزید بسطامی، شقیق بلخی، معروف کرخی و حسن بصری با امامان شیعه سبب نزدیکی تصوف به فرقه تشیع شد. با وجود آنک نمی‌توان از تأثیر تشیع بر تصوف چشم پوشاند، اما بزرگان شیعه همواره هرگونه ارتباط تصوف با امامان و ارتباط عالمان شیعه با طریق تصوف را منکر هستند. 
-
-برای تاریخچه تصوف، سه مرحله تدوین شده‌است؛ مرحله ابتدایی که سعی شده‌است در آن تصوف به عنوان یک فرقه جایگاه خود را در میان فرقه‌های اسلامی پیدا کند. مرحله دوم که سعی شد تا با تلفیق بین تصوف و شریعت، سوءظن‌های علیه تصوف از جمله مفارقت آن با اسلام را از بین ببرد و در مرحله سوم که در آن به ایجاد خانقاه‌ها و سلسله‌ها و آثار تعلیمی و تمثیلی پرداخته شد و باعث شکوفایی در این عصر شد. اولین گزارش‌ها در خصوص زهد در میان صحابه مطرح شده‌است. با کثرت فتوحات و غنائم ناشی از آن، عده‌ای از صحابه و تابعین نسبت به تجمل‌گرایی اعتراض‌هایی مطرح کردند. محققان غربی بیشتر عامل ایجاد تصوف در اسلام را یک امر خارج از اسلام می‌داند اما زرین‌کوب بر این باور است که این عقیده ناشی از مساعد ندانستن اسلام برای زمینه‌چینی تصوف و زهد می‌باشد که صحیح به نظر نمی‌رسد. به عقیده زرین‌کوب، این عقیده که تصوف از مرتضان هندی، زهاد نصاری یا صدیقان مانوی به اسلام رسوخ کرده‌است، برپایه احتمالات و وهم بنا شده‌است. به عقید نخستین گروه از صوفیان، عشق بر عقل برتری داشت. عرفان نیز یکی از مراتب نهایی در سلوک صوفیانه است که به همین جهت امروزه غالبا از عرفان در ترادف با تصوف یاد می‌شود. 
-
-تا قرن‌ها مشایخ صوفیه، از راه طریقت به طالبان سلوک صوفیانه آموزش‌هایی را در قالب وعظ و خطابه در مساجد منتقل می‌کردند. قرن‌ها طول کشید تا تعداد سلسله‌ها و مذاهب صوفیه زیاد شوند و طبقات صوفیه همچون طبقات محدثان جایگاه خود را پیدا کند. نخستین طبقه از صوفیان را ابوهاشم صوفی، فضیل بن عیاض، ابراهیم ادهم، ذوالنون مصری، بشر حافی، حارث محاسبی، بایزید بسطامی، ابوسلیمان دارانی، ابوحفص حداد، احمد بن خضرویه، حمدون قصار و معروف کرخی تشکیل داده‌اند. از سلسله و طبقه ششم به بعد بود که سلسله‌های صوفیه منشعب شدند و هر کدام خانقاه جداگانه‌ای داشتند. از سه واقعه محاکمه و قتل حلاج، ظهور محیی‌الدین ابن عربی و پیدایش مثنوی معنوی توسط مولوی به عنوان وقایع اثرگذار بر سیر تاریخی تصوف یاد شده‌است. این فرقه در میان فرقه‌های اسلامی و خصوصا تشیع، مورد انتقاد قرار گرفتند. به گزارش زرین‌کوب در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، تصوف امروزه رو به انحطاط گذاشته‌است و جاذبه خودش را از دست داده‌است. 
-
-مرجعیت دینی
-مرجعیت دینی، متشکل از علمای مسلمان، روحانیون و محققان فرقه‌های مختلف شکل گرفته‌است. مرجعیت دینی از منازعات داخلی در اسلام به‌شمار می‌آید. 
-
-مدارس علمیه
-مدارس علمیه که حوزه‌های علمی در جغرافیای اسلام را شکل می‌دهند، از ارگان‌های علمی اسلامی هستند. اولین مدرسه‌های اسلامی را فاطمیان در مصر شکل دادند. مدارس علمی شیعه به حوزه علمیه شناخته می‌شود و مدارس علمی سنی، عنوان دارالعلوم یا مدرسه علوم دینی شناخته شده‌هستند. 
-
-مدارس اسلامی در اسلام، ابتدا توسط اهل سنت برای مقابله با ترویج و گسترش تشیع ساخته شد؛ اما کمی بعد، شیعیان خود مدارس مستقل برای خود تأسیس کردند. 
-
-مدرسه‌ای که فاطمیان در مصر بنا کردند بعدها به الازهر تغییر یافت و قدیمی‌ترین دانشگاه مدیترانه مبدل شد. 
-
-جنبش‌های عقیدتی
-
-سنت‌گرایی
-در قرن نوزدهم، جنبشی در عربستان به راه افتاد که به جای مقابله با استعمار علیه جوامع مسلمان، به احیاء اسلام متمایل بود. این جنبش، فرقه‌ای را با عنوان وهابیت تأسیس کردند که از نام و آموزه‌های یک اصلاح‌طلب دینی در قرن هجدم، محمد بن عبدالوهاب، اقتباس‌شده بود. این فرقه، بسیاری از نوآوری‌های مدرن را محکوم می‌کردند. آنان به اسلامی که در قرن هفتم عمل می‌شد معتقد بودند. آموزه‌های محمد بن عبدالوهاب، خشک‌ترین برداشت‌ها از آموزه‌های حنبلی‌ها بود. بخشی از سنت‌گرایان هند که امروزه به وهابیت گرایش پیدا کرده‌اند، در دارالعلوم دیوبند قرار دارند که نسبت به وهابیت عقیده‌های متفاوتی دارند. 
-
-نظام علمی در اسلام
-
-در آموزه‌های اسلام، دانش و علم حرمت بسیاری دارند و ارزشی در ردیف ایمان گرفته‌اند. در این‌باره از محمد روایتی گزارش شده‌است که بر اساس آن، ارزش مردمان، به میزان دانش آنان است. بر اساس دستورهای اسلام، دانشجویی واجب شرعی است و مسلمانان باید در طلب دانش بکوشند. همچنین دانش آموزی در اسلام از عبادت بالاتر معرفی شده‌است. کارهای علمی در دنیای اسلام از همان سده نخست آغاز شد. ��ر سده‌های بعدی، از جهان غرب و شرق به جهان اسلام و خصوصا بغداد برای علم‌آموزی مراجعه می‌شد. این در حالی بود که یهودیان در سراسر جهان مسیحیت مورد آزار قرار می‌گرفتند و دانشجویان مسیحی با دانش‌ستیری کلیسا مواجه بودند. دوران خلفای عباسی و خصوصا هارون‌الرشید، با رشد ترجمه‌های آثار یونانی در زمینه‌های ریاضی، پزشکی، نجوم، هندسه و… همراه بود. طی سه سده، دانشمندان مسلمان در فنون مختلفی دست به ابداع و اختراعات زدند. کم‌کم دوران شکوفایی دانش در جهان اسلام رو به پایان می‌رسید. یکی از علت‌های این روند رو به افول، به قدرت رسیدن اشعریان مخالف با علم در حکومت بود. وقوع حمله مغولان و جنگ‌های صلیبی نیز در این امور بی‌تاثیر نبود. 
-
-مسلمانان پیش از آن نیز در دوره امویان و با فتح بخش‌هایی از اروپا، زمینه‌ساز ورود میراث دانش و فلسفه دوران باستان به آن منطقه شدند. دوره حکمرانی مسلمانان بر اروپا سبب شکوفاشی علم و در کنارش فرهنگ اسلامی در آن منطقه شد. جنگ‌های صلیبی نیز به گسترش فرهنگ و هنر اسلامی در منطقه تأثیر گذاشت و به سرعت گسترش آن افزود. با گسترش نهضت ترجمه از عربی به لاتین و همزمان با تسخیر شهر تولدو در ۴۷۸ ه‍. ق، این شهر به عنوان یکی از مراکز مهم آموزش‌های اسلامی مبدل شد و نخستین مدرسه مطالعات اسلامی و شرقی در اروپا توسط اسقف بزرگ این شهر تأسیس شد. با این وجود برخی از مسیحیان از جمله کاردینال خیمنز به مقابله با دستیابی آثار عربی برای همگان پرداخت و دستور آتش زدن کتاب‌های عربی در میدان شهر را داد. در دهه‌های ۱۰ و ۱۱ ه‍. ق بار دیگر علاقه به شناخت اسلام در اروپا زنده شد و اینبار در محافل دانشگاهی به این آموزه‌ها توجه شد. از آن پس تا کنون، توجه به شناخت علمی اسلام، تاریخ، فرهنگ دانش و فلسفه اسلامی با گستردگی بیشتری در اروپا مواجه بوده‌است. 
-
-علم تفسیر
-
-به دانش شرح و تبیین آیات قرآن، علم تفسیر گفته می‌شود. این علم از دوران پیامبر اسلام و پس از آن در عهد خلفاء، صحابه و تابعین بسط یافت و تنوع گرفت. از انواع تفاسیری که در مجامع اسلامی به نگارش و تدوین رسیده‌است می‌توان به تفسیر ماثور، تفسیر ادبی، تفسیر فقهی، تفسیر عقلی و کلامی، تفسیر عرفانی و تفسیر علمی اشاره کرد. دانشمندان مسلمان در اینکه تفسیر یک علم است یا خیر، اختلاف نظرهایی مطرح شده‌است. همچنین مفسران در خصوص اینکه آیا تفسیر و تأویل به یک معنا بوده یا خیر دچار اختلافند. به عقیده راغب اصفهانی، تأویل بیشتر در موضوع محتوا و مفاهیم و تفسیر در زمینه معانی لغات و مفردات کاربرد دارد. امروزه تفسیر به معنای علمی است که ناظر بر مباحث لفظی قرآن است و تأویل به معنای کوشش در جهت دستیابی به مفاهیم درونی قرآن دانسته می‌شود. محمد خود از اولین مفسران قرآن بود که برخی از ابهامات و عبارات مجمل را برای اعراب تفسیر می‌کرد و ناسخ و منسوخ آیات را توضیح می‌داد. بعد از آن نیز مسلمانان برای فهم معانی قرآن و علی‌الخصوص استنباط احکام فقهی از این کتاب، مجبور به مراجعه علم تفسیر شدند. پس از درگذشت محمد، شیوه تفسیر قران از دو طریق اهل‌بیت و صحابه امتداد یافت. به عقیده شیعه، حدیث ثقلین به صراحت جایگاه ویژه اهل‌بیت در مقام تفسیر قران را نشان می‌دهد. در کنار اهل‌بیت، صحابه نیز با توجه به درک محمد و آشنایی بیشتر با مفاهیم اسلام، پاسخ سوالات دیگر مسلمانان از آیات قران را می‌دادند. رفته‌رفته حلقه‌های شاگردان پدید آمدند که بعد از صحابه، تابعین عهده‌دار برگزاری این آموزش‌ها شدند. مجاهد، عکرمه و حسن بصری از مشهورترین تابعینی بودند که در این دوره ظهور کردند. تفسیر در این دوره بیشتر به صورت شفاهی منتقل می‌شد تا قرن دوم تنها احادیث تفسیری پیامبر اسلام به عنوان تفسیر بیان می‌شد. با آغاز دوره تدوین حدیث، مؤلفان مسلمان به نگارش تفسیر نیز روی آوردند. نگارش تفسیری با عنوان جامع البیان توسط طبری، نقطه عطفی در تفسیرنگاری رخ داد. 
-
-علم کلام
-
-عالمان مسلمان از دوره حیات محمد و عصر صحابه برای آموزش‌های اعتقادی و نصوص قرآن و احادیث نبوی، تلاش می‌کردند و از همین امر به استحکام بخشیدن به مذهب کلامی خود، کوشا بودند. این تلاش بعضا با برداشت‌های عقلی یا گرایش‌های دینی هر کدام از عالمان دینی همراه بود که بعضا حاصل فرهنگی ریشه‌دار و تعقلی پرسابقه بود که به یک جامعه و فرهنگ دیرینه تعلق داشت. ایجاد فضایی پذیرنده در صدر اسلام که با آشنایی مسلمانان با فرهنگ دینی یهودیان، مسیحیان و ایرانیان صورت گرفت، سبب شد تا تاثیرپذیری‌هایی از آموزش‌های دیگر ادیان در کلام اسلامی صورت گیرد. تحلیل می‌شود که بخشی از دانش کلام صدر اسلام، حاصل گفتگوها و مناظرات اعتقادی اصحاب محمد با سران دیگر ادیان بوده باشد. قدیمی‌ترین متون کلامی اسلام، مربوط به خطبه‌های باقی‌مانده از علی بن ابی‌طالب است. مباحثی چون قضا و قدر الهی، امامت و منزلت فاسق از مباحث کلامی در سده اول هجری گزارش شده‌است. 
-
-در سده‌های دوم و سوم هجری قمری، در تاریخ اندیشه‌های اسلامی و معارف اسلامی، تحول و شکل‌گیری مکاتب گوناگون فکری گزارش شده‌است. در این دو سده، اصلی‌ترین مکاتب کلامی یا شکل‌گرفته‌اند یا دچار ثبات شدند و در مقابل مکاتب ناسازگار با شرایط اجتماعی، از میان کنارگذاشته شدند. در این دو سده، مباحث پیچیده و کاملا نظری در زمینه‌های کلامی مطرح شدند و می‌توان ارتباط نزدیک عالمان مسلمان با هم، حرکت به سوی ترجمه آثار یونانی و نهضت ترجمه و ارتباط عالمان مسلمانان با دیگر عالمان دیگر ادیان را در این امر مؤثر دانست. 
-
-از میان فرقه‌های اهل سنت، حنبلیان به شدت با مخالفان خود برخورد می‌کردند و معتقد بودند که آنچه در قران آمده‌است، باید بدون چون و چرا در معنای ظاهری ان مورد پذیرش قرار گیرد. این گروه تمام آنچه متکلمان در تعقل و مجادله در اصول دین انجام می‌دادند را بدعت می‌دانستند و معتقد بودند تا با بدعت‌ها باید مبارزه شوند و از همین جهت دوره کلام‌ستیزی اصحاب حدیث در سده‌های چهارم به بعد، به این صورت شکل گرفت. 
-
-علم فقه
-
-فقه علم به احکام شریعت و برگرفته از منابع اسلامی است. فقه اسلامی در سده‌های نخستین، مرحله‌های آغازین و نامدون خود را طی می‌کرد و در آن زمان به عنوان یک علم و مجموعه‌ای از تعالیم نظام‌یافته اسلامی محسوب نمی٬شد. هرگونه بحث از مسائل مربوط به آداب و احکام عبادات و احکامی از میان معاملات و سیاسات که از سده نخست هجری باقی مانده‌است، به عنوان تعالیم فقهی آن دوره یاد شده‌است. با درگذشت محمد و بسته شدن راه مستقیم به سنت نبوی برای مسلمانان، دوره آموزش فقه، افتاء و قضا بر پایه درک عالمان مسلمان از قرآن و روایات نبوی شروع شد. تا اواسط سده نخست هجری، صحابه و بزرگانی چون علی بن ابی‌طالب، ابن مسعود، ابی بن کعب و معاذ بن جبل و پس از آنها ابن‌عباس و ابن عمر به عنوان فقیهان زمان شناخته می‌شدند. در این دوره نیز از اختلاف‌های فقهی بین فقیهان مسلمان یاد شده‌است. از چالش‌های این دوره، وقوع مسائل جدیده بود که حکم شرعی آنها از طریق قرآن و سنت نبوی قابل برداشت نبود. از این رو شیوه رسیدن به حکم شرعی آنها محل نزاع فقهی قرار گرفت. برخی از صحابه خود را مجاز می‌شمردند که برای رفع این اختلاف‌ها در مقام داوری، بر پایه شناخت عمومی خودشان از کلیات احکام اسلام، رای شخصی خود را به عنوان حکم شرعی اعلان کنند. در این میان گویا خلفای راشدین جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند. در همین خصوص، در دوره خلفای راشدین وضع احکام در حوزه تصمیمات حکومتی و سیاسی و حتی عبادی و خصوصی نیز گزارش شده‌است که در دوره خلیفه دوم عمر بن خطاب نمود بیشتری داشت. از جمله آنها ممنوعیت بیع امهات اولاد، سنت نماز تراویح، طلاق ثلاث و ممنوعیت متعه را می‌توان یاد کرد در برخی موارد، تغییر سنت سابق را نیز در پی داشته‌است. 
-
-در دوره تابعان، نظرات و آراء صحابه و خلفا به عنوان منبعی قابل‌اعتماد برای استخراج احکام فقهی اسلام، مورد توجه فقها قرار گرفت. در این دوره، اختلاف‌های فقهی بسیاری را در میان فقهای عصر گزارش کرده‌اند که بیشتر ناشی از اختلاف در روایات مورد استناد آنان بوده‌است. در همین راستا، دو مکتب فقهی حجازی و عراقی شکل گرفت که بعدها شامی نیز به آنها اضافه شد. مکتب فقهی عراقی که به اختصار فقه عراقی خوانده می‌شود، با شتابی افزون، از فقه آغازین به فقه تقدیری و پس از آن فقه مدون گذراند و باقی مکاتب نیز با سرعتی کمتر به این مراحل تن دادند. در این میان در مدینه، مکتب فقهی اهل‌بیت رواج داشت که آموزه‌های فقهی خود را به صورت زنجیره‌ای از امامان شیعه و سپس علی بن ابی‌طالب می‌گرفتند. در کنار این مکتب، وجود فقیهان نیز از لوازم آن بود که در دوره نخست آنها هفت تن از عالمان را شامل می‌شد که به فقیهان سبعه شهرت یافتند. 
-
-در اواخر سده سوم هجری، عموم مکتب‌های فقهی اسلام بر اهمیت اجتهاد پافشاری داشتند اما در عمل جو تقلید بر جامعه اسلامی حاکم شد. در اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم نیز مذاهب چهارگانه فقه اهل سنت شکل گرفتند که شامل شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی بودند. هرچند منابع در فرقه چهارم آنها تردیدهایی را مطرح کرده‌اند. پس از آن در سده‌های ۴ تا ۶ قمری، بررسی‌های اصولی در فقه اسلامی رواج یافت. در کنار رواج اصول در مکتب‌های اسلامی، مخالفانی به اصول‌ستیزی مشغول شدند که اخبارگرا یا اخباری شهرت یافتند. 
-
-علم فلسفه
-
-راه‌یابی فلسفه به جهان اسلام، از ترجمه آثار یونانی متعلق به دوران هلنیستی توسط مترجمان عرب‌زبان عموما غیر مسلمان صورت پذیرفت. این ترجمه‌ها که به نهضت ترجمه مشهور شدند، از دوران خلافت امویان آغاز شد و در دوره خلافت عباسیان به اوج خود رسید. با تأسیس بیت‌الحکمه توسط مأمون عباسی، ترجمه آثار فلسفی شتاب بیشتری گرفت. از اشکالاتی که به پژوهش‌ها در تاریخ اسلامی از جانب عموما خاورشناسان صورت می‌گیرد، خلط فلسفه اسلامی با فلسفه عرب بوده‌است. 
-
-با مرگ ابن رشد، اندیشه فلسفی از باختر جهان اسلام به خاور اسلامی منتقل شد و ایران اسلامی، کانون شکوفایی فلسفی شد. در ایران، کم‌کم جهان‌بینی فلسفی-اسلامی سنی جای خود را به جهان‌بینی فلسفی-اسلامی شیعی می‌داد. تاریخ فلسفه اسلامی، مسیر پرفراز و نشیب را در میان مخالفت‌ها و موافقت‌ها گذرانده‌است. با ورود فلسفه به جهان شرقی اسلام، فیلسوفان بزرگی چون فارابی و ابن‌سینا به پرورش آن همت گماردند. فلسفه اسلامی، یک جهان‌بینی به پاخواسته از درون مکتب اسلام بوده‌است که در قالب آمیزه‌هایی از عناصر مسلط یونانی مانند فلسفه ارسوطیی و نوافلاطونی شکل گرفته‌است. کمی بعد و با شکل‌گیری فلسفه اسلامی شیعی که بنیان نویی نسبت به فلسفه اسلامی سنی بود، این علم به اندلس راه یافت. تأثیر دانش و اندیشه‌های اسلامی را بیش از هر جا در حوزه تفکر فلسفی می‌توان یافت تا جایی که فلسفه اروپایی سده میانه را نمی‌توان جدا از آموزه‌های فیلسوفان بزرگ اسلامی تصور کرد. 
-
-نظام اجتماعی در اسلام
-
-روابط اجتماعی در اسلام
-ادیان بزرگ جهان، به جهت پیروان پرشمارشان، از آثار اجتماعی برخوردارند. اسلام از جهت آنکه به اصلاح جامعه و تنظیم روابط اجتماعی اهمیت ویژه‌ای قائل است، آن را یکی از اهداف اصلی خود قرار داده‌است به طوری که در قرآن به صراحت آمده‌است که هدف از ارسال پیامبران، قیام مردم به قسط و عدل بوده‌است. در این میان، بخش گسترده‌ای از احکام اسلامی به مباحث اجتماعی اختصاص داده شده‌است. بخشی از وظایف اجتماعی مسلمانان به صورت فردی همچون قوانین زکات و برخی دیگر به صورت وظایف اجتماعی از بعد سیاسی همچون جهاد است که به جهت آنکه چهره عبادی گرفته‌اند، از عبادات به‌شمار می‌روند. زکات و خمس از جمله وظایف اجتماعی فردی مسلمانان قلمداد می‌شود که به نوعی مالیات محسوب شده‌اند. قانون زکات با هدف برقراری عدالت اجتماعی و برابری طبقاتی در جامعه اسلامی شکل گرفته‌است و در آن تقسیم ثروت صورت می‌گیرد. 
-
-تقویم اسلامی
-بر پایه روایت‌های اسلامی، قریش از بیرون رفتن مسلمانان از مکه آگاه شد و برای کشتن محمد نقشه‌ای را به اجرا گذاشت. محمد به کمک علی که در بستر وی خوابید، کسانی که نگهبانش بودند را گمراه کرد و پنهانی به همراه ابوبکر از شهر بیرون رفت. به این ترتیب محمد در سال ۱ ه‍. ق / ۶۲۲ م و سیزده سال پس از آغاز پیامبری خود در مکه، به مدینه که یک واحه کشاورزی بزرگ بود، هجرت کرد. همراهان وی که با او از مکه به مدینه مهاجرت کردند به «مهاجران» شهرت یافتند و مردم یثرب که پیامبر و مهاجران را یاری رسانده بودند، «انصار» نامیده شدند. بعدها این هجرت، مبدأی تاریخ مسلمانان شد. مدینه تا پیش از هجرت محمد «یثرب» نامیده می‌شد و پس از این هجرت «مدینة النبی» یا به‌اختصار «مدینه» خوانده شد. در اندیشه اسلامی، این هجرت، آغاز دوره اسلامی و پایان دوره جاهلیت در نظر گرفته می‌شود. 
-
-روابط مدنی و حقوقی در اسلام
-مسئولیت مدنی از جمله مباحثی است که در منابع فقه اسلامی هنوز توسعه چندانی نیافته‌است اما در زمینه‌های این مبحث، احکام شریعت گزارش شده‌اند. 
-
-اسلام و خانواده
-با ظهور قرآن در عصر جاهلیت، «خانواده» جایگزین «قبیله» به عنوان واحد اساسی جامعه عربی شد و به عقیده اندیشمندان مسلمان، این یکی از بزرگ‌ترین نوآوری‌های اسلام بود و امروزه خانواده هنوز نهاد اصلی سامانه اجتماعی در جهان اسلام است. خانواده در اسلام از بنیادی‌ترین نهادهای جامعه دانسته شده‌است و هر خانواده، سلولی از پیکره اجتماع توصیف می‌شود. الزام به محترم دانستن قراردادهای خانوادگی از سوی «زوجین»، «قانون» و «جامعه» از تاکیدات اسلام است. از جمله عوامل ماندگاری خانواده در اسلام، تدین و محبت عنوان شده‌است. مانند بسیاری از جوامع دیگر، خانواده در کشورهای دارای اکثریت مسلمان فقط به مدل هسته‌ای متشکل از والدین و فرزندان محدود نمی‌شود، بلکه در عوض معمولا از یک شبکه بزرگتر شامل پدربزرگ، مادربزرگ، عمه، خاله، دایی، عمو و فرزندان آنان تشکیل شده‌است. امروزه مسلمانان در خانواده‌های بزرگتری نسبت به سایر ادیان زندگی می‌کنند و بر اساس تحقیقی در سال ۲۰۱۹، نرخ متوسط اعضاء خانواده یک مسلمان در جهان، ۶ ٫ ۴ نفر است. 
-
-بر اساس تعالیم اسلامی، تفاوت‌های روحی در دو جنس مختلف زن و مرد و نیاز روحی این دو به یکدیگر، باید مورد توجه قرار گرفته شود. قرآن به تصریح زنان را مایه آرامش مردان خطاب می‌کند و مردان را مسئول زنان دانسته‌است و این دو را لباس یکدیگر توصیف کرده‌است. نظام خانواده در اسلام بر اساس ازدواج شکل می‌گیرد. قرآن از هرگونه رابطه بین زن و مرد خارج از رابطه زناشویی منع کرده‌است و زنا را جرمی بزرگ توصیف می‌کند و برای ان مجازات تعیین کرده‌است. در اسلام چندهمسری به جهت رواج آن پیش از اسلام در اجتماع اعراب جاهلی، تجویز شده‌است اما محدودیت نهایتا ۴ همسر و رعایت عدالت بین آنها شرط این ازدواج‌های متعدد قرار گرفته‌است. از لحاظ حقوقی و اخلاقی، دستوراتی از جانب اسلام در نظام خانواده وجود دارد که بر اساس آن وظایفی بر عهده مرد و وظایفی بر عهده زن خانواده قرار گرفته‌است. همچنین حقوق متقابل والدین و فرزندان نیز از جمله حقوق سفارش شده در اسلام است. 
-
-اسلام و زنان
-
-بر اساس گزارش منابعی چون ماوردی در الحاوی الکبیر، زنان در عصر جاهلیت عربستان، از اولین حقوق انسانی محروم بودند. در میان اعراب جاهلی، زن در کنار خانه و مرکب از شوم‌ها توصیف می‌شد. در این عصر، زنان فاقد عقل و رای به‌شمار می‌رفتند. منزلت زنان در جامعه جاهلی آن موقع، داشتن فرزند پسر یا نسب فامیلی بود. قرآن با انتقاد به اعراب جاهلی، گزارش می‌کند که با اطلاع از صاحب فرزند دختر شدن، از شدت ناراحتی چهره آنان سیاه می‌شد. منابع اسلامی، حقوق زن را پس از ظهور اسلام، امری تضمین‌شده دانسته‌اند. پذیرش این ادعا از جانب غربی‌ها و به ویژه فمینیست‌ها دشوار توصیف شده‌است. اندیشمندان مسلمان، با مقایسه بین زنان قبل از اسلام و زنان بعد از اسلام، از پیشرفت حقوق زنان نسبت به قبل گزارش‌هایی را داده‌اند و تأکید می‌کنند که همچنان زنان بسیاری از این حقوق تضمین‌شده از جانب اسلام، محرومند. قرآن در ۱۹۶ آیه مستقیما درباره زنان سخن گفته‌است. این آیات در موضوعات احکام شرعی، آفرینش زنان، زنان بهشتی، زنان اهل کتاب، رابطه زن و مرد، همسرداری، زنان مستضعف، زنان محمد و سایر زنان پیامبران گزارش شده‌اند. در متن قرآن، خلقت اولین زن، همچون و همزمان خلقت اولین مرد توصیف شده‌است. در بیشتر قرآن زنان و مردان با هم برابر تلقی شده‌اند و دارای وظایف دینی مشترکی هستند. قرآن زن و شوهر را لباس، یاور و جفت یکدیگر لقب داده‌است. همچنین از زنان به عنوان خلق‌شده برای شوهرانشان یاد شده‌است. 
-
-احکام مربوط به حقوق زنان، در ابواب مختلف کتب فقهی عالمان مسلمان قرار گرفته‌است. دسته‌ای از این احکام که ناظر بر حقوق زن در خانواده می‌باشد، در ابوابی چون حضانت، مهریه و نفقه مطرح شده‌است و آن دسته از حقوق که ناظر بر زندگی فردی زن می‌باشد، در ابوابی چون ارث و مالکیت مطرح شده‌است. در میان ای�� احکام، برخی احکام اسلامی بین زنان و مردان متفاوت وضع شده‌اند. متفکران اسلامی، دلیل عمومی این تفاوت‌ها در حقوق را به سبب تفاوت‌های غریزی و طبیعی اعم از مسائل روانی و جسمی میان زن و مرد می‌دانند. بر اساس قوانین ارث در شریعت اسلام زنان مشمول بردن ارث قرار گرفته‌اند اما معمولا با درجه خویشاوندی برابر با مردان، نیمی از سهم یک مرد را ارث می‌برند. زنان مسلمان به رعایت حجاب الزام شده‌اند و استثناءهایی همچون زنان سالخورده برای این حکم در نظر گرفته شده‌است. از میان احکام شرعی، زنان برخلاف مردان، از برخی احکام شرعی معاف شده‌اند. محمد در طول زندگی خود کوشید تا با رعایت حقوق زنان در زندگی شخصی، موقعیت زنان در خانواده و جامعه را بهبود بخشد. رفتار عادلانه او با همسرانش، تکریم عملی زنان، مذمت رفتارهای عرب جاهلی و توصیه مردان به رعایت حقوق زنان، از اقدامات او برای تحقق این هدف بود. مطابق قرآن، زن و مرد هر دو از موقعیت اقتصادی مستقل برخوردارند و مالک تمام درآمد خود هستند. 
-
-نظام سیاسی در اسلام
-تاسیس حکومت مستقل در شهر مدینه توسط محمد و تسلط او در دوره حیاتش بر قلمرویی از شبه‌جزیره عربستان، به معنای وجود جنبه سیاسی و حکومتی در دین اسلام است. امروزه با فراهم آمدن شرایط سیاسی، در کشورهایی چون ایران، افغانستان و سودان؛ جمهوری‌های اسلامی بر سر قدرت آمده‌اند. 
-
-جانشینی محمد
-
-از جمله مسائل سیاسی مورد اختلاف در تاریخ اسلام، مشخص کردن امام و رهبر جامعه اسلامی پس از محمد بود. تمام فرقه‌های اسلامی بر این مطلب که پس از محمد نیازمند یک امام و رهبر برای جامعه احساس می‌شود، اتفاق نظر دارند اما در کیفیت انتخاب او، دچار اختلاف‌اند. در دیدگاه اسلام سنی، امام یا خلیفه ممکن است با تعیین خلیفه پیشین یا انتخاب شورایی تعیین گردد. بر همین دیدگاه خلفای راشدین، پس از آن خلفای بنی‌امیه، سپس خلفای بنی‌عباس و کمی بعد خلفای عثمانی خود را میراث‌دار این اعتقاد دانستند. در مقابل اسلام شیعی منصب امامت و رهبری را حق علی بن ابی‌طالب می‌داند و به خلافت سه خلیفه راشدین نخستین، اعتقادی ندارد. شیعیان زیدی هر عالم فاطمی نسب را که قیام به شمشیر کند و دعوت به بیعت نماید را امام می‌شمارند و حتی به امامت دو امام در یک زمان معتقدند در مقابل شیعه امامیه، امامت را به نص و تعیین خدا می‌داند و معتقد است پس از محمد، علی و یازده فرزندش امامان دوازده‌گانه هستند و از این رو به شیعه دوازده‌امامی شهرت یافتند. 
-
-اهل سنت با وجود اعتقاد به اینکه خلیفه خود محکوم به رعایت احکام شرعی است، تلاش کرده‌اند تا اعمال حاکمیت خلیفه را در چهارچوب احکام شرعی قرار دهند. در پی همین تلاش‌ها آثاری با عنوان الاحکام السلطانیه در قرن پنجم به نگارش درآمد که اساسی‌ترین مسائل خلافت را به صورت نظام‌مند تدوین کرد. اما در شیعه به جهت آنکه حکومت همواره متعلق به غیر بوده‌است، مسائل حکومتی کمتر مورد توجه عالمان شیعی قرار گرفته‌است و با این حال اندک رساله‌هایی در عصر آل‌بویه نوشته شده‌اند. 
-
-جهاد
-
-جهاد به عنوان یکی از رفتارهای اجتماعی سیاسی در اسلام قلمداد می‌شود که به هر نوع کوشش نظامی و غیرنظامی در جهت دعوت به اسلام صورت بگیرد، اطلاق می‌شود. در فرهنگ اسلامی، به هر جنگی عنوان جهاد داده نشده‌است و هدف از جهاد غیر از کشتار مخالفان، فتح سرزمین‌ها و کسب غنائم بلکه دفاع از عقاید و ارزش‌های توحیدی و انسانی عنوان شده‌اند. مسلمانان در طول جهادها از قوانین چون ممنوعیت کشتن سالخوردگان، زنان، کودکان، قطع درختان، نابودی جانوران و… تبعیت می‌کنند. کشته شدگان از سپاه مسلمانان در جهادها، لقب شهید می‌گیرند که مقامی بالا در اسلام محسوب می‌شود. 
-
-اسلام‌گرایی
-
-اسلام‌گرایی، جنبشی در جوامع اسلامی است که با توجه به اصول خود همچون بیداری اسلامی، به دنبال اهداف سیاسی هستند. اسلام‌گرایان از روش‌های صلح‌جویانه و ستیزه‌جویانه برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند. جیلیان شودلر گزارش می‌کند که اسلام‌گرایی یک اندیشه واحد نیست. او بر این باور است که این جنبش در واکنش به پدیده‌های تاریخی همچون استعمار، مهاجرت، پیدایش دولت‌های ملی، سرکوب کارگران، سلطه‌های سیاسی و اقتصادی غرب شکل گرفته‌است. او اسلام‌گرایان را به دو دسته تند و میانه‌رو تقسیم می‌کند که گروه اول به دنبال انقلابی اسلامی برای به سر کار آوردن دولتی اسلامی هستند و گروه دوم خواهان آن هستند که در چارچوب دولت موجود، اهداف سیاسیشان برآورده شود. به عقیده گیلز کپل، اسلام‌گرایی از اواسط قرن ۲۰ تا اواخر آن شکل گرفته‌است و سه دسته، روشن‌فکران خواهان حکومت دینی، متخصصان متدین طبقه متوسط و جوانان معترض به رژیم‌های سکولار به شکل‌گیری آن کمک کردند. 
-
-بیداری اسلامی
-اولین جنبشی که با عنوان بیداری اسلامی شکل گرفت، مربوط به قرن نوزدهم بود که در مقابل مبارزه با استعمار اروپایی‌ها بر حکومت‌های مسلمان شکل گرفت. عالمان دینی از این بیداری دینی استفاده می‌کردند تا بسیج عمومی علیه استعمارستیزی ایجاد کنند. 
-
-گروه‌های اسلام‌گرا
-اخوان المسلمین از گروه‌های اسلام‌گرای مصری هستند که توسط حسن البنا در سال ۱۹۲۸ میلادی تأسیس شد. شعار این گروه، چنین عنوان شده‌است: «طبیعت اسلام آن است که حاکم باشد، نه اینکه زیر سلطه باشد، تا احکام آن در همه ملل به اجرا درآید و قدرت آن در سراسر زمین گسترش یابد.» این گروه به عنوان یک حزب سیاسی در سال ۱۹۵۴ در مصر ممنوع اعلام شد و رهبران آن دستگیر شدند. این گروه هرگونه فعالیت با گروه‌های تروریستی و اقدامات ترورسیم را رد می‌کند. اقدامات این گروه موجب شکل‌گیری حماس و جهاد اسلامی شد. طالبان دیگر گروه اسلام‌گراست که مدتی بر افغانستان حاکم شد و توسط برخی کشورهای اسلامی به رسمیت شناخته شد. این گروه پس از حملات ۱۱ سپتامبر به عنوان یک گروه افراطی ترد شدند. نهضت العلما و گروه محمدیه از گروه‌های اسلامگرای اندونزی هستند که در مجموع ۶۰ تا ۸۰ میلیون عضو دارند. جنبشی که روح‌الله خمینی در ایران نیز به راه‌انداخت، از جنبش‌های اسلام‌گرا به‌شمار می‌آید که علاوه بر موفقیت در ایران، اقدام به صدور آن به دیگر کشورها نیز صورت گرفت. عربستان که از نشر الگوی شیعی در جوامع مسلمان، بیمناک بود، الگوی خویش یعنی وهابیت سکولار را در مقابل جنبش خمینی، به جهان اسلام ابلاغ کرد. این دو جریان اسلام‌گرا همواره در تقابل هم بودند و این تقابل خود دلیلی بر زنده ماندشان تا کنون شد. 
-
-تروریسم اسلامی
-تروریسم اسلامی، یا تروریسم اسلام‌گرا، از تهدیدهای جهان به‌شمار می‌آید. به عقیده کپل، این تندروها، سرانجام بدون حمایت مردم از بین خواهند رفت. تروریسم اسلامی، با استفاده از یک سلاح ایدئولوژیک، قصد دارد با توسل به زور و خشونت، به اهداف خود که ��آزادی ملی» توصیف شده‌است استفاده می‌کند. از شیوه‌های عملیاتی این گروه‌ها، می‌توان به حملات انتحاری با نام «عملیات شهادت‌طلبانه» اشاره کرد. 
-
-نظام اقتصادی در اسلام
-
-خمس و زکات
-
-زکات به عنوان یکی از اصول اساسی اسلام تلقی می‌شود که مسلمانان موظف به پرداخت آن هستند. از محل ذخیره این اموال، برای کمک به فقرا، تشویق به اسلام آوردن، تأمین هزینه‌های اسیران جنگی، کمک به بدهکاران و کمک به در راه ماندگان استفاده می‌شود. میزان اعطای زکات، یک دهم از اموال مازاد زندگانی است. خمس نیز دیگر تکلیف مالی دینی است که تنها در مذهب تشیع پذیرفته شده‌است و شامل یک پنجم از مازاد زندگی است. خمس، تنها به درآمدهای مازاد زندگانی در طول یک سال تعلق می‌گیرد و بیشتر برای تأمین هزینه‌های مراکز آموزشی و حقوقی شیعیان استفاده می‌شود. 
-
-اسلام و جهان
-
-گسترش اسلام
-پس از ظهور اسلام در منطقه شبه‌جزیره عربستان، گسترش اسلام با فرستادن مبلغانی از جانب محمد آغاز شد. مصعب بن عمیر اولین فرستاده محمد به یثرب بود تا آموزه‌های اسلامی را در آن منطقه نشر دهد. بازگشت دو تن از اهالی قبیله عبدالقیس به قبیله خود که در بحرین ساکن بودند، سبب مسلمان شدن این قبیله گردید. پس از هجرت به یثرب، اقدامات نظامی نیز به عنوان عاملی برای گسترش اسلام مورد تجویز قرار گرفت و زمینه جدیدی برای تبلیغ اسلام فراهم شد. نخستین جامعه اسلامی توسط محمد در همین شهر شکل گرفت. مسلمان شدن قبایل اطراف مدینه در بین سال‌های پنجم تا دهم هجری گامی دیگر در گسترش اسلام در منطقه بود. یهودیان ساکن مدینه از سه تیره بنی‌قینقاع، بنی‌نضیر و بنی‌قریظه، از اقدام علیه اسلام ابایی نداشتند و این اقدامات سبب درگیری‌های مسلمانان با آنها و اخراجشان از منطقه شد. در سال هفتم ه‍. ق، نواحی شمالی مدینه نیز با صلح یا عنوه به تصرف مسلمانان درآمد. سال هشتم برای مسلمانان فتح مکه را در پی داشت که با پذیرش اسلام توسط ابوسفیان، پایان مقاومت مشرکان مکه در مقابل اسلام را رقم زد. پس از فتح مکه، مناطقی جنوبی‌تر همچون طائف نیز به تصرف مسلمانان درآمد. در سال نهم با لشکرکشی مسلمانان برای مقابله با حمله احتمالی قوای روم (بیزانس)، منجر به عقد پیمان‌نامه‌هایی شد که عملا نواحی شمالی مدینه تا شام را در اختیار مسلمانان قرار داد. در سال دهم، سایر قبایل شبه‌جزیره عربستان و قبایل یمنی نیز با عقد پیام‌نامه‌هایی به اسلام گرویدند. 
-
-طبق روایات تاریخی مسلمانان، محمد از سال ۶ و ۷ هجری نامه‌هایی را برای سران حکومت‌های همسایه شامل هراکلیتوس، امپراتور بیزانس، نجاشی شاه حبشه، خسرو پرویز شاهنشاه ساسانی و چند تن دیگر فرستاد و آن‌ها را دعوت به دین اسلام کرد. همچنین گزارش شده‌است که محمد در سال هشتم نیز نامه‌هایی به پادشاهان مناطق اطراف فرستاد. در پی این دعوت‌ها، عمروعاص به سوی جیفر و عیاذ بن جلندی — پادشاهان عمان — گسیل و با پاسخ مثبت آنها مواجه شد. منذر بن ساوی، حاکم بحرین نیز در پاسخ به دعوت‌نامه محمد، پاسخ مثبت داد. پادشاه منطقه یمانه — واقع در غرب بحرین — نسبت به دعوت‌نامه محمد برخورد مساعدی نکرد و به فرستادن دو نماینده به مدینه اکتفا کرد. دو نماینده او مسلمان شدند اما اسلام آنان و بازگشتشان به یمانه، تأثیری بر گسترش اسلام بر این منطقه نداشت. مهم‌ترین قبیله منطقه یمانه در سال دهم به اسلام گرویدند. در میان این م��اطق پادشاهی، نجد از درون فروپاشید و قبایل آن به صورت تک‌تک به اسلام گرویدند و سرآخر تماما به جهان اسلام پیوست. نامه دیگر محمد به خسروپرویز شاه ساسانی ایران بود که با عکس‌العمل تند خسروپرویز مواجه شد و در فرمانی، باذان فرمانده یمن را به سمت مدینه گیسل کرد تا محمد را به ایران بفرستد. باذان با شنیدن خبر مرگ خسروپرویز از جانب محمد، اسلام پذیرفت و زمینه‌ساز سیطره مسلمانان بر یمن شد. 
-
-پس از درگذشت محمد، خلفایی که پس از او به حکومت جامعه اسلامی رسیدند، اقدام به فتوحات نظامی کردند. به‌طور کلی در علت و انگیزه خلفا در فتوحات اختلاف‌هایی بین نظریه‌پردازان و تحلیلگران تاریخی وجود دارد. برخی از مورخان چون بلاذری دلیل این فتوحات را پیکار با مرتدان دانسته‌اند که واقعه رده را شکل دادند اما دست‌یابی به منابع حیاتی نیز در تصمیم آنان بی‌تاثیر نبود. به هر روی مناطق مختلفی در دوران خلفای اسلامی با جنگ یا صلح به حکومت اسلامی اضافه شد. بیشترین تاریخ‌پژوهان مدرن، اقدامات محمد در ارسال نامه به سران کشورهای منطقه را منشأ فتوحات بعدی مسلمانان می‌دانند. 
-
-تصرف ایران و ترکستان
-پس از ماجرای رده و سرکوب مخالفان توسط حکومت و همزمان با شورش‌های داخلی در ایران ساسانی پس از مرگ خسروپرویز و ایجاد فضایی ناامن در ایران، ایرانیان پذیرای هرگونه تحول بنیادین شدند؛ حملاتی از جانب اعراب مناطق یمن به مرزهای جنوبی و جنوب‌غربی ایران صورت گرفت. خالد بن ولید از جانب ابوبکر مکلف شد تا به عراق — از مناطق تحت امر حکومت ایران ساسانی — لشکرکشی کند. خالد توانست در این حملات آبادی‌های بسیاری را با صلح و معاهده تصرف کرد و موفق شد تا حیره را نیز با صلح و جزیه به تصرف درآورد. سرآخر سپاهیان خالد مجبور شدند تا با سپاهیان ایران و اعراب مسیحی هم‌پیمان با آنان، بجنگد تا سایر بلاد حیره را نیز به تصرف درآورد. نتیجه این نزاع، شکست سپاه ایرانی و تصرف کامل حیره توسط مسلمانان بود. پس از تصرف حیره، خالد، اهالی مداین را نیز به اسلام فراخواند و همزمان عین‌التمر را نیز تصرف کرد. پس از آن تا دوره عمر لشکرکشی‌های دیگری نیز رخ داد و در طی آن بغداد، ابله، مذار، دشت میشان و ابرقباد به تصرف مسلمانان درآمد. در همین دوره نبرد بزرگ قادیسه رخ داد که با شکست سپاه ایرانی به پایان رسید. به دستور خلیفه مسلمانان تمام بازماندگان قادسیه که با سپاه ایرانی همکاری می‌کردند امان یافتند و همین امر سبب گرایش به اسلام را در منطقه فراهم آورد. ورود اسلام به ایران از جنبه‌های مختلفی قابل بررسی است و نتیجه عوامل مختلفی اعم از سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بوده‌است. پس از نبرد قادسیه، مدائن نیز به تصرف مسلمانان درآمد. با این فتح و فرار یزدگرد پادشاه وقت ساسانی، آغاز ورود اسلام به سرزمین اصلی ایران فراهم شد. عمر بن خطاب با این فتح از ادامه جنگ خودداری کرد، اما در اقدامی خودسرانه، علاء بن حضرمی از بحرین به سمت خوزستان و اصطخر فارس تازید و موجب حمله ایرانیان به خود را فراهم کرد. سرانجام در سال‌های ۱۷ تا ۲۰ ه‍. ق، فارس نیز به تصرف مسلمانان درآمد. با فتح‌های بعدی، عمر جواز تصرف تمام ایران را صادر کرد. نبرد نهاوند نیز دیگر نبرد بزرگ بین اعراب و ایرانیان بود که با شکست ایرانیان، مقاومت ایرانیان درهم شکست و شهرهای دیگر ایران یکی پس از دیگری به تصرف مسلمانان درآمد. این تصرفات به جنگ و صلح صورت می���گرفت و تا خراسان ادامه یافت. تا سال ۲۲ ه‍. ق سیطره مسلمانان بر آمو ادامه یافت و پس از آن در سال ۵۴ سال، والیان خراسان جنگ‌هایی را با مناطق شمالی خود آغاز کردند که تا سال ۹۰ ه‍. ق ادامه یافت. در نهایت در سالهای ۹۶ ه‍. ق بود که تسلطی نسبی بر مناطق چاچ و فرغانه حاصل شد. پس از آن به تدریج ترکستان به تصرف مسلمانان درآمد و تا قرن دوم ثبات بر منطقه حاکم شد. ترکستان شرقی در قرن چهارم به تصرف مسلمانان درآمد. آشنایی ترکان با اسلام، به واسطه پیش‌روی صلح‌آمیز مسلمانان در طی چهار سده نخست هجری صورت پذیرفته‌است و عموما با مهاجرت قبایل مختلف ترک به سرزمین‌های اسلامی با اسلام آشنایی صورت گرفت. بر اساس گزارش‌هایی، ترکان محمد را با لقب «سافجی» به معنای پیامبر و علی بن ابی‌طالب را با لقب «بثیر» به معنای پهلوان می‌شناختند. 
-
-تصرف شام، مصر و مناطق اروپایی
-آغاز ورود اسلام به شام مربوط به زمان حیات محمد بود که گروهی از شامیان به اسلام گرویدند. فتح شام برای اعراب مسلمان، به جهت قرابت مذهبی و زبانی و نژادی کار آسانی بود و با مقبولیت عمومی همراه شد. به فرمان ابوبکر لشکرهایی از مسلمانان پس یا در حین فتح ایران به سمت شام در حرکت شدند و نخستین درگیری‌ها در غزه رخ داد. دیری نپایید که رومیان حاکم بر منطقه شام، از شهرهای مختلف می‌گریختند و شهرها و آبادی‌ها به تصرف مسلمانان درمی‌آمد. در نهایت رومیان به دمشق گریختند و در آنجا به محاصره مسلمانان درآمدند. در همین بین بود که خلیفه درگذشت و عمر به خلافت رسید. در نهایت در سال ۱۴ ه‍. ق دمشق نیز با صلح و جنگ فتح شد. در سال ۱۵ ه‍. ق در نبرد یرموک، رومیان به‌طور کامل شکست خوردند و سرزمین شام به دست مسلمانان افتاد. با فرار رومیان به قسطنطنیه، مسلمانان به سمت قدس در حرکت شدند و در سال ۱۶ تا ۱۸ موفق به فتح آن با صلح شدند. پس از این فتح بود که مسلمانان به سمت شرق به پیشروی ادامه دادند و مصر را نیز فتح کردند. پس فتح مصر، نظر فاتحان به سمت غرب معطوف شد و با پیشروی نیروهای تازه مسلمان، طرابلس نیز فتح شد. خلیفه با هجوم به افریقیه موافقت نکرد. با به خلافت رسیدن عثمان، خلیفه دستور فتح افریقیه را نیز صادر کرد. با وقوع جنگ‌های داخلی در عصر عثمان و علی بن ابی‌طالب، فتح‌ها کمرنگ‌تر شدند و فتح افریقیه تا زمان خلافت معاویه به تعویق افتاد. حکومت اموری موفق شد تا افریقیه را فتح کند و نظر فاتحان را به سمت اندلس جلب کرد. مسلمانان توانستند در بین سال‌های ۹۱ تا ۹۵ ه‍. ق شبه‌جزیره ایبری که شامل پرتغال و اسپانیا بود را فتح کردند. پس از آن سلسله‌های متعددی از مسلمانان از جمله امویان، موحدان، مرابطان و ملوک الطوایف بر این مناطق حکمرانی کردند. بعدها با تلاش مسیحیان کاستیل و آراگون و در طی سده‌های دوم تا نهم ه‍. ق این مناطق از سیطره مسلمانان خارج شد. با فتح اندلس، در سال ۱۰۰ ه‍. ق مقدمات هجوم به جنوب فرانسه (سرزمین فرنگ) فراهم شد. دیری نپایید که تا اواخر ۱۱۴ ه‍. ق نیمی از مناطق جنوبی فرانسه به دست مسلمانان فتح شد. با شکست مسلمانان در جنگی که در شعبان ۱۱۴ ه‍. ق رخ داد، پیشروی مسلمانان در مناطق فرنگ به پایان رسید. به عقیده بسیاری از تاریخ‌پژوهان غربی، شکست مسلمانان در این نبرد موجب رهایی اروپا و مسیحیت از سلطه اسلام و عرب شد. به مرور بسیاری از این مناطق با اختلافات داخلی مسلمانان از دست آنان خارج شد. جزیره سیسیل نیز از مناطق تحت حکمرانی مسلمانان بود که در سال ۴۸۹ ه‍. ق از سیطره آنان خارج شد. 
-
-اسلام به سرزمین‌هایی با زبان و فرهنگ متفاوت پا گذاشت. مردمان این سرزمین‌ها برای فهم بیش‌تر قرآن به فراگیری زبان عربی پرداختند. به این ترتیب، برای نخستین‌بار یک‌زبان بین‌المللی در گستره وسیعی از جهان رایج شد که به گسترش دانش کمک زیادی کرد. زبان مشترک باعث شد که هیچ دانشمندی در سرزمین‌های اسلامی، احساس غربت نکند و برای دانش‌اندوزی به شهرهای مختلف سفر کند. نگارش کتاب به زبان عربی باعث شد هر دانشمندی از دستاوردهای علمی دانشمندان دیگر آگاه شود و ارتباط علمی، که برای پیشرفت دانش اهمیت زیادی دارد، امکان‌پذیر شود. ترجمه آثار علمی تمدن‌های پیشین به عربی باعث شد که برای نخستین بار بخش عمده‌ای از دستاوردهای علمی و فرهنگی بشر تا آن زمان، کنار هم قرار گیرد. 
-
-جهان اسلام
-
-عبارت «جهان اسلام» اولین بار در سال ۱۳۲۴ ه‍. ق در اثری از زویمر آمده‌است. در دایرةالمعارف اسلام اصطلاح «مردمان مسلمان» به کار رفته و عبارت‌های «سرزمین‌های اسلامی»، «امپراتوری اسلامی»، «مملکت اسلامی» و «نواحی اسلامی» را آدام‌متز به‌کار بسته‌است. پیش از این جغرافی‌دانان مسلمان از عبارت «مملکت اسلام» یا «بلاد اسلام» برای این مفهوم استفاده می‌کردند. جغرافی‌دانان فارسی‌زبان نیز از عبارت «ناحیت مسلمانی» با «حدود مسلمانی» استفاده می‌کردند. 
-
-رشد و پراکندگی جمعیت مسلمانان
-از آنجا اسلام، جوان‌ترین دین در میان مذاهب اصلی است، با توجه به پیروانش، دومین و سریع‌الرشدترین دین جهان است. بر اساس گزارش «اندیشکده تحقیقاتی پیو»، جمعیت مسلمانان در جهان در سال ۲۰۱۵ میلادی، ۱ ٫ ۸ میلیارد نفر بود. مؤسسه آمریکایی «بررسی جمعیت جهان» تعداد مسلمانان جهان در سال ۲۰۲۲ را ۱ ٫ ۹ میلیارد نفر عنوان کرده‌است. 
-
-رشد جمعی مسلمانان در جهان در دوره‌های اخیر رشد چشمگیری داشته‌است؛ به طوری که در صد سال اخیر، جمعیت مسلمانان ۶ برابر شده‌است. در سال ۱۳۲۴ ه‍. ق جمعیت مسلمانان جهان ۲۳۳ میلیون نفر بود و حدود پنجاه سال بعد جمعیت به ۴۲۵ میلیون نفر رسید که به گزارش دانشنامه اسلام در سال ۱۹۸۶ میلادی تا ۵۰۰ میلیون نفر نیز رسیده‌است. پراکندگی جمعیت در کشورها در سال ۱۳۳۷ چنین توصیف شده‌است: ۲۳۰ میلیون در کشورهای مستقل عمدتا اسلامی، ۵۰ میلیون در چین، ۴۰ میلیون در هند، ۵۷ ٫ ۵ میلیون در سرزمین‌های تحت نفوذ فرانسه و بریتانیا، ۲۰ میلیون در جماهیر شوروی، ۷ ٫ ۵ میلیون در کشورهای تحت سرپرستی سازمان ملل و ۲۰ میلیون در سایر کشورهای جهان. در همین سال ۹۰ درصد مسلمانان سنی و ۱۰ درصد شیعه توصیف شده‌اند. سید حسین نصر جمعیت نسبی شیعی و سنی را به ترتیب ۱۳ و ۸۷ درصد می‌داند مؤسسه رند نیز درصد جمعیت این دو فرقه اسلامی را به ترتیب ۱۵ و ۸۵ درصد دانسته‌است. بر اساس آماری که دانشنامه جهان اسلام گزارش می‌کند، این نسبت در سال ۱۳۸۳ به ترتیب به ۸ ٫ ۵ و ۹۱ ٫ ۵ رسیده‌است. تحلیل‌ها دلیل کم شدن آمار شیعیان را به جهت نرخ رشد بالای اهل سنت دانسته‌اند. آسیا بیشترین جمعیت مسلمان را در میان قاره‌ها به خود اختصاص داده‌است و ۴۰ درصد از جمعیت قاره آفریقا را مسلمانان شکل داده‌اند. ترکیب سنی مسلمانان جهان نامتوازن است و تقریبا ۴۰ درصد از جمعیت مسلمانان را جوانان شکل داده‌اند. امروزه مسلمانان بعد از مسیحیت، بیشترین جمعیت از لحاظ دین را تشکیل می‌دهند. به گزارش اندیشکده تحقیقاتی پیو که در سال ۲۰۱۷ منتشر شده‌است و بر اساس میزان رشد مسلمانان نسبت به مسیحیان جهان، احتمالا تا سال ۲۰۶۰ میلادی، مسلمانان بیشترین جمعیت جهان را حتی پیش از مسیحیت به خود اختصاص خواهند داد. احتمال داده شده‌است که جمعیت مسلمانان در سال ۲۰۶۰ به ۳ میلیارد نفر خواهد رسید و از ۲۴ ٫ ۱ درصد جمعیت جهان به ۳۱ ٫ ۱ درصد رشد خواهد داشت. پیش‌بینی شده‌است که بیشترین رشد جمعیت مسلمانان در منطقه خاورمیانه و آفریقا صورت بگیرد. 
-
-بر اساس آمارهای منتشر شده در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، پراکندگی جمعیت مسلمانان ۲۱ درصد از جمعیت تمام جمعیت جهان است که در ۲۰۴ کشور پراکنده هستند. بیشتر جمعیت مسلمانان در منطقه آسیای غربی شامل آسیای میانه، قفقاز و خاورمیانه، کشور هند و شمال آفریقا قرار گرفته‌اند. با این وجود محدوده جهان اسلام، به محدوده جغرافیایی کشورهای مسلمان یا با جمعیت مسلمان بالا اطلاق نمی‌شود و شامل جمعیت‌های کوچک مسلمان در کشورهای دیگر نیز می‌شود. وسعت جهان اسلام از جهت مساحت، شامل ۵۰ کشور به هم پیوسته اسلامی است که ۲۲ درصد از سطح خشکی‌های کره خاکی (۳۰ میلیون کیلومتر مربع) را شامل می‌شود. سه کشور سودان، الجزایر و عربستان به ترتیب سه کشور بزرگ از جهت وسعت در جهان اسلام هستند. در این بین کشورهایی چون بنین، کامرون، موزامبیک، گویان و گابن با وجود عضویت در سازمان کنفرانس اسلامی، از کشورهای اسلامی به‌شمار نمی‌آیند. بر اساس گزارش اندیشکده پیو که متعلق به سال ۲۰۱۵ میلادی است، اندونزی، هند و پاکستان، به ترتیب سه کشور با بیشترین جمعیت مسلمان در جهان هستند. در دهه‌های ۱۹۵۰ – ۱۹۶۰، دانشجویان، کارگران و متخصصان مسلمان بسیاری به کشورهای اروپایی و آمریکایی مهاجرت کردند و اقلیت قابل توجه‌ای از اهالی این دو قاره را شکل دادند. اسلام امروزه دومین یا سومین دین از لحاظ جمعیت در آمریکا و اروپاست. 
-
-فرهنگ اسلامی
-غالبا تمام مسلمانان با هر فرهنگ و نژاد و زبانی، به زبان عربی آشنایی دارند؛ چرا که باید نماز را به زبان عربی بخوانند. مسلمانان اکثرا با زبان‌های عربی، فارسی، کردی، ترکی، مالایایی، بنگالی، اردو، چینی و هندی سخن می‌گویند. در ۱۱ کشور اسلامی، زبان‌های انگلیسی، فرانسه و پرتغالی شایع است. ۱۵ درصد مسلمانان به زبان عربی سخن می‌گویند و به‌طور کلی چهارصد زبان به عنوان زبانی که مسلمانان با آن سخن می‌گویند مطرح شده‌است. علاوه بر زبان، نژادهای مختلف اعم از عرب‌ها، ترک‌ها، آریایی‌ها، سندی‌ها، پنجابی‌ها و آفریقایی‌ها نیز در میان مسلمانان مختلف است. 
-
-در دانشنامه اسلام، از شرایط اقتصادی مردمان عربستان در سال‌های ابتدایی ظهور اسلام، نقش جنگ‌های در پذیرش اسلام با وجود آزاد بودن در پذیرش آن توسط مسلمانان، سلطنت مسلمانان بر مناطق فتح‌شده و اعزام مبلغان به سرزمین‌های جدید به عنوان عوامل رشد مسلمانان در دوره‌های مختلف یاد شده‌است. اندیشکده تحقیقاتی پیو، بر اساس تحلیل جمعیتی در سال ۲۰۱۸ میلادی، رشد جمعیتی مسلمانان در اروپا را با توجه به نرخ جمعیت بالا و مهاجرت و همین‌طور جمعیت جوان، رو به رشد توصیف کرده‌است. بنابر همین گزارش، اروپائیان در ۱۵ کشور مختلف، نسبت به مسلمانان دیدگاه منفی داشته و آنان را در شهرک‌های مربوط به خودشان می‌پذیرند. علت این دید منفی، علاقه مسلمانان برای تحمیل عق��یدشان بر دیگران عنوان شده‌است. با این وجود، حضور مسلمانان در کشورهای اروپایی، موافقان و مخالفان خود را دارد. همچنین بنابر این گزارش، بیشتر مردمان اروپایی، از محدود کردن بخشی از پوشش زنان مسلمان همچون پوشش صورت، حمایت کرده‌اند. 
-
-تمدن اسلامی
-
-مسلمانان در طی فتوحان قرن هفتم و اوایل قرن هشتم، فرهنگی منحصربه‌فرد تأسیس کردند که به نام رنسانس اسلامی یا عصر طلایی اسلام مشهور شده‌است. در این دوره، اختراع‌ها، صنعت، پزشکی، ریاضیات، شیمی، جغرافیا، هنر و ادبیات رشد چشم‌گیری در میان دانشمندان مسلمان داشت. در بغداد مدرسه دارالفنون تأسیس شد و ترجمه آثار دانش‌محور جهان به عربی آغاز گردید. در این عصر، جهان اسلام به یک مرکز بی‌نظیر دانش فلسفه در جهان مبدل شد. آغاز این دوره با انتقال پایتخت به بغداد صورت گرفت. وات بر این باور است که اقدامات علمی و صنعتی مسلمانان، سبب شد تا اروپاییان به تحرک علمی واداشته شوند. این دوره نزدیک به ۵ قرن ادامه داشت. تأسیس دارالحکمه در بغداد، از جمله اقدامات حمایتی حکومت عباسی از دانشمندان در این عصر بود. در طی نهضت ترجمه، آثار علمی بسیاری از زبان‌های دیگر به عربی ترجمه شدند. این عصر برای مسلمانان از اهمیت بالایی برخوردار است. 
-
-عصر طلایی شاهد تحولات حقوقی، فلسفی و مذهبی جدیدی بود. 
-
-دیگر ادیان در دیدگاه اسلام
-بر اساس آموزه‌های اسلامی، اسلام دین اولیه بشر بود که حضرت آدم به آن اعتراف کرد. اسلام، خود را نسخ کننده ادیان پیش از خود می‌داند. 
-
-بر اساس آموزه‌های اسلامی، اسلام پذیرش بی‌قید و شرط خداوند و تسلیم در برابر اوامر اوست. به باور مسلمانان، اسلام دین همه پیامبران است و مسلمانان واقعی، ابراهیم، موسی و عیسی بودند و بر اساس روایتی از محمد، دنیا، خانه اسلام است. در قران تصریح شده‌است که مسلمانان به آنچه که بر ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، عیسی، موسی و اسباط نازل شده‌است باورمند هستند و فرقی بین آنها نمی‌گذارند. همچنین در متن قرآن، یهودیان و مسیحیان با عنوان «اهل کتاب» از بی‌دین‌ها جدا شده‌اند. 
-
-اسلام‌هراسی و اسلام‌ستیزی
-
-اوج حملات علیه مسلمانان در کشور آمریکا، مربوط به سال ۲۰۰۱ و پس از واقعه یازده سپتامبر بود که بر اساس آمار مرکز پیو، در سال ۲۰۱۶ این رکود شکسته شد. رایج‌ترین نوع تهاجم علیه مسلمانان آمریکایی، ارعاب عنوان شده‌است. به‌طور کلی در ایالات‌متحده آمریکا، ۳۰۷ مورد جنایت علیه مسلمانان در سال ۲۰۱۶ ثبت شده‌است که نسبت به سال قبلش، ۱۹ درصد رشد داشته‌است. بر اساس تحقیقی که این مرکز در سال ۲۰۱۷ منتشر کرده‌است، ۷۵ درصد از آمریکایی‌ها معتقدند علیه مسلمانان آمریکایی، تبعیض بسیاری رخ داده‌است. همین‌طور نیمی از مسلمانان آمریکا اذعان دارند که مسلمان ماندن در آمریکا از سال قبل سخت‌تر شده‌است. 
-
-مناسک اسلامی
-
-نماز جمعه
-
-در دوران صدر اسلام، جمعه یکی از اعیاد بود که بعدها به روزی برای استراحت و نظافت و برگزاری نماز جمعه مبدل شد. نماز جمعه، از جمله نمازهای واجب در اسلام است که در روز جمعه و به صورت جماعت خوانده می‌شود. قرآن در تعالیم خود، مسلمانان را توصیه می‌کند تا در اوقات نماز جمعه، کسب و کار خویش را تعطیل کنند و به نماز جمعه بپردازند. این نماز بدل از نماز ظهر خوانده می‌شود و دو رکعت است. امام جمعه (کسی که نماز جمعه را می‌خواند) باید پیش از خواندن نماز، دو خطب�� بخواند. این نماز در نزد اهل سنت واجب عینی است اما در نزد شیعیان دوازده‌امامی وجوب عینی آن منوط به حضور یا غیبت امام است. از دید اهمیت اجتماعی، جمع شدن مسلمانان در مکانی واحد و اطلاع و آگاهی از اوضاع یکدیگر، همچنین اطلاع از مخاطرات و توانایی‌ها، امکان چاره‌جویی را فراهم می‌کند. از دیگر فایده‌های این اجتماعات، پدید آمدن شعور اجتماعی برای عموم مردمان است. 
-
-جشن و عید در اسلام
-
-در آداب اسلامی، سه عید فطر، قربان و جمعه مورد قبول فرقه‌های اسلامی است و عید غدیر خم نیز در منابع شیعی مورد تأکید قرار گرفته‌است. با این وجود، غیر از جشن‌گرفتن در اعیاد چهارگانه، در الباقی اعیاد انتقادهایی از جانب برخی فرقه‌های اسلامی از جهت مشروعیت داشتن یا نداشتن جشن در اسلام و عید گرفتن در مناسبت‌های دیگر، مطرح شده‌است. با این وجود مسلمانان بر اساس تعالیم اسلامی و مناسبت‌های دینی، جشن‌های مختلفی را می‌گیرند. برخی از این جشن‌ها جنبه سیاسی و حکومتی داشته و بنابر اقتضاء زمان تأسیس شده‌است. از میان اعیاد اسلامی می‌توان به‌روز هجرت پیامبر، خروج از ماه صفر، جشن میلاد محمد، جشن میلاد امامان شیعه، جشن مبعث، جشن معراج، جشن شعبانیه، جشن رمضانیه، جشن نیمه شعبان، جشن میلاد شافعی و… اشاره کرد. 
-
-در عیدها به اقضاء آن جشن، مراسم و مناسک به‌خصوصی اجرا می‌شود. انجام امور عبادی، تعطیلی و گرفتن وضعیت جشن در شهر و اجتماعات، از جمله این اقدامات است. از دیگر مناسک اسلامی، نماز عیدین است که در دو عید فطر و قربان به صورت جماعت خوانده می‌شود. وقت خواندن این نماز از طلوع آفتاب تا ظهر شرعی است و کیفیت خواندن آن به این صورت است که نماز را در دو رکعت، و بعد از حمد سوره، ۵ بار قنوت (در رکعت دوم چهار مرتبه) اقامه می‌شود. پس از خواندن نماز، دو خطبه خوانده می‌شود. علاوه بر نماز، اطعام و قربانی از جمله مراسمات این دو عید است. تبریک عید، هدیه دادن، برگزاری کاروان‌های جشن، خوراک دادن و به دید و بازدید رفتن از دیگر رسومی است که در عیدها و جشن‌ها صورت می‌گیرد. 
-
-اعتکاف
-
-اعتکاف از دیگر مناسک اسلامی است که بیشتر در باب روزه عنوان شده‌است. اعتکاف یعنی شخص با نیت تقرب مدتی را در مسجد اقامت کند و در این ایام که خود را معتکف مسجد کرده‌است، روزها را روزه باشد و به آداب اسلامی بپردازد. این عبادت، برای آن است تا مکلف مدتی را به دور از مشاغل روزمره خود، با معبود خود خلوت کند. اصل این عمل، یک عمل مستحب است. 
-
-حج و زیارت
-
-حج از واجبات اسلام است که بر هر فردی که مستطیع باشد، واجب می‌شود. این سفر تنها یک‌مرتبه بر هر فرد مسلمان واجب است. در مراسم حج، تمام حاجیان یک لباس متحدالشکل را می‌پوشند و به دور از هرگونه اختلاف طبقاتی، در یک مکان اجتماع می‌کنند و مراسمات مربوط به مناسک حج را انجام می‌دهند. این مراسم پیش از ظهور اسلام با تفاوت‌هایی گزارش شده‌است. این مراسم دارای اعمال نسبتا پیچیده‌ایست که تنها در جزئیات آن در میان فرقه‌های اسلامی اختلاف گزارش شده‌است. حاجیان در طول انجام اعمال مراسم، از برقراری رابطه جنسی، شکار، بستن سلاح، خون ریزی و حتی بریدن و کندن گیاهان منع شده‌اند. این مراسم در ماه ذی‌الحجه برگزار می‌شود اما نوع دیگری از حج که مستحبی است با عنوان حج عمره، در هر زمانی برگزار خواهد شد. 
-
-زیارت قبور انبیاء و امامان و اولیاء الهی در میان مذاهب اسلامی بجز حنبلیان، بلامانع عنوان شده‌است. به‌خصوص در منابع اهل سنت به زیارت روضه پیامبر اسلام در مدینه تأکید شده‌است. در مذهب شیعه دوازده‌امامی، اما زیارت قبور بزرگان دین و علی‌الخصوص امامان شیعه، اهمیت ویژه‌ای دارد و رسوم خاصی برای این مراسم در نظر گرفته شده‌است. در منابع شیعی برای برخی از اماکن زیارتگاهی، زیارت‌نامه‌هایی نیز گزارش شده‌است. 
-
-اماکن اسلامی
-
-مسجد
-
-مسجد از جمله نخستین مؤسسه و نهادهای اسلامی است که برای اولین بار در مدینه تأسیس شد. بنای اولین مسجد در اسلام به زمان هجرت محمد به مدینه بازمی‌گردد که در چند روز اتراق خارج از مدینه، در منطقه قبا، اقدام به تأسیس مسجدی به نام قبا کرد. هرچند مساجد برای اقامه نماز ساخته شدند اما اختصاص به این کار نداشتند و نخستین دانشگاه‌های اسلامی را شکل دادند. فقها و محدثین مسلمان در این مساجد اقدام به نشر معارف اسلامی می‌کردند. مساجد در پیشامدهایی که نیاز به اجتماع مسلمانان داشت، محل تجمع بود و وظایفی که امروزه با ابزارهای ارتباطی انجام می‌پذیرد، سابقا بر عهده مسجد بود. مسجد محلی برای اطلاع مسلمانان از اوضاع یکدیگر بود و برخی امور اداری حکومت‌ها در آنجا صورت می‌گرفت. همچنین مسجد به عنوان محل رسیدگی به شکایات و دعاوی مردم بود. 
-
-کعبه
-کعبه از مقدس‌ترین اماکن نزد مسلمانان محسوب می‌شود که بنای آن را به ابراهیم و پیش از آن به آدم نسبت داده‌اند. 
-
-ادبیات و هنر اسلامی
-
-تأثیر اسلام بر ادبیات
-با ظهور اسلام و نخستین پیروزی‌هایش، اسلام در شعر عرب بازتاب یافت. با قدرت یافتن محمد، جمعی از شاعران عرب برای جلب توجه و کسب صله، به سوی او شتافتند. با این وجود اشعاری که از آن دوران گزارش شده‌اند، لزوما مربوط به آن دوران نبوده و احتمال جعل در آنها وجود دارد. کهن‌ترین شعر در موضوع اسلام، مربوط به اعشی، شاعر دوران محمد است که در شعر او تنها به «محمد» و «نبی» اشاره شده‌است. شعر دیگری نیز از کعب بن زهیر در وصف اسلام گزارش شده‌است که او این شعر را پیش از مسلمان شدن سروده‌است. با ظهور شاعرانی چون عبدالله بن رواحه کعب بن مالک و حسان بن ثابت؛ کلمات قرانی به اشعار عربی راه یافت. تأثیر اسلام در ادبیات تا جایی بود که واژگان عامی چون صداقت، شجاعت، وفا و صبر بوی مسلمانی یافته‌بودند. شعر عربی با ظهور اسلام، از آرایه‌ها و الفاظ عرب جاهلی فاصله می‌گرفت و بعدها در دوره امویان، این فاصله بیشتر شد تا جایی که فرزدق و جریر، اشعاری با مضامین تماما اسلامی می‌سرودند. تأثیر عمومی اسلام در موضوع شعر، در عواطف شاعران مسلمان و واژگان به کار بسته‌شده در اشعار نمایان است. 
-
-در روزگاران خلافت علی بن ابی‌طالب، اشعاری با مضامین دینی یا دینی-سیاسی شکل گرفت که عواطف اسلامی بسیاری بر آن بار بود. در کنار آن، اشعاری که از شاعران خوارجی منتشر می‌شد، بیشتر از جنگجویی و شهادت سخن می‌گفت. شعر خوارج در روزگار اموی افول کرد اما تعالی شعر شیعی تا دوره معاصر ادامه یافت. از این میان می‌توان اشعار مدح علی بن ابی‌طالب در جنگ صفین یا قطعات ابواسود دوئلی را نخستین اشعار دینی-سیاسی شیعی دانست. رشته اشعار دیگری که در سده دوم و سوم ه‍. ق تعالی یافت، اشعار مشهور به زهدیات بود. ابوالعتائیه که با این اشعار مکتبی در ادبیات عرب ساخت، در اشعارش از آیات قران، تعالیم اسلامی و احادیث نبوی بسیار بهره می‌جست. شاعران دی��ری چون سفیان ثوری، مالک بن دینار و سفیان بن عیینه اشعار زهد سرودند. در کنار آن اشعار پارسایی نیز پدید آمد که آن نیز سراسر از مفاهیم دینی و اسلامی شکل‌گرفته بود. 
-
-اسلام در زمینه ادبیات تأثیرات بسیاری را بر فرهنگ‌های مختلف گذاشته‌است. برای نمونه، ادبیات دری از همان ابتدای پیدایش در قرن سوم ه‍. ق، یک ادبیات اسلامی محسوب می‌شد. ورود برخی مفاهیم به ادبیات فارسی و استفاده از اصطلاحات اسلامی در اشعار سایر زبان‌ها از تأثیرات اسلام بر ادبیات برشمرده شده‌است. احساسات دینی نیز به شدت بر ادبیات فارسی تأثیر گذاشت و حتی در مواردی، آثاری را به وجود آورد که نمونه آن در ادبیات عرب مشاهده نشده بود. از منظومه قوتادغو بیلیگ به عنوان اولین آثار در زمینه ادبیات ترکی-اسلامی یاد می‌کنند که آغازگر فصلی جدید در ادبیات ترکی شد. علاوه بر محتوای دینی در ادبیان ترکی-اسلامی، باید به غالب‌های ادبی مورد استفاده در این نوع ادبیات نیز اشاره کرد. 
-
-غیر از قرآن که مهم‌ترین منبع اسلامی در ادبیات منثور است، آثار اندکی در این زمینه در قرن اول هجری گزارش شده‌است که شامل احادیث نبوی و حتی احادیث جعلی است. این نثرها بیشتر به صورت روان و بی‌پیرایه و به صورت زبان گفتاری است. دیگر آثار منثور، خطبه‌ها هستند. مشهورترین آنها خطبه‌های علی بن ابی‌طالب است که دارای نثری فاخر و آهنگین و مسجع بودند. نامه‌ها و پیمان‌نامه‌ها نیز دیگر آثار منثور هستند که به امور سیاسی و اجتماعی بیشتر متمایل هستند و جزئی از ادبیات اسلامی محسوب می‌شوند. تمام ادبیات اسلامی، به این موارد محدود می‌شوند. بعدها دین تأثیرات دیگری نیز بر ادبیات عرب گذاشت. برای مثال نویری در نهایة الارب در بیان «فنون کتاب‌نویسی»، به «فن داستان‌ها و روایت‌های دینی» پرداخته‌است. 
-
-هنر اسلامی
-
-خطاطی اسلامی
-یکی از مهم‌ترین هنرهای مرسوم در تمدن اسلامی، خطاطی است که به جهت آمیختگی با کتابت قرآن و متون دینی، با فرهنگ اسلامی پیوندی عمیق دارد. نویسندگی و خط در فرهنگ اسلامی مورد توجه قرار گرفته‌است تا جایی که اسم یکی از سوره‌های قرآن قلم و در این کتاب بارها به کتاب و نوشته‌ها قسم یاد شده‌است. احادیثی نیز در زمین خط و خطاطی از پیامبر اسلام گزارش شده‌است. از این میان بهشتی شدن کسی که بسم‌الله را به خط خوش بنویسد یا فضیلت بودن خط خوش برای افراد از این دست روایات منسوب است. حتی در مواردی به نوع نگارش و ادوات خطاطی در روایات اشاره شده‌است. در این خصوص روایتی از علی بن ابی‌طالب در شیوه نوشتن با قلم نقل شده‌است. از منابع تاریخی چنین برداشت می‌شود که تا پیش از ظهور اسلام، نوشتن در میان اعراب جایگاهی نداشت بیشتر سنت نقل شفاهی مرسوم بود. در دوره حیات محمد، دو خط یابس (یا مبسوط) و مقور (یا لین) مرسوم بود. بعدها خط کوفی شبیه به خط اول شکل گرفت و به خط دوم، خط نسخ حجازی گفته شد. از این دو خط، سه خط مایل، مشق و نسخ شکل گرفت. بعدها دو خط کوفی و بصری نیز همزمان با تأسیس این دو شهر در جامعه اسلامی شکل گرفتند. فتوحات مسلمانان سبب شد تا خط‌های اسلامی به مناطق دوردست نیز منتقل شود و با ورود متون عربی بدون نقطه و اعراب به مناطق غیر عرب، لزوم نقطه‌گذاری و اعراب‌گذاری ضرورت یافت. در سال ۷۵ ه‍. ق زبان عربی توسط عبدالملک اموی به رسمیت شناخته شد و گامی نو در زیباسازی خط عربی فراهم شد. در آن دوران خطوطی که در بلاد اسل��می رواج داشت عبارت بودند از: مکی، مدنی، التئم (النیم)، مدور، مثلث، کوفی، بصری، مشق، تجاوید، سطواطی (سلواطی)، مصنوع، مایل، مراصف (راصف)، اصفهانی، سجلی، و فیرآموز (پیرآموز یا قیرآموز). شکوفایی خطاطی و ابداع و اصلاح مکرر خطوط تا پایان سده سوم همچنان ادامه داشت و خط‌هایی با هدف‌های مشخص چون کتابت قرآن یا نامه‌های رسمی و … شکل گرفت. 
-
-نقد اسلام
-
-نقد اسلام عموما به نقد دین اسلام در باورها، اصول یا هر عقیده مرتبط با اسلام گفته می‌شود که از همان اولین مرحله‌های شکل‌گیری آن وجود داشته‌است. اولین نقدهای نوشتاری توسط مسیحیان و یهودیان نوشته‌شده، یا همانند مسلمان سابق ابن راوندی. تا قبل از قرن نهم میلادی، برخی اسلام را به‌عنوان شاخه‌ای رادیکال از بدعت‌گذاری در مسیحیت می‌شناختند. 
-
-از مباحث انتقادی درباره اسلام، منشأ آن است. منابعی بر این باورند که منشأ اسلام احتمالا از روی عقاید مسیحیان اولیه برداشت شده‌است. لوکسینبرگ در این خصوص بر این باور است که قرآن از روی دست‌نوشته‌های مسیحیان اولیه که به زبان آرامی بوده، نوشته شده‌است. پاتریشا کرون، استاد دانشگاه پرینستون، در این خصوص می‌گوید: «این نکته‌ای متناقض‌نما است که محمد که بسیاری معتقدند وی بازرگانی عامی در سرزمینی دور افتاده با انسان‌های بت‌پرست بود، از آن همه مطالب درباره ابراهیم، موسی و دیگر پیامبران آگاه بود؛ مگر آنکه به گفته وی، شخص باور کند که جبرئیل مقرب، این تاریخ را به او وحی کرد، همانگونه که مسلمانان مؤمن باور دارند.» 
-
-به عقیده آلفونس دو لامارتین، اسلام توسط محمد با نیت ارتباط مجدد انسان با خدا و خدا با انسان صورت گرفت. او همچنین یکی از اهداف اسلام را تضعیف خرافات و بازگردانی اندیشه عقلایی و مقدس می‌داند. او، انقلاب محمد در عربستان را می‌ستاید و معتقد است کمتر کسی با دستان خالی، در جامعه‌ای سراسر مخالف، دست به اقدامات انقلابی با چنین وسعتی زده‌است و در نهایت نیز موفق بشود در کمتر از دو قرن به نتایجی مطلوب برسد. او محمد را از جهت سه معیار ایده بزرگ، کمبود وسایل و نتیجه حیرت‌آورش، انسانی نابغه می‌داند که قابل‌مقایسه با نابغه‌های تاریخ نخواهد بود. به عقیده او اسلام توانست ارتشی قدرتمند، قوانینی مستحکم و حکومت و مردمانی را ارائه و تربیت کند که امروزه یک سوم جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار دهد. 
-
-وینسنت کورنل، اسلام‌پژوه آمریکایی بر این باور است که اسلام از نوعی «جهش ایمانی» در اعتقاد به تعالیمش طرفداری می‌کند که مشابه آن در مسیحیت، «تولد دوباره» عنوان گرفته‌است. به عقیده او، این تشابه بین دانش معنوی مسلمانان و پیروان دیگر ادیان، یادآور آن است که تجارب دینی به اقوام و فرهنگ خاصی اختصاص ندارد و مربوط به نوع بشر است. به عقیده او، اسلام دینی مشتمل بر محدودیت و رهایی به صورت توامان است. باور به اینکه خواست خدا بر زندگانی بندگان مؤثر است، به عنوان یکی از شواهد این محدودیت در کنار رهایی است. چرا که یک مسلمان با وجود آنکه خودش را مسلط بر زندگانی خود می‌داند، اما تأثیر عوامل خارجی را منکر نخواهد شد. 
-
-از انتقادهای صورت گرفته نسبت به اسلام، مسئله جهاد اسلامی است. این باور که اسلام دین زور و شمشیر است. مسلمانان نیز این فریضه را موجب نابودی شرک در منطقه دانسته و راهی برای مقابله با تهاجم و استعمار می‌دانند. 
-
-جهان اسلام بر اثر استعمارهای طو��انی غربی، سابقه زیادی در زمینه مردم‌سالاری ندارد؛ اما اسلام معاصر مخالفتی با تلاش مسلمانان برای دست‌یابی به مردم‌سالاری در چارچوب مذهب، ندارد. در برخی از کشورهای اسلامی از نوعی مردم‌سالاری دینی استفاده می‌شود که بر اساس آن، مردم پس از رای دادن، زمینه آن را فراهم می‌کنند تا معیارها و قوانین دینی در اداره عمومی اجتماعی نقش داشته باشند. با این وجود اکثر کشورهای جهان اسلام آمار پایینی در مردم‌سالاری و آمار بالایی در استبداد، تمامیت‌خواهی، یکه‌سالاری و خودکامگی دارند. طبعا با توجه به مجازات سختگیرانه اعدام برای خارج شوندگان از دین، این آمار حتی شامل کسانی که نمی‌توانند خروج خود را از اسلام علنی کنند، نیز می‌شود. بیشتر کشورهای عربی با حاکمیت دینی پایین‌ترین رده‌ها در آمار مردم‌سالاری در حکومت هستند. 
-
-صحت تاریخی اسلام و محمد
-از چالش‌هایی که محققان تاریخ اسلام با آن مواجه هستند، مسئله صحت تاریخی منابع اسلامی است. با وجود آنکه گزارش‌های بسیاری در منابع اسلامی از تاریخ صدر اسلام گزارش شده‌است، اما تشخیص اخبار صحیح از غلط در این باره کار دشواری است. 
-
-علاوه بر روایت کلاسیک از تاریخ اسلام، پاتریشیا کرون، مایکل کوک و بسیاری دیگر از محققان، بر اساس متن و تحقیقات باستان‌شناسی، تصور کرده‌اند که «مسجدالحرام» در مکه واقع نشده‌است، بلکه در شمال غربی شبه‌جزیره عربستان واقع شده‌است. دن گیبسون اظهار داشت که اولین مساجد اسلامی و جهت‌های گورستان (قبله) نشان داد پترا، محمد اولین افشاگری‌های خود را در اینجا دریافت کرد و اسلام در اینجا برقرار شد. رابرت برترام سرژانت در ژورنال جامعه شرق‌شناسی آمریکا این نظریه را یک جدال سردرگم و غیرمنطقی توصیف کرد که به دلیل درک نادرست پاتریشیا کرون از متون عربی، عدم آشنایی با جامعه عربستان، و سوءتعبیر از نوشته‌های دیگر به نفع نظریه خود پیچیده‌تر شده‌است. 
-
-اشتراک‌ها و افتراق‌ها در عقیده‌های اسلامی و دیگر ادیان ابراهیمی
-شباهت‌ها و تفاوت‌های بسیاری میان اسلام و دیگر ادیان وجود دارد. از این میان می‌توان به پذیرش عهد جدید توسط مسلمانان و عدم پذیرش آن از جانب یهود اشاره کرد. معجزه‌های عیسی، تولد عذرایی و رجعت او نیز از باورهای اسلامی است که یهودیان قبول ندارند. در باور مسیحیت، انسان‌ها گناهکار به دنیا می‌آیند اما یهودیان و مسلمانان عقیده‌ای خلاف آن دارند. اسلام و یهود در قوانین غذایی همچون حرمت گوشت خوک و خون مشترک العقیده هستند. مسلمانان همچون یهودیان و مسیحیان، آزادانه فرزندان خود را به نام‌های گزارش‌شده در کتاب‌های مقدس، نام‌گذاری می‌کنند. 
-
-نشان‌های اسلام
-هلال ماه و ستاره «گاهی چندین ستاره» یک نشان باستانی است که طی دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ مجددا به عنوان نماد اسلام یا جامعه اسلامی شناخته شد. این نشان در پرچم بسیاری از کشورهایی که اکثریت مردم، مسلمان هستند همچون ترکیه، آذربایجان، مالزی، الجزایر، لیبی، تونس، موریتانی، پاکستان، سلطان‌نشین آچه در اندونزی و پرچم عثمانی و نشان بسیاری از گروه‌ها و اتحادهای اسلامی مانند اتحادیه مغرب عربی و امت اسلام وجود داشته یا دارد و بر نوک مناره‌ها و گنبدهای اسلامی نیز نصب می‌شود. این نشان پیش از اسلام نیز وجود داشته‌است و ریشه آن به قرن ششم پیش از میلاد مسیح و اطراف اسرائیل باستان و موأب برمی‌گردد و در پیکرنگاری سومری رایج بوده‌است. این نشان پیش از اسلام بر روی سکه بیزانتیوم «استانبول کنونی»، سکه‌های رومی و ساسانی نیز ضرب می‌شده‌است. هفتم اکتبر ۱۹۵۱ زمانی که قانون اساسی لیبی این نشان را برمی‌گزیند هلال ماه را یادآور تقویم هجری قمری و ستاره را نشان راه روشن و پشت سر گذاشتن تاریکی اعلام کرد. 
-
-کتاب‌شناسی
-
-آثار برجامانده از سده یکم هجری، بسیار ناچیز گزارش شده‌است. 
-
-همزمان با دوران فتوحات خلفای پس از محمد، اولین آثار مستقل در موضوع جهاد در نیمه دوم قرن ۲ ه‍. ق نگارش یافت که با عنوان عمومی السیر به نگارش درآمدند. السیر اوزاعی و همین‌طور السیر الکبیر محمد بن حسن شیبانی از جمله این آثار می‌باشند. 
-
-در میان جنگ‌های صلیبی، جمعی از اندیشمندان اروپایی و خصوصا اسپانیایی، با آموختن زبان عربی، ترجمه آثار علمی و فلسفی مسلمانان به زبان لاتین را شروع کردند که بعضا با تشویق حکمرانان مسیحی علاقمند به دانش مواجه شد. از این رو سده ۶ و ۷ ه‍. ق را دوران شکوفایی ترجمه از عربی به لاتین و عبری یاد کرده‌اند. در سال ۵۳۶ ه‍. ق، دو تن از دانشمندان انگلیسی به نام‌های رابرت و هرمانوس دالماتا برای اولین بار کتاب قرآن را به لاتین ترجمه کردند. 
-
-در سده دوم ه‍. ق احادیث نبوی جمع‌آوری شد. 
-
-ادبیات صوفیانه بخش بزرگی از ادبیات اسلامی را شامل می‌شود. در این میان شعر و ادبیات صوفیه در فارسی و عربی، غیر از جنبه تعلیمی، شامل مضامین تغزلی، رمزی و تمثیلی نیز هست. غیر از فارسی و عربی، زبان‌های ترکی و اردو نیز مورد توجه صوفیان قرار گرفته‌است. از این میان مشهورترین آثار عبارتند از: الرساله القشیریه اثر ابوالقاسم قشیری، کتاب اللمع فی التصوف تألیف ابونصر سراج طوسی، منازل السایرین شیخ‌الاسلام خواجه عبدالله انصاری هروی، عوارف المعارف شهاب‌الدین عمر سهروردی، کشف المحجوب هجویری، شرح تعرف ابوبکر مستملی بخاری، کیمیای سعادت ابوحامد محمد غزالی، مرصاد العباد نجم‌الدین رازی و مصباح الهدایه عزالدین کاشانی. 
-
-از میان کتاب‌های که به نقد و بررسی اسلام پرداخته‌اند، می‌توان به «Hagarism: The Making of the Islamic World» اثر پاتریشا کرون و میکائیل کوک و اثر دیگری از کرون با عنوان «Meccan Trade and the Rise of Islam» اشاره کرد که به موضوع منشأ قرآن و اسلام پرداخته‌اند. 
-
-بعضی نویسندگان غربی درباره سهم اسلام در تمدن جهان نوشته‌اند. از جمله ناصرالدین صاحب زمانی در کتاب خداوند دو کعبه، صص:۲۲۹ – ۲۲۶ درباره کتابی با عنوان «سهم اسلام در تمدن جهان»، تألیف استانوود کاب می‌نویسد: «۵ ماه پیش از سفرم به بستن، در فروردین ۱۳۴۶ در کتابخانه مسجد زیبای واشینگتن، به کتاب کوچکی از یک نویسنده آمریکایی برخوردم که از جهاتی چند دارای گیرایی خاص بود. کتاب نوشته استن وود کاب سهم اسلام در تمدن جهان نام دارد «Islamic contribution to civilization» و یکی از کم نظیرترین کتاب‌هایی به‌شمار می‌رود که در کمال اختصار، لیکن با رسایی و دیدی وسیع و جامع، درباره اهمیت تمدن اسلامی برای تاریخ و فرهنگ انسانی، به یک‌زبان زنده غربی، تا آنجا که نویسنده آگاهی دارد، تاکنون تدوین یافته‌است.» 
-
-یادداشت‌ها
-
-قرآن
-
-پانویس
-
-منابع
-منابع دانشنامه‌ای فارسی
-
-منابع غیردانشنامه‌ای فارسی
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-منابع انگلیسی
-
-برای مطالعه بیشتر
-
-قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاءالدین خرمشاهی. ناشر جامی و نیلوفر. 
-
-
-مرتضی مطهری، آش��ایی با علوم اسلامی، انتشارات صدرا ۱۳۷۳
-ایلیا پتروشفسکی: اسلام در ایران - ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳، انتشارات پیام. 
-طباطبایی، سید محمدحسین «معروف به علامه طباطبایی». به کوشش: خسرو شاهی، سید هادی. تعالیم اسلام. قم: مؤسسه بوستان کتاب ۱۳۸۷. 
-Peters, Francis E.. The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition. Princeton University Press, ۲۰۰۳ ,، 
-Ahmed, Nazeer. Islam in Global History: From the Death of Prophet Muhammad to the First World War. American Institute of Islamic History and Cul, ۲۰۰۱، 
-Wilferd Madelung. The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press، ۱۹۹۷. 
-Washington Irving. Mahomet and His Successors. READ BOOKS, ۲۰۰۷ , , Donzel «۱۹۹۴» 
-
-
-ادیان ابراهیمی
-ادیان توحیدی
-اسلام
-بنیان‌گذاری‌های ۶۱۰ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های سده ۷ (میلادی) 
-سازمان‌های مذهبی بنیان‌گذاری‌شده در سده ۷ (میلادی) 
-مقاله‌های ویکی‌پروژه اسلام
-فراهنجار، خارق الطبیعه، خارق‌العاده یا پارانرمال، پدیده‌هایی توصیف‌شده در فرهنگ عامه، فولکلور و دیگر بدنه‌های دانش (به انگلیسی: Knowledge) هستند، که وجودشان در این زمینه‌ها، به عنوان چیزهایی که فراتر از تجربه یا توضیح علمی قراردارند توصیف شده‌است. 
-
-یک پدیده فراهنجار، با مفاهیمی فرضیه‌ای (به انگلیسی: Hypothetical) مانند ماده تاریک و انرژی تاریک متفاوت است. برخلاف پدیده‌های فراهنجار، این مفاهیم فرضیه‌ای بر اساس مشاهدات تجربی (به انگلیسی: Empirical) و داده‌هایی آزمایشی (به انگلیسی: Experimental) هستند که از طریق روش علمی به دست آمده‌اند. 
-
-برجسته‌ترین اعتقادات فراهنجار شامل آن‌هایی هستند که به روحها، زیست فرازمینی، یوفوها، توانایی‌های روانی (به انگلیسی: Psychic abilities) یا حس ششم، و نهان‌جاندارها مربوط هستند. 
-
-مقدمه
-فراهنجار، به پدیده‌ها، باورها، تفسیرها و التزامات نظری و عملی و غیرعادی و ناساز با هنجار معمول سپهر معرفتی بشر گفته می‌شود که بر اساس علوم کنونی (علوم تجربی و علوم عقلی) توجیهی ندارد و عملا مردود دانسته می‌شود. 
-
-از آن جمله فراهنجارها می‌توان به بخت (شانس)، هوش اتفاقاتی، مدلولات وسوسه، آینده‌بینی، فرابینی، دورآگاهی (تله‌پاتی)، طالع، طلسم، انرژی‌درمانی، موجودات شناخته‌نشده (فضایی‌ها، اشباح) و … اشاره کرد. 
-
-وجود چنین پدیده‌هایی از سوی بیشینه تاییدات دانشمندان پذیرفته نشده‌است. علوم روانشناسی و فیزیک، توجیه‌هایی برای تداعی امور پارانرمال ارائه داده‌اند و آن‌ها را رد می‌کنند. فراهنجار، تا حدی شبه علم شناخته می‌شود. گروهی که به بررسی دانشگاهی در زمینه وجود چنین پدیده‌هایی (مرتبط با انسان) می‌پردازند فراروانشناسان نام دارند. 
-
-موضوعات فراهنجار
-در طبقه‌بندی موضوعات فراهنجار، Terence Hines، در کتابش Pseudoscience and the Paranorma (شبه علم و فراهنجار) در سال ۲۰۰۳ میلادی می‌نویسد: فراهنجار به بهترین حالت می‌تواند به عنوان زیرمجموعه‌ای از شبه علم تصور شود. …
-
-احتمال اشتباه با متافیزیک
-نباید متافیزیک یا فراطبیعی به اشتباه به جای پارانرمال گرفته شود؛ زیرا متافیزیک با روش عقلی و برهانی پیش می‌رود (مابعد الطبیعه اشاره‌ای به مسئله وراء طبیعت ندارد و این اصطلاح صرفا به خاطر جانمایی این بحث پس از مباحث طبیعیات توسط ارسطو در آثارش است) اما پارانرمال‌ها به هیچ دلیل عقلی، نقل معتبر یا تجربه مفید اطمینان استناد ندارد. 
-
-تفاوت عدم قبول و انکار
-گاهی عدم قبول در سپهر معرفتی مساوی انکار دانسته می‌شود. در حالی که منطقا عدم قبول و تصدیق مساوی انکار نیست. البته عالمان و رسانه‌های معتبر به دلیل مستند نبودن فراهنجار (و نیز خرافه) عناصر بازدارنده‌ای را برای هشدار به پذیرش و تبعیت آن افاده می‌کنند. 
-پس ممکن است آن را به‌طور تئوریک منتظر دلیل بدانیم؛ مثلا بوعلی سینا می‌گوید «کل ما قرع سمعک من لعجائب فذره فی بقعة الامکان مالم یذرک عنه قائم البرهان یعنی «اگر کلام عجیبی شنیدی، مادامی که دلیلی بر امکان یا عدم امکانش نداری، نه آن را رد کن و نه قبول، تا وقتی‌که دلیل و برهانی به دست آوری.») 
-
-جستارهای وابسته
-فراطبیعی
-
-نویسندگان
-
-شک‌گرایی
-
-علوم
-
-سایر
-
-منابع
-
-فراهنجار
-تئوری حاشیه
-شبه‌فیزیک
-فراروان‌شناسی
-نوواژه‌های دهه ۱۹۲۰ (میلادی)
-علوم خفیه یا غریبه، دسته‌ای از باورها و اعمال فراطبیعی است که عموما از حیطه علم خارج است و شامل پدیده‌هایی از جمله عرفان، معنویت و جادو می‌شود. همچنین می‌تواند به ایده‌های ماوراء طبیعی مانند ادراک فراحسی و فراروانشناسی اشاره کند. 
-اصطلاح علوم غیبی در قرن شانزدهم برای اشاره به طالع بینی، کیمیاگری و جادوی طبیعی استفاده شد که امروزه شبه‌علم شناخته می‌شوند. اصطلاح غیبت در قرن نوزدهم در فرانسه ظهور کرد، جایی که این اصطلاح با گروه‌های مختلف باطنی و فرانسوی الیفاس لوی مرتبط شد و در سال ۱۸۷۵ توسط هلنا بلاواتسکی باطنی‌شناس به زبان انگلیسی وارد شد. 
-
-در طول قرن بیستم، این اصطلاح به‌طور متمایز توسط گروه وسیعی از نویسندگان مختلف مورد استفاده قرار گرفت اما در قرن ۲۱ معمولا استفاده می‌شد - از جمله توسط محققان دانشگاهی باطنی - برای اشاره به طیف وسیعی از جریانات باطنی که در اواسط قرن ۱۹ توسعه یافتند و فرزندان آن‌ها از غیبت، غالبا برای دسته‌بندی سنت‌های باطنی مانند معنویت گرایی، تئوسوفی، آنتروپوزوفی، نظم هرمتی طلوع طلایی و عصر جدید استفاده می‌شود. 
-
-علوم غیبی
-ایده «علوم غیبی» در قرن شانزدهم توسعه یافت. این اصطلاح معمولا سه عمل را شامل می‌شد - طالع بینی، کیمیاگری و جادوی طبیعی (تردستی) - گرچه گاهی اوقات اشکال گوناگونی پیشگویی نیز به جای این‌که تحت تردستی قرار بگیرند، در آن گنجانده‌شده بودند. اینها با هم گروه‌بندی شدند، به گفته محقق هلندی Wouter Hanegraaff درباره هرمسیه، «هر یک از آنها در یک بررسی سیستماتیک از طبیعت و فرایندهای طبیعی، در چارچوب، چارچوب‌های نظری که عمدتا به اعتقاد به خصوصیات، فضایل یا نیروهای غیبی تکیه داشتند، درگیر شدند.» اگرچه زمینه‌هایی برای همپوشانی این علوم مختلف غیبی وجود دارد، اما آن‌ها از هم جدا هستند و در بعضی موارد یکدیگر را به عنوان نا مشروع رد می‌کنند. 
-
-در دوران عصر روشنگری، غیبت به‌طور فزاینده‌ای به عنوان ذاتی با مفهوم علم ناسازگار تلقی می‌شود. از آن زمان به بعد، استفاده از «دانش (های) غیبی» حاکی از یک جدال آگاهانه علیه علم جریان اصلی است. با این وجود، مایکل دامت، فیلسوف و مورخ بازی با ورق، که تحلیل شواهد تاریخی حاکی از آن بود که پیشگویی و تفسیرهای غیبی با استفاده از کارتها قبل از قرن هجدهم ناشناخته بودند، گفت که اصطلاح علم غیبت بی جا نبوده زیرا «افرادی که به امکان رونمایی از آینده یا استفاده از قدرتهای خارق‌العاده این کار را انجام می‌دهد زیرا کارآیی روشهایی که آن‌ها به کار می‌برند با برخی برداشتهای سیستماتیک که از نحوه عملکرد جهان بر آن‌ها منطبق است … هرچند مبنای تجربی آن ناچیز است.» 
-
-ادوارد تیلور، انسان‌شناس در کتاب فرهنگ بدوی خود در سال ۱۸۷۱ از اصطلاح «علم غیبی» به عنوان مترادف جادو استفاده کرد. 
-
-خصوصیات غیبی
-صفات غیبی ویژگی‌هایی هستند که هیچ توضیح عقلانی شناخته شده‌ای ندارند به عنوان مثال، در قرون وسطی، مغناطیس یک کیفیت غیبی محسوب می‌شد. اثیر یکی دیگر از عناصر از این دست است. معاصران نیوتن نظریه وی مبنی بر اینکه گرانش از طریق «عمل در یک فاصله» انجام می‌شود، به عنوان غیبی، به شدت انتقاد می‌کنند. 
-
-علوم غریبه در ایران
-در ایران با وجود منابع انگشت‌شمار درباره تاریخچه علوم غریبه دو کتاب «طلسم: گرافیک سنتی ایران» نوشته پرویز تناولی و «بادهای افسون» نوشته پرویز براتی از جمله پژوهش‌های حایز اهمیت در این عرصه به‌شمار می‌رود. کتاب تناولی دو بخش دارد؛ بخش نخست را طلسمات، معانی و اعداد وفقی بر پایه اسماء الحسنی، دربرمی‌گیرد، همان‌هایی که به گفته وی بر فلز و پارچه و پوست آهو می‌کندند و می‌نوشتند و روی لباس‌هاشان می‌دوختند. بخش دوم، نقش حیوانات در امور روان‌درمانی و رفع مشکلات انسانی را شامل می‌شود. که همه این‌ها در طرح‌ها، نقش‌های گرافیکی خلاصه، ساده و نیز توأم شده با اعداد و ارقام در نسخه‌ها و اشکال مختلف برای مداوا به کاربرد داشته‌است. بیش از دو سوم تصاویر ارایه شده در کتاب یاد شده اصلی و بقیه را تناولی خود از کتاب رمال‌ها و فالگیرها تصویربرداری کرده‌است. کتاب براتی نیز دایره‌المعارفی جامع است که به‌روزترین و کم‌یاب‌ترین اسرار دنیای سحر و جادو را فاش می‌کند. نگاه نویسنده در این کتاب کاملا بی‌طرفانه و تئوریک است. ضمن این‌که به علوم غریبه از دید دیرینه‌شناسی نگاه کرده‌است. ستاره‌شناسی، طالع‌بینی، حروف ابجد، راز اعداد، ادبیات خفیه و کیمیاگری از سایر مطالب جالب و خواندنی این کتاب است. درباره هر یک از این علوم غریبه، داستان‌هایی مستند و تاریخی هم آمده که باعث جذابیت بیشتر مطالب کتاب شده‌است. 
-
-ادوارد براون خاورشناس و ایران‌شناس بریتانیایی که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار سفری یکساله به ایران داشت در سفرنامه خود خاطره جالبی از صحبت با یکی از باورمندان علوم خفیه نقل می‌کند: 
-
-امین الشریعه فیلسوف اصفهانی درباره علوم خفیه به من گفت: زمانی زندگی خود را وقف علوم خفیه کرده بودم و سعی در تسخیر جن داشتم که حاصل آن را برایتان خواهم گفت. ابتدا باید روش کار را بدانید که چنین است: شخص طالب باید مکان پرت و دور افتاده‌ای مانند هزار دره در اصفهان که من انتخاب کرده بودم پیدا کند. او باید به مدت چهل روز در آنجا اقامت کند که این دوره را چله می‌نامیم. در این مدت، اکثر اوقات وی به خواندن اوراد به زبان عربی می‌گذرد. خواندن اوراد باید در محوطه‌ای به نام مندل انجام گیرد که عبارت است از یک‌شکل هندسی که باید به ترتیب معینی بر روی زمین رسم شود. به علاوه، در این مدت شخص باید غذای خیلی کمی بخورد و هر روز از مقدار آن بکاهد. اگر وی همه این نکات را به دقت و با صداقت و اخلاص رعایت کند، در روز بیست و یکم، شیر درنده‌ای پدیدار خواهد شد که وارد محوطه مندل می‌شود. شخص نباید هیچگونه ترس و وحشتی به خود راه دهد و علاوه بر آن به هیچ وجه نباید از محوطه مندل خارج شود که اگر این کار را انجام دهد همه زحماتش به باد خواهد رفت. 
-اگر او در مقابل شیر پایداری کند موجودات وحشت‌انگیز دیگری به سراغش خواهند آمد؛ ببر و پلنگ و اژدها و امثالهم که باید درمقابل همه آنها پایداری کند و هیچ نشانه‌ای از ترس و وحشت از خود بروز ندهد. اگر موفق به انجام این کارها شود در روز چهلم به مقصود خود خواهد رسید و جن‌ها که نتوانسته‌اند بر وی غلبه کنند خدمتکارش می‌شوند. من همه این دستورها را با صداقت انجام دادم و همان‌طور که قرار بود در روز بیست و یکم شیری پیدا شد و به داخل محوطه مندل آمد من خیلی وحشت کردم ولی هر طور بود پایداری کردم. روز بعد یک ببر پیدا شد و من باز هم توانستم بر وسوسه فرار از صحنه غلبه کنم اما روز بعد با پدیدار شدن اژدهایی مهیب و ترسناک دیگر نتوانستم ترس و وحشتم را مهار کنم و از محوطه مندل به بیرون دویدم و از خیر تسخیر اجنه گذشتم. پس از اینکه مدتی از این واقعه گذشت من مطالعه را در فلسفه دنبال کردم و به این نتیجه رسیدم که آنچه دیده بودم فقط توهم ذهنی بوده‌است که تحت تأثیر انتظارها و نیز انزوای مکانی، گرسنگی و شب بیداری‌ها پدیدار شده بود. برای کشف حقیقت یکبار دیگر همان مراسمی را که دفعه قبل انجام داده بودم تکرار کردم اما این بار با روحیه دیر باوری و شکاکیت فلسفی. 
-فرضیه من درست بود زیرا این بار هیچ‌چیز عجیبی ندیدم. 
-همچنین نکته دیگری هم هست که ثابت می‌کند اشباحی که دفعه قبل دیده بودم در خارج از ذهن من وجود نداشته‌اند. من هرگز یک شیر واقعی ندیده بودم و تصویری که از شیر در ذهن خود داشتم از روی تصاویر سر در حمام‌ها ساخته‌شده بود. شیری که در محوطه مندل دیده بودم از نظر شکل و رنگ عینا مانند شیرهای سر در حمام‌ها بود. فکر نمی‌کنم لازم باشد بگویم که تا چه حد با شیر واقعی تفاوت داشت
-
-جستارهای وابسته
-فراطبیعی
-متافیزیک
-جادو
-طلسم
-مندل (علوم غریبه) 
-
-منابع
-فرهنگ‌ها
-علی‌اکبر دهخدا، لغتنامه دهخدا. 
-کتاب‌ها
-
-پرویز تناولی، طلسم: گرافیک سنتی ایران، نشر بن‌گاه، ۱۳۸۵، 
-ابوالحسن جمال‌الدین علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکما، تهران ۱۳۴۷
-ابوالفرج محمدبن اسحق الندیم، الفهرست، تهران ۱۳۹۳ ه‍. ق
-ملا حسین کاشفی، اسرار قاسمی. 
-پرویز براتی، بادهای افسون: مقدمه‌ای بر شناخت علوم غریبه در ایران، نشر چشمه، ۱۳۹۶
-سعید صدری، سحر و کلید رهایی از آن، نشر جمکران، ۱۴۰۰. 
-
-پانویس
-
-
-درون‌گرایی
-فرانظریه دین
-عددشناسی یا علم‌الاعداد جزء علوم خفیه است و به ادعای معتقدان، یعنی تفسیر اعداد به وسیله اعداد که در طالع بینی استفاده می‌شود، و عددشناسی پایه علم حروف است. 
-
-باید توجه داشت که ذهنیت و تلقین در عددشناسی خود یک ترفند برای معنا دار کردن اعداد است. 
-
-اگر مرکز کعبه را نقطه مرکزی در نظر بگیریم زاویه بین محل شروع و پایان و طواف و مقام ابراهیم بیابیم این زاویه ۴۷ درجه است و در ادامه ۳۱۳ درجه تا پایان یک دور طواف می‌گذرد. 
-
-دو عدد ۴۷ و ۳۱۳ در بسیاری مباحث دیده می‌شود
-
-تاثیر اعداد (ارتعاش اعداد) 
-شانس در دنیا وجود ندارد و این تنها افزایش نیروی جاذبه است که موجب هماهنگی در ارتعاشات ما می‌شود. ارتعاش کلمات، ارتعاش اعداد و ارتعاش حروف. علم‌الاعداد و علم الحروف (جفر)، در الهیات مسیحی برای تفسیر گذشته یا پیش‌گویی آینده به کار می‌رود. 
-
-فیثاغورث و شاگردانش اعداد را بسیار مقتدر می‌دانستند و براین باور بودند که اعداد، حروف و کلمات، ماهیت واقعی جهان را به تصویر می‌کشند. 
-
-روش‌های عدد شناسی
-
-تجزیه
-تجزیه در عد��شناسی روش‌های گوناگونی دارد. 
-
-مثلا: 
-
-۲۷ برابر است با ۳ * ۳ * ۳
-
-۲۷ تشکیل‌شده از ۲ و ۷
-
-۲۷ تشکیل‌شده از ۳ * ۹ پس ۳ * ۳ * ۳ = ۲۷
-
-اجماع
-در عددشناسی برای رسیدن به ریشه و تفسیر یک عدد تمامی اعداد آن را با هم جمع می‌کنند. تا حاصل یک رقمی یا برابر با ۱۱ و ۲۲ شود. 
-
-اجماع ۵۳۱ می‌شود. ۵ + ۳ + ۱ = ۹
-
-اجماع ۷۸۹۶ می‌شود. ۷ + ۸ + ۹ + ۶ = ۳۰ و ادامه اجماع ۳۰ می‌شود ۳ + ۰ = ۳
-
-تنها عددهای ۲۲ و ۱۱ هستند که به عددهای یک‌رقمی تبدیل نمی‌شوند. 
-
-جستارهای وابسته
-جفر
-رنگ‌شناسی
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-کتاب علایم ستاره‌ای لیندا گودمن - برگردان فریده مهدوی دامغانی - ۱۳۸۲. فصل پنجم. 
-
-عددشناسی
-شبه‌علم
-علم حروف
-نمادها
-جامعه‌شناسی یکی از علوم اجتماعی است که بر بررسی جامعه، رفتار اجتماعی انسان، الگوهای مناسبات اجتماعی، رابطه اجتماعی و جنبه‌هایی از فرهنگ مرتبط با زندگی روزمره تمرکز دارد. از روش‌های مختلف پژوهش تجربی و تفکر انتقادی برای توسعه مجموعه‌ای از دانش در مورد نظم اجتماعی و تغییر اجتماعی استفاده می‌کند. در حالی که برخی از جامعه‌شناسان پژوهش‌هایی را انجام می‌دهند که ممکن است مستقیما برای رفاه و سیاست اجتماعی اعمال شود، برخی دیگر عمدتا بر اصلاح نظری درک فرآیندهای اجتماعی و روش پدیدارشناسی تمرکز می‌کنند. موضوع می‌تواند از تحلیل‌های سطح جامعه‌شناسی خرد (یعنی تعامل فردی و عاملیت) تا تحلیل‌های سطح جامعه‌شناسی کلان جامعه (یعنی نظام اجتماعی و ساختار اجتماعی) سیر نماید. 
-
-کانون‌های سنتی جامعه‌شناسی عبارتند از: قشربندی اجتماعی، طبقه اجتماعی، تحرک اجتماعی، جامعه‌شناسی دین، سکولارسازی، جامعه‌شناسی حقوق، جنس، جنسیت و انحرافات. از آنجایی که همه حوزه‌های فعالیت انسانی تحت تأثیر تعامل متقابل ساختار اجتماعی با عاملیت فردی است، جامعه‌شناسی به تدریج تمرکز خود را به موضوع و نهادهای دیگر، مانند جامعه‌شناسی سلامت و بیماری و جامعه‌شناسی پزشکی؛ جامعه‌شناسی اقتصادی؛ جامعه‌شناسی نظامی؛ جامعه‌شناسی مجازات و نظام‌های نظریه کنترل (جامعه‌شناسی)؛ جامعه‌شناسی اینترنت؛ جامعه‌شناسی آموزش و پرورش؛ سرمایه اجتماعی؛ و نقش فعالیت اجتماعی در توسعه جامعه‌شناسی معرفت گسترش داده‌است. 
-
-دامنه روش‌های علمی اجتماعی نیز گسترش یافته‌است، زیرا پژوهش اجتماعی از انواع تکنیک‌های پژوهش کیفی و پژوهش کمی استفاده می‌کند. 
-چرخش زبانی و چرخش فرهنگی اواسط سده بیستم، به ویژه، به‌طور فزاینده‌ای به رویکردهای مختلف تفسیری، هرمنوتیک و فلسفی منجر شده‌است. برای تحلیل در سده بیست و یکم، جامعه شاهد ظهور تکنیک‌های جدید جامعه‌شناسی تحلیلی، جامعه‌شناسی ریاضی و جامعه‌شناسی محاسباتی مانند مدل‌سازی عامل بنیان و شبکه اجتماعی تجزیه و تحلیل بود. 
-
-پژوهش‌های اجتماعی در صنایع و بخش‌های مختلف زندگی، مانند سیاستمداران و قانونگذاران؛ آموزگاران؛ برنامه‌ریزان؛ کارمندان؛ توسعه‌دهندگان؛ بازرگانان و مدیران؛ مددکاران اجتماعی؛ سازمان‌های غیردولتی؛ و سازمان‌های غیرانتفاعی و همچنین افراد علاقه‌مند به حل و فصل مسائل اجتماعی به‌طور کلی نفوذ دارد. به این ترتیب، اغلب تلاقی بسیاری بین پژوهش‌های اجتماعی، مطالعات بازار و سایر زمینه‌های آماری وجود دارد. 
-
-تاریخچه
-
-تاریخ استدلال جامعه‌شناختی، پیش از پایه‌گذاری خود رشته‌است. تحلیل اجتماعی عام ریشه در سهام مشترک معرفت و فلسفه جهانی دارد که اگر نگوییم زودتر، لااقل از زمان فیلسوفان یونان باستان یعنی سقراط، افلاطون و ارسطو و از زمان شعر طنز قدیم انجام می‌شد که دارای نقد اجتماعی و سیاسی است. به عنوان مثال، منشأ نظرسنجی (یعنی گردآوری اطلاعات از نمونه‌ای از افراد) را می‌توان حداقل در روز رستاخیز (کتاب) در سال ۱۰۸۶ ردیابی کرد. در حالی که فیلسوفان باستانی مانند کنفوسیوس در مورد اهمیت نقش‌های اجتماعی نوشته‌اند. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه sociology یا بخشی از نام خود را از واژه لاتین socius (همراه یا همراهی) گرفته‌است. پسوند -logy (به معنای 'مطالعه') از پسوند یونانی -λογία گرفته‌شده که از λόγος (، 'کلمه' یا 'شناخت') مشتق شده‌است. 
-
-امانوئل ژوزف سیس
-اصطلاح «جامعه‌شناسی» اولین بار در سال ۱۷۸۰ توسط مقاله‌نویس فرانسوی، 'امانوئل ژوزف سیس (۳ می‌۱۷۴۸ – ۲۰ ژوئن ۱۸۳۶) در یک دست‌نوشته منتشر نشده ابداع شد. 
-
-ابن خلدون
-
-در نوشته‌های عربی سده‌های وسطی نیز شواهدی از جامعه‌شناسی اولیه وجود دارد. ابوزید عبدالرحمن بن محمد بن خلدون مشهور به ابن خلدون، تاریخ‌نگار، جامعه‌شناس مسلمان است. وی را از پیشگامان علم جامعه‌شناسی و تاریخ‌نگاری به شیوه علمی می‌دانند که حدود ۴۰۰ سال پیش از اگوست کنت می‌زیست. ابن خلدون این علم جدید را عمران نام نهاد. کتابش با نام «مقدمه ابن خلدون» در ایران شهرت دارد و توسط محمد پروین گنابادی به زبان فارسی ترجمه شده‌است. در این اثر وی از تکرار تاریخ در یک چرخه شش نسلی سخن گفته‌است. این چرخه از آغاز یک اجتماع با تکیه بر کشاورزی سپس فنون آغاز می‌شود. در آخرین مرحله اجتماع چنان قدرتمند می‌شود که مردم آن به هنر و موسیقی روی می‌آورند و پس از آن مردم از فرط امنیت و بی‌نیازی تعصب خود را نسبت به جامعه از دست می‌دهند تا این‌که قوم دیگری آن جامعه را از خارج فتح می‌کند و در اینجا تاریخ بر همین منوال تکرار می‌شود. او برای مثال می‌گوید که پارس‌ها از عرب‌ها شکست خوردند عرب‌ها از ترکان غزنوی و سلجوقیان و ترکان نیز از مغولان شکست خوردند. اگرچه عقاید ابن خلدون تحت تأثیر افکار افلاطون و به ویژه کتاب سیاست ارسطو است ولی این دانشمند توانسته با اندیشه یونانی و با نگاه ژرف و تجربه طولانی خویش به عنوان سیاست‌مداری کارکشته نظریه‌های نوین جامعه‌شناسی خود را ارائه دهد. 
-
-برخی منابع ابن خلدون را که یکی از علمای عرب مسلمان از تونس سده چهاردهم میلادی بود را پدر جامعه‌شناسی می‌دانند، اگرچه چندان اشاره‌ای به کار او در نوشته‌های مردان سفیدپوست اروپایی در جامعه‌شناسی مدرن وجود ندارد. «مقدمه» ابن خلدون شاید اولین اثری بود که استدلال علمی - اجتماعی را در مورد انسجام گروهی و تضاد اجتماعی پیش برد. 
-
-اگوست کنت
-
- «جامعه‌شناسی» به عنوان یک نگاه جدید به جامعه، در سال ۱۸۳۸ توسط فیلسوف علم، اگوست کنت فرانسوی به عنوان علم مستقل تعریف شد. 
-
-کنت قبلا از اصطلاح «فیزیک اجتماعی» استفاده کرده بود ولی متعاقبا این نام توسط دیگران، به ویژه آماردان بلژیکی، آدولف کوتله استفاده شد. کنت تلاش کرد تا تاریخ، روان‌شناسی و اقتصاد را از طریق درک علمی زندگی اجتماعی تلفیق کند. مدت کوتاهی پس از ضعف انقلاب فرانسه او پیشنهاد کرد بیماری‌های اجتماعی را می‌توان از طریق اثبات‌گرایی جامعه‌شناختی اصلاح کرد که یک رویکرد معرفت‌شناختی است که در کتاب «دوره فلسفه اثباتی» (۱۸۳۰ – ۱۸۴۲) مشخص شده‌است، بعدها در کتاب «نگرش کلی به اثبات‌گرایی» (۱۸۴۸) گنجانده شد. کنت باورمند بود مرحله اثبات‌گرایی دوران نهایی را، پس از مراحل ربانی الهیاتی و مابعدالطبیعی در پیشرفت فهم بشر نشان خواهد داد. با مشاهده وابستگی دایره‌ای نظریه و مشاهده در علم و طبقه‌بندی علوم، کنت را می‌توان نخستین فیلسوف علم به معنای امروزی این واژه دانست. کاپلستون، فردریک، ۱۹۹۴ [۱۹۷۴]: تاریخ فلسفه: نهم فلسفه مدرن نیویورک: کتاب‌های تصویری، ص ۱۱۸. 
-
-انگیزه قدرتمندی به توسعه جامعه‌شناسی داد که در دهه‌های پایانی سده نوزدهم به ثمر نشست. جامعه‌شناسان فرانسوی مانند دورکیم شاگردان فداکار کاهن اعظم اثبات‌گرایی بوده‌اند. کنت با اصرار بر تقلیل‌ناپذیری هر یک از علوم پایه، خود علم خاصی را در سلسله‌مراتب علوم پیش‌فرض می‌گرفت و با تأکید بر ماهیت جامعه‌شناسی به عنوان علم مطالعه علمی پدیده‌های اجتماعی، جامعه‌شناسی را روی نقشه علم قرار داد. مطمئنا، آغاز [آن] را می‌توان خیلی فراتر از مونتسکیو دنبال کرد، برای مثال از مارکی دو کندورسه و کلود هانری سن سیمون، سلف بلافصل کنت سخن گفت ولی شناخت روشن کنت از جامعه‌شناسی به عنوان یک علم خاص، با ویژگی خاص خود، دورکیم را در تلقی او به عنوان پدر یا بنیانگذار این علم متقاعد کرد. اگرچه دورکیم ایده سه مرحله‌ای را نپذیرفت و از رویکرد کنت به جامعه‌شناسی انتقاد کرد. 
-
-فردریک کاپلستون، ۱۹۷۴: «تاریخ فلسفه: فلسفه مدرن نهم»، ص ۱۱۸
-
-کارل مارکس
-
-هم کنت و هم کارل مارکس در پی صنعتی شدن و سکولارسازی اروپا، که توسط جنبش‌های کلیدی مختلف در فلسفه تاریخ و فلسفه علم اطلاع‌رسانی شده بود، به دنبال توسعه نظام‌های توجیه‌شده علمی بودند. مارکس اثبات‌گرایی کنتی را رد کرد. ولی بخاطر تلاش برای توسعه علم جامعه به عنوان یکی از بنیانگذاران جامعه‌شناسی شناخته می‌شود زیرا این اصطلاح معنای گسترده‌تری پیدا کرد. برای آیزایا برلین (۱۹۶۷)، اگر چه مارکس خود را جامعه‌شناس نمی‌دانست ولی می‌توان او را به عنوان «پدر واقعی» جامعه‌شناسی مدرن در نظر گرفت، «تا جایی که هر کسی می‌تواند ادعای این عنوان را داشته باشد». پاسخ‌های واضح و یکپارچه در قالب‌های تجربی آشنا به آن دسته از پرسش‌های نظری که در آن زمان بیشتر ذهن انسان‌ها را به خود مشغول کرده بود و از آنها دستورات عملی روشنی استنتاج می‌کرد، بدون اینکه پیوندهای مصنوعی آشکاری بین این دو ایجاد کند، دستاورد اصلی نظریه مارکس بود. بررسی جامعه‌شناختی مسائل تاریخی و اخلاقی که کنت و پس از او هربرت اسپنسر و ایپولیت تن در مورد آنها بحث و ترسیم کرده بودند، تنها زمانی به یک مطالعه دقیق و ملموس تبدیل شد که حمله مارکسیسم مبارز نتیجه‌گیری‌های آن را به موضوعی داغ تبدیل کرد و از این رو جست‌وجوی شواهد را غیرتمندتر و توجه به روش را شدیدتر کرد. 
-
-هربرت اسپنسر
-
-هربرت اسپنسر یکی از محبوب‌ترین و تأثیرگذارترین جامعه‌شناسان سده نوزدهم بود. تخمین زده می‌شود که در طول زندگی او، یک‌میلیون نسخه از کتاب‌هایش فروخته شد که بسیار بیشتر از هر جامعه‌شناس دیگری در آن زمان بود. نفوذ او به قدری قوی بود که بسیاری از متفکران سده نوزدهمی دیگر، از جمله امیل دورکیم نظرات خود را با توجه به نظرات او مطرح کردند. کتاب «درباره تقسیم کار اجتماعی» دورکیم تا حد زیادی یک بحث گسترده با اسپنسر است که بسیاری از مفسران اکنون بر این باورند که دورکیم از جامعه‌شناسی او به‌طور گسترده وام گرفته‌است. همچنین به عنوان زیست‌شناس برجسته، اسپنسر اصطلاح بقای اصلح را ابداع کرد. در حالی که ایده‌های مارکسیستی یک‌رشته از جامعه‌شناسی را تعریف می‌کرد، اسپنسر منتقد سوسیالیسم و همچنین مدافع قوی سبک لسه فر در حکومت بود. باورهای او توسط محافل سیاسی محافظه‌کار به ویژه در ایالات‌متحده و انگلیس، مشاهده و بررسی شد. 
-
-اثبات‌گرایی و ضد اثبات‌گرایی
-اثبات‌گرایی
-
-اصل فراگیر روش‌شناختی اثبات‌گرایی آنست که جامعه‌شناسی را به‌طور کلی به همان شیوه علوم طبیعی هدایت کند. تأکید بر تجربه‌گرایی و روش علمی به دنبال ارائه یک پایه آزمایش‌شده برای پژوهش‌های جامعه‌شناختی بر اساس این فرض است که تنها دانش اصیل، دانش علمی است و اینکه چنین دانشی تنها با تأیید مثبت از طریق روش‌شناسی علمی به دست می‌آید. 
-
-هدف اصلی ما تعمیم خردگرایی علمی به رفتار انسان است… آنچه که اثبات‌گرایی نامیده می‌شود نتیجه خردگرایی نیست. 
-
-امیل دورکیم: قواعد روش جامعه‌شناسی، [۱۸۹۵] 
-
-مدت‌هاست که این اصطلاح دیگر این معنی را ندارد. کمتر از دوازده معرفت‌شناسی متمایز وجود دارد که از آنها به عنوان اثبات‌گرایی یاد می‌شود. بسیاری از این رویکردها خود را (اثبات‌گرا) معرفی نمی‌کنند. برخی به این دلیل که خودشان در مخالفت با اشکال قدیمی‌تر اثبات‌گرایی به وجود آمدند، و برخی به این دلیل که این برچسب در طول زمان با پیوند اشتباهی با تجربه‌گرایی نظری به یک اصطلاح تحقیرآمیز تبدیل شده‌است گستره نقد ضد اثبات‌گرا نیز متفاوت بوده‌است و بسیاری روش علمی را رد می‌کنند و دیگران فقط به دنبال اصلاح آن هستند تا تحولات سده بیستم در فلسفه علم را منعکس کنند. با این حال، اثبات‌گرایی (که به‌طور گسترده به عنوان یک رویکرد علمی برای مطالعه جامعه شناخته می‌شود) همچنان در جامعه‌شناسی معاصر، به ویژه در ایالات‌متحده، غالب است. 
-
-لویک واکوانت سه گونه اصلی اثبات‌گرایی را متمایز می‌کند: اثبات‌گرایی دورکیمی، منطقی و ابزاری. هیچ‌کدام از اینها با آنچه کنت بیان کرد، که در حمایت از چنین نسخه‌ای سفت و سخت (و شاید خوش‌بینانه) منحصربه‌فرد بود، یکسان نیست. در حالی که امیل دورکیم بسیاری از جزئیات فلسفه کنت را رد کرد، روش آن را حفظ و اصلاح کرد. دورکیم باورمند بود علوم اجتماعی ادامه منطقی علوم طبیعی در قلمرو فعالیت‌های انسانی است و اصرار داشت که همان عینیت، عقل‌گرایی و رویکرد علیت را حفظ کنند. او مفهوم «واقعیات اجتماعی» عینی «از نوع خودش» را توسعه داد تا به عنوان موضوعات تجربی منحصر به فردی برای مطالعه علم جامعه‌شناسی عمل کند. 
-
-انواع اثبات‌گرایی که امروزه غالب باقی مانده‌است، «اثبات‌گرایی ابزاری» نامیده می‌شود. این رویکرد از نگرانی‌های معرفت‌شناختی و متافیزیکی (مانند ماهیت واقعیات اجتماعی) به نفع وضوح روش‌شناختی، بازتولیدپذیری، قابلیت اعتماد (پایایی) و روایی اجتناب می‌کند. این اثبات‌گرایی کم و بیش مترادف با پژوهش کمی است و بنابراین در عمل فقط شبیه اثبات‌گرایی قدیمی‌تر است. از آنجایی که هیچ تعهد فلسفی صریحی ندارد، ممکن است دست‌اندرکاران آن به هیچ مکتب فکری خاصی تعلق نداشته باشند. جامعه‌شناسی مدرن از این نوع اغلب به پل لازارسفلد نسبت داده می‌شود، که پیشگام مطالعات پیمایشی در مقیاس بزرگ بود و تکنیک‌های آماری را برای تجزیه و تحلیل آنها توسعه داد. این رویکرد خود را به آن چیزی نشان می‌دهد که رابرت کی. مرتن، نظریه برد متوسط می‌خواند: گزاره‌های انتزاعی که به جای شروع با یک ایده انتزاعی از یک کل اجتماعی، از فرضیه‌های جدا شده و قانونمندی‌های تجربی تعمیم می‌دهند. 
-
-ضد اثبات‌گرایی
-
-فیلسوف آلمانی هگل معرفت‌شناسی تجربه‌گرای سنتی را که آن را غیر انتقادی رد می‌کرد و جبرگرایی را که بیش از حد مکانیکی می‌نگرید، نقد کرد. روش‌شناسی کارل مارکس از دیالکتیک‌گرایی هگلی وام گرفته شده‌است ولی همچنین اثبات‌گرایی را به نفع تحلیل انتقادی رد می‌کند. به دنبال تکمیل کسب تجربی «واقعیات» با حذف توهمات است. او باورمند بود که ظواهر نیاز به نقد دارند نه اینکه صرفا مستندسازی شوند. هرمنوتیک‌گرایان اولیه مانند ویلهلم دیلتای پیشگام تمایز بین علوم طبیعی با ('علوم انسانی' و اجتماعی) بودند. 
-
-فیلسوفان مختلف نوکانتی، پدیدارشناسان و دانشمندان بشر بیشتر نظریه‌پردازی کردند که چگونه تحلیل جهان اجتماعی با جهان طبیعی به دلیل جنبه‌های پیچیده غیرقابل تقلیل جامعه انسانی، فرهنگ و هستی متفاوت است. 
-
-در متون توسعه علوم اجتماعی و به‌ویژه جامعه‌شناسی ایتالیایی، مخالفت‌هایی با اولین پایه‌گذاری این رشته وجود دارد که توسط فلسفه نظری مطابق با گرایش‌های ضد علمی وجود دارد که با نقد اثبات‌گرایی و تکامل‌گرایی به بلوغ رسیده‌اند؛ بنابراین یک سنت پیشرو برای تثبیت خود تلاش می‌کند. 
-
-در آغاز سده بیستم، اولین نسل از جامعه‌شناسان آلمانی رسما روش‌شناختی ضد اثبات‌گرایی را معرفی و پیشنهاد کردند که پژوهش باید روی هنجارها، ارزش‌ها، نمادها و فرآیندهای اجتماعی انسان متمرکز شود. از منظر ذهنی قاطعانه نگریسته شود. ماکس وبر استدلال می‌کرد جامعه‌شناسی ممکن است به‌طور ساده به عنوان یک علم توصیف شود زیرا قادر به شناسایی روابط علی «کنش اجتماعی» انسان است. - به ویژه در میان «سنخ آرمانی» یا ساده‌سازی‌های فرضی پدیده‌های اجتماعی پیچیده. 
-با این حال، وبر به عنوان یک غیر اثبات‌گرا به دنبال روابطی بود که به اندازه روابطی که دانشمندان علوم طبیعی دنبال می‌کردند، «تاریخی، تغییرناپذیر یا تعمیم‌پذیر» نیستند. جامعه‌شناس آلمانی، فردیناند تونیس با کار خود در مورد «گمنشافت و گزلشافت» یعنی اجتماع و جامعه. تونیس خط مشخصی بین قلمرو مفاهیم و واقعیت کنش اجتماعی مشخص کرد: اولی را باید بدیهی و به شیوه‌ای قیاسی («جامعه‌شناسی محض») بررسی کرد، در حالی که دومی به صورت تجربی و استقرایی («جامعه‌شناسی کاربردی»). 
-
- [جامعه‌شناسی] … علمی است که هدف آن تفسیر «معنای کنش اجتماعی» و در نتیجه ارائه «توضیح علی» از طریق «پیشرفت» و «پیامدها» است که تولید می‌کند. منظور از «کنش» در این تعریف، رفتار انسانی است زمانی که و به میزانی که کنشگر یا کنشگران آن را «به لحاظ ذهنی معنادار» ببینند. معنایی که به آن اشاره می‌کنیم ممکن است یکی باشد: الف) معنای واقعی مورد نظر یک عامل منفرد در یک موقعیت تاریخی خاص یا توسط تعدادی از عوامل به‌طور میانگین تقریبی در یک مجموعه معین از موارد، یا ب) معنای منسوب به عامل یا عوامل، به عنوان انواع، در نوع خالص که به صورت انتزاعی ساخته شده‌است. در هیچ‌یک از این دو مورد، با معیارهای متافیزیکی، نباید «معنا» را به نحوی عینی درست یا صحیح تصور کرد. این تفاوت بین علوم تجربی عمل است، مانند جامعه‌شناسی و تاریخ و هر نوع رشته «پیشین»، همانند فقه، منطق، اخلاق یا زیبایی‌شناسی که هدف آنها استخراج معنای «صحیح» یا «معتبر» از موضوع آنهاست. 
-
-ماکس وبر: «ماهیت کنش اجتماعی»، (۱۹۲۲)، ص ۷
-
-هم وبر و هم جورج زیمل پیشگام روش تفهم (یا تفسیری) در علوم اجتماعی بود. فرآیندی سیستماتیک که طی آن یک ناظر بیرونی تلاش می‌کند تا با یک گروه فرهنگی خاص، یا مردم بومی، بر اساس شرایط خود و از دیدگاه خود ارتباط برقرار کند. به ویژه از طریق کار زیمل، جامعه‌شناسی ویژگی ممکنی فراتر از جمع‌آوری داده‌های اثبات‌گرایی یا نظام‌های بزرگ و جبرگرایانه حقوق ساختاری پیدا کرد. زیمل که در طول زندگی خود نسبتا از آکادمی جامعه‌شناسی جدا شده بود، تحلیل‌های خاصی از مدرنیته ارائه کرد. بیشتر یادآور نویسندگان پدیدارشناختی و اگزیستانسیال است تا کنت یا دورکیم، و توجه خاصی به اشکال و امکانات فردیت اجتماعی دارد. جامعه‌شناسی او درگیر یک پژوهش نوکانتی در مورد محدودیت‌های ادراک بود، با این پرسش که «جامعه چیست؟» در کنایه‌ای مستقیم به پرسش کانت طبیعت چیست؟ 
-
-عمیق‌ترین مسایل زندگی مدرن ناشی از تلاش فرد برای حفظ استقلال و فردیت وجودی خود در برابر قدرت‌های حاکمه جامعه، در برابر وزن میراث تاریخی و فرهنگ و تکنیک بیرونی زندگی است. تضاد نمایانگر مدرن‌ترین شکل تضادی است که انسان بدوی باید برای وجود جسمانی خود با طبیعت ادامه دهد. سده هجدهم ممکن است خواستار رهایی از تمام پیوندهایی باشد که به‌طور تاریخی در سیاست، مذهب، اخلاق و اقتصاد رشد کرده‌است تا اجازه دهد فضیلت طبیعی اولیه انسان، که در همه برابر است، بدون بازداری توسعه یابد. سده نوزدهم ممکن است علاوه بر آزادی انسان، فردیت او (که با تقسیم کار مرتبط است) و دستاوردهای او را که او را منحصر به فرد و ضروری می‌کند، ارتقا دهد ولی در عین حال او را بیش از پیش به فعالیت‌های مکمل دیگران وابسته می‌کند. فریدریش نیچه ممکن است مبارزه بی‌امان فرد را پیش‌نیاز رشد کامل خود می‌دانست، در حالی که سوسیالیسم همان چیزی را در سرکوب همه رقابت‌ها یافت. - ولی در هر یک از اینها همان انگیزه اساسی کار می‌کرد یعنی مقاومت فرد در برابر تسطیح شدن، بلعیده شدن در مکانیسم اجتماعی -تکنولوژیکی. 
-
-جورج زیمل: کلان‌شهر و زندگی ذهنی، (۱۹۰۳) 
-
-مقدمات رشته دانشگاهی
-
-نخستین گروه رسمی جامعه‌شناسی در جهان در سال ۱۸۹۲ توسط آلبیون وودبری اسمال - به دعوت ویلیام رینی هارپر در دانشگاه شیکاگو تأسیس شد. نشریه جامعه‌شناسی آمریکا اندکی پس از آن در سال ۱۸۹۵ نیز توسط اسمال تأسیس شد. 
-
-با این حال، نهادینه‌سازی جامعه‌شناسی به‌عنوان یک‌رشته دانشگاهی، عمدتا توسط امیل دورکیم رهبری شد که اثبات‌گرایی را به‌عنوان پایه‌ای برای پژوهش اجتماعی عملی توسعه داد. در حالی که دورکیم بسیاری از جزئیات فلسفه کنت را رد کرد ولی روش آن را حفظ و اصلاح نمود و باورمند بود علوم اجتماعی ادامه منطقی علوم طبیعی در قلمرو فعالیت‌های انسانی است و اصرار داشت که تا حد ممکن رویکردهای عینیت، خردگرایی و علیت را حفظ کنند. دورکیم اولین بخش جامعه‌شناسی اروپایی را در دانشگاه بوردو در سال ۱۸۹۵ راه‌اندازی کرد و کتاب «قواعد روش جامعه‌شناسی» را در سال ۱۸۹۵ منتشر ساخت. برای دورکیم، جامعه‌شناسی را می‌توان به عنوان «علم پیدایش و کارکرد نهادها» توصیف کرد. 
-
-تک‌نگاری دورکیم در کتاب خودکشی (۱۸۹۷) توسط جامعه‌شناسان معاصر اثری اساسی در تحلیل آماری به حساب می‌آید. کتاب «خودکشی» مطالعه موردی تغییرات در میزان خودکشی در میان جمعیت‌های کاتولیک و پروتستان است و برای تمایز تحلیل جامعه‌شناختی از روان‌شناسی یا فلسفه به کار می‌رود. همچنین سهم چشمگیری در مفهوم نظری کارکردگرایی ساختاری داشت. او با بررسی دقیق آمار خودکشی در مناطق مختلف پلیس تلاش کرد تا آن را نشان دهد جوامع کاتولیک نرخ خودکشی کمتری نسبت به پروتستان‌ها دارند، چیزی که او به دلایل اجتماعی (در مقابل عوامل فردی یا روانی) نسبت داد. او مفهوم عینی «از نوع خودش»، «واقعیت‌های اجتماعی» را توسعه داد تا یک موضوع تجربی منحصر به فرد را برای مطالعه علم جامعه‌شناسی ترسیم کند. او از طریق چنین مطالعاتی اظهار داشت جامعه‌شناسی می‌تواند تعیین کند آیا هر جامعه‌ای «سالم» یا «آسیب‌شناسانه» است و به دنبال اصلاحات اجتماعی برای نفی فروپاشی ارگانیک یا «آنومی اجتماعی است». 
-
-جامعه‌شناسی به‌سرعت به‌عنوان پاسخی آکادمیک به چالش‌های مدرنیته، مانند صنعتی‌شدن، شهرنشینی، سکولارسازی و فرایند «عقلانیت تکامل یافت. این رشته در قاره اروپا غالب بود و انسان‌شناسی بریتانیا و آمار عموما در مسیری جداگانه دنبال می‌شوند. با این حال، در آغاز سده بیستم، بسیاری از نظریه‌پردازان در جهان انگلیسی‌زبان فعال بودند. تعداد کمی از جامعه‌شناسان اولیه به‌طور دقیق به این موضوع محدود می‌شدند و با اقتصاد، فقه، روان‌شناسی و فلسفه نیز تعامل داشتند و نظریه‌هایی در زمینه‌های مختلف به کار می‌رفتند. از بدو پیدایش، معرفت‌شناسی جامعه‌شناختی، روش‌ها و چارچوب‌های پژوهش به‌طور چشمگیری گسترش‌یافته و از هم جدا شده‌است. 
-
-دورکیم، مارکس، و دیگر نظریه‌پرداز آلمانی ماکس وبر معمولا به عنوان سه معمار اصلی جامعه‌شناسی ذکر می‌شوند. هربرت اسپنسر، ویلیام گراهام سامنر، لستر فرانک وارد، ویلیام ادوارد برگهارت دیو بویس، ویلفردو پارتو، الکسیس دو توکویل، ورنر زمبارت، تورشتاین وبلن، فردیناند تونیس، جورج زیمل، جین آدامز و کارل مانهایم اغلب در برنامه‌های درسی دانشگاهی به عنوان نظریه‌پردازان بنیانگذار گنجانده شده‌اند. برنامه‌های درسی ممکن است شامل شارلوت پرکینز گیلمن، ماریان وبر، هریت مارتینو و فریدریش انگلس به عنوان بنیانگذاران سنت فمینیستی در جامعه‌شناسی باشد. هر چهره کلیدی با دیدگاه و جهت‌گیری نظری خاصی همراه است. 
-
-مارکس و انگلس ظهور جامعه مدرن را بیش از هر چیز با توسعه سرمایه‌داری مرتبط می‌دانند. از نظر دورکیم این امر به ویژه با صنعتی شدن و تقسیم کار اجتماعی جدید مرتبط بود که این امر به وجود آمد. از نظر وبر، این امر با ظهور یک روش متمایز از تفکر، محاسبه عقلانی ارتباط داشت که او با اخلاق پروتستانی مرتبط می‌دانست. (کم و بیش چیزی که مارکس و انگلس در قالب آن «امواج یخی محاسبات خودپرستانه» از آن صحبت می‌کنند) گیدنز اخیرا آثار این جامعه‌شناسان کلاسیک بزرگ را در کنار هم، «نگاهی چند بعدی به نهادهای مدرنیته» توصیف کرده‌است. که نه‌تنها بر سرمایه‌داری و صنعت‌گرایی به عنوان نهادهای کلیدی مدرنیته تأکید می‌کند، بلکه بر «نظارت» (به معنای «کنترل اطلاعات و نظارت اجتماعی») و «قدرت نظامی» (کنترل ابزار خشونت در زمینه صنعتی شدن جنگ) تأکید می‌کند. 
-
-جان هریس: دومین تحول بزرگ؟ سرمایه‌داری در پایان سده بیستم، ۱۹۹۲
-
-توسعه‌های بیشتر
-
-نخستین دوره دانشکده «جامعه‌شناسی» در ایالات‌متحده در دانشگاه ییل در سال ۱۸۷۵ توسط ویلیام گراهام سامنر تدریس شد. در سال ۱۸۸۳ لستر فرانک وارد که بعدها اولین رئیس انجمن جامعه‌شناسی آمریکا (ASA) شد، با حمله به جامعه‌شناسی آزاد هربرت اسپنسر و سامنر، کتاب «جامعه‌شناسی پویا – یا علوم اجتماعی کاربردی را بر اساس جامعه‌شناسی ایستا و علوم کمتر پیچیده» منتشر کرد. کتاب ۱۲۰۰ صفحه‌ای وارد به عنوان منبع اصلی در بسیاری از دوره‌های اولیه جامعه‌شناسی آمریکا مورد استفاده قرار گرفت. در سال ۱۸۹۰، قدیمی‌ترین دوره مستمر آمریکایی در سنت مدرن در دانشگاه کانزاس با سخنرانی فرانک ویلسون بلکمار آغاز شد. گروه جامعه‌شناسی در دانشگاه شیکاگو در سال ۱۸۹۲ توسط آلبیون وودبری اسمال تأسیس شد که نخستین کتاب درسی جامعه‌شناسی را با نام مقدمه‌ای بر مطالعه جامعه در سال ۱۸۹۴ منتشر کرد. جورج هربرت مید و چارلز کولی که در سال ۱۸۹۱ در دانشگاه میشیگان (با جان دیویی) مراوده داشتند، در سال ۱۸۹۴ به شیکاگو نقل‌مکان کردند. تأثیر آنها منجر به پیدایش روان‌شناسی اجتماعی و کنش متقابل نمادین مکتب شیکاگو شد. «نشریه جامعه‌شناسی آمریکا» در سال ۱۸۹۵ و پس از آن ASA در سال ۱۹۰۵ تأسیس و منتشر شد. 
-
- «کانون کلاسیک» جامعه‌شناختی با صدرنشینی امیل دورکیم و ماکس وبر تا حدی مدیون تالکوت پارسونز است که هر دو را به مخاطبان آمریکایی معرفی نمود. پارسونز سنت جامعه‌شناختی را تحکیم بخشید و دستور کار جامعه‌شناسی آمریکایی را در نقطه‌ای تنظیم کرد که سریع‌ترین رشد انضباطی آن را داشت. جامعه‌شناسی در ایالات‌متحده از نظر تاریخی کمتر از همتای اروپایی خود تحت تأثیر مارکسیسم بود و تا به امروز به‌طور گسترده‌ای در رویکرد آماری خود باقی مانده‌است. 
-
-نخستین گروه جامعه‌شناسی که در بریتانیا تأسیس شد به سال ۱۹۰۴ برمی‌گردد که در مدرسه اقتصاد لندن و علوم سیاسی (محل مجله جامعه‌شناسی بریتانیا) پای‌گذاری شد. لئونارد هابهاوس و ادوارد وسترمارک در سال ۱۹۰۷ مدرس این رشته در دانشگاه لندن شدند. از هریت مارتینو، مترجم انگلیسی آثار کنت، به عنوان اولین جامعه‌شناس زن نام‌برده شده‌است. در سال ۱۹۰۹ در آلمان، انجمن جامعه‌شناسی آلمان توسط فردیناند تونیس و ماکس وبر و دیگران تأسیس شد. وبر در سال ۱۹۱۹ نخستین بخش جامعه‌شناسی را در دانشگاه لودویگ ماکسیمیلیان مونیخ در آلمان با ارائه یک جامعه‌شناسی ضد اثبات‌گرایی جدید تأسیس کرد. در سال ۱۹۲۰ در لهستان، فلوریان زنانیتسکی نخستین بخش جامعه‌شناسی در لهستان را راه‌اندازی کرد. «مؤسسه تحقیقات اجتماعی» در دانشگاه گوته فرانکفورت (که بعدها به مکتب فرانکفورت نظریه انتقادی تبدیل شد) در سال ۱۹۲۳ تأسیس گردید. همکاری بین‌المللی در جامعه‌شناسی در سال ۱۸۹۳ آغاز شد، زمانی که رنه ورمز (۸ دسامبر ۱۸۶۹ – ۱۲ فوریه ۱۹۲۶) حسابرس فرانسوی مؤسسه بین‌المللی جامعه‌شناسی» را تأسیس نمود، مؤسسه‌ای که بعدها توسط انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی (ISA) که در سال ۱۹۴۹ تأسیس شد، تحت‌الشعاع قرار گرفت. 
-
-سنت‌های نظری
-
-نظریه کلاسیک
-
-رشته معاصر جامعه‌شناسی از لحاظ نظری چند پارادایمی است مطابق با استدلال‌های نظریه اجتماعی ��لاسیک. رندال کالینز نظریه جامعه‌شناختی که به خوبی استناد شده‌است به‌طور عطف به ماسبق، نظریه پردازان مختلف را متعلق به چهار سنت نظری می‌داند: کارکردگرایی، تضاد، کنش متقابل نمادین و فایده‌گرایی. 
-
-بر این اساس، نظریه جامعه‌شناسی مدرن عمدتا از رویکردهای کارکردگرا (دورکیم) و تضاد (مارکس و وبر) به ساختار اجتماعی، و همچنین از رویکردهای کنش متقابل نمادین به نظریه کنش متقابل اجتماعی، مانند ساختاری در سطح خرد (جورج زیمل) سرچشمه می‌گیرد) و دیدگاه پراگماتیست (جورج هربرت مید، چارلز کولی)؛ فایده‌گرایی (مشهور به نظریه انتخاب عقلانی یا نظریه مبادله اجتماعی)، اگرچه اغلب با اقتصاد مرتبط است، یک سنت تثبیت‌شده در نظریه جامعه‌شناختی است. 
-
-در نهایت، همان‌طور که توسط ریوین کانل، سنتی که اغلب فراموش می‌شود سنت داروینیسم اجتماعی است که منطق تکامل بیولوژیکی داروینی را برای مردم و جوامع اعمال می‌کند. این سنت اغلب با کارکردگرایی کلاسیک همسو است و زمانی موضع نظری غالب در جامعه‌شناسی آمریکایی بود. , با چندین بنیانگذار جامعه‌شناسی، در درجه اول هربرت اسپنسر، لستر فرانک وارد و ویلیام گراهام سامنر مرتبط است. 
-
-نظریه جامعه‌شناسی معاصر ردپایی از هر یک از این سنت‌ها را حفظ کرده‌است و به هیچ وجه متقابل نیستند. 
-
-کارکردگرایی
-
-یک پارادایم تاریخی گسترده هم در جامعه‌شناسی و هم در انسان‌شناسی است، کارکردگرایی به ساختار اجتماعی - که توسط نظریه‌پردازان کلاسیک به عنوان سازمان اجتماعی یاد می‌شود - با توجه به کل و همچنین موارد ضروری می‌پردازد. عملکرد عناصر تشکیل‌دهنده کل یک قیاس رایج (که توسط هربرت اسپنسر متداول شده‌است) این است که هنجارها و نهادها را به‌عنوان «ارگان‌هایی» در نظر بگیریم که در جهت عملکرد صحیح کل «پیکر» جامعه کار می‌کنند. این دیدگاه در اثبات‌گرایی اولیه جامعه‌شناختی کنت مستتر بود ولی با توجه به قوانین ساختاری قابل‌مشاهده، کاملا توسط دورکیم نظریه‌پردازی شد. 
-
-کارکردگرایی همچنین در کار نظریه‌پردازانی مانند مارسل موس، برونیسلاو مالینوفسکی و آلفرد رادکلیف براون مبنایی انسان‌شناختی دارد. در کاربرد خاص دومی است که با پیشوند «ساختاری» پدیدار شد. نظریه کارکردگرایی کلاسیک عموما با گرایش به قیاس بیولوژیکی و مفاهیم تکامل‌گرایی اجتماعی متحد می‌شود، به این صورت که شکل اساسی جامعه در پیچیدگی افزایش می‌یابد و آن اشکال سازمان اجتماعی که همبستگی را ترویج می‌کنند، سرانجام بر بی‌سازمانی اجتماعی غلبه می‌کنند. همان‌طور که آنتونی گیدنز می‌گوید: 
-
-تفکر کارکردگرا، از کنت به بعد، به‌ویژه به زیست‌شناسی به‌عنوان علمی نگاه کرده‌است که نزدیک‌ترین و سازگارترین مدل را برای علوم اجتماعی ارائه می‌کند، زیست‌شناسی برای ارائه راهنمای مفهوم‌سازی ساختار و عملکرد نظام‌های اجتماعی و تجزیه و تحلیل فرآیندهای تکامل از طریق مکانیسم‌های سازگاری اتخاذ شده‌است. کارکردگرایی به شدت بر برتری جهان اجتماعی بر اجزای منفرد آن (یعنی بازیگران سازنده آن، سوژه‌های انسانی) تأکید می‌کند. 
-
-نظریه تضاد
-
-نظریه‌های کارکردگرا بر «نظام‌های منسجم» تأکید می‌کنند و اغلب با «نظریه‌های تضاد» که نظام اجتماعی - سیاسی فراگیر را نقد می‌کنند یا بر نابرابری بین گروه‌های خاص تأکید می‌کنند، در تقابل قرار می‌گیرند. نقل قول‌های زیر از دورکیم: و مارکس تجسم نابرابری‌های سیاسی و همچنین نظری بین تفکر کارکردگرا و تضاد به ترتیب: 
-
-هدف‌گذاری برای تمدنی فراتر از تمدنی که توسط پیوند محیط اطراف ممکن شده‌است، منجر به بیماری رها شدنی در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، خواهد شد. تضعیف سلامت. 
-
-امیل دورکیم: درباره تقسیم کار اجتماعی، [۱۸۹۳] 
-
-تاریخ تمام جوامعی که تاکنون وجود داشته، تاریخ مبارزات طبقاتی است. آزاده و برده، پاتریسین و پلبی، ارباب و رعیت، استادکار و کاردان، در یک کلمه، ستمگر و ستمدیده، در تقابل دائمی با یکدیگر ایستادند، مبارزه‌ای بی‌وقفه، اکنون پنهان، اکنون آشکار، مبارزه‌ای که هر بار به پایان می‌رسید، یا به بازسازی انقلابی جامعه در کل، یا در ویرانی مشترک طبقات متخاصم. 
-
-کارل مارکس و فریدریش انگلس|مانیفست حزب کمونیست، [۱۸۴۸] 
-
-کنش متقابل نمادین
-
-کنش متقابل نمادین - اغلب با کنش متقابل‌گرایی، پدیدارشناسی، نمایشی، تفسیرگرایی - یک رویکرد جامعه‌شناختی است که بر معانی ذهنی و آشکار شدن تجربی فرآیندهای اجتماعی تأکید می‌کند که عموما از طریق تحلیل خرد قابل‌دسترسی است. این سنت در مکتب شیکاگو دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ ظهور کرد که پیش از جنگ جهانی دوم «مرکز پژوهش‌های جامعه‌شناسی و تحصیلات تکمیلی» بود. این رویکرد بر ایجاد چارچوبی برای ساختن نظریه‌ای متمرکز است که جامعه را محصول تعاملات روزمره افراد می‌داند. جامعه چیزی نیست جز واقعیت مشترکی که مردم در تعامل با یکدیگر می‌سازند. این رویکرد افراد را در حال تعامل در محیط‌های بی‌شماری با استفاده از ارتباطات نمادین برای انجام وظایف در دست می‌بیند؛ بنابراین، جامعه موزاییکی پیچیده و دائما در حال تغییر از معانی ذهنی است. برخی از منتقدان استدلال می‌کنند این رویکرد فقط به آنچه در یک جایگاه اجتماعی خاص روی می‌دهد نگاه می‌کند و تأثیراتی را نادیده می‌گیرد که فرهنگ، نژاد یا جنسیت (یعنی ساختارهای اجتماعی - تاریخی) ممکن است در آن موقعیت داشته باشد. برخی از جامعه‌شناسان مهم مرتبط با این رویکرد عبارتند از ماکس وبر، جورج هربرت مید، اروینگ گافمن، جورج هومنز و پیتر بلاو. همچنین در این سنت است که رویکرد رادیکال - تجربی انسان‌شناسی از کار هارولد گارفینکل پدیدار می‌شود. 
-
-فایده‌گرایی
-
-فایده‌گرایی اغلب به عنوان نظریه مبادله اجتماعی یا نظریه انتخاب عقلانی در زمینه جامعه‌شناسی شناخته می‌شود. این سنت تمایل دارد به عاملیت کنشگران عقلانی فردی امتیاز دهد و فرض می‌کند افراد در تعاملات همیشه به دنبال حداکثر کردن منافع شخصی خود هستند. همان‌طور که توسط جاش ویتفورد استدلال می‌شود، کنشگران منطقی دارای چهار عنصر اساسی فرض می‌شوند: 
-دانش جایگزین‌ها؛ 
-دانش یا باورهایی در مورد پیامدهای جایگزین‌های مختلف؛ 
-ترتیب اولویت‌ها نسبت به نتایج؛ و
-یک قانون تصمیم‌گیری، برای انتخاب از بین گزینه‌های ممکن. 
-
-نظریه مبادله به‌طور خاص به کار جورج هومنز، پیتر بلاو و ریچارد امرسون نسبت داده می‌شود. جامعه‌شناسان سازمانی جیمز جی. مارچ و هربرت الکساندر سایمون خاطر نشان کردند که عقلانیت یک فرد توسط زمینه یا محیط سازمانی محدود می‌شود. دیدگاه فایده‌گرایانه در جامعه‌شناسی، به‌ویژه در اواخر سده بیستم با کار رئیس سابق انجمن جامعه‌شناسی آمریکا جیمز ساموئل کلمن احیا شد. 
-
-نظریه اجتماعی سده بیستم
-به دنبال افول نظر��ه‌های تکامل اجتماعی-فرهنگی در ایالات‌متحده، اندیشه کنش متقابل‌گرایانه مکتب شیکاگو بر جامعه‌شناسی آمریکا مسلط شد. همان‌طور که انسلم استراوس توضیح می‌دهد: ما فکر نمی‌کردیم که کنش متقابل نمادین یک دیدگاه در جامعه‌شناسی باشد، ما فکر می‌کردیم جامعه‌شناسی است. علاوه بر این، پراگماتیسم فلسفی و روان‌شناختی این سنت را پایه‌گذاری کرد. پس از جنگ جهانی دوم، جریان اصلی جامعه‌شناسی با پژوهش و بررسی پل لازارسفلد در دانشگاه کلمبیا و نظریه‌پردازی کلی پیتیریم سوروکین و به دنبال آن تالکوت پارسونز در دانشگاه هاروارد ادامه یافت. در نهایت، «شکست دپارتمان‌های شیکاگو، کلمبیا و ویسکانسین [جامعه‌شناسی] در ایجاد تعداد چشمگیری از دانشجویان دانش‌آموخته علاقمند و متعهد به نظریه عمومی در سال‌های ۱۹۳۶ – ۱۹۴۵ به نفع بخش هاروارد بود.» هنگامی‌که پارسونز بر نظریه عمومی تسلط پیدا کرد، عمدتا به جامعه‌شناسی اروپایی ارجاع می‌داد - تقریبا به‌طور کامل استناد به سنت آمریکایی تکامل اجتماعی-فرهنگی و همچنین عمل‌گرایی حذف شد. علاوه بر تجدید نظر پارسونز در قانون جامعه‌شناختی (که شامل مارشال، پارتو، وبر و دورکیم می‌شد)، فقدان چالش‌های نظری از سوی بخش‌های دیگر سبب رشد جنبش ساختاری-کارکردگرایی پارسونز شد که در دهه ۱۹۵۰ به اوج خود رسید ولی در دهه ۱۹۶۰ به‌شدت افول کرد. 
-
-در دهه ۱۹۸۰، اکثر دیدگاه‌های کارکردگرایی در اروپا به‌طور گسترده با رویکردهای نظریه تضاد جایگزین شدند. و برای بسیاری از افراد در این رشته، کارکردگرایی مثل یک دودو مرده در نظر گرفته شد: به گفته آنتونی گیدنز: 
-اجماع ارتدکس در اواخر دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ خاتمه یافت، زیرا نقطه میانی مشترک با دیدگاه‌های رقیب دیگر جای خود را گرفت و با انواع گیج‌کننده از دیدگاه‌های رقیب جایگزین شد. این سومین «نسل» نظریه اجتماعی شامل رویکردهای الهام گرفته از پدیدارشناسی، نظریه انتقادی، روش‌شناسی مردمی، کنش متقابل نمادین، ساختارگرایی، پساساختارگرایی، و نظریه‌های نوشته‌شده در سنت هرمنوتیک و معمولی فلسفه زبان. 
-
-پکس ویسکانسانا
-در حالی که برخی از رویکردهای تضاد نیز در ایالات‌متحده محبوبیت یافتند، در عوض، جریان اصلی این رشته به سوی انواع نظریه‌های برد متوسط جهت‌گیری تجربی، بدون جهت‌گیری نظری فراگیر، یا «کلان» تغییر کرد. جان لوی مارتین از این عصر طلایی وحدت روش‌شناختی و آرامش نظری به عنوان پکس ویسکانسانا یاد می‌کند، همان‌طور که ترکیب گروه جامعه‌شناسی در دانشگاه ویسکانسین-مدیسون را منعکس می‌کند: دانشمندان متعددی که با اختلاف کمی روی طرح‌های جداگانه کار می‌کنند. عمر لیزاردو، پکس ویسکانسانا را به عنوان یک راه‌حل با طعم غرب متوسط، مرتونی جنگ‌های نظریه / روش توصیف می‌کند که در آن [جامعه‌شناسان] همگی روی حداقل دو فرضیه کاری توافق داشتند: ۱. نظریه کلان اتلاف وقت است و ۲. نظریه خوب باید خوب باشد که با آن فکر کنید یا در سطل زباله فرورود. علیرغم بیزاری از نظریه کلان در نیمه دوم سده بیستم، چندین سنت جدید ظهور کرده‌است که ترکیبات مختلفی را پیشنهاد می‌کند: ساختارگرایی، پساساختارگرایی، جامعه‌شناسی فرهنگی و نظریه سیستم‌ها. 
-
-ساختارگرایی
-جنبش ساختارگرایی اساسا برگرفته از آثار دورکیم است که توسط دو پژوهشگر اروپایی تفسیر شده‌است: آنتونی گیدنز، جامعه‌شناس که نظریه ساختاربندی او بر نظریه زبان‌شناسی فردیناند دو سوسور و کلود لوی استروس، انسان‌شناس تکیه می‌کند. در این زمینه، «ساختار» به «ساختار اجتماعی» اشاره نمی‌کند بلکه به درک نشانه‌شناختی فرهنگ انسانی به عنوان یک نظام نشانه‌ها اشاره دارد. 
-
-می‌توان چهار اصل اساسی ساختارگرایی را مشخص کرد: 
-ساختار چیزی است که ساختار یک کل را تعیین می‌کند. 
-ساختارگرایان باورمندند هر نظامی، ساختاری دارد. 
-ساختارگرایان به قوانین «ساختاری» علاقمند هستند که به جای تغییرات، با همزیستی سروکار دارند. 
-ساختارها چیزهای واقعی در زیر سطح یا ظاهر معنا هستند. 
-
-سنت دوم تفکر ساختارگرایانه، همزمان با گیدنز، از مکتب آمریکایی تحلیل شبکه‌های اجتماعی در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ توسط گروه روابط اجتماعی هاروارد به رهبری هریسون وایت و شاگردانش پدیدار شد. این سنت تفکر ساختارگرایانه استدلال می‌کند ساختار اجتماعی به جای نشانه‌شناسی، شبکه‌هایی از روابط اجتماعی الگو است. این مکتب فکری از مفاهیم ساختار استفاده می‌کند که توسط انسان‌شناس معاصر، لوی استروس و رادکلیف براون نظریه‌پردازی شده‌است. برخی از آن به عنوان «ساختارگرایی شبکه‌ای» یاد کنید و آن را برابر با «ساختارگرایی بریتانیایی» در برابر «ساختارگرایی فرانسوی» لوی استروس قرار دهید. 
-
-پساساختارگرایی
-اندیشه پساساختارگرایی در ساخت نظریه اجتماعی به رد فرضیات «اومانیستی» تمایل داشته‌است. میشل فوکو در کتاب «الفاظ و اشیا: باستان‌شناسی علوم انسانی» نقد مهمی ارائه می‌کند، هرچند یورگن هابرماس (۱۹۸۶) و ریچارد رورتی (۱۹۸۶) هر دو استدلال کرده‌اند فوکو صرفا چنین نظام فکری را با دیگری جایگزین می‌کند. گفت‌وگو بین این روشنفکران، روندی را در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که در آن مکاتب خاصی از جامعه‌شناسی و فلسفه با هم تلاقی می‌کنند. موضع ضد اومانیست با نظریه «پست‌مدرنیسم» مرتبط است، اصطلاحی که در زمینه‌های خاص برای توصیف یک «عصر» یا «پدیده» استفاده می‌شود ولی گاهی به عنوان یک «روش» تعبیر می‌شود. 
-
-مسایل نظری مرکزی
-در مجموع، در مورد مسایل محوری نظریه جامعه‌شناسی، که عمدتا از سنت‌های نظری کلاسیک به ارث رسیده‌اند، اجماع قوی وجود دارد. این اجماع چنین است: چگونه می‌توان سه دوگانگی «بزرگ» زیر را پیوند داد، فراتر رفت یا کنار آمد: 
-عینی‌گرایی و ذهنی‌گرایی، که با دانش سروکار دارند؛ 
-ساختار و عاملیت، که با کنش سروکار دارند؛ و
-همزمانی و درزمانی که با زمان سروکار دارند. 
-
-در نهایت، نظریه جامعه‌شناسی اغلب با مسئله یکپارچه‌سازی یا فراتر رفتن از شکاف بین پدیده‌های اجتماعی خرد، میانی و کلان دست و پنجه نرم می‌کند که زیرمجموعه‌ای از هر سه مسئله اصلی است. 
-
-ذهنیت و عینیت
-
-مسئله ذهنیت و عینیت را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: نگرانی در مورد امکانات عمومی کنش‌های اجتماعی، و مشکل خاص دانش علمی اجتماعی. در حالت اول، امر ذهنی اغلب (اگرچه نه لزوما) با فرد، و مقاصد و تفاسیر فرد از عینی برابر می‌شود. هدف غالبا هر اقدام یا نتیجه عمومی یا خارجی در نظر گرفته می‌شود، که به اندازه جامعه است؛ بنابراین، یک سؤال اولیه برای نظریه‌پردازان اجتماعی این است که چگونه دانش در طول زنجیره ذهنی- عینی- ذهنی بازتولید می‌شود، یعنی می‌گویند: چگونه بین الاذهانی به دست می‌آید؟ در حالی که، از نظر تاریخی، روش‌های کیفی سعی کرده‌اند ��فاسیر ذهنی را از بین ببرند، روش‌های پیمایش کمی نیز تلاش می‌کنند تا ذهنیت‌های فردی را به تصویر بکشند. همچنین، برخی از روش‌های کیفی رویکردی ریشه‌ای به توصیف عینی دارند درون‌جا. 
-
-توجه اخیر به دانش علمی از این واقعیت ناشی می‌شود که یک جامعه‌شناس بخشی از همان موضوعی است که به دنبال توضیح آن هستند، همان‌طور که بوردیو توضیح می‌دهد: 
-
-ساختار و عاملیت، که گاهی به عنوان جبرگرایی در برابر اراده‌گرایی نامیده می‌شود. یک بحث هستی شناختی پایدار در نظریه اجتماعی شکل می‌دهد: آیا ساختارهای اجتماعی رفتار فرد را تعیین می‌کند یا عاملیت انسانی؟ در این زمینه، عاملیت به ظرفیت افراد برای عمل مستقل و انتخاب آزاد اشاره دارد، در حالی که ساختار به عوامل محدود کننده مربوط می‌شود. یا بر انتخاب‌ها و اعمال افراد (مثلا طبقه اجتماعی، مذهب، جنسیت، قومیت و غیره) تأثیر بگذارد. بحث بر سر تقدم ساختار یا عاملیت به هسته معرفت‌شناسی جامعه‌شناختی مربوط می‌شود (یعنی جهان اجتماعی از چه چیزی ساخته شده‌است؟، علت در جهان اجتماعی چیست و معلول چیست؟). یک پرسش همیشگی در این بحث، بازتولید اجتماعی است: چگونه ساختارها (مخصوصا ساختارهای تولید نابرابری) از طریق انتخاب افراد بازتولید می‌شوند؟ 
-
-همزمانی و درزمانی
-همزمانی و درزمانی (یا «ایستایی» و «پویایی») در نظریه اجتماعی، اصطلاحاتی هستند که به تمایزی اشاره دارند که از طریق کار لوی استروس پدیدار شد که او نیز آن را از زبان‌شناسی فردیناند دو سوسور به ارث برده‌است. همزمانی لحظاتی از زمان را برای تحلیل برش می‌دهد، بنابراین تحلیلی از واقعیت اجتماعی ایستا است. از سوی دیگر، درزمانی تلاش می‌کند تا دنباله‌های پویا را تحلیل کند. به پیروی از سوسور، همزمانی به پدیده‌های اجتماعی به عنوان یک مفهوم ثابت مانند یک «زبان» اشاره می‌کند، در حالی که درزمانی به فرآیندهای آشکار مانند «گفتار» واقعی اشاره می‌کند. در مقدمه آنتونی گیدنز بر «مسایل مرکزی در نظریه اجتماعی»، او می‌نویسد «برای بیآن وابستگی متقابل کنش و ساختار… باید روابط مکانی - زمانی را درک کنیم که در ساختار همه تعاملات اجتماعی نهفته‌است.» و مانند ساختار و عاملیت، زمان برای بحث بازتولید اجتماعی ضروری است. از نظر جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی تاریخی اغلب برای تحلیل زندگی اجتماعی به‌عنوان درزمانی موقعیت بهتری دارد، در حالی که پژوهش‌های پیمایشی، تصویری فوری از زندگی اجتماعی می‌گیرد و بنابراین برای درک زندگی اجتماعی به‌عنوان هم‌زمان مجهزتر است. برخی استدلال می‌کنند همزمانی ساختار اجتماعی یک دیدگاه روش‌شناختی است تا یک ادعای هستی‌شناختی. با این وجود، مسئله نظریه این است که چگونه دو شیوه ثبات و تفکر در مورد داده‌های اجتماعی را ادغام کنیم. 
-
-روش پژوهش
-
-روش‌های پژوهش جامعه‌شناختی را می‌توان به دو دسته کلی، هرچند اغلب مکمل، تقسیم کرد: 
-طرح‌های کیفی بر درک پدیده‌های اجتماعی از طریق مشاهده مستقیم، ارتباط با شرکت‌کنندگان یا تجزیه و تحلیل متون تأکید می‌کند و ممکن است بر دقت زمینه‌ای و ذهنی بر کلیت تأکید کند. 
-طراحی‌های کمی از طریق شواهد قابل سنجش به پدیده‌های اجتماعی می‌پردازد، و اغلب به تجزیه و تحلیل آماری بسیاری از موارد (یا درمان‌های عمد طراحی‌شده در یک آزمایش) برای ایجاد ادعاهای عمومی معتبر و قابل‌اعتماد تکیه می‌کند. 
-
-جا��عه‌شناسان اغلب به اردوگاه‌های حمایت از تکنیک‌های پژوهشی خاص تقسیم می‌شوند. این اختلافات به بحث‌های معرفتی در هسته تاریخی نظریه اجتماعی مربوط می‌شود. در حالی که در بسیاری از جنبه‌ها بسیار متفاوت است، هر دو رویکرد کیفی و کمی شامل یک تعامل سیستماتیک بین نظریه و داده‌ها هستند. روش‌شناسی کمی در جامعه‌شناسی، به ویژه در ایالات‌متحده، جایگاه غالب را دارد. در دو مجله پراستناد این رشته، مقالات کمی از نظر تاریخی به میزان دو برابر از مقالات کیفی بیشتر بوده‌اند. (از طرف دیگر اکثر مقالات منتشر شده در بزرگ‌ترین مجله بریتانیایی کیفی هستند) اکثر کتاب‌های درسی روش‌شناسی پژوهش اجتماعی از دیدگاه کمی نوشته شده‌اند. و خود اصطلاح «روش‌شناسی» اغلب مترادف با «آمار» استفاده می‌شود. عملا تمام برنامه‌های دکتری جامعه‌شناسی در ایالات‌متحده نیاز به آموزش در روش‌های آماری دارند. کار تولید شده توسط محققان کمی نیز توسط عموم مردم «قابل‌اعتماد» و «بی‌طرفانه» تلقی می‌شود. اگرچه این قضاوت همچنان توسط ضد اثبات گرایان چالش کشیده می‌شود. 
-
-انتخاب روش اغلب تا حد زیادی به آنچه پژوهشگر قصد بررسی آن را دارد بستگی دارد. برای مثال، پژوهشگری که درگیر ترسیم یک تعمیم آماری در کل جامعه است، ممکن است یک پرسشنامه نظرسنجی را برای یک جامعه نمونه نماینده اجرا کند. در مقابل، پژوهشگری که به دنبال درک زمینه‌ای کامل از کنش اجتماعی یک فرد است، ممکن است مصاحبه‌های قوم‌نگاری مشاهده همراه با مشارکت یا مصاحبه‌های باز را انتخاب کند. مطالعات معمولا روش‌های کمی «و» کیفی «مثلثی» را به عنوان بخشی از طراحی «چند استراتژی» ترکیب می‌کنند. به عنوان مثال، ممکن است یک مطالعه کمی برای به دست آوردن الگوهای آماری روی یک نمونه هدف انجام شود و سپس با یک مصاحبه کیفی برای تعیین بازی عاملیت ترکیب شود. 
-
-نمونه‌گیری
-
-روش‌های کمی اغلب برای پرسیدن پرسش‌هایی در مورد جمعیتی استفاده می‌شود که بسیار زیاد است که سرشماری یا فهرست شمارا کامل همه اعضای آن جمعیت را غیرممکن می‌سازد. سپس یک «نمونه» یک زیرمجموعه قابل مدیریت از جمعیت را تشکیل می‌دهد. در پژوهش‌های کمی، از آمار برای استخراج استنباط از این نمونه در مورد کل جامعه استفاده می‌شود. فرایند انتخاب نمونه به عنوان 'نمونه‌گیری' نامیده می‌شود. در حالی که معمولا بهتر است نمونه‌گیری تصادفی انجام شود، نگرانی در مورد تفاوت‌های بین زیرگروه‌های خاص گاهی نیاز به نمونه‌گیری طبقه‌ای دارد. برعکس، عدم امکان نمونه‌گیری تصادفی گاهی نمونه‌گیری غیراحتمالی را ضروری می‌کند، مانند نمونه‌گیری آسان یا نمونه‌گیری گلوله برفی. 
-
-روش‌ها
-فهرست زیر از روش‌های پژوهش نه انحصاری و نه جامع است: 
-پژوهش آرشیوی (یا روش تاریخی): از داده‌های ثانویه موجود در آرشیوها و سوابق تاریخی، مانند زندگی‌نامه‌ها، خاطرات، مجلات و غیره استفاده می‌کند. 
-تحلیل محتوا: محتوای مصاحبه‌ها و سایر متون به‌طور سیستماتیک تجزیه و تحلیل می‌شود. اغلب داده‌ها به عنوان بخشی از رویکرد «نظریه پایه» با استفاده از نرم‌افزار تحلیل داده‌های کیفی (QDA) مانند اطلس. تی، مکس کیودا، نوو یا کودا ماینر کدگذاری می‌شوند. 
-پژوهش تجربی: پژوهشگر یک فرایند اجتماعی واحد را جدا می‌کند و آن را در آزمایشگاه بازتولید می‌کند (به عنوان مثال، با ایجاد موقعیتی که در آن قضاو��‌های جنسی ناخودآگاه امکان‌پذیر است) و به دنبال تعیین اینکه آیا متغیر اجتماعی می‌تواند باعث ایجاد یا وابسته به متغیرهای دیگر شود یا نه. (به عنوان مثال، دیدن اینکه آیا احساسات افراد در مورد نقش‌های جنسیتی سنتی را می‌توان با فعال کردن کلیشه‌های جنسیتی متضاد دستکاری کرد) شرکت‌کنندگان به‌طور تصادفی گروه‌های مختلفی هستند که یا به عنوان کنترل عمل می‌کنند. به عنوان نقاط مرجع عمل می‌کنند زیرا با توجه به متغیر وابسته مورد آزمایش قرار می‌گیرند، البته بدون اینکه در معرض هیچ متغیر مستقل مورد علاقه قرار گرفته باشند - یا یک یا چند درمان دریافت کنند. تصادفی‌سازی به محقق این امکان را می‌دهد که مطمئن شود هر گونه تفاوت بین گروه‌ها نتیجه درمان است. 
-مطالعه طولی: بررسی گسترده یک فرد یا گروه خاص در یک دوره زمانی طولانی. 
-مشاهده: پژوهشگر با استفاده از داده‌های حواس، اطلاعاتی در مورد پدیده یا رفتار اجتماعی ثبت می‌کند. تکنیک‌های مشاهده ممکن است شامل مشارکت باشد یا نباشد. در مشاهده همراه با مشارکت، پژوهشگر وارد میدان (مثلا یک جامعه یا محل کار) می‌شود و برای مدت طولانی در فعالیت‌های حوزه شرکت می‌کند تا درک عمیقی از آن کسب کند. داده‌های به دست آمده از طریق این تکنیک‌ها ممکن است به صورت کمی یا کیفی تجزیه و تحلیل شوند. در پژوهش‌های مشاهداتی، یک جامعه‌شناس ممکن است گرمایش جهانی را در بخشی از جهان که جمعیت کمتری دارد مورد مطالعه قرار دهد. 
-ارزیابی برنامه روشی سیستماتیک برای جمع‌آوری، تجزیه و تحلیل و استفاده از اطلاعات برای پاسخ به پرسش‌های در مورد پروژه‌ها، سیاست‌ها و برنامه‌ها است. به ویژه در مورد اثربخشی و کارایی آنها. در هر دو بخش دولتی و خصوصی، ذینفعان اغلب می‌خواهند بدانند که آیا برنامه‌هایی که آنها تأمین مالی می‌کنند، اجرا می‌کنند، به آنها رأی می‌دهند یا به آنها اعتراض می‌کنند، اثر مورد نظر را ایجاد می‌کنند یا خیر. در حالی که ارزیابی برنامه ابتدا بر این تعریف تمرکز می‌کند، ملاحظات مهم اغلب شامل هزینه‌های برنامه برای هر شرکت‌کننده، چگونگی بهبود برنامه، اینکه آیا برنامه ارزشمند است، آیا جایگزین‌های بهتری وجود دارد، آیا نتایج ناخواسته‌ای وجود دارد یا خیر، و اهداف مناسب و مفید هستند. 
-پژوهش پیمایشی: پژوهشگر داده‌ها را با استفاده از مصاحبه، پرسشنامه یا بازخورد مشابه از مجموعه‌ای از افراد نمونه‌برداری شده از یک جمعیت خاص مورد علاقه گردآوری می‌کند. موارد نظرسنجی از مصاحبه یا پرسشنامه ممکن است پایان باز یا بسته باشد. داده‌های حاصل از نظرسنجی‌ها معمولا به صورت آماری در رایانه تجزیه و تحلیل می‌شوند. 
-
-جامعه‌شناسی محاسباتی
-
-جامعه‌شناسان به‌طور فزاینده‌ای از روش‌های محاسباتی فشرده برای تحلیل و مدل‌سازی پدیده‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. با استفاده از شبیه‌سازی رایانه‌ای، هوش مصنوعی، متن کاوی، روش‌های آماری پیچیده و رویکردهای تحلیلی جدید مانند تحلیل شبکه اجتماعی و تحلیل توالی اجتماعی، جامعه‌شناسی محاسباتی نظریه‌های فرآیندهای اجتماعی پیچیده را از طریق مدل‌سازی از پایین به بالا تعاملات اجتماعی توسعه و آزمایش می‌کند. اگرچه موضوع و روش‌شناسی در علوم اجتماعی با روش‌های علوم طبیعی یا علوم رایانه متفاوت است، بسیاری از رویکردهای مورد استفاده در شبیه‌سازی اجتماعی معاصر از زمینه��هایی مانند فیزیک و هوش مصنوعی سرچشمه می‌گیرند. به همین ترتیب، برخی از رویکردهایی که در جامعه‌شناسی محاسباتی سرچشمه گرفته‌اند، به علوم طبیعی وارد شده‌اند، مانند معیارهای مرکزیت شبکه از حوزه‌های تحلیل شبکه‌های اجتماعی و علم شبکه. در ادبیات مربوط به موضوع، جامعه‌شناسی محاسباتی اغلب با مطالعه پیچیدگی اجتماعی مرتبط است. مفاهیم پیچیدگی اجتماعی مانند سامانه پیچیده، سامانه غیرخطی ارتباط متقابل بین فرآیندهای خرد و کلان، و ظهور وارد واژگان جامعه‌شناسی محاسباتی شده‌اند. یک مثال عملی و شناخته‌شده، ساخت یک مدل محاسباتی در قالب یک «جامعه مصنوعی» است که به وسیله آن پژوهشگران می‌توانند ساختار یک نظام اجتماعی را تحلیل کنند. 
-
-حوزه‌ها
-
-فرهنگ
-
-رویکرد جامعه‌شناسان به فرهنگ را می‌توان به «جامعه‌شناسی فرهنگ» و «جامعه‌شناسی فرهنگی» تقسیم کرد - اصطلاحاتی که اگر چه مشابه هستند ولی کاملا یکی نیستند. جامعه‌شناسی فرهنگ اصطلاح قدیمی‌تری است و موضوعات را کم و بیش «فرهنگی» می‌داند، برعکس، جامعه‌شناسی فرهنگی همه پدیده‌های اجتماعی را ذاتا فرهنگی می‌داند. جامعه‌شناسی فرهنگ اغلب تلاش می‌کند تا پدیده‌های فرهنگی خاصی را به عنوان محصول فرآیندهای اجتماعی توضیح دهد، در حالی که جامعه‌شناسی فرهنگی، فرهنگ را تبیین بالقوه پدیده‌های اجتماعی می‌داند. 
-
-برای جورج زیمل فرهنگ به تزکیه افراد از طریق عاملیت اشکال بیرونی اشاره می‌کند که در طول تاریخ عینیت یافته‌اند. در حالی که نظریه‌پردازان اولیه مانند امیل دورکیم و مارسل موس در انسان‌شناسی فرهنگی اثرگذار بودند، جامعه‌شناسان فرهنگ عموما با توجه به مدرن متمایز می‌شوند (و نه فرهنگ بدوی یا باستانی جامعه). جامعه‌شناسی فرهنگی اغلب شامل تحلیل هرمنوتیک واژه‌ها، مصنوعات و نمادها، یا مصاحبه‌های قوم‌نگاری می‌شود. با این حال، برخی از جامعه‌شناسان، به عنوان مثال، وبر و بوردیو، از تکنیک‌های تاریخی- تطبیقی یا کمی در تحلیل فرهنگ استفاده می‌کنند. این فرعی گاهی با نظریه انتقادی در رگه تئودور آدورنو، والتر بنجامین و دیگر اعضای مکتب فرانکفورت متحد می‌شود. حوزه مطالعات فرهنگی کاملا از جامعه‌شناسی فرهنگ متمایز است. مکتب بیرمنگام نظریه‌پردازانی مانند ریچارد هوگارت و استوارت هال تقسیم بین «تولیدکنندگان» و «مصرف‌کنندگان» را زیر سؤال برد که در نظریه پیشین مشهود بود و بر متقابل بودن در تولید متون تأکید کرد. مطالعات فرهنگی بر آنست تا موضوع خود را از نظر شیوه‌های فرهنگی و رابطه آنها با قدرت بررسی کند. به عنوان مثال، مطالعه یک‌خرده فرهنگ (مثلا جوانان طبقه کارگر سفیدپوست در لندن) رویه‌های اجتماعی این گروه را همان‌طوری در نظر می‌گیرد که به طبقه غالب مربوط می‌شود. چرخش فرهنگی در دهه ۱۹۶۰ در نهایت فرهنگ را در سطحی بسیار بالاتر در دستور کار جامعه‌شناسی قرار داد. 
-
-هنر، موسیقی و ادبیات
-
-جامعه‌شناسی ادبیات، فیلم و هنر زیرمجموعه‌ای از جامعه‌شناسی فرهنگ است. این رشته به بررسی تولید اجتماعی اشیاء هنری و پیامدهای اجتماعی آن می‌پردازد. یک مثال قابل‌توجه قوانین هنر: پیدایش و ساختار حوزه ادبی، ۱۹۹۲ اثر پیر بوردیو است. هیچ‌یک از بنیانگذاران جامعه‌شناسی مطالعه دقیقی در مورد هنر انجام ندادند ولی آنها ایده‌هایی را توسعه دادند که متعاقبا توسط دیگران در ادبیات اعمال شد. نظ��یه ایدئولوژی مارکس توسط پیر ماشری، تری ایگلتون و فردریک جیمسون به ادبیات هدایت شد. نظریه مدرنیته وبر به‌عنوان عقلانی‌سازی فرهنگی، که او آن را در موسیقی به کار برد، بعدها توسط نویسندگانی از مکتب فرانکفورت همانند تئودور آدورنو و یورگن هابرماس در تمام هنرها، از جمله ادبیات، به کار رفت. دیدگاه دورکیم از جامعه‌شناسی به عنوان مطالعه واقعیات اجتماعی تعریف‌شده بیرونی توسط رابرت اسکارپیت به سمت ادبیات هدایت شد. کتاب بوردیو به وضوح مدیون مارکس، وبر و دورکیم است. 
-
-جرم، انحراف، قانون و مجازات
-
-جرم‌شناسان ماهیت، علل و کنترل فعالیت‌های مجرمانه را تجزیه و تحلیل می‌کنند و از روش‌هایی در سراسر جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و علوم رفتاری استفاده می‌کنند. جامعه‌شناسی انحراف بر اعمال یا رفتارهایی تمرکز دارد که هنجارها را نقض می‌کند، از جمله نقض قوانین رسمی وضع‌شده (مانند جرم) و نقض قوانین غیررسمی مانند هنجارهای فرهنگی. بررسی چرایی وجود این هنجارها وظیفه جامعه‌شناسان است. چگونه آنها در طول زمان تغییر می‌کنند و نحوه اجرای آنها مفهوم بی‌سازمانی اجتماعی زمانی است که نظام‌های اجتماعی گسترده‌تر منجر به نقض هنجارها شود. به عنوان مثال، رابرت کی. مرتن نظریه گونه‌شناسی انحراف را ارائه کرد که شامل تبیین‌های علی انحراف در سطح فردی و ساختاری است. 
-
-جامعه‌شناسی حقوق
-
-مطالعه حقوق نقش بسزایی در شکل‌گیری جامعه‌شناسی کلاسیک داشت. دورکیم قانون را به عنوان «نماد آشکار» همبستگی اجتماعی توصیف کرد. جامعه‌شناسی حقوق هم به زیرشاخه‌ای از جامعه‌شناسی و هم به رویکردی در حوزه مطالعات حقوقی اشاره دارد. جامعه‌شناسی حقوق رشته مطالعاتی متنوعی است که به بررسی تعامل حقوق با سایر جنبه‌های جامعه از جمله توسعه نهادهای حقوقی و تأثیر قوانین بر تغییرات اجتماعی و بالعکس می‌پردازد؛ مثلا، یک کار اثرگذار اخیر در این زمینه بر تحلیل‌های آماری تکیه دارد تا استدلال کند افزایش زندانیان در ایالات‌متحده در ۳۰ سال گذشته به سبب تغییرات در قانون و پلیس است و نه افزایش جرم و اینکه این افزایش به‌طور چشمگیری به تداوم قشربندی اجتماعی نژاد کمک کرده‌است. 
-
-ارتباطات و فناوری اطلاعات
-جامعه‌شناسی ارتباطات و فناوری اطلاعات شامل جنبه‌های اجتماعی محاسبات، اینترنت، رسانه‌های جدید، شبکه‌های رایانه‌ای و سایر فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی است. 
-
-اینترنت و رسانه دیجیتال
-
-اینترنت از جنبه‌های مختلف مورد توجه جامعه‌شناسان است، بیشتر به عنوان ابزاری برای پژوهش اجتماعی و به عنوان بستری برای بحث. جامعه‌شناسی اینترنت در معنای وسیع به تجزیه و تحلیل انجمن برخط (به عنوان مثال گروه خبری، سایت‌های شبکه‌های اجتماعی) و دنیای مجازی مربوط می‌شود، به این معنا که اغلب با جامعه‌شناسی جامعه همپوشانی وجود دارد. جوامع آنلاین ممکن است از طریق تحلیل شبکه از نظر آماری مورد مطالعه قرار گیرند یا از طریق قوم‌نگاری سایبری به صورت کیفی تفسیر شوند. علاوه بر این، تغییرات سازمانی از طریق رسانه‌های جدید کاتالیز می‌شوند و در نتیجه تغییرات اجتماعی را به‌طور کلی تحت تأثیر قرار می‌دهند و شاید چارچوبی را برای تبدیل از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی فراهم سازند. یکی از متن‌های قابل‌توجه مانوئل کاستلز کهکشان اینترنت است که عنوان آن ارجاع بین متنی به مارشال مک‌لوهان کهکشان گوتنبرگ است. ارتباط نزدیک با جامعه‌شناسی اینترنت جامعه‌شناسی دیجیتال است که دامنه مطالعه را گسترش می‌دهد تا نه‌تنها به اینترنت، بلکه به تأثیر سایر رسانه‌ها و دستگاه‌های دیجیتالی نیز توجه کند که از دهه اول سده بیست و یکم ظهور کرده‌اند. 
-
-رسانه
-
-مانند مطالعات فرهنگی، مطالعات رسانه‌ای رشته‌ای متمایز است که مدیون همگرایی جامعه‌شناسی و سایر علوم اجتماعی و علوم انسانی، به ویژه، نقد ادبی و نظریه انتقادی است. اگرچه نه فرایند تولید و نه نقد شکل‌های زیبایی‌شناختی در صلاحیت جامعه‌شناسان نیست، تحلیل‌های اجتماعی شدن عواملی مانند تأثیر ایدئولوژیک و پذیرش مخاطب از نظریه و روش جامعه‌شناختی نشأت می‌گیرد؛ بنابراین «جامعه‌شناسی رسانه‌ها» به خودی خود یک زیرشاخه نیست، بلکه رسانه موضوعی رایج و اغلب ضروری است. 
-
-جامعه‌شناسی اقتصادی
-
-اصطلاح جامعه‌شناسی اقتصادی نخستین بار توسط ویلیام استنلی جونز در سال ۱۸۷۹ استفاده شد، بعدها در آثار امیل دورکیم، وبر و زیمل بین سال‌های ۱۸۹۰ و ۱۹۲۰ به کار رفت. جامعه‌شناسی اقتصادی به عنوان رویکردی جدید برای تحلیل پدیده‌های اقتصادی با تأکید بر روابط طبقاتی و مدرنیته به عنوان یک مفهوم فلسفی پدید آمد. رابطه بین سرمایه‌داری و مدرنیته یک موضوع برجسته است که شاید به بهترین نحو در کتاب اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری ماکس وبر (۱۹۰۵) و کتاب فلسفه پول (۱۹۰۰) جورج زیمل نشان داده شده‌است. دوره معاصر جامعه‌شناسی اقتصادی، که با عنوان «جامعه‌شناسی اقتصادی جدید» نیز شناخته می‌شود، توسط کتاب مارک گرانوتر در سال ۱۹۸۵ با عنوان «کنش اقتصادی و ساختار اجتماعی» تثبیت شد: مسئله تعبیه. این کار مفهوم حک‌شدگی را توضیح می‌دهد که بیان می‌کند روابط اقتصادی بین افراد یا شرکت‌ها در چارچوب روابط اجتماعی موجود صورت می‌گیرد (و بنابراین توسط این روابط و همچنین ساختارهای اجتماعی بزرگتری ساختار می‌یابند که این روابط بخشی از آن هستند) تحلیل شبکه اجتماعی روش اولیه برای مطالعه این پدیده بوده‌است. نظریه گرانوتر در مورد استحکام پیوندهای ضعیف و مفهوم رونالد استوارت برت حفره‌های ساختاری دو مورد از شناخته‌شده‌ترین مشارکت‌های نظری در این زمینه هستند. 
-
-کار، اشتغال و صنعت
-
-جامعه‌شناسی کار یا جامعه‌شناسی صنعتی جهت‌گیری و پیامدهای روندهای فناوری تغییر، جهانی شدن، بازار کار، سازمان کار، شیوه‌های مدیریت و روابط استخدامی را بررسی می‌کند تا حدی که این روندها با تغییر الگوهای نابرابری در جوامع مدرن و تجارب در حال تغییر افراد و خانواده‌ها ارتباط تنگاتنگی دارند، راه‌هایی که کارگران به چالش می‌کشند، مقاومت می‌کنند و سهم خود را در الگوسازی کار و شکل‌دهی نهادهای کاری انجام می‌دهند. 
-
-آموزش و پرورش
-
-جامعه‌شناسی تعلیم و تربیت مطالعه چگونگی تعیین ساختارهای اجتماعی، تجربیات و سایر نتایج توسط نهادهای آموزشی است. این به ویژه به نظام‌های آموزشی جوامع صنعتی مدرن توجه دارد. یک مطالعه کلاسیک در سال ۱۹۶۶ در این زمینه توسط جیمز ساموئل کلمن، معروف به گزارش کلمن، عملکرد بیش از ۱۵۰۰۰۰ دانش‌آموز را تجزیه و تحلیل کرد و دریافت که پیشینه دانش‌آموز و وضعیت اجتماعی-اقتصادی در تعیین نتایج آموزشی بسیار مهم‌تر از تفاوت‌های اندازه‌گیری شده در منابع مدرسه (یعنی هزینه‌های هر دانش‌آموز) است. مناق��ه بر سر اثرات مدرسه که توسط آن مطالعه برافروخته شد تا به امروز ادامه داشته‌است. این مطالعه همچنین نشان داد دانش‌آموزان سیاه‌پوست آسیب‌دیده اجتماعی از تحصیل در کلاس‌های با نژادهای مختلف سود می‌برند و بنابراین به عنوان یک تشکیلات دهنده برای تکثیر نژادی در مدارس دولتی آمریکا عمل می‌کنند. 
-
-محیط‌زیست
-
-جامعه‌شناسی محیطی مطالعه تعامل انسان با محیط طبیعی است که معمولا بر ابعاد انسانی مسایل زیست‌محیطی، تأثیرات اجتماعی آن مسایل و تلاش برای حل آنها تأکید می‌کند. مانند سایر حوزه‌های فرعی جامعه‌شناسی، بورس تحصیلی در جامعه‌شناسی محیطی ممکن است در یک یا چند سطح تحلیل، از جهانی (مثلا نظام‌های جهانی) تا محلی، اجتماعی تا فردی باشد. همچنین به فرآیندهایی توجه می‌شود که در آن مسایل زیست‌محیطی برای انسان «تعریف» و «مشهور» می‌شوند. همان‌طور که توسط جامعه‌شناس زیست‌محیطی قابل‌توجه جان بلامی فاستر استدلال می‌شود، سلف جامعه‌شناسی محیطی مدرن، تحلیل مارکس از شکاف متابولیک است که بر تفکر معاصر در مورد پایایی تأثیر گذاشت. جامعه‌شناسی محیطی اغلب میان‌رشته‌ای است و با جامعه‌شناسی خطر، جامعه‌شناسی روستایی و جامعه‌شناسی فاجعه همپوشانی دارد. 
-
-بوم‌شناسی انسانی
-
-بوم‌شناسی انسانی با مطالعه بین‌رشته‌ای رابطه بین انسان‌ها و محیط‌های طبیعی، اجتماعی و ساخته‌شده آنها سروکار دارد. علاوه بر جامعه‌شناسی محیطی، این رشته با جامعه‌شناسی معماری، جامعه‌شناسی شهری و تا حدی جامعه‌شناسی بصری همپوشانی دارد. به نوبه خود، جامعه‌شناسی بصری - که با تمام ابعاد بصری زندگی اجتماعی سروکار دارد - با مطالعات رسانه‌ای همپوشانی دارد، زیرا از عکاسی، فیلم و سایر فناوری‌های رسانه استفاده می‌کند. 
-
-پیش ارتباط اجتماعی
-پیش ارتباط اجتماعی به مطالعه رفتار اجتماعی جنین و کنش متقابل اجتماعی در یک محیط چند جنینی می‌پردازد. به‌طور خاص، پیش ارتباط اجتماعی به رشدشناسی تعامل اجتماعی اشاره دارد. همچنین به‌طور غیررسمی به عنوان ارتباطی برای اجتماعی بودن نامیده می‌شود. این نظریه این پرسش را مطرح می‌کند که آیا تمایلی به کنش اجتماعی جهت‌دار وجود دارد یا خیر. پژوهش‌هایی در این نظریه به این نتیجه می‌رسد که نوزادان با یک ارتباط منحصر به فرد ژنتیک اجتماعی به دنیا می‌آیند. 
-
-هنگام بررسی رفتار نوزادان می‌توان شواهدی را آشکار ساخت که از فرضیه پیش ارتباط اجتماعی حمایت می‌کند. مشخص شده‌است که نوزادان، حتی چند ساعت پس از تولد، برای روابط اجتماعی آمادگی دارند. این آمادگی به روش‌هایی مانند تقلید آنها از حرکات صورت بیان می‌شود. این رفتار مشاهده‌شده را نمی‌توان به هیچ شکل فعلی جامعه‌پذیری یا ساخت‌گرایی اجتماعی نسبت داد. در عوض، نوزادان به احتمال زیاد تا حدودی رفتار اجتماعی و هویت اجتماعی را از طریق ژنتیک ارث می‌برند. 
-
-شواهد اصلی این نظریه با بررسی بارداری دوقلو آشکار می‌شود. بحث اصلی این است که اگر رفتار اجتماعی وجود داشته باشد که موروثی باشد و پیش از تولد رشد کند، باید انتظار داشت جنین‌های دوقلو پیش از تولد در نوعی تعامل اجتماعی شرکت کنند؛ بنابراین، ده جنین در یک دوره زمانی با استفاده از تکنیک‌های سونوگرافی تحلیل شدند. با استفاده از تجزیه و تحلیل حرکتی، نتایج آزمایش این بود که جنین‌های دوقلو برای دوره‌های طولانی‌تر و ا��لب با ادامه بارداری با یکدیگر تعامل خواهند داشت. پژوهشگران توانستند به این نتیجه برسند که انجام حرکات بین دوقلوها تصادفی نبوده بلکه به‌طور خاص هدف‌گذاری شده‌است. 
-
-فرضیه پیش ارتباط اجتماعی درست ثابت شد: 
-پیشرفت مرکزی این مطالعه نشان دادن این است که کنش اجتماعی در حال حاضر در سه‌ماهه دوم حاملگی انجام شده‌است. جنین‌های دوقلو از هفته چهاردهم بارداری حرکاتی را که به‌طور خاص برای هم‌قلو هدف قرار می‌گیرند، برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنند. این یافته‌ها ما را وادار می‌کنند که پیش از ظهور رفتار اجتماعی پیش برویم: هنگامی‌که زمینه آن را قادر می‌سازد، مانند جنین‌های دوقلو، کنش‌های دیگر نه‌تنها ممکن است، بلکه بر اعمال خود هدایت‌شده غالب هستند. 
-
-خانواده، جنسیت و تمایلات جنسی
-
-خانواده، جنسیت و تمایلات جنسی حوزه وسیعی از تحقیق را تشکیل می‌دهند که در بسیاری از زمینه‌های فرعی جامعه‌شناسی مورد مطالعه قرار گرفته‌است. خانواده به گروهی از افراد گفته می‌شود که از طریق پیوندهای خویشاوندی با هم مرتبط هستند: روابط خونی / ازدواج / مشارکت مدنی یا فرزندخواندگی. واحد خانواده یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی است که تقریبا در تمام جوامع شناخته‌شده به نوعی یافت می‌شود. این واحد اساسی سازمان اجتماعی است و نقش کلیدی در اجتماعی کردن کودکان در فرهنگ جامعه آنها دارد. جامعه‌شناسی خانواده خانواده را به عنوان یک نهاد و واحد اجتماعی شدن با توجه ویژه به ظهور تاریخی نسبتا مدرن خانواده هسته‌ای و نقش‌های جنسیتی متمایز آن بررسی می‌کند. مفهوم کودکی نیز قابل‌توجه است. جامعه‌شناسی خانواده به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین نهادهایی که می‌توان دیدگاه‌های جامعه‌شناختی را برای آن به کار برد، جزء مشترک برنامه‌های درسی مقدماتی دانشگاهی است. از سوی دیگر، جامعه‌شناسی فمینیستی زیرمجموعه‌ای هنجاری است که مقوله‌های فرهنگی جنسیت و جنسیت را به‌ویژه در رابطه با قدرت و نابرابری مشاهده و نقد می‌کند. نگرانی اولیه نظریه فمینیستی پدرسالاری و ستم سیستماتیک زنان است که هم در سطح تعامل در مقیاس کوچک و هم از نظر ساختار اجتماعی گسترده‌تر در بسیاری از جوامع آشکار می‌شود. جامعه‌شناسی فمینیستی همچنین چگونگی پیوند جنسیت با نژاد و طبقه را برای ایجاد و تداوم نابرابری‌های اجتماعی تحلیل می‌کند. نحوه توضیح تفاوت در تعاریف زنانگی و مردانگی و نقش جنسی در جوامع مختلف و دوره‌های تاریخی نیز یک نگرانی است. 
-
-سلامتی، بیماری و بدن
-
-جامعه‌شناسی سلامت و بیماری بر اثرات اجتماعی و نگرش عمومی نسبت به بیماری‌ها، بیماری‌ها، سلامت روان و ناتوانی‌ها تمرکز دارد. این حوزه فرعی نیز با پیری‌شناسی و مطالعه روند پیری همپوشانی دارد. در مقابل، جامعه‌شناسی پزشکی بر روی کارکرد درونی سازمان‌های پزشکی و موسسات بالینی تمرکز دارد. در بریتانیا، جامعه‌شناسی به دنبال «گزارش گودناف» (۱۹۴۴) وارد برنامه درسی پزشکی شد. 
-
-جامعه‌شناسی بدن و تجسم دیدگاه گسترده‌ای در مورد ایده بدن دارد و شامل گستره وسیعی از پویایی‌های تجسم‌یافته از جمله بدن انسان و غیرانسانی، ریخت‌شناسی، تولید مثل انسان، آناتومی، مایعات بدن، بیوتکنولوژی، ژنتیک است. این اغلب با سلامت و بیماری تلاقی می‌کند و همچنین نظریه‌های بدن به عنوان تولیدات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ایدئولوژیک است. انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی یک کمیته پژوهشی اختصاصی برای بدن در علوم اجتماعی دارد. 
-
-مرگ، مردن، سوگ
-یکی از حوزه‌های جامعه‌شناسی سلامت و بیماری که با جامعه‌شناسی فرهنگی همپوشانی دارد، مطالعه مرگ، مردن و سوگواری است. گاهی به‌طور گسترده به عنوان جامعه‌شناسی مرگ شناخته می‌شود. این موضوع به عنوان مثال در کار داگلاس دیویس و مایکل سی. کرل نشان داده شده‌است. 
-
-معرفت و علم
-
-جامعه‌شناسی معرفت مطالعه رابطه بین اندیشه انسان و زمینه اجتماعی است که در آن پدید می‌آید و تأثیراتی که ایده‌های غالب بر جوامع می‌گذارند. این اصطلاح اولین بار در دهه ۱۹۲۰ به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت، زمانی که شماری از نظریه‌پردازان آلمانی‌زبان، به ویژه ماکس شلر و کارل مانهایم به‌طور گسترده در مورد آن نوشتند. با تسلط نظریه کارکردگرایی ساختاری در سال‌های میانی سده بیستم، جامعه‌شناسی معرفت تمایل داشت در حاشیه تفکر جامعه‌شناختی جریان اصلی باقی بماند. در دهه ۱۹۶۰، به‌ویژه توسط پیتر برگر و توماس لاکمن در کتاب «ساخت اجتماعی واقعیت» (۱۹۶۶) تا حد زیادی دوباره رشد نمود و بسیار نزدیک‌تر به زندگی روزمره اعمال شد. هنوز کانون روش‌هایی است که با درک کیفی جامعه انسانی سروکار دارند. (مقایسه کنید با «واقعیت اجتماعی»). مطالعات «باستان‌شناسی» و «تبارشناسی» میشل فوکو تأثیر چشمگیری بر اندیشه‌های معاصر دارد. 
-
-جامعه‌شناسی علم شامل مطالعه علم به عنوان یک فعالیت اجتماعی است، به ویژه که به «شرایط و تأثیرات اجتماعی علم و ساختارها و فرآیندهای اجتماعی فعالیت علمی» می‌پردازد. از نظریه‌پردازان مهم جامعه‌شناسی علم می‌توان به رابرت کی. مرتن و برونو لاتور اشاره کرد. این حوزه‌های جامعه‌شناسی به شکل‌گیری مطالعات علم و فناوری کمک کرده‌اند. هم انجمن جامعه‌شناسی آمریکا و هم انجمن جامعه‌شناسی بریتانیا بخش‌هایی دارند که به حوزه علم، معرفت و فناوری اختصاص دارد. انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی کمیته پژوهشی علم و فناوری را به وجود آورده‌است. 
-
-اوقات فراغت
-
-جامعه‌شناسی اوقات فراغت مطالعه چگونگی سازماندهی اوقات فراغت انسان است. اوقات فراغت شامل مجموعه وسیعی از فعالیت‌ها، مانند ورزش، گردشگری و انجام بازی‌ها است. جامعه‌شناسی اوقات فراغت ارتباط تنگاتنگی با جامعه‌شناسی کار دارد، زیرا هر یک جنبه متفاوتی از رابطه کار و فراغت را بررسی می‌کند. مطالعات اخیر در این زمینه از رابطه کار و اوقات فراغت فاصله گرفته و بر رابطه بین اوقات فراغت و فرهنگ تمرکز می‌کنند. این حوزه از جامعه‌شناسی با نظریه طبقه تن‌آسا تورستن وبلن آغاز شد. 
-
-صلح، جنگ و تضاد
-
-این حوزه از جامعه‌شناسی، به‌طور گسترده، پویایی جنگ، حل تضاد، جنبش‌های صلح، پناهندگان جنگ، حل منازعه و نهادهای نظامی را مطالعه می‌کند. هدف جامعه‌شناسی نظامی به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از این زیر شاخه، مطالعه نظام‌مند ارتش به‌عنوان یک گروه اجتماعی است تا به‌عنوان یک سازمان نظامی. این یک حوزه فرعی بسیار تخصصی است که مسائل مربوط به پرسنل خدماتی را به عنوان یک گروه اجتماعی متمایز با کنش جمعی اجباری بر اساس منافع مشترک مرتبط با بقا در حرفه بررسی می‌کند و نبرد، با اهداف و ارزشی که بیشتر از جامعه مدنی تعریف‌شده و محدود است. جامعه‌شناسی نظامی همچنین به روابط و تعاملات غیرنظامی-نظامی بین سایر گروه‌��ا یا سازمان‌های دولتی مربوط می‌شود. موضوعات شامل مفروضات غالب افراد در ارتش، تغییرات در تمایل اعضای ارتش برای جنگیدن، اتحاد نظامی، حرفه‌گرایی نظامی، افزایش استفاده از زنان، مجتمع صنعتی-آکادمیک نظامی، وابستگی ارتش به پژوهش‌ها و نهادی و ساختار سازمانی ارتش. 
-
-جامعه‌شناسی سیاسی
-
-از نظر تاریخی، جامعه‌شناسی سیاسی به روابط بین سازمان سیاسی و جامعه مربوط می‌شود. یک پرسش پژوهشی معمول در این زمینه ممکن است این باشد: چرا تعداد کمی از شهروندان آمریکایی رای دادن را انتخاب می‌کنند؟ در این رابطه، پرسش‌های مربوط به شکل‌گیری عقاید سیاسی، برخی از کاربردهای پیشگام آماری پژوهش پیمایشی توسط پل لازارسفلد را به همراه داشت. یک زیر شاخه اصلی از جامعه‌شناسی سیاسی در رابطه با چنین پرسش‌هایی ایجاد شد که از تاریخ تطبیقی برای تجزیه و تحلیل روندهای سیاسی - اجتماعی استفاده می‌کند. این زمینه از کار ماکس وبر و مویسی اوستروگورسکی توسعه یافت. 
-
-جامعه‌شناسی سیاسی معاصر شامل این حوزه‌های پژوهشی است، اما پرسش‌های گسترده‌تری درباره قدرت و سیاست‌باز شده‌است. امروزه جامعه‌شناسان سیاسی احتمالا نگران چگونگی شکل‌گیری هویت‌هایی هستند که به تسلط ساختاری یک گروه بر گروه دیگر کمک می‌کنند. سیاست چه کسی می‌داند چگونه و با چه اختیاری. و پرسش‌هایی در مورد چگونگی رقابت قدرت در تعاملات اجتماعی به گونه‌ای که باعث ایجاد تغییرات گسترده فرهنگی و اجتماعی شود. این‌گونه سوالات بیشتر به صورت کیفی مورد مطالعه قرار می‌گیرند. مطالعه جنبش‌های اجتماعی و تأثیرات آنها در رابطه با این تعاریف گسترده‌تر از سیاست و قدرت اهمیت ویژه‌ای داشته‌است. 
-
-جامعه‌شناسی سیاسی نیز از ناسیونالیسم روش‌شناختی و نقش سازمان‌های غیردولتی، انتشار دولت-ملت در سراسر زمین به‌عنوان یک ساخت‌گرایی اجتماعی و نقش نهادهای بدون تابعیت در جامعه جهانی مدرن را تحلیل کرد. جامعه‌شناسان سیاسی معاصر نیز به بررسی تعاملات بین دولت‌ها و حقوق بشر می‌پردازند. 
-
-جمعیت و جمعیت‌شناسی
-
-جمعیت‌شناسان یا جامعه‌شناسان جمعیت، اندازه، ترکیب و تغییر جمعیت را در طول یک زمان معین مطالعه می‌کنند. جمعیت‌شناسان مطالعه می‌کنند چگونه این ویژگی‌ها بر نظام‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی تأثیر می‌گذارند یا تحت تأثیر آنها قرار می‌گیرند. مطالعه جمعیت نیز ارتباط نزدیکی با بوم‌شناسی انسانی و جامعه‌شناسی محیطی دارد که به مطالعه رابطه جمعیت با محیط اطراف می‌پردازد و اغلب با جامعه‌شناسی شهری یا روستایی همپوشانی دارد. پژوهشگران در این زمینه ممکن است جابجایی جمعیت‌ها را مورد مطالعه قرار دهند: حمل و نقل، مهاجرت، پراکندگی و غیره، که در زیرشاخه‌ای به نام مطالعات تحرک‌ها قرار می‌گیرد و ارتباط نزدیکی با جغرافیای انسانی دارد. جمعیت‌شناسان همچنین ممکن است گسترش بیماری را در یک جمعیت معین یا همه‌گیرشناسی مطالعه کنند. 
-
-جامعه‌شناسی عمومی
-
-جامعه‌شناسی عمومی به رویکرد و رشته‌ای اشاره دارد که دنبال فراتر رفتن از آکادمی به منظور تعامل با مخاطبان گسترده‌تر است. شاید بهتر باشد به عنوان یک سبک جامعه‌شناسی شناخته شود تا یک روش خاص نظریه یا مجموعه‌ای از ارزش‌های سیاسی. این رویکرد عمدتا با مایکل بوراووی مرتبط است که آن را با جامعه‌شناسی حرفه‌ای و شکلی از جامعه‌شناسی آکادمیک مقایسه کرد که عمدتا به پرداختن به سایر جامعه‌شناسان حرفه‌ای توجه دارد. جامعه‌شناسی عمومی نیز بخشی از حوزه گسترده‌تر ارتباطات علمی یا روزنامه‌نگاری علمی است. 
-
-نژاد و روابط قومی
-
-جامعه‌شناسی نژاد و روابط قومی حوزه‌ای از رشته‌ای است که روابط اجتماعی، روابط سیاسی و اقتصادی بین نژادها و قومیت‌ها را در تمام سطوح جامعه مطالعه می‌کند. این حوزه شامل مطالعه نژادگرایی، تفکیک مسکونی و سایر فرآیندهای پیچیده اجتماعی بین گروه‌های مختلف نژادی و قومی است. این پژوهش اغلب با حوزه‌های دیگر جامعه‌شناسی مانند قشربندی اجتماعی، روان‌شناسی اجتماعی و همچنین با نظریه پسااستعمارگرایی تعامل دارد. در سطح سیاست سیاسی، روابط قومی در قالب همگون‌سازی فرهنگی یا چندگانگی فرهنگی مورد بحث قرار می‌گیرد. ضد نژادگرایی سبک دیگری از سیاست را شکل می‌دهد که به ویژه در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ رایج بود. 
-
-دین
-
-جامعه‌شناسی دین به اعمال، پیشینه‌های تاریخی، تحولات، مضامین جهانی و نقش‌های دین در جامعه می‌پردازد. تأکید خاصی بر نقش مکرر دین در همه جوامع و در طول تاریخ ثبت شده‌است. جامعه‌شناسی دین از این جهت از فلسفه دین متمایز است. جامعه‌شناسان در صدد ارزیابی اعتبار ادعاهای حقیقت دینی نیستند، در عوض چیزهایی را فرض می‌کنند که پیتر برگر به عنوان موضع «الحاد روش‌شناختی» توصیف می‌کند. ممکن است گفته شود رشته رسمی مدرن جامعه‌شناسی با تحلیل دین در سال ۱۸۹۷ توسط امیل دورکیم با انتشار کتاب خودکشی و بررسی نرخ آن در میان جمعیت‌های کاتولیک رومی و پروتستان آغاز شد. ماکس وبر چهار متن عمده در مورد دین در زمینه جامعه‌شناسی اقتصادی و قشربندی اجتماعی منتشر کرد: ۱. اخلاق پروتستان و روح سرمایه‌داری (۱۹۰۵)، ۲. دین چین: کنفوسیوس و تائوئیسم (۱۹۱۵)، ۳. دین هند: جامعه‌شناسی هندوئیسم و بودیسم (۱۹۱۵)، ۴. یهودیت باستان (۱۹۲۰). بحث‌های معاصر اغلب بر موضوعاتی مانند سکولارسازی، دین مدنی، تلاقی دین و اقتصاد و نقش دین در زمینه جهانی‌سازی و چندگانگی فرهنگی متمرکز می‌شوند. 
-
-تغییر و توسعه اجتماعی
-
-جامعه‌شناسی تغییر و توسعه تلاش می‌کند تا بفهمد جوامع چگونه توسعه می‌یابند و چگونه می‌توان آنها را تغییر داد. این شامل مطالعه بسیاری از جنبه‌های مختلف جامعه، به عنوان مثال روندهای جمعیتی، روندهای سیاسی یا تکنولوژیکی، یا تغییر در فرهنگ در این زمینه، جامعه‌شناسان اغلب از روش‌های جامعه‌شناسی کلان یا روش‌های تاریخی - تطبیقی استفاده می‌کنند. در مطالعات معاصر تغییرات اجتماعی، همپوشانی‌هایی با توسعه بین‌الملل یا توسعه اجتماع وجود دارد. با این حال، بیشتر بنیانگذاران جامعه‌شناسی بر اساس مطالعه تاریخ، نظریه‌هایی در مورد تغییر اجتماعی داشتند. برای مثال، کارل مارکس ادعا کرد شرایط مادی جامعه در نهایت باعث ایجاد جنبه‌های آرمانی یا فرهنگی جامعه می‌شود، در حالی که ماکس وبر استدلال می‌کرد که در واقع آداب فرهنگی پروتستانتیسم بود که باعث دگرگونی شرایط مادی شد. در برابر هر دو، امیل دورکیم استدلال کرد جوامع از طریق فرایند تکامل اجتماعی-فرهنگی از ساده به پیچیده حرکت کردند. جامعه‌شناسان در این زمینه نیز فرآیندهای جهانی شدن و امپریالیسم را مطالعه می‌کنند. مهم‌تر از همه، امانوئل والرشتاین چارچوب نظری مارکس را گسترش می‌دهد تا بازه‌های زمانی بزرگ و کل جهان را د�� آن چیزی گسترش دهد که به عنوان نظریه نظام‌های جهانی شناخته می‌شود. جامعه‌شناسی توسعه نیز به شدت تحت تأثیر نظریه پسااستعمارگرایی است. در سال‌های اخیر، ریوین کانل انتقادی از جانبداری در پژوهش‌های جامعه‌شناختی نسبت به کشورهای شمال جهانی صادر کرد. او استدلال می‌کند این تعصب جامعه‌شناسان را نسبت به تجربیات زیسته جنوب جهانی کور می‌کند، به‌ویژه، به‌اصطلاح «نظریه شمال» فاقد استدلال کافی در مورد امپریالیسم و استعمار است. 
-
-سازمان‌های بسیاری از جمله مرکز فرناند برودل برای مطالعه اقتصاد، نظام‌های تاریخی، و تمدن‌ها، و پروژه پژوهشی تغییر اجتماعی جهانی تغییرات اجتماعی را مطالعه می‌کنند. 
-
-شبکه‌های اجتماعی
-
-شبکه اجتماعی یک ساختار اجتماعی متشکل از افراد (یا سازمان‌ها) به نام «گره» است که توسط یک یا چند نوع خاص وابستگی متقابل مانند دوستی، خویشاوندی، مبادله مالی، دوست نداشتن، روابط جنسی، یا روابط اعتقادی، دانش یا اعتبار گره خورده‌است (متصل می‌شوند) شبکه‌های اجتماعی در سطوح مختلفی از خانواده‌ها گرفته تا سطح کشورها عمل می‌کنند و نقش مهمی در تعیین نحوه حل مسایل، اداره سازمان‌ها و میزان موفقیت افراد در دستیابی به اهداف خود دارند. یک فرض نظری اساسی در تحلیل شبکه‌های اجتماعی این است که گروه‌ها لزوما بلوک‌های سازنده جامعه نیستند: این رویکرد برای مطالعه نظام‌های اجتماعی کم‌محدود، از جامعه غیر محلی گرفته تا شبکه‌های مبادله باز است. تحلیل شبکه‌های اجتماعی با اقتباس نظری از جامعه‌شناسی رابطه‌ای از تلقی افراد (افراد، سازمان‌ها، دولت‌ها) به‌عنوان واحدهای مجزای تجزیه و تحلیل اجتناب می‌کند، در عوض بر چگونگی تأثیر ساختار پیوندها بر افراد و روابط آنها تمرکز می‌کند. برخلاف تحلیل‌هایی که فرض می‌کنند اجتماعی شدن در هنجارها رفتار را تعیین می‌کند، تحلیل شبکه‌ای به دنبال بررسی میزان تأثیر ساختار و ترکیب پیوندها بر هنجارها است. از سوی دیگر، پژوهش‌های اخیر عمر لیزاردو نیز نشان می‌دهد پیوندهای شبکه‌ای توسط سلیقه‌های فرهنگی پیشین شکل‌گرفته و ایجاد می‌شوند. نظریه شبکه‌های اجتماعی معمولا در ریاضیات رسمی تعریف می‌شود و ممکن است شامل ادغام داده‌های جغرافیایی در نقشه‌برداری اجتماعی باشد. 
-
-روان‌شناسی اجتماعی
-
-روان‌شناسی اجتماعی جامعه‌شناختی بر مقیاس خرد کنش اجتماعی تمرکز دارد. این حوزه را می‌توان به عنوان پایبندی به «مینیاتوریسم جامعه‌شناختی» توصیف کرد که کل جوامع را از طریق مطالعه افکار و احساسات فردی و همچنین رفتار گروه‌های کوچک بررسی می‌کند. یکی از دغدغه‌های خاص روان‌شناسان اجتماعی، چگونگی تبیین انواع واقعیات جمعیت‌شناختی، اجتماعی و فرهنگی از نظر کنش متقابل اجتماعی انسانی است. برخی از موضوعات عمده در این زمینه عبارتند از: نابرابری اجتماعی، پویایی گروه، تعصب، پرخاشگری، ادراک اجتماعی، رفتار گروهی، تغییر اجتماعی، رفتار غیرکلامی، اجتماعی شدن، انطباق، رهبری و هویت اجتماعی. روان‌شناسی اجتماعی ممکن است با تأکید روان‌شناختی تدریس شود. در جامعه‌شناسی، پژوهشگران حوزه روان‌شناسی اجتماعی برجسته‌ترین استفاده‌کنندگان از روش تجربی هستند (بر خلاف همتایان روان‌شناختی خود که اغلب روش‌های دیگری را نیز به کار می‌گیرند) روان‌شناسی اجتماعی به تأثیرات اجتماعی و همچنین ادراک اجت��اعی و کنش متقابل اجتماعی می‌پردازد. 
-
-قشربندی، فقر و نابرابری
-
-قشربندی اجتماعی ترتیب سلسله مراتبی افراد به طبقات اجتماعی، کاست‌ها و تقسیمات درون یک جامعه است. طبقه‌بندی مدرن جوامع غربی به‌طور سنتی به طبقات فرهنگی و اقتصادی مربوط می‌شود که در سه لایه اصلی مرتب شده‌اند: طبقه بالا، طبقه متوسط و طبقه پایین ولی هر طبقه ممکن است بیشتر به طبقات کوچکتر تقسیم شود (به عنوان مثال شغلی). طبقه‌بندی اجتماعی در جامعه‌شناسی به شیوه‌های کاملا متفاوتی تفسیر می‌شود. طرفداران نظریه کارکردگرایی ساختاری پیشنهاد می‌کنند از آنجایی که طبقه‌بندی طبقات و کاست‌ها در همه جوامع مشهود است، سلسله‌مراتب باید در تثبیت وجود آنها سودمند باشد. نظریه پردازان نظریه تضاد در مقابل، دست‌نیافتنی منابع و کمبود تحرک اجتماعی را در جوامع طبقه‌بندی شده نقد می‌کنند. 
-
-کارل مارکس طبقات اجتماعی را از طریق پیوند آنها با ابزار تولید در نظام سرمایه‌داری متمایز کرد: بورژوازی صاحب ابزار است ولی این عملا شامل خود پرولتاریا می‌شود زیرا کارگران فقط می‌توانند نیروی کار خود را بفروشند (تشکیل زیربنای مادی و روبنای فرهنگی). ماکس وبر نظریه جبرگرایی اقتصادی مارکسیستی را نقد و استدلال کرد که قشربندی اجتماعی صرفا مبتنی بر نابرابری‌های اقتصادی نیس ولی در مورد دیگر تفاوت‌های جایگاه و قدرت (به عنوان مثال پدرسالاری). طبق نظر وبر، طبقه‌بندی ممکن است بین حداقل سه متغیر پیچیده رخ دهد: 
-ثروت (طبقه): موقعیت اقتصادی یک فرد در یک جامعه، بر اساس تولد و دستاوردهای فردی. تفاوت وبر با مارکس در این است که او این را عامل عالی در قشربندی نمی‌داند. وبر اشاره کرد که چگونه مدیران شرکت‌ها یا صنایع، شرکت‌هایی را کنترل می‌کنند که مالک آنها نیستند. مارکس چنین شخصی را در پرولتاریا قرار می‌داد. 
-پرستیژ (جایگاه): اعتبار یا محبوبیت یک فرد در یک جامعه. این را می‌توان با نوع شغل یا ثروت این شخص تعیین کرد. 
-قدرت (حزب سیاسی): توانایی یک شخص برای رسیدن به مسیر خود علیرغم مقاومت دیگران؛ مثلا، افراد شاغل در مشاغل ایالتی، مانند کارمند اداره تحقیقات فدرال، یا یکی از اعضای کنگره ایالات‌متحده، ممکن است دارایی یا وضعیت کمی داشته باشند ولی همچنان دارای قدرت بسیار زیادی هستند. 
-
-پیر بوردیو یک مثال مدرن در مفاهیم سرمایه فرهنگی و سرمایه نمادین ارائه می‌کند. نظریه پردازانی مانند رالف دارندورف به گرایش به طبقه متوسط بزرگ در جوامع مدرن غربی اشاره کرده‌اند. به ویژه در رابطه با ضرورت نیروی کار تحصیل‌کرده در اقتصادهای فناوری یا خدمات محور. دیدگاه‌های مربوط به جهانی شدن، مانند نظریه وابستگی، نشان می‌دهد این تأثیر ناشی از جابجایی کارگران به کشورهای در حال توسعه است. 
-
-جامعه‌شناسی شهری و روستایی
-
-جامعه‌شناسی شهری شامل تحلیل زندگی اجتماعی و تعامل انسانی در مناطق شهری است. این رشته‌ای است که به دنبال ارائه مشاوره برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری است. پس از انقلاب صنعتی آثاری مانند جورج زیمل: کلان‌شهر و زندگی ذهنی (۱۹۰۳) بر شهرنشینی و تأثیر آن بر بیگانگی و گمنامی متمرکز شد. در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ مکتب شیکاگو با استفاده از کنش متقابل نمادین به عنوان روشی برای پژوهش می‌دانی، بدنه نظریه عمده‌ای را در مورد ماهیت شهر ارائه داد که هم برای جامعه‌شناسی شهری و هم برای جرم‌شناسی مهم است. پژوهش معاصر معمولا در زمینه جهانی شدن قرار می‌گیرد، به عنوان مثال، در مطالعه ساسکیا ساسن در مورد شهر جهانی. در مقابل، جامعه‌شناسی روستایی تحلیل مناطق غیر کلانشهری است. از آنجایی که کشاورزی و بیابان به یک واقعیت اجتماعی برجسته‌تر در مناطق روستایی تبدیل می‌شوند، جامعه‌شناسان روستایی اغلب با جامعه‌شناسان محیط‌زیست همپوشانی دارند. 
-
-جامعه‌شناسی جامعه
-جامعه‌شناسی جامعه اغلب با جامعه‌شناسی شهری و روستایی گروه‌بندی می‌شود. با در نظر گرفتن جوامع مختلف - از جمله جوامع آنلاین - به عنوان واحد تجزیه و تحلیل، جامعه‌شناسان جامعه منشأ و تأثیرات انجمن‌های مختلف افراد را مطالعه می‌کنند. به عنوان مثال، جامعه‌شناس آلمانی فردیناند تونیس بین دو نوع ارتباط انسانی تمایز قائل شد: گمنشافت (که معمولا به عنوان اجتماع) و گزلشافت (که به جامعه یا انجمن ترجمه می‌شود) تونیس در کار خود در سال ۱۸۸۷، گمنشافت و گزلشافت استدلال کرد که گمنشافت به دلیل وجود وحدت اراده موجودیت اجتماعی فشرده‌تر و منسجم‌ضتری تلقی می‌شود. «توسعه» یا «سلامت» یک جامعه همچنین یکی از دغدغه‌های اصلی جامعه‌شناسان جامعه است که در جامعه‌شناسی توسعه نیز مشارکت دارند که نمونه‌ای از ادبیات پیرامون مفهوم سرمایه اجتماعی است. 
-
-سایر رشته‌های دانشگاهی
-جامعه‌شناسی با رشته‌های مختلفی که جامعه را مطالعه می‌کنند به ویژه انسان‌شناسی اجتماعی، علوم سیاسی، اقتصاد، مددکاری اجتماعی و فلسفه اجتماعی همپوشانی دارد. بسیاری از زمینه‌های نسبتا جدید مانند مطالعات ارتباطات، مطالعات فرهنگی، جمعیت‌شناسی و نظریه ادبی از روش‌هایی استفاده می‌کنند که از جامعه‌شناسی سرچشمه گرفته‌است. هر دو اصطلاح «علوم اجتماعی» و «پژوهش اجتماعی» از زمان پیدایش در جامعه‌شناسی کلاسیک تا حدی استقلال پیدا کرده‌اند. رشته متمایز انسان‌شناسی اجتماعی یا جامعه‌شناسی انسان‌شناسی جزء اصلی انسان‌شناسی در سراسر بریتانیا و کشورهای مشترک‌المنافع و بیشتر اروپا (به ویژه فرانسه) است. جایی که از انسان‌شناسی فرهنگی متمایز می‌شود. در ایالات‌متحده، انسان‌شناسی اجتماعی معمولا در انسان‌شناسی فرهنگی (یا تحت عنوان نسبتا جدید انسان‌شناسی اجتماعی فرهنگی) قرار می‌گیرد. 
-
-جامعه‌شناسی و جامعه‌شناسی کاربردی به رشته حرفه‌ای و آکادمیک مددکاری اجتماعی مرتبط هستند. هر دو رشته کنش‌های متقابل اجتماعی، جامعه و تأثیر نظام‌های مختلف (مانند خانواده، مدرسه، جامعه، قوانین، حوزه سیاسی) را بر روی فرد مطالعه می‌کنند. با این حال، مددکاری اجتماعی به‌طور کلی بیشتر بر راهبردهای عملی برای کاهش نارسایی‌های اجتماعی متمرکز است. جامعه‌شناسی به‌طور کلی بررسی کاملی از علل ریشه‌ای این مسایل ارائه می‌دهد. به عنوان مثال، یک جامعه‌شناس ممکن است «چرا» جامعه‌ای را با فقر درگیر کند، مطالعه کند. جامعه‌شناسی کاربردی بیشتر بر راهبردهای عملی در مورد «چیزی» متمرکز است که باید برای کاهش این بار انجام شود. مددکار اجتماعی بر کنش متمرکز خواهد بود. اجرای این راهبردهای مستقیم یا غیر مستقیم با استفاده از سلامت روان‌درمانی، مشاوره، حمایت، سازمان جامعه یا بسیج جامعه ممکن خواهد شد. 
-
-انسان‌شناسی اجتماعی شاخه‌ای از انسان‌شناسی است که به مطالعه چگونگی رفتار انسان‌های زنده معاصر در گروه اجتماعی می‌پردازد. دست‌��ندرکاران انسان‌شناسی اجتماعی، مانند جامعه‌شناسان، جنبه‌های مختلف سازمان اجتماعی را بررسی می‌کنند. به‌طور سنتی، انسان‌شناسان اجتماعی جوامع غیر صنعتی و غیر غربی را تحلیل می‌کردند، در حالی که جامعه‌شناسان بر جوامع صنعتی در جهان غرب تمرکز می‌کردند. با این حال، در سال‌های اخیر، انسان‌شناسی اجتماعی تمرکز خود را به جوامع مدرن غربی گسترش داده‌است، به این معنی که این دو رشته به‌طور فزاینده‌ای همگرا می‌شوند. 
-
-انسان‌شناسی اجتماعی فرهنگی که شامل انسان‌شناسی زبان‌شناختی می‌شود، به مسئله تفاوت و شباهت در درون و بین جمعیت‌های انسانی می‌پردازد. این رشته همزمان با گسترش امپراتوری‌های استعماری اروپایی پدید آمد و شیوه‌ها و نظریه‌های آن همراه با فرآیندهای استعمارزدایی مورد تردید و فرمول‌بندی مجدد قرار گرفته‌اند. چنین مسائلی دوباره ظهور کرده‌اند، زیرا فرآیندهای فراملی، مرکزیت دولت-ملت را به نظریه‌پردازی در مورد فرهنگ و قدرت به چالش کشیده‌است. چالش‌های جدیدی با بحث‌های عمومی درباره چندگانگی فرهنگی و استفاده روزافزون از مفهوم فرهنگ در خارج از آکادمی و در میان مردمان مورد مطالعه توسط انسان‌شناسی پدیدار شده‌اند. این زمان‌ها در آکادمی، در انسان‌شناسی یا در جهان «تجارب معمول» نیست، اگر چنین زمان‌هایی وجود داشته باشد. 
-
-اروینگ لوئیس هوروویتز، در کتاب «افول جامعه‌شناسی» (۱۹۹۴)، استدلال کرده‌است این رشته، در حالی که از یک «نسب و سنت متمایز» سرچشمه می‌گیرد، به دلیل نظریه عمیقا ایدئولوژیک و فقدان در حال افول است. مربوط به سیاست‌گذاری: تجزیه جامعه‌شناسی زمانی آغاز شد که این سنت بزرگ در معرض تفکر ایدئولوژیک قرار گرفت و در پی پیروزی‌های توتالیتر، یک سنت پست ظاهر شد. به‌علاوه: مسئله‌ای که هنوز به آن اشاره نشده این است که ضعف جامعه‌شناسی همه علوم اجتماعی را در برابر اثبات‌گرایی محض آسیب‌پذیر کرده‌است – در برابر تجربه‌گرایی فاقد هر گونه مبنای نظری. افراد بااستعدادی که ممکن است در دوره‌های پیشین وارد جامعه‌شناسی شده باشند به دنبال تحریک فکری در تجارت، حقوق، علوم طبیعی و حتی نوشتن خلاق هستند. این امر جامعه‌شناسی را از پتانسیل بسیار مورد نیاز تخلیه می‌کند. هوروویتز فقدان یک انضباط اصلی را به عنوان تشدید کننده مسئله ذکر می‌کند. رندال کالینز و دوروتی سواین توماس استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا و عضو شورای سردبیران مشاور مجله تکامل اجتماعی و تاریخ، مشابه این نظر را بیان کرده‌است. احساسات: ما انسجام خود را به عنوان یک‌رشته از دست داده‌ایم، در حال شکسته شدن به مجموعه‌ای از تخصص‌ها هستیم که هرکدام راه خود را طی می‌کنند و توجه چندانی به یکدیگر ندارند. 
-
-در سال ۲۰۰۷، راهنمای آموزش عالی تایمز فهرستی از «پر استنادترین نویسندگان کتاب در علوم انسانی» (از جمله فلسفه و روان‌شناسی) را منتشر کرد. هفت نفر از ده نفر برتر به عنوان جامعه‌شناس فهرست شده‌اند: ۱. میشل فوکو، ۲. پیر بوردیو، ۵. آنتونی گیدنز، ۶. اروینگ گافمن، ۷. یورگن هابرماس، ۸. ماکس وبر و ۱۰. برونو لاتور. 
-
-مجلات
-
-پر رتبه‌ترین مجلات عمومی که پژوهش‌های اصلی در زمینه جامعه‌شناسی را منتشر می‌کنند عبارتند از نشریه جامعه‌شناسی آمریکا و بازنگری جامعه‌شناختی آمریکا. بررسی سالانه جامعه‌شناسی که مقالات مروری اصلی را منتشر می‌کند، نیز رتبه بالایی دارد. بسیاری از مجلات عمومی و تخصصی دیگر وجود دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-تاریخ جامعه‌شناسی
-تاریخ علوم اجتماعی
-جامعه صنعتی
-جامعه فراصنعتی
-جامعه‌شناسی سیاسی
-رئوس مطالب جامعه‌شناسی
-علوم اجتماعی
-فرانکوئیسم جامعه‌شناختی
-فرهنگ
-فهرست جامعه‌شناسان
-کتاب‌شناسی جامعه‌شناسی
-نظریه اجتماعی
-نظریه تضاد
-نظریه درگیر
-نظریه فرهنگ
-نظریه مقطع بحرانی
-نظریه‌های جامعه‌شناسی
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-نقل قول‌ها
- {{Reflist
-|refs =
-<ref name= «transformation ۳۲۵» >Harriss, John. The Second Great Transformation ? Capitalism at the End of the Twentieth Century in Allen, T. and Thomas, Alan (eds) Poverty and Development in the ۲۱ st Century', Oxford University Press, Oxford. p. ۳۲۵. < / ref>
-}} 
-
-منابع
-
-ابی، استفن اچ. ۲۰۰۵. جامعه‌شناسی: راهنمای مرجع و منابع اطلاعاتی (ویرایش سوم). لیتلتون، کلرادو: شرکت کتابخانه‌ها نامحدود. 
-
-ارل ببی، ۲۰۰۳. عمل تحقیقات اجتماعی (ویرایش ۱۰). وادسورث: سی‌انگیج. 
-" [https: / / web. archive. org / web / ۲۰۰۸۰۵۲۷۲۳۱۱۳۵ / http: / / ddl. uwinnipeg. ca / res_des / files / readings / cwmills-intel_craft. pdfسی. رایت میلز، توصیه‌های پیشه‌ورزی فکری چگونه برای جامعه‌شناس جوان کار کنیم. 
-کالینز، رندال. ۱۹۹۴. چهار سنت جامعه‌شناختی. آکسفورد: انتشارات دانشگاه آکسفورد. 
-کوزر، لوئیس آلفرد ۱۹۷۱. زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی: ایده‌ها در زمینه تاریخی و اجتماعی. نیویورک: هارکورت بریس جووانوویچ.. 
-گیدنز، آنتونی. ۲۰۰۶. جامعه‌شناسی (ویرایش پنجم). کمبریج: پولیت پرس. 
-
-لیپست، سیمور مارتین و اورت کارل لاد. سیاست جامعه‌شناسان آمریکایی، مجله جامعه‌شناسی آمریکا (۱۹۷۲) ۷۸ # ۱ pp. ۶۷ – ۱۰۴
-هاوس، جی. اس، و مورتیمر، جی. (۱۹۹۰). ساختار اجتماعی و فرد: مضامین نوظهور و جهت‌گیری‌های جدید فصلنامه روان‌شناسی اجتماعی، ۷۱ – ۸۰. 
-
-مرتن، رابرت کی. ۱۹۵۹. «نظریه اجتماعی و ساختار اجتماعی: به سوی تدوین نظریه و تحقیق (ویرایش اصلاح‌شده و بزرگ‌شده). گلنکو، ایلینوی. 
-میلز، سی. رایت، ۱۹۵۹. بینش جامعه‌شناختی
-نیزبت، رابرت ۱۹۶۷. «سنت جامعه‌شناختی»، لندن، کتاب‌های آموزشی هاینمن. 
-ریتزر، جورج و داگلاس جی. گودمن. ۲۰۰۴. «نظریه جامعه‌شناسی» (ویرایش ششم). مک‌گرا-هیل اجوکیشن. 
-اسکات، جان، و گوردون مارشال، ویرایش. ۲۰۰۵. «فرهنگی جامعه‌شناسی» (ویرایش سوم). انتشارات دانشگاه آکسفورد.، 
-والاس، روث آ، و آلیسون ولف. ۱۹۹۵. «نظریه جامعه‌شناسی معاصر: ادامه سنت کلاسیک» (ویرایش چهارم). پرنتیس هال. 
-وایت، هریسون سی. ۲۰۰۸. هویت و کنترل. چگونه شکل‌گیری‌های اجتماعی پدیدار می‌شوند» (ویرایش دوم). پرینستون: انتشارات دانشگاه پرینستون. 
-ویلیس، ایوان. ۱۹۹۶. «جستجوی جامعه‌شناختی: درآمدی بر مطالعه زندگی اجتماعی». نیو برانزویک، نیوجرسی: انتشارات دانشگاه راتگرز. 
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه انجمن جامعه‌شناسی ایران (اج‌ا) 
-انجمن جامعه‌شناسی آمریکا (ASA) 
-انجمن جامعه‌شناسی استرالیا (TASA) 
-انجمن جامعه‌شناسی بنگلادش (BSS) 
-انجمن جامعه‌شناسی بریتانیا (BSA) 
-انجمن کانادایی جامعه‌شناسان و مردم شناسان فرانسوی زبان
-انجمن جامعه‌شناسی کانادا (CSA) 
-انجمن جامعه‌شناسی اروپا (ESA) 
-انجمن جامعه‌شناسی فرانسه
-انجمن جامعه‌شناسی آلمان (DGS) 
-راهنمای مصاحبه‌های گروه جامعه‌شناسی دانشگاه شیکاگو ۱۹۷۲ در [https: / / www. lib. uchicago. edu / scrc / مرکز تحقیقات مجموعه‌های ویژه دانشگاه شیکاگو] 
-راهنمای سوابق سوابق گروه جامعه‌شناسی دانشگاه شیکاگو ۱۹۲۴ - ۲۰۰۱ در [https: / / www. lib. uchicago. edu / scrc / مرکز تحقیقات مجموعه‌های ویژه دانشگاه شیکاگو] 
-انجمن جامعه‌شناسی هند (ISS) 
-مؤسسه بین‌المللی جامعه‌شناسی (IIS) 
-انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی (ISA) 
-انجمن جامعه‌شناسی آمریکای لاتین (ALAS) 
-Observatory of International Research (OOIR): آخرین مقالات و روندهای جامعه‌شناسی
-انجمن جامعه‌شناسی پرتغال (APS) 
-انجمن جامعه‌شناسی ایرلند (SAI) 
-انجمن جامعه‌شناسی شمال اروپا (NSA) 
-انجمن جامعه‌شناسی سوئد (به سوئدی) 
-
-
-اصطلاحات جامعه‌شناسی
-جامعه و سیاست
-علوم اجتماعی
-کنش متقابل نمادین
-نظریه شبکه کنشگر
-سیاست شناخت، اتخاذ تصمیم تخصصی، پیاده‌سازی بهترین راه و روش برای منافع فردی یا گروهی در برابر چالش‌های احتمالی یا پیشرو است. در این میان معمولا حکومت‌ها، عامل سیاست‌ورزی و موضوع عمل گروه‌ها، افراد و بخش‌های مختلف جمعیت هستند. به عبارت دیگر سیاست فعالیتی اجتماعی است که با تضمین نظم در نبردهایی که از گوناگونی و ناهم‌گرایی عقیده‌ها و منافع ناشی می‌شود، می‌خواهد به یاری زور - که اغلب بر حقوق متکی است - امنیت بیرونی و تفاهم درونی واحد سیاسی ویژه‌ای را تأمین کند. امروزه سیاست موضوع علمی مستقل و یکی از حقایق غیرقابل اجتناب زندگی بشر است. 
-
-به کسی که در سیاست کار می‌کند سیاست‌مدار یا پولیتیسین گویند. یکی از تشکیل دهنده‌های اساسی ساختار سیاست در ابعاد جامع مدیریت منابع راهبردی است. 
-
-واژه‌شناسی
-سیاست واژه‌ای عربی است که ریشه آن به معنی «رام کردن اسب» است. این واژه در ادبیات فارسی بعضا به معنی «اداره کردن» و «چاره کردن» هم آمده‌است؛ مثلا معنی این جمله که «فلانی چهار پایش را سیاست کرد» به معنی پیدا کردن جا و چراگاه برای چهارپا است. واژه سیاس که هم‌ریشه با واژه سیاست است به معنی «زیرک»، «حیله‌گر» و «رند» است. در برخی از متون قدیمی «سیاست کردن» به معنی «تنبیه کردن» هم آمده. 
-امروزه در ادبیات روزمره ایران استفاده از واژه «سیاسی‌کار» معنی مثبتی ندارد و مراد از آن اشاره به کسی است که مسائل غیرسیاسی را قربانی منافع حزبی یا گروهی می‌کند یا کارهای غیرسیاسی جامعه نظیر امور عمومی را با مقاصد سیاسی از قبیل دست‌یابی به یک مقام بالاتر انجام می‌دهد. اما اصطلاح «سیاستمدار» اشاره به فردی دارد که در یکی از مدارج حکومتی مرجع تصمیم‌گیری است. 
-
-مفهوم سیاست
-سیاست در معنای عام هرگونه راهبرد و روش و مشی برای اداره یا بهتر کردن هر امری از امور، (چه شخصی چه اجتماعی) است؛ و در اصطلاح اموری است که مربوط به دولت و مدیریت و تعیین شکل و مقاصد و چگونگی فعالیت دولت باشد. کوشش برای نگهداری یا بدست آوردن قدرت یا کاربست قدرت دولت در جهت هدف‌ها و درخواست‌های گوناگون. سیاست به معنای باستانی کلمه، دخالت در امر عمومی و به معنای جدید، شهر مدرن صنعتی است که کنشگرانش به سیستم سازمان دهنده آن مشروعیت می‌دهند. 
-
-در پاسخ به این پرسش که سیاست چیست، باید به نکته‌ای اشاره کرد و آن این است که این مفهوم در همه جامعه، بستر وقوع سیاست به عنوان یک فعالیت علمی و نظری جامعه انسانی است. مفهوم جامعه چنان در نزد علمای جامعه‌شناسی و مردم شناسان دیده می‌شود، از جمله مفاهیم قدیمی است که انسان‌ها به منظور رفع نیازها و رفع مشکلات خود به صرافت تجربه دریافته‌اند که با تشکیل جامعه بهتر می‌توانند بر مشکلات خود فائق آیند و نیازهای خود ر�� مرتفع سازند، ضرورت پیدایش جامعه از سویی ریشه در انگیزه‌های غریزی و از سویی ریشه در رفتارها و اضطرارهای مادی دارند که انسان‌ها را احاطه کرده‌است، بشر ابتدایی با سیر مراحل تکامل زیستی و بیولوژیک خود به تدریج از غارها و کنام‌ها، که محل زیست و بود باش اصلی او به‌شمار می‌رفت خارج شده‌اند و یک جا نشینی در قالب گروه‌های متشکل از خانوارها را آغاز کردند، روند تکامل زیست‌شناسی بشر نیز حکایت از حرکت به سمت تشکیل جامعه دارد. 
-
-جامعه به عنوان بستر اساسی فرایند پرفراز و نشیبی را طی کرده‌است، انسان‌ها از تشکیل ابتدایی به قالب پیشرفت بیولوژیک و فیزیولوژیک کرده‌اند. برای مثال آنچه در گذشته‌های دور به انسان چهار دست و پا یا (Homo - neeptus) با گذر زمان طولانی به صورت انسان راست‌قامت (homo - erectus) درآمد. چهار دست و پا بودن انسان شاید به دلیل شرایط زیستی و نوع فعالیت معیشتی او بود. به این معنا که او در مرحله آغازین حیات خود به جمع‌آوری دانه‌ها و گیاهان خوراکی (Food gathering / collecting) می‌پرداخت. 
-
-تا پیش از این مرحله انسان به عنوان موجود درخت‌زی (Tree living creature) بود اما به تدریج آنان در روی زمین به زندگی ادامه دادند (earth living creature). مرحله بعدی تکامل زیستی و بیولوژیکی انسان مرحله‌ای است که انسان به ابزار سازی روی می‌آورد و یادمی‌گیرد با استفاده از مواد و مصالح موجود در طبیعت ابزار و لوازم مورد نیاز خود را بسازد. حال انسان وارد مرحله دوم زندگی خود می‌شود، به این معنا که جدا از گردآوری و جمع‌آوری میوه‌های خوراکی به شکارگری روی می‌آورد. انسان در فرایند تکامل خود با زبان هم آشنا می‌شود و به تدریج مفهوم نطق در یکی از مراحل تکامل تاریخی هویت انسان را تغییر می‌دهد، انسان‌ها در ابتدا چیزی به معنای زبان نداشتند، آنچه وجود داشت به معنای زبان فریاد، سر و صدا یا (Noisy- language) بود. به این ترتیب انسانی که توانست زبان و سر و صدا را به تدریج به صورت زبان کلامی و آوایی تبدیل کند به عنوان (Homo-logos) 
-یا انسان ناطق شناخته شد. این انسان در مراحل تکامل بعدی جامعه را برمی‌گزیند و به صورت زیست اجتماعی تن در می‌دهد. بر این مبنا است که از او به عنوان (Homo- satitus) یاد می‌شود. این انسان که در ادبیات سیاسی از زمان ارسطو تا کنون از او به عنوان جانور ناطق، جانور اجتماعی، یاد می‌شود در بستر زیست اجتماعی خود به دلیل اختلاف سلیقه، تنوع، تفاوت و اختلاف منافع با یکدیگر دچار اختلاف و درگیری می‌شود، بنابراین ضرورت پیدایش سیاست به عنوان ابزاری برای حل اختلاف‌ها سر برمی‌آورد یا توجیه می‌شود؛ و از این جاست که این انسان به تعبیر ارسطو به عنوان جانور سیاسی یا انسان سیاسی می‌شود. 
-
-سیاست در یونان باستان
-
-آزادی، فلسفه، و به ویژه سیاست از نوآوری‌های اندیشه یونانی است. واژه سیاست در زبان‌های اروپایی به polis یا همان شهر یونانی برمی‌گردد. شهر یا polis یونانی، اگرچه اجتماعی انسانی بود، اما جامعه به معنای جدید این واژه، به گونه‌ای که در علوم اجتماعی به کار گرفته‌شده، نبود. شهر ایرانی، به خلاف جامعه، حوزه مصالح عمومی بود و در بیرون قلمرو مناسباتی سامان می‌یافت که در حوزه منافع خصوصی قرار داشت. در نزد یونانیان هر امر «سیاسی» در تعارض آن با «شخصی» و «خصوصی» تعریف می‌شد و امر «سیاسی»، مترادف «مشترک» و «عمومی» بود. امر «سیاسی» در قلمرویی قرار می‌گرفت که با شهر یونانی و شهروندان آزاد و ��رابر پیوند داشت و، به تدریج، امر «سیاسی» در تقابل آن با چیرگی گروهی بر گروهی دیگر تعریف شد. 
-
-سیاست در جهان اسلام
-سیاست (به عربی: سیاسة) در ایران و نزد فلاسفه سیاسی مسلمان، به معنای دانشی است که از شهر (مدینه در عرف فیلسوفان دوران اسلامی مانند فارابی) و مناسبات شهروندی (مدنی) بحث می‌کند. هم‌چنین سیاست به روندی گفته می‌شود که در آن شهروندان به اتخاذ یک تصمیم جمعی مبادرت می‌ورزند. به تعریف دیگر «سیاست کوششی اجتماع محور است که با تضمین انضباط در نبردهایی که از پراکندگی و ناهمگونی دیدگاه‌ها و منافع ناشی می‌شود، می‌خواهد به یاری زور - که اغلب بر حقوق متکی است و صرفا جبر فیزیکی نیست! - امنیت بیرونی و تفاهم درونی رژیم سیاسی ویژه‌ای را تأمین کند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-پانویس
-
-۱۳۹۴، مدیریت بازاریابی سیاسی / جنیفرلیز مارشمنت / ترجمه و ویرایش علمی پدرام باقرنژاد و بهرام خیری / انتشارات بهمن برنا
-
-
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-نمایشی که بازیگران آن به آواز و همراه با موسیقی با یکدیگر حرف بزنند و بازی کنند، اپرا نام دارد. اصل آن اروپایی است، اما امروزه در بیشتر کشورها با آن آشنا هستند. اپرا هنری است که بر روی یک سکو یا سن نمایشی که هماهنگ و سازگار با موسیقی ساخته شده‌است، انجام می‌گیرد. 
-
-در اپرا موسیقی کلاسیک غربی و هنرهای نمایشی با هم ترکیب می‌شوند و هر شخصیت داستان توسط یک خواننده موسیقی کلاسیک به تصویر کشیده می‌شود. اپرا در اصل نوعی تئاتر است که در آن موسیقی نقش اصلی را دارد و قطعات توسط خوانندگان اجرا می‌شوند اما از تئاتر موزیکال متمایز است. چنین «اثری» به‌طور معمول همکاری بین آهنگساز و نویسنده اپرانامه یا لیبرتو (libretto) است و تعدادی از هنرهای نمایشی مانند بازیگری، دکورسازی، طراحی لباس و بعضی مواقع رقص یا باله را در خود جای داده‌است. این اجرا به‌طور معمول در یک تالار اپرا همراه با یک ارکستر یا یک گروه موسیقی کوچک‌تر اجرا می‌شود که از اوایل قرن نوزدهم توسط یک رهبر ارکستر هدایت می‌شود. اپرا بخش مهمی از سنت موسیقی کلاسیک غربی و بخشی از فرهنگ عادی غربی است، اما پس از جنگ جهانی دوم، حضور در اپرا به‌طور فزاینده‌ای به طبقه نخبگان محدود شده‌است. البته امروزه این هنر مانند گذشته نیست و گاه با سبک‌های دیگر موسیقی آمیخته شده‌است یا اینکه به تنهایی و بدون نمایش اجرا می‌شود. 
-
-اپرا (Opera) جمع کلمه لاتینی اپوس (Opus) به معنای «اثر» است و به این تغییر باید اپرا را به‌طور تحت‌اللفظی به «آثار» ترجمه کرد اما اپرا به‌صورت کلمه مفرد مؤنث از آغاز قرن ۱۷ میلادی به نمایشی گفته می‌شد که به‌جای آواز خوانده شود. 
-
-اپرا آمیزه‌ای از موسیقی و نمایش است تا حقیقت به تصویر کشیده شود. از این رو برای خلق آثار اپرایی باید در هر دو بخش موسیقی و نمایش تبحر داشت تا پدیده‌ای درخور تحسین ایجاد کرد. بزرگان هنر در برتری هر یک از این دو مؤلفه بر دیگری اختلاف نظر دارند؛ به عنوان مثال ریشارد واگنر موسیقی را در خدمت هدف والای «نمایش» می‌داند. با این حال موسیقی دارای اعجازی است که با آن، داستانی هرچند ساده به تجربه احساسی عمیق و دل‌انگیز بدل می‌شود. همچنین داستان‌ها و نمایشنامه‌های موفق با درآمیختن با موسیقی، بقا و عمق بیشتری یافته‌اند. 
-
-اپرا مجموعه‌ای است از هنرهای مختلف: موسیقی، ادبیات، فن بازیگری، طراحی صحنه، دکور و کارگردانی. صحنه‌آرایی اپراهای باروک غالبا با هدف القای احساس عظمت و جلب توجه به تزیینات پر زرق و برق معماری باروک بود. اپرا یکی از ارزنده‌ترین پدیده‌های جهان موسیقی به‌شمار می‌رود. طی چندین قرن اپرا با تحولات فراوان همه گونه رویدادها و سبک‌های موسیقی را تجربه کرد و به تکامل رسید. 
-
-نمایش اجرایی در اپرا عناصر ویژه تئاتر مانند زمینه‌پردازی و محیط نمایشی، جامه‌ها، چهره‌پردازی و بازیگری را در خود دارد؛ ولی در اپرا واژه‌هایی که بازگو می‌شود یعنی اپرانامه سخن‌پردازی گفتاری نبوده بلکه به گونه آوازی و سرودی است. خوانندگان اپرا را یک گروه از همنوایان همراهی می‌کنند. همنوایان می‌توانند یک گروه کوچک‌سازی باشند یا یک ارکستر سمفونیک کامل. 
-
-پیشینه
-آغاز هنر اپرانویسی در قرن شانزدهم میلادی است. در این زمان عده‌ای از دانشمندان و موسیقیدانان شهر فلورانس، در ایتالیا، تصمیم گرفتند که نمایش و موسیقی را با هم ترکیب کند. در نتیجه کوشش‌های ایشان اپرا به وجود آمد. اگرچه سازنده نخستین اپرای تاریخ موسیقی جاکوپو پری است، اما کسی که اپرا را به معنای واقعی کلمه بنیان گذاشت کلودیو مونته‌وردی بود. قدیمی‌ترین اپرایی که هنوز نمایش داده می‌شود ارائو» اثر کلودیو موتوردی است که در سال ۱۶۰۷ ساخته شده‌است. در قرن ما مهم‌ترین اپراساز ایتالیا جاکومو دو چینی است که برخی از آبراهای او عبارتند از «لا بوهم» یا «بی بند و بارها»)، «توسکا» و «مادام باترفلای». آهنگساز دیگر ایتالیایی جان - کارلو منوتی است که اپرای «آماهل و مهمانان شبانه» را ساخته‌است. این اپرا داستان پسری چلاق و سه پادشاه است که در شب تولد حضرت مسیح برای او هدیه‌هایی می‌برند. 
-
-نخستین اپراساز مهم آلمانی ولفگانگ آمادئوس موتسارت است که در ایران نام او با تلفظ فرانسویش " موزار» مشهور است. معروفترین اپراهای او عبارتند از عروسی فیگارو»، «دون جووانی»، و «فلوت جادو». یکی دیگر از اپراسازان بزرگی آلمان ریشارد واگنر است که از جمله اپراهای «تا نهوزر»، «لؤهنگرین»، و «انگشتر خاندان نیبلونگ» را ساخته‌است. 
-
-پیش‌نیازهای اجرا
-صحنه اپرا معمولا خیلی بزرگتر از صحنه نمایش است، و برای هر پرده آن باید دکورها و تزیینات مخصوص درست کرد. ساختمانی همانند تئاتر که در آن اپراها و باله‌ها اجرا می‌شود، اپراخانه نامیده می‌شود. اپرا انواع و اقسام دارد و هر موسیقیدانی می‌تواند هر جور که بخواهد اپرا بنویسد. اپرا همیشه به یک هیئت ارکستر بزرگی احتیاج دارد که عده‌شان گاهی از پنجاه نفر هم بیشتر است، و پیش از اینکه اپرا به روی صحنه بیاید، این هیئت ارکستر و بازیگران اپرا باید هفته‌ها و گاهی ماه‌ها تمرین کنند تا اپرا مطابق میل سازنده و کارگردان آن آماده شود. 
-
-اپرا علاوه بر کارگردان که مسئول راهنمایی بازیگران و تنظیم صحنه‌هاست، یک نفر رئیس ارکستر هم دارد که باید نوازندگان آلات مختلف موسیقی را راهنمایی و آماده کند و هر شب در وقت اجرای اپرا هم آنها را رهبری کند. در هر اپرایی مقداری موسیقی بدون آواز هست. از جمله، پیش از بالا رفتن پرده، هیئت ارکستر پیش‌درآمد اپرا را می‌نوازد که به آن اوورتور می‌گویند. بعد از تمام شدن اوورتور پرده بالا می‌رود و بازیگرها روی صحنه می‌آیند و با آواز شروع به گفت‌وگو می‌کنند و داستان شروع می‌شود، هر اپرایی مثل نمایش، به چند پرده و هر پرده آن به چند صحنه تقسیم شده‌است. 
-
-خوانندگان اپرا باید صداشان در عین زیبایی رسا هم باشد، چون تالارهای اپرا معمولا بسیار بزرگی است و تماشاگرانی که در ردیف‌های ته تالار نشسته‌اند باید بتوانند صدای خوانندگان را به خوبی تماشاگران ردیف‌های جلو بشوند. 
-
-بخش‌های مختلف اپرا
-اپرا ۳ بخش اصلی دارد: 
-پیش‌درآمد یا اوورتور (او - ور - تور)؛ در واقع مقدمه‌ای برای شروع اپراست که کاملا به‌صورت سازی است و هیچ خواننده‌ای در آن نمی‌خواند. 
-آریا (Aria)؛ که قسمت اصلی اپراست و خواننده در آن با آرایش‌های آوازی، قدرت و مهارتش را ابراز می‌دارد. 
-رسیتاتیف (Recitatif) ; که نوعی از فن بیان و مکالمه آوازی است و غالبا پیش از آریا قرار می‌گیرد. در اپرای ایتالیایی، رسیتاتیف رابط بین دو آریاست: 
-رسیتاتیف ساده (Recitatif Secco)، که آواز بدون ارکستر است و فقط با چند آکورد کوتاه همراهی می‌شود. 
-رسیتاتیف آکامپانیه (Recitatif accampagne)، که خواننده به همراهی ارکستر می‌خواند و بیشتر در اپراهای فرانسوی معمول است. 
-
-از جمله رهبران ارکستر اپرا می‌توان گوستاو مالر را نام برد. 
-
-نمونه‌های مشهور
-از اپراهای معروف می‌توان «هانسل و گرتل» را نام برد. این اپرا برای بچه‌ها از این جهت بسیار مناسب است که قهرمانان آن مود برای هانسل و گرتله دو بچه هستند که خواهر و برادرند. اسم برادر هنزل و اسم خواهر گرتل است. اینان بچه‌های یک جاروساز فقیرند. یک روز که می‌روند توت‌فرنگی بچینند، در بیشه‌های اطراف گم می‌شوند. در وسط بیشه، جادوگری بی‌رحم زندگی می‌کند که خانه‌اش از شیرینی و آب‌نبات ساخته شده‌است. 
-
-این جادوگر هانسل و گرتل را اسیر می‌کند، اما بچه‌ها عاقبت از خانه جادوگر فرار می‌کنند. این اپرا را یک موسیقیدان آلمانی به نام انگلبرت هومپردینک ساخته‌است. البته بیشتر اپراها به این سادگی نیست و به عده زیادی خواننده و بازیگر و گروه‌های باله و آواز دسته‌جمعی و سیاهی‌لشکر احتیاج دارد. بیشتر مردم هرگز اپرا ندیده‌اند، اما بسیاری از آهنگ‌های اپراهای معروف را که در رادیو و تلویزیون شنیده‌اند خوب می‌شناسند. پیش‌درآمد اپرای کارمن اثر ژرژ بیزه آهنگساز فرانسوی یکی از این آهنگ‌هاست. نیز مارش معروف «اپرای آیدا» اثر جوزپه وردی، سازنده چندین اپرای بسیار مشهور ایتالیایی، از جمله «ریگولتز، دلقک درباری» و «اتلو»، که داستان آن از یک نمایشنامه معروف شکسپیر گرفته شده‌است. 
-
-یکی از معروف‌ترین اپراهای روسی «بوریس گودونف» اثر مودست موسورگسکی است (گودونوف یکی از تزارهای روسیه است). موسورگسکی، آوازها و رقص‌های عامیانه روسی و آهنگ‌های کلیسایی را در این اپرا وارد کرده‌است. اپراهای انگلیسی و آمریکایی تا کنون اهمیت و شهرت زیادی به دست نیاورده‌اند. چندتن از خوانندگان بزرگ اپرا را در اینجا نام می‌بریم: کروسو، فیودور شالیاپین، پلی ملبا، ماری گاردن، کریستن فلاگستاد، لیلی پؤنس، ماریا پریتزا، ماریا کالاس، آنجلا گورگیو، آندره بوچلی، الینا گارانچا، پلاسیدو دومینگو، چچیلیا بارتولی، خوزه کارراس و لوچیانو پاواروتی. 
-
-برخی آثار مشهور اپرا عبارتند از: آرایشگر شهر سویل، آیدا، اتلو، توسکا، ایل تراواتوره، بوریس گودونف، پارسیفال، پالمیرا ملکه ایران‌زمین، پالیاچی، تریستان و ایزولده، توران دخت، حلقه نیبلونگ، دن ژوان، ریگولتو، زیگفرید، عروسی فیگارو، فلوت سحرآمیز، فیدلیو، کارمن، کاوالریا روستیکانا، لابوهم، لاتراویاتا، لوچیا ��ی لامرمور، لوهنگرین، مادام باترفلای، نابوکو، نورما، هلندی سرگردان. 
-
-. 
-
-جستارهای وابسته
-اپرانامه
-زینگ‌اشپیل
-خانه اپرای سیدنی
-
-منابع
-
-Opera, the Rough Guide, by Matthew Boyden et al. (۱۹۹۷) , ۶۷۲ pages,
-
-
-اختراع‌های ایتالیا
-تاریخ اپرا
-خوانندگان اپرا
-خوانندگی
-درام
-فرم‌های موسیقایی
-وام‌واژه‌های ایتالیایی
-لیبرتو یا اپرانامه متن آوازها و گفتارهایی است که در یک نمایش اپرا بکار می‌رود. واژه بکار رفته در زبانهای اروپایی برای این مفهوم واژه ایتالیایی لیبرتو (libretto) به معنی «کتابچه» است. 
-
-واژه اپرانامه از برنهاده‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. 
-
-منابع
-
-Kennedy, Michael (۲۰۰۶) , The Oxford Dictionary of Music, ۹۸۵ pages,
-MacNutt, Richard (۱۹۹۲) , «Libretto» in The New Grove Dictionary of Opera, ed. Stanley Sadie (London) 
-Neville, Don (۱۹۹۰). Frontier Research in Opera and Multimedia Preservation: a Project Involving the Documentation and Full Text Retrieval of the Libretti of Pietro Metastasio. London: Faculty of Music, University of Western Ontario. Without ISBN
-
-Smith, Patrick J. The Tenth Muse: a Historical Study of the Opera Libretto. First ed. New York: A. A. Knopf, ۱۹۷۰. xxii, ۴۱۷ , xvi p. + [۱۶] p. of b&w ill. Without ISBN or SBN
-Warrack, John and West, Ewan (۱۹۹۲) , The Oxford Dictionary of Opera, ۷۸۲ pages,
-
-اصطلاحات اپرای ایتالیایی
-تئاتر موزیکال
-گونه‌های ادبیات داستانی
-ارکستر یا سازگان به مجموعه‌ای از نوازندگان و سازهایی که باهم به اجرای قطعات موسیقی می‌پردازند گفته می‌شود. 
-
-هر ارکستر به‌طور معمول براساس قرارگرفتن نوع و تعداد سازها در آن نامگذاری می‌شود. برای نمونه، ارکستر سمفونی، که به‌عنوان بزرگ‌ترین نوع ارکستر شناخته می‌شود، بدان معناست که در آن از تمام گروه‌های سازی استفاده‌شده و تقریبا تمامی سازهای موسیقی کلاسیک غربی در آن وجود دارد. ارکسترهای کوچک‌تر، که بخشی از سازهای موسیقی کلاسیک در آن قرار دارد، با نام‌های دیگر از جمله ارکستر مجلسی نامیده می‌شوند. 
-ارکستر مجلسی به ارکستری گفته می‌شود که در آن از سازهای زهی آرشه‌ای، سازهای بادی چوبی و سازهای کوبه‌ای و سازهای کلیدی همچون پیانو می‌تواند استفاده شود. 
-
-در برخی از موارد، بعضی از عنوان‌ها برای ارکسترها استفاده می‌شود، که این نام‌ها اشاره‌ای به نوع سازهای به‌کاررفته یا نقش سازها در این ارکسترها ندارد و این نامگذاری‌ها تنها برای تشخیص‌دادن ارکسترهای مختلف در یک منطقه یا شهر استفاده می‌شود. 
-برای نمونه، ارکستر فیلارمونیک معمولا از سوی انجمن دوستداران موسیقی در هر شهر (انجمن فیلارمونیک) پشتیبانی مالی می‌شود و در این ارکسترها معمولا از نوازندگان خبره و چیره‌دست هر شهر استفاده می‌گردد. البته ساختار ارکستر فیلارمونیک، ازنظر سازی، به‌صورت ارکستر سمفونیک یا ارکستر بزرگ است، مانند ارکستر فیلارمونیک برلین و ارکستر فیلارمونیک لندن. 
-در ارکسترها رهبر ارکستر مهم‌ترین نقش و در واقع قلب ارکستر به‌شمار می‌رود. 
-
-تاریخچه
-
-پیشینیان ارکسترهای امروزی، حوالی سال‌های ۱۶۰۰ پدیدار شدند. برجسته‌ترین و بارزترین مثال ارکسترهای پیشین، ارکستر موردنیاز برای اجرای اپرای ارفئو از ساخته‌های کلودیو مونته‌وردی است. در اواخر قرن هفدهم، آهنگساز فرانسوی، ژان-باپتیست لولی، برای بارگاه سلطنتی یک ارکستر ترتیب داد که تقریبا اکثر آن از سازهای زهی بود، ولی شامل سازهای بادی چوبی، نظیر ابوا و فاگوت و حتی فلوت نیز می‌شد. 
-در قرن هجدهم، یوهان استامیتز و دیگر آهنگسازان در آنچه که به عنوان مکتب مانهایم شناخته شد��‌است، آهنگسازی‌های اولیه برای ارکستر سمفونی مدرن را پایه‌گذاری کردند. هر آهنگ از چهار قطعه برای ترکیب سازهای شامل قسمت بادی‌های چوبی (فلوت، ابوا و فاگوت)، بادی‌های برنجی (فرنچ هورن، ترومپت)، کوبه‌ای‌ها (۲ تیمپانی) و قسمت زهی (ویولن‌های اول و دوم، ویولا، ویولون سل و کنترباس) تشکیل می‌شد. کلارینت در این دوره در ارکستر پذیرفته گردید. در حالی که سازهای اصلی دوره‌های قبل مانند هارپسیکورد، لوت و لوت باس به‌تدریج به فراموشی سپرده شدند. 
-
-قرن نوزدهم دوره‌ای پربار برای ارکستر بود. بادی‌های چوبی از دو عدد به سه یا چهار عدد برای هر ساز افزایش یافتند و بادی‌های برنجی به وسیله ترومپت سوم، هورن سوم و چهارم و افزوده شدن ترومبون تقویت و تکمیل شدند. آهنگسازانی نظیر هکتور برلیوز، ریشارد واگنر و نیکولای ریمسکی کورساکف و در قرن بیستم ریشارد اشتراوس، گوستاو مالر و ایگور استراوینسکی وجود و خلق ارکسترهایی در ابعاد بی‌سابقه و وسیع از لحاظ صدایی را امری بدیهی و لازم شمرده بودند. 
-نمونه‌های بزرگ ارکسترهای اواخر قرن نوزدهم تا اواسط قرن بیستم ارکسترهایی با نزدیک به صد نوازنده را ثبت کرده و نیز ممکن بود شامل طیف گسترده‌ای از سازها و وسایل مورد نیاز مربوط به یک آهنگ خاص باشند. 
-هرچند از حدود سال‌های ۱۹۲۰ آهنگسازان رو به سوی چینش ارکسترهای کوچک کردند که گاه شامل سازهای سازهای قدیمی مکمل هم می‌شدند. 
-
-سازبندی ارکستر
-در یک ارکستر، بنا به نیاز، سازبندی می‌تواند متفاوت باشد. این چینش تابعی از پارتیتور نوشته‌شده به‌وسیله آهنگساز و همچنین تغییراتی است که در اثر تنظیم مجدد اتفاق می‌افتد. 
-این سازبندی به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود: 
-سازهای بادی چوبی
-سازهای بادی برنجی
-سازهای کوبه‌ائی
-سازهای زهی
-سازهای کلیدی
-
-این یک دسته‌بندی کلی بر اساس نوع ساز در ترکیب ارکستر است. همان‌طور که در تصویر مشاهده می‌شود، در سمت چپ رهبر ارکستر، گروه ویولن‌های اول و در کنار آن ویولن‌های دوم قرار دارند. در کنار ویولن‌ها، ویولاها و در کنار ویولاها، و یولنسل‌ها قرار دارند. 
-
-قسمت جلوی ارکستر اغلب شامل سازهای زهی است. اما گاه در سمت چپ رهبر و جلوی ویولن‌های گروه اول، سازهای تکنواز کنسرتوها نیز جای می‌گیرند که بسته به کنسرتوی مورد نظر هر سازی می‌تواند باشد. 
-ردیف بعد متعلق به گروه بادی‌هاست و در کنار آنها کنترباس‌ها قرار می‌گیرند. سازهای کوبه‌ای اغلب در ردیف انتهایی قرار خواهند گرفت. 
-
-این سازمان‌دهی و نظم، گونه‌ای استاندارد را فراهم می‌کند تا از طریق آن رهبر ارکستر به وسیله اشارات قراردادی خود هر گروه سازی را از زمان نواختن خویش آگاه کند. 
-
-ارکستر در گذر زمان
-تقسیم‌بندی دیگر ارکستر مربوط به دوره‌های زمانی موسیقی کلاسیک است: 
-
-ارکستراسیون در دوره کلاسیک
-سازهای بادی چوبی
-۲ فلوت
-۲ ابوا
-۲ کلارینت
-۲ فاگوت
-
-سازهای بادی برنجی
-۲ یا ۴ فرنچ هورن
-۲ ترومپت
-
-سازهای کوبه‌ای
-۲ تیمپانی
-
-سازهای زهی
-۱۰ ویولن اول
-۸ ویولن دوم
-۶ ویولا
-۴ ویلونسل
-۲ کنترباس
-
-ارکستراسیون در اوایل دوره رومانتیک
-سازهای بادی چوبی
-پیکولو
-۲ فلوت
-۲ ابوا
-کر آنگله
-۲ کلارینت
-۲ فاگوت
-
-سازهای بادی برنجی
-۴ فرنچ هورن
-۲ ترومپت
-۲ کورنت
-۳ ترومبون
-توبا
-
-سازهای کوبه‌ای
-۳ تیمپانی
-طبل کمربنددار
-درام باس
-سنج
-مثلث
-دایره‌زنگی
-گلوکن اشپیل
-
-سازهای زهی
-چنگ
-۱۴ ویولن اول
-۱۲ ویولن دوم
-۱۰ ویولا
-۸ ویلونسل
-۶ کنترباس
-
-ارکستراسیون در اواخر دوره رومانتیک
-سازهای بادی چوبی
-پیکولو
-۳ فلوت
-۳ ابوا
-کر آنگله
-۳ کلارینت
-۳ فاگوت
-
-سازهای بادی برنجی
-۸ – ۴ فرنچ هورن
-۴ – ۳ ترومپت
-۴ – ۳ ترومبون
-۲ – ۱ توبا
-توبای واگنر
-
-سازهای کوبه‌ای
-۴ یا بیشتر تیمپانی
-طبل کمربنددار
-درام باس
-سنج
-تام-تام
-مثلث
-دایره‌زنگی
-گلوکن اشپیل
-زیلوفون
-زنگ لوله‌ای
-
-سازهای زهی
-۲ چنگ
-۱۶ ویولن در قسمت یکم
-۱۴ ویولن در قسمت دوم
-۱۲ ویولا
-۱۰ ویلونسل
-۸ کنترباس
-
-سازهای کلیدی
-پیانو
-سلستا
-
-ارکستراسیون در دوره مدرن
-سازهای بادی چوبی
-۴ – ۲ فلوت
-۴ – ۲ ابوا
-۴ – ۲ کلارینت
-۴ – ۲ فاگوت
-ساکسیفون
-
-سازهای بادی برنجی
-۸ – ۴ فرنچ هورن
-۶ – ۳ ترومپت
-۶ – ۳ ترومبون
-۲ – ۱ توبا
-باریتون هورن
-
-سازهای کوبه‌ای
-تیمپانی
-طبل کمربنددار
-درام تنور
-درام باس
-سنج
-تام-تام
-مثلث
-قاب چوبی
-دایره‌زنگی
-گلوکن‌اشپیل
-زیلوفون
-ویبرافون
-زنگ لوله‌ای
-ماریمبا
-
-سازهای زهی
-۲ – ۱ چنگ
-۱۸ – ۱۶ ویولن در قسمت یکم
-۱۶ – ۱۴ ویولن در قسمت دوم
-۱۴ – ۱۲ ویولا
-۱۲ – ۱۰ ویلونسل
-۱۰ – ۸ کنترباس
-
-سازهای کلیدی
-پیانو
-سلستا
-ارگ (ساز) 
-
-جستارهای وابسته
-سمفونی سن آنتونیو
-
-منابع
-
-Peyser, Joan, ed. (۱۹۸۶). The Orchestra: Origins and Transformations. Charles Scribner's Sons.. 
-
-پیوند به بیرون
-
-ارکسترها
-انواع گروه‌های موسیقی
-تئاتر یونان باستان
-گروه‌های موسیقی
-واژگان موسیقی
-طبیعت‌گردی یا بوم‌گردشگری یا اکوتوریسم گونه‌ای از گردشگری است که در آن گردشگران برای دیدار از مناطق طبیعی نامسکون و دست‌نخورده جهان سفر می‌کنند و به تماشای گیاهان و پرندگان و ماهی‌ها و دیگر جانوران می‌پردازند. البته در بوم گردشگری صرفا دیدار مطرح نیست بلکه آموزش محیط‌زیست و نفع‌رسانی به جوامع محلی و غیره ضروری و واجب است. 
-
-اصطلاح «بوم گردی» اخیرا رواج پیدا کرده است و منظور از آن، سفر به مناطق محلی و اقامت در اقامتگاه‌های روستایی و محلی می‌باشد. 
-به این‌گونه از گردشگران که به دیدار از بوم سامانه و طبیعت زنده می‌پردازند، نام اکوتوریست یا بوم گردشگر داده شده‌است. بسیاری از کشورها بخش هنگفتی از درآمد خود را از بوم گردشگران خارجی تأمین می‌کنند. در ایران توسط فرهنگستان معادل طبیعت‌گردی نام‌گذاری شده‌است که با توجه به ظهور زمین‌گردی در چند دهه اخیر در ایران و جهان این واژه با معادل‌سازی طبیعت‌گردی صحیح نخواهد بود و بهتر است اکوتوریسم را معادل بوم گردشگری نامید. 
-
-به عبارت دیگر معادل فارسی «طبیعت‌گردی» هر نوع گردشگری در طبیعت است و لزوما اکوتوریسم نیست. در طبیعت‌گردی طبیعت برای استفادۀ انسان آماده و تجهیز می‌شود ولی در اکوتوریسم انسان خود را برای حضور صحیح و خردمندانه در طبیعت آماده می‌سازد. 
-
-از آن جا که چالش‌های گسترده صنعت گردشگری حتی در شاخه اکوتوریسم خصوصا در دو دهه گذشته عمدتا حاصل نبود دیدگاه ترکیبی اقتصادی- اجتماعی و محیط‌زیستی است. پژوهش امیرعلی برومند و آزاده کریمی (۱۴۰۰) با عنوان «بازمفهوم پردازی الگوی اکوتوریسم پایدار مبتنی بر مشارکت مردمی» با هدف واکاوی ادبیات پژوهشی اکوتوریسم و ارائه شمایی یکپارچه از مفهوم اکوتوریسم مشارکتی انجام‌شده است. در این تحقیق پس از استخراج و واکاوی مفاهیم بنیادین بر پایه تحلیل‌ها، دستاوردها و تجارب ملی و بین‌المللی، «اکوتوریسم مشارکتی» با توجه به اهداف ترسیمی در اسناد و کنوانسیون‌های جهانی و در قالبی کاربردی، بازمفهوم‌پردازی گردیده و در نهایت جهت تبیین جامع‌تر مفاهیم موجود، الگوی مفهومی اکوتوریسم مشارکتی ترسیم و در حوزه‌های بنیادین آن راهکارهایی ارائه‌شده است. در الگوی اکوتوریسم مشارکتی پیشنهاد شده، بخش‌های مدیریت، برنامه‌ریزی، آموزش و پژوهش، و مشارکت تمام ذی‌نفعان خصوصا مردم بومی در جوامع مقصد به عنوان بخش‌های مورد نیاز به دستیابی به اکوتوریسم پایدار شناخته شدند. به طور کلی الگوی ارائه‌شده نشان می‌دهد که اگر اکوتوریسم مشارکتی در معنای واقعی خود محقق شود، می‌تواند به عنوان سفری کم‌کربن و دوستدار طبیعت مطابق با اهداف کلان ترسیمی در اصول هفده‌گانه توسعه پایدار موجب پایداری بهره‌مندی از خدمات اکوسیستمی، رفاه جوامع بومی و رضایت حداکثری اکوتوریست‌ها گردد. 
-
-تعاریف
-
-اصلی‌ترین فعالیت بوم گردشگری بر پایه طبیعت زنده می‌باشد که بنا به تعریف سفری است مسئولانه به مناطقی طبیعی که حافظ محیط‌زیست بوده و باعث بهبود کیفیت زندگی مردم محلی گردد. 
-طبیعت‌گردی حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد می‌کند. 
-
-به تعریفی دیگر، اکوتوریسم یا بوم گردشگری نوعی از گردشگری است که ریشه‌های آن به طبیعت و محیط‌های باز گسترش یافته‌است. نخستین مسافرانی که حدود نیم‌قرن پیش سرنگیتی در آفریقا را بازدید کردند، یا ماجراجویانی که در هیمالیا کوه‌پیمایی کردند را می‌توان نخستین اکوتوریسم‌ها برشمرد. 
-
-انجمن بین‌المللی اکوتوریسم (TIES) نیز در تعریف اکوتوریسم می‌گوید: «بوم گردشگری سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در آن محیط‌زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تأکید شود.» 
-
-اکوتوریسم و کوهنوردی ورزشی است نشاط‌انگیز، سالم و انسان‌ساز که از ادوار بسیار قدیم، مورد توجه نیاکان ما بوده و ریشه در تاریخ دارد. عشق به ماجراجویی و رویت آثار بدیع طبیعت زنده همواره انسان را وادار به سیر در طبیعت و بازدید از جاذبه‌های حیرت‌انگیز می‌کند. 
-
-تاریخچه
-پیرامون واژه اکوتوریسم و سابقه کاربرد آن اظهارنظرهای متفاوتی صورت گرفته‌است. برخی صاحب‌نظران سابقه کاربرد چنین واژه‌ای را در اواخر دهه ۱۹۸۰ ذکر کرده‌اند. اما در تمام متون مرتبط Ceballos-Lascurain به عنوان نخستین کسی آمده‌است که این واژه را به کار برده‌است. برابر تعریف او، بوم گردشگری مسافرتی است که به منظور مطالعه، تحسین، ستایش و کسب لذت از سیمای طبیعی و مشاهده گیاهان و جانوران و آشنایی با ویژگی‌های فرهنگی جوامع محلی در گذشته و حال صورت می‌گیرد. 
-
-برخی سابقه اکوتوریسم را به زمانی دورتر و به Hetzer نسبت می‌دهند؛ و معتقدند که او این واژه را در دهه ۱۹۶۰ برای تشریح روابط متقابل گردشگری، محیط‌زیست و ویژگی‌های فرهنگی، استفاده کرده‌است. 
-به اعتقاد Hetzer، مفهوم بوم گردشگری در واکنش به رویه‌های نامناسب و منفی توسعه و نادیده گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی، شکل گرفته‌است؛ و سابقه آن به اواخر دهه ۶۰، یعنی زمانی که کارشناسان نسبت به برداشت بی‌رویه از منابع نگران بودند، بازمی‌گردد. 
-
-گونه‌های مختلف
-گونه‌های مختلف بوم گردشگری عبارتند از پرنده نگری، گردش آبی و ساحلی، کوهنوردی، غارنوردی، بیابان‌گردی، دامنه‌نوردی، مردم‌شناسی، طبیعت‌درمانی، 
-با تاکید بر طبیعت جاندار گیاهی و جانواری؛ «با اینکه زمین گردشگری گونه مستقلی از ص��عت گردشگری است و زیرشاخه بوم گردشگری محسوب نمی‌شود اما در مواردی جاذبه‌های بوم گردشگری با زمین‌گردشگری در تداخل‌اند ولی در فعالیت‌های اکوتوریسمی، آموزش همگانی زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی مورد نظر نمی‌باشد و از این رو توجه خاص به طبیعت زنده و جاذبه‌های آن است». 
-
-رشد صنعت
-امروزه بوم گردشگری با نام اسبق و نادرست طبیعت‌گردی در میان گونه‌های مختلف گردشگری از جایگاه ویژه و رشد قابل توجهی برخوردار است و در بیست‌ساله اخیر شاهد گسترش سریع فعالیت‌های بوم گردشگری یا اکوتوریسم در سراسر جهان بوده‌ایم و انتظار می‌رود بر شدت این گسترش نیز افزوده شود. 
-
-به لحاظ تأثیر بالقوه زیادی که اکوتوریسم در زمینه محافظت از محیط طبیعی و در اقتصاد بسیاری از کشورها دارد، سازمان ملل متحد تصمیم گرفت که سال ۲۰۰۲ میلادی را به عنوان سال بین‌المللی اکوتوریسم اعلام کند و کمیسیون توسعه پایدار این سازمان (UNEP) و سازمان جهانی گردشگری را موظف به انجام فعالیت‌هایی در این سال ساخت. هدف از این کار، مرور مجدد تجربیات گذشته در زمینه بوم گردشگری، تشخیص و ترویج انواع اکوتوریسم که در آن‌ها از اکوسیستم‌های در معرض خطر حفاظت می‌شود، تقسیم فواید حاصل از فعالیت‌ها با جوامع محلی و احترام به فرهنگ‌های بومی است. 
-
-طبق برآورد سازمان جهانی کشاورزی نیز، رشد بوم گردشگری در دهه حاضر ۱۰ تا ۳۰ درصد خواهد بود. در وضع موجود شمار طبیعت گردان ۷ درصد کل مسافران جهان است که پیش‌بینی می‌شود در دهه آینده این رقم به ۲۰ درصد برسد؛ بنابراین اکوتوریسم از آینده‌ای پررونق و درخشان برخوردار است که مزایای فراوانی برای جهانیان دارد. 
-محیط ارزش ذاتی دارد و این ارزش مهم‌تر از آن است که دارایی صنعت گردشگری محسوب شود. نباید منافع بلندمدت و حفاظت از محیط را فدای ملاحظات کوتاه‌مدت کرد. همانطوری‌که در اصل ۳ بیانیه ریو آمده‌است «حق توسعه باید به نحوی اعمال شود که تساوی نیازهای نسل کنونی و نسل‌های آینده را در زمینه توسعه و حفظ محیط‌زیست برآورده سازد». از این رو گردشگری پایدار باید با سیاست مشخص و مدونی به اجرا در آید تا بتواند حرکت امیدبخشی را در توسعه همه‌جانبه فضاهای جغرافیایی تضمین کند. گردشگری پایدار برای کارایی بالاتر در این زمینه دارای اصولی می‌باشد که هماهنگ‌کننده
-اهداف و راهکارهای عملی می‌باشد. 
-
-صنعت بوم گردشگری ایران
-هنوز در ایران صنعت اکوتوریسم وجود ندارد. بسیاری از شرق‌شناسان و جغرافی‌دانان برجسته جهان، تمدن ایرانی را حاصل انطباق بسیار هوشمندانه با طبیعت چندگانه فلات ایران دانسته‌اند. بسیاری از آداب و رسوم نواحی بومی کشور بخشی از توانمندی صنعت توریسم ایران به‌شمار می‌آید. واقعیت این است که در گوشه و کنار ایران همه‌ساله بسیاری از آیین‌ها برپا داشته می‌شود که حضور در آن‌ها در یافتن راز و رمز آن‌ها آرزوی بسیاری از علاقه‌مندان به سیر و سیاحت است، شناسایی این آداب و رسوم این فرصت را فراهم می‌آورد که برای برگزاری تورهای اکوتوریسمی به مضاعف‌سازی جاذبه‌ها پرداخته و شمار متقاضیان آن را افزایش دهند. 
-
-برگزاری گسترده تورهای طبیعت‌گردی در ایران از حدود سال ۱۳۸۶ آغاز شد و رفته‌رفته همراه با استقبال ایرانیان از این سفرها تعداد برگزار کنندگان این شاخه از صنعت گردشگری نیز افزایش یافت. 
-
-هواشناسی و طبیعت‌گردی
-شاخه‌ای از دانش هواشناسی اس�� که به تازگی شکل‌گرفته و به زبان ساده به معرفی پدیده‌های هواشناسی در خردمقیاس و میان‌مقیاس به کوهنوردان و طبیعت گردان می‌پردازد. 
-نخستین کتاب در این باره به نام هواشناسی و طبیعت‌گردی در سال ۱۳۹۲ توسط جعفر سپهری، استاد هواشناسی کوهستان به چاپ رسید. 
-
-قلق‌های طبیعت گردی
-
-به درخت‌ها تکیه ندهید
-وسط جنگل نوردی تان اگر خسته شدید و خواستید استراحت کنید حتما باید حواس‌تان باشد که نباید به درخت‌ها تکیه داد. برای عکس گرفتن هم همینطور. کلا به درخت‌ها تکیه ندهید. خیلی از شاخه‌ها خشک و کهنه‌اند و یک‌دفعه ممکن است کار دست‌تان بدهند. 
-
-اگر تنه درخت فرسوده باشد یکدفعه می‌شکند و زیر درخت گرفتار می‌شوید. حتما حواس‌تان باشد که به هیچ وجه به ساقه‌های سست و پوسیده تکیه ندهید. از زیر شاخه‌های خشکی که ممکن است روی سرتان بیفتند هم رد نشوید. 
-
-قبل از جنگل نوردی به فکر کرم و لوسین دورکننده حشرات باشید
-بگذارید راحت‌تان کنم؛ اگر کرم و لوسیون دورکننده حشرات نخریدید جاده را برگردید تا به اولین داروخانه برسید. بعید است که پشه‌ها و بقیه حشرات جنگل، خیلی با مهمان‌نوازی با شما رفتار کنند. 
-
-نیش و گزش همین حشره‌ها ممکن است هزار درد و بلا به جان نازنین شما وارد کند. در ضمن خیلی حواس‌تان باشد که موقع راه رفتن زیر پایتان خزنده‌ای را له نکنید خزنده‌ها معمولا واکنش خوبی به این حرکت نشان نمی‌دهند. 
-
-بدون آب خوردن راهی طبیعت گردی نشوید
-حتی برای یک پیاده‌روی چندساعته در جنگل هم با خودتان قمقمه آب ببرید، روی آب چشمه‌ها و برکه‌های جنگل حساب باز نکنید. 
-
-شب حتما آتشی کوچک به راه بیندازید
-اگر جنگل نوردی تان طولانی بود و شب ماندنی شدید، حتما آتش روشن کنید تا حیوانات به شما نزدیک نشوند و حتما آن را خاموش کنید. 
-
-شب‌ها بدون سرپناه نخوابید
-اگر شب قصد خواب در جنگل را دارید در چادر مسافرتی‌تان بخوابید تا درختی بروی شما سقوط نکند و از حیوانات تا حدی ایمن باشید. 
-
-زیرانداز و چادرتان حتما عایق باشد
-نکته دیگری که درمورد چادر مسافرتی مناسب اقامت در جنگل باید حواستان باشد این است که چادر را طوری انتخاب کنید که ورودی‌ش خوب بسته شود و آب و حشرات وارد نشوند. 
-
-کنار چادرتان حتما آتش روشن کنید، پس حواستان باشد که چادری که با خود به جنکل می‌بریددر برابر آتش هم مقاومت داشته باشد. 
-
-زیادی کوله‌تان را سنگین نکنید
-کوله شما نباید بیش از اندازه سنگین شود ثانیا وسایل را جوری بچینید که به کمر و عضله‌های شما خیلی فشار وارد نشود. 
-
-رعایت نکردن همین نکته ساده می‌تواند آسیب‌های دائمی و جبران ناپذیری به بدن شما وارد کند از طرفی می‌تواند باعث شود زمین بخورید و به شدت صدمه ببینید
-
-حتما وسایل کمک‌های اولیه از قبیل چسب ضد حساسیت، چسب زخم، مواد ضد عفونی کننده و شست و شوی زخم، داروهای اولیه، مسکن و … به همراه ببرید. 
-
-لباس‌های گرم را از قلم نیندازید
-در سفر و کمپینگ جنگلی و طبیعت گردی حتما لباس و وسایل خواب گرم با خود داشته باشید. به خصوص موقع خواب از کلاه گرم استفاده کنید، این کار علاوه بر این‌که سر شما را گرم نگه می‌دارد می‌تواند از شما در برابر حشراتی که موهای شما را جای امن و راحتی برای لانه گزینی می‌دانند حفاظت کند. 
-
-اگر برای محافظت از سرما می‌خواهید به آتش اتکا کنید باید بگوییم که به خاطر احتمال خاموش شدن آتش و حتی به خاطر احتمال انتشارش تصمیم خوبی نگرفته‌اید. 
-
-منابع
-
-کتاب کوه پیمایی و طبیعت گردی اثر کارن برگ
-کتاب کوه پیمایی و طبیعت گردی
-
-جستارهای وابسته
-گردشگری
-ژئوتوریسم
-ژئوپارک
-
-پیوند به بیرون
-
-سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ایران
-سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران
-نشریه تخصصی طبیعت‌گردی
-
-طبیعت‌گردی
-انواع گردشگری
-گردشگری
-ماجراجویی کردن
-مدیریت منابع طبیعی
-همه مقاله‌های دارای عبارت‌های بدون منبع
-خلیج‌فارس دارای جزیره‌های بسیار مسکونی و غیر مسکونی است؛ که بیشتر آن‌ها کوچک هستند و به دلیل جزر و مد آب، سکونت‌پذیر نیستند. 
-
-جزایر ایران
-جزایر خلیج‌فارس از لحاظ وضع طبیعی و شرایط دریایی و جوی و سایر ملاحظات با یکدیگر یکسان نیستند و لذا سرنوشت واحدی نداشته‌اند. بعضی از این جزایر به سبب ثروت خداداد یا از نظر اهمیت راهبردی یا به هر دو علت مورد توجه متجاوزان بوده‌است، ولی جزایر فراوانی هم در خلیج‌فارس وجود دارند که همیشه از یک سکون و آرامش مطلق برخوردار بوده‌اند و شاید پای ابنای بشر به آنجا نرسیده باشد، یا فقط اشخاص معدودی ندرتا به آن جزایر رفت‌وآمد کرده باشند ولی امروز به علت شرایط خاصی توجه تمام جهانیان را به خود جلب کرده‌اند و آن موقعیت مناسب برای استقرار نیروهای نظامی است. به علاوه دو جزیره ایرانی زرکوه و آریانا، در حال حاضر در اشغال امارات متحده عربی می‌باشند. همچنین امارات به سه جزیره ابوموسی، تنب بزرگ و زب نب کوچک طمع دارد. 
-
-جزایر مسکونی
-بوموسی
-تنب بزرگ
-تنب کوچک
-قشم
-کیش
-لاوان
-هنگام
-لارک
-هرمز
-هندرابی
-سیری
-فرور بزرگ (پلور) 
-فارسی
-جزیره خارگ
-شیف
-مینو
-نگین
-صدرا
-فارور
-فارور کوچک
-
-جزایر غیرمسکونی
-آریایی (مورد ادعا) 
-زرکوه (مورد ادعا) 
-امام حسن
-شیدور
-شیخ اندرآبی
-فرورگان (فرور کوچک) 
-عباسک
-ام‌الکرم
-نخیلو
-خارگو
-جبرین (تهمادون) 
-ام سیله (خان) 
-گرم
-بونه
-دارا
-قبر ناخدا
-خرو
-حاجی حسین
-مولیات
-سه‌دندون
-مطاف
-مرغی
-میر مهنا
-چراغی
-جزایر ناز
-
-جزایر بحرین
-جزیره بحرین
-جزیره محرق
-جزیره بدیع
-جزیره حوار
-جزیره ستره
-ام‌النعسان
-جزیرة البحرین
-جزیره وجده
-
-جزایر کویت
-ام‌المرادم
-ام‌النمل
-بوبیان
-جزیره کبر
-عوهه
-فیلکه
-قاروه
-مسکان
-وربه
-
-جزایر عمان
-سلامه
-مسندم
-غنم
-جزیره حلانیات
-جزیره تلگراف
-
-جزایر قطر
-جزیره حوار
-جزایر دواخیل
-جزیره ربز
-جزیره مترس
-جزیره عالیه
-جزیره حالول
-جزیره الصحاط
-
-جزایر عربستان
-جزیره عربی
-جزیره کران
-کورین
-جنا
-جرید
-جزیره تاروت
-جزیره ابوعلی
-جزیره باطنه
-جنه
-جزیره مقطع
-جزیره حرقوص
-
-جزایر امارات متحده عربی
-امارات متحده دارای بیش از ۲۰۰ جزیره است. جزایر اصلی آن در خلیج‌فارس عبارت‌اند از: 
-ابوالابیض
-ارزنه
-الرفیق
-ام‌الحطب
-ام قصار
-بزم شرقی
-بزم غربی
-بشوم
-بوکشیشه
-بوکعل
-ثمیریه
-جراب
-جزایر غاغه
-جزیره ابوظبی
-جزیره داس
-غراب
-جزیره غشا
-جزیره نخل
-جمیره
-جنانه
-حالة المبرز
-حالة حیل
-حمریه
-خصیفه
-دعسه
-دلما
-سعدیات
-سلع
-سلیه
-شراعوه
-شویهات (مشهت) 
-صیر بنی یاس
-غسبی
-قرنین
-قفای
-مروح
-مکاسیب
-یاسات سفلی و علیا
-جزیرة العالم
-
-جستارهای وابسته
-فهرست جزیره‌های ایران
-
-پیوند به بیرون
-قشم آنلاین - اخبار، دانشنامه، دایرکتوری سایتها، تالار گفتمان و نیازمندیهای جزیره
-
-منابع
-
-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: سازمان گیتاشناسی، ۱۳۸۳ خ، نقشه عمومی خلیج همیشه فارس، ص ۶۴. 
-نقشه سیاسی و تاریخی خلیج همیشه فارس، مؤسسه گیتاشناسی، نقشه شماره ۱۹۲. 
-
-جزیره‌ها
-جزیره‌های آسیا
-جزیره‌های خلیج‌فارس
-فهرست‌های جزیره‌ها
-مقاله‌های خرد جغرافیای آسیا
-مقاله‌های خرد خاورمیانه
-کبوترخانه، کفترخان، برج کبوتر، ورده یا برج حمام سازه‌ای است که به جهت لانه گزینی پرنده‌ها به خصوص کبوترها در خاورمیانه و اروپا ساخته می‌شود، کاربرد عمده این بناها جمع‌آوری مدفوع پرندگان جهت استفاده در کشاورزی، دباغی، چرم‌سازی و ساخت باروت است. 
-
-کبوترخانه‌ها بناهایی هستند که با پهنا و ارتفاع بین هفت تا ۱۵ متر اعمار می‌شوند و در درون آن‌ها صدها جای برای لانه کبوتران با شکل و ابعاد یک‌سان ساخته می‌شود. 
-
-در گذشته توجه و احترام انسان به سایر موجودات زنده قابل تحسین بود، به نحوی که در معماری آن دوران نیز تاثیر داشت و بناهایی مختص حیوانات ایجاد می‌شد، مانند «کبوترخانه» یا «برج کبوتر» که به «ورده»، «برج حمام» و «کفترخان» نیز شهرت داشت. این بنا محلی برای آشیانه کردن و نگه‌داری از کبوتران بود. اغلب کبوترخانه‌ها به صورت برج‌های استوانه‌ای هستند و درون دیوارهای داخلی آن‌ها سوراخ‌هایی جهت آشیان کردن پرندگان ایجاد شده است. 
-
-تاریخچه
-تاریخچه کبوترخانه‌ها و این‌که در چه زمانی یا کجا با هدف بهره‌برداری از مدفوع پرنده‌ها به خصوص کبوترها به عنوان کود ساخته شدند به‌طور دقیق مشخص نیست، اما شواهد این سازه‌ها در ایران به ۱۲۰۰ سال پیش می‌رسد. 
-
-تربیت کبوتر در دوران بعد از اسلام در ایران و دیگر ممالک معمول بود و حتی کتابهایی در مورد این حیوان مفید و پرثمر، تألیف شده‌است، که از آن جمله می‌توان به کتاب تمائم الحمائم، تألیف محی‌الدین بن عبدالطاهر اشاره نمود. 
-
-بر اساس تاریخ ابن کثیر (جلد ۱۲، صفحه ۴۱۱)، رسم کبوتربازی در قرن چهارم و پنجم معمول بود و چون کبوتربازها برای مردم ایجاد مزاحمت می‌کردند، گاهی از طرف فرمانروایان دستور جلوگیری از آنان داده می‌شد؛ چنان‌که مقتدی عباسی (نیمه دوم قرن پنجم)، از کبوتربازی منع نمود. آن طور که سیوطی در تاریخ خود (صفحه ۲۸۰) آورده، همین مقتدی عباسی بود که دستور داد برج‌های کبوتر را نیز خراب کنند، زیرا این برج‌ها مشرف بر خانه‌های مردم بود. 
-
-از مندرجات تاریخ ابن الجوزی (جلد ۷، صفحه: ۲۱۲) چنین برمی آید که در زمان عضدالدوله، بوسیله کبوتران نامه‌بر، در فاصله ۶ ساعت، دستور شاه به حکمران کوفه ابلاغ‌شده و جواب آن می‌رسید. 
-
-کبوترخانه داری نیز خود نیازمند در اختیار داشتن دانشی بوده است که می‌توان نمونه‌ای از آن را در میراث مکتوب کشاورزی ایرانیان یافت. خاتمه کتاب ارزشمند «معرفت فلاحت» که در قرن دهم هجری قمری نوشته‌شده به این موضوع اختصاص دارد. 
-
-از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان یا کبوترخانه معمول بود. ژان شاردن که در عصر صفوی از ایران بازدید کرده‌است، به پیشینه بناهای کبوترخان و وضعیت آن‌ها در عصر صفویه چنین اشاره کرده‌است: 
- {{نقل قول|کبوترخان را در ایران، اصولا برای تزئین نساخته بودند، بلکه به منظور انتفاع و بهره‌برداری، به ساختن کبوترخان اقدام می‌کردند، حتی در زمان حاضر نیز، یکی از مناظری که در اطراف دهات ایران دیده می‌شود، همین برج‌های کبوترخان است، که صدها سوراخ چهارگوش در آن تعبیه شده‌است… در ایران گوشت کبوترها را می‌خورند و از همه بالاتر فضولات آن‌ها را که کود حیوانی بسیار گرانبهایی است، جمع می‌کنند. جالیزهای معروف خربزه اصفهان در سایه همین کود بارور می‌شود و قرنهاست که این کار معمول است. تاورنیه که در سال ۱۶۷۷ میلادی (۱۰۸۸ هجری) سفرنامه خود را نوشته، می‌گوید در اطراف اصفهان بیش از سه هزار کبوتر وجود داشته‌است. 
-
-رابطه انسان با پرندگان
-همیشه انسان‌ها علاقه زیادی به پرندگان داشته‌اند. این موجودات زیبا جایگاه و محبوبیت ویژه‌ای نزد مردم دارند، به نحوی که تبدیل به نمادی برای صلح و آزادی شده‌اند. علاوه بر لذت بصری و همدم بودن برای انسان و جدای از مصرف گوشت آن‌ها، پرندگان با خوردن حشرات و جوندگان، به کنترل جمعیت این قبیل جانداران می‌پردازند. هم‌چنین باعث کاهش آسیب به محصولات کشاورزی و جنگل‌ها می‌شوند. محدود کردن انتقال بیماری مانند ویروس غرب نیل، تب دانگ و مالاریا و نقشی که در بازسازی زیستگاه‌ها و عمل گرده‌افشانی گیاهان و پراکنده کردن دانه‌ها دارند نیز به محبوبیت آن‌ها نزد انسان افزوده است. این توضیح کوتاه، مقدمه‌ای بود برای معرفی بنایی خاص با نام «کبوترخانه» که به علاقه انسان به پرنده‌باز می‌گردد. 
-
-منطقه جغرافیایی کبوترخانه‌ها
-برج‌های کبوتر فقط در ایران موجود نیستند بلکه در کشورهایی مانند افغانستان، عراق، ترکیه، مصر، انگلستان، فرانسه، اسپانیا، آمریکا و برخی کشورهای دیگر نیز مشاهده می‌شوند. با این‌که این سازه از اهمیت بالایی در صنعت کشاورزی برخوردار بوده است، اطلاعات چندان دقیق و کاملی در مورد آن‌ها وجود ندارد. 
-
-کبوترخانه‌ها بیش‌تر در مناطق مرکزی ایران به ویژه در زمین‌های کشاورزی اصفهان و روستاهای حومه آن به دلیل شرایط آب و هوایی منطقه، رونق کشاورزی، لزوم تولید کود انبوه و عدم دسترسی به کود دامی در تمام ایام سال، ساخته می‌شد، اما در شهرهای یزد (میبد) و آذربایجان نیز نمونه‌هایی از این بنا وجود دارد. دلیل انتخاب پرندگان برای چنین هدفی، بالا بودن کیفیت کود آن‌ها نسبت به دام در حاصلخیزی زمین کشاورزی و هم‌چنین نگه‌داری از آن‌ها راحت‌تر و مقرون به صرفه‌تر بود. 
-
-کارکردهای کبوترخانه
-نکته جالب‌توجه در مورد کارکرد کبوترخانه‌ها در ایران این است که مدرکی مبنی بر نگه‌داری پرندگان صرفا جهت مصرف گوشت آن‌ها وجود ندارد و تنها از کود آن‌ها در کشاورزی استفاده می‌شد. شاید دلیل این امر این بوده است که در فرهنگ ایرانی آزار پرندگان گناه محسوب می‌شود. حتی «انگلبرت کمپفر» در این مورد نوشته است: «منظور از ساختن این کبوترخانه‌ها فقط این است که فضله کبوتر را به دست آورند. به کبوتران نیز کسی صدمه نمی‌رساند.» 
-شاید دلیل اصلی پرورش کبوتر در ایران این نکته بود که کبوترها بر خلاف گنجشکها و سایر پرندگان به مزارع سبز حمله نمی‌کردند و صرفا از دانه‌های بر زمین ریخته بعد از برداشت کشاورزی تغذیه می‌شدند به این ترتیب پرورش مجموعه‌های چند هزارتایی کبوتر هم جلوی اسراف دانه‌های گندم را می‌گرفت و هم محصول پر ارزشی چون کود کبوتر را به همراه داشت از طرفی کبوتران یک ذخیره گوشتی برای روزهای قحطی به حساب می‌آمدند و از این رو در ایام عادی کسی تعرضی به خود کبوترها نمی‌کرد
-
-طراحی ساختمان کبوترخانه
-در برج‌های کبوتر، صرف‌نظر از شکل آن‌ها (مدور یا استوانه‌ای، چند وجهی یا مکعبی) تمامی اجزای بیرونی و حتی تزیینات به کار رف��ه در نما در جهت حفظ و بقای کبوتران طراحی‌شده است. 
-
-آثار به جا مانده از کبوترخانه‌های مدور تبدیل به معیاری برای الگوی معماری شده‌اند. کبوترخانه‌ها در ایران در اشکال استوانه‌ای و چند ضلعی با استفاده از خشت و گل (کمتر آجر) ساخته‌شده‌اند. بر روی بام بنا و بر بالای برج اصلی، برجک‌های مشبک کوچکی به منظور ورود و خروج کبوتران ساخته‌شده است. این برجک‌ها از ۱ عدد شروع و بر روی برج‌های حجیم‌تر تعداد آن‌ها حتی به ۱۴ عدد نیز می‌رسد. 
-
-انواع برج کبوترخانه
-برج‌های استوانه‌ای یا مدور: این برج‌ها از یک استوانه خارجی تشکیل و برای پایداری بیش‌تر متمایل ساخته می‌شدند
-
-برج‌های مکعبی: سطح این نوع از کبوترخانه‌ها مستطیل است و در برخی نمونه‌ها به صورت دو قلو طراحی‌شده‌اند. 
-
-کبوتر خانه ولاشان
-
-برج کبوترخانه میبد
-در دوران قاجار در شهر میبد «برج کبوترخانه» را در قسمت جنوب شرقی باروی قدیم شهر با خشت و گل به شکل استوانه‌ای بنا کردند. ارتفاع این برج سه‌طبقه حدودا ۸ متر است. درون بنا ۴ هزار آشیانه برای کبوتران ساخته‌شده است. سایز هر لانه در این برج به اندازه یک کبوتر حدودا ۲۰ × ۲۰ سانتی‌متر است. روی بام بنا، ۴ برجک کوچک و یک برجک بزرگ جهت رفت و آمد کبوتران ایجاد شده است. ابعاد روزنه‌های ورودی به اندازه‌ای است که فقط کبوتران و پرندگان کوچک می‌توانند از آن عبور کنند و پرندگان مهاجم قادر به رفت و آمد از آن نیستند. همین امر امنیت کبوتران را تامین می‌کند. کبوترخانه میبد
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-کفترخانه‌های گلپایگان
-چونچه
-ارگ شیخ بهایی
-پنگ خانه
-کبوترخانه میبد
-
-منابع
-
-کبوترخانه‌های تاریخی ایران بر پایه شهرستان
-ساختمان‌های کشاورزی
-کبوتران اهلی
-ساختمان‌ها و سازه‌ها برای جانوران
-در زیر فهرستی از دولت‌های مستقل در سراسر جهان با اطلاعاتی درباره وضعیت آنها و به رسمیت شناختن حاکمیت آنها ارائه شده‌است. 
-
-بر اساس نظام عضویت در سازمان ملل متحد، ۲۰۶ کشور فهرست شده را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: ۱۹۳ کشور عضو، ۲ کشور ناظر غیر عضو و ۱۱ کشور دیگر. ستون اختلاف حاکمیت حاکی از کشورهایی است که دارای حاکمیت بلامنازع هستند (۱۸۸ کشور که ۱ کشور ناظر غیر عضو است)، کشورهایی که حاکمیت خود را مورد مناقشه قرار داده‌اند (۱۶ کشور شامل ۶ کشور عضو، ۱ کشور ناظر و ۹ کشور خودخوانده)، و کشورهایی دارای وضعیت سیاسی ویژه (۲ کشور که دولت وابسته نیوزیلند هستند). 
-
-تهیه فهرستی مانند این صفحه می‌تواند فرآیندی پیچیده و بحث‌برانگیز باشد؛ زیرا هیچ تعریفی وجود ندارد که برای همه اعضای جامعه ملت‌ها در رابطه با معیارهای کشور مستقل الزام‌آور باشد. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد معیارهای مورد استفاده برای تعیین محتوای این فهرست، لطفا به بخش معیارهای شمول در زیر مراجعه کنید. در نظر گرفته شده‌است که این فهرست شامل نهادهایی باشد که دارای وضعیت دفاکتو به‌عنوان دولت‌های مستقل شناخته شده‌اند، و گنجاندن آن نباید به‌عنوان تأییدیه‌ای برای ادعای خاصی برای داشتن دولت از نظر حقوقی تلقی شود. 
-
-فهرست کشورها
-
-معیارهای شمول
-استاندارد حقوق بین‌الملل عرفی غالب، اعلام حاکمیت است که توسط معاهده مونته ویدئو در سال ۱۹۳۳ تدوین شده‌است. این کنوانسیون حاکمیت را به عنوان یک شخص تعریف می‌کند. در حقوق بین‌الملل هر کشوری در صورتی که دارای شرایط زیر باشد یک کشور مستقل شناخته می‌شود: (الف) جمعیت دائم؛ (ب) یک قلمرو مشخص؛ (ج) دولت؛ و (د) ظرفیت ورود به روابط با سایر دولت‌ها تا زمانی که «به زور به دست نیامده باشد که این شامل استفاده از سلاح، تهدید نمایندگی‌های دیپلماتیک یا هر اقدام اجباری مؤثر دیگری است». 
-
-بحث همچنان در این سطح وجود دارد که به رسمیت شناختن دیپلماتیک باید به عنوان یک معیار حاکمیت گنجانده شود. تئوری اعلامی حاکمیت استدلال می‌کند که حاکمیت صرفا عینی است و به رسمیت شناختن یک دولت توسط سایر دولت‌ها بی‌ربط است. در سوی دیگر این طیف، نظریه سازنده حاکمیت یک دولت را به عنوان یک شخص تحت قوانین بین‌المللی تنها در صورتی تعریف می‌کند که توسط سایر دولت‌ها به عنوان کشور مستقل شناخته شود. در مورد این فهرست، شامل همه دولت‌هایی است که یا: 
-خود را حاکم می‌دانند (از طریق اعلان استقلال یا هر وسیله دیگری) یا
-حداقل توسط یک کشور عضو سازمان ملل به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخته می‌شوند
-باید توجه داشت که در برخی موارد بر سر تفسیر نکته اول اختلاف نظر وجود دارد و اینکه آیا واحد مورد نظر آن را برآورده می‌کند یا خیر، مورد اختلاف است. واحدهای سیاسی منحصربه‌فردی که نمی‌توانند طبقه‌بندی یک دولت مستقل را برآورده کنند، دولت‌های اولیه محسوب می‌شوند. 
-
-بر اساس معیارهای فوق، این فهرست شامل ۲۰۶ نهاد زیر است: 
-۲۰۳ کشور به رسمیت شناخته‌شده توسط حداقل یک کشور عضو سازمان ملل متحد
-دو کشوری که تئوری اعلامی دولت را برآورده می‌کنند و تنها توسط کشورهای غیرعضو سازمان ملل به رسمیت شناخته می‌شوند: جمهوری آرتساخ و ترانس‌نیستریا
-دولتی که تئوری اعلامی دولت را برآورده می‌کند و توسط هیچ کشور دیگری به رسمیت شناخته نمی‌شود: سومالی‌لند
-این جدول شامل مواردی است که نشان‌دهنده نهادهایی است که یا دولت مستقل نیستند یا ارتباط نزدیکی با دولت مستقل دیگری دارند. همچنین شامل مناطق فرعی است که در آن حاکمیت دولت توسط یک توافق بین‌المللی محدود شده‌است. در مجموع، این موارد عبارتند از: 
-دولت‌های شریک با یک دولت دیگر
-دو نهاد تحت کنترل پاکستان که نه کشور مستقل هستند، نه قلمرو وابسته یا بخشی از کشوری دیگر: کشمیر آزاد و گلگت-بلتستان
-قلمروهای وابسته یک دولت دیگر، و همچنین مناطقی که ویژگی‌های بسیاری از مناطق وابسته را با توجه به قلمروی وابسته نشان می‌دهند
-نهادهای فرعی ایجادشده توسط قراردادهای بین‌المللی
-
-جستارهای وابسته
-
-نشان رسمی حکومتی
-نگارخانه پرچم کشورهای مستقل
-ایزو ۳۱۶۶ – ۱
-فهرست کشورها و مناطق تحت‌الحمایه و پایتخت آن‌ها در زبان محلی
-فهرست کشورها بر پایه جمعیت
-معنی نام کشورها
-فهرست رتبه‌بندی‌های بین‌المللی
-فهرست پایتخت‌ها
-فهرست گروه‌های شورشی که قلمرو کنترل می‌کنند
-فهرست کشورهای با رسمیت محدود
-فهرست کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-فهرست کشورها بر پایه تاریخ ایجاد
-فهرست سرزمین‌های غیرخودگردان سازمان ملل متحد
-نقشه کلیک‌خور جهان
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-آفریقا
-اوراسیا
-فهرست‌های کشورها
-قاره آمریکا
-استان آذربایجان غربی یکی از ۳۱ استان ایران است، که در شمال غربی ایران قرار دارد و مرکز آن شهر ارومیه است. آذربایجان غربی تنها استان هم‌مرز با کشور ترکیه است. در استان آذربایجان غربی علاوه بر زبان‌های ترکی آذربایجانی و کردی (عمدتا در منطقه مکریا��) اقلیتی نیز به زبان‌های ارمنی و آرامی نو آشوری سخن می‌گویند. 
-
-پیشینه تاریخی
-
-از نظر تاریخی، تاریخ باستانی آذربایجان با تاریخ قوم ماد درآمیخته‌است. قوم ماد پس از مهاجرت به ایران آرام آرام بخش‌های باختری ایران از جمله آذربایجان را تصرف کردند. هم‌زمان با این دوران دولت‌هایی در اطراف آذربایجان وجود داشت که از آن جمله می‌توان به دولت آشور در شمال میانرودان، دولت هیتی در آسیای صغیر، دولت اورارتو در بخش‌های شمال و شمال غرب، اقوام کادوسی در خاور و کاسیان در حوالی کوه‌های زاگرس اشاره کرد. در دوران جانشینان اسکندر مقدونی، آذربایجان به ماد کوچک معروف شد که آذربایجان را دربرداشت و ماد بزرگ که مشتمل بر شهرهای کهن همدان، ری، اصفهان و کرمانشاه بود. قابل‌ذکر است که ماد کوچک نیز به برزخ مادی در بین یونانیان و رومیان معروف بود. 
-
-گروهی بر این باورند که نام آذربایجان گرفته‌شده از «آذرآبادگان» (آذربدگان نگهبان آتشین) و به معنی سرزمین آتش است. بزرگ‌ترین آتشکده‌های زرتشتی در این منطقه بوده‌است که آذرگشنسپ نامیده می‌شود که ویرانه‌های آن امروزه به نام تخت سلیمان در بخش لیلان شهرستان تکاب قابل دیدن است. گروهی دیگر ریشه نام‌گذاری آذربایجان را مربوط به وجود سرداری به نام آتورپات یا اتروپاد می‌دانند. اینان بر این باورند که که پس از چیره شدن اسکندر مقدونی به ایران، سردار آتورپات در آذربایجان ظهور کرد و از اشغال آن توسط یونانیان جلوگیری کرد. از آن به بعد این سرزمین به نام آتورپاتگان شناخته شد. حکومت جانشینان آتورپات در آذربایجان در زمان اشکانیان نیز ادامه یافت و این منطقه توانست کماکان استقلال درونی خود را در چهارچوب دولت اشکانی حفظ کند. سرانجام اردشیر بابکان بنیان‌گذار پادشاهی ساسانی بر حکمرانان محلی آذربایجان چیرگی یافت و آن را به صورت یک ایالت غیر موروثی اداره نمود. 
-
-جغرافیا
-استان آذربایجان غربی در شمال‌غربی ایران قرار گرفته و از شمال به جمهوری آذربایجان و ترکیه، از مغرب به ترکیه و عراق، از شرق به استان آذربایجان شرقی و استان زنجان و از جنوب به استان کردستان محدود است. 
-مساحت استان برابر ۳۷ ٫ ۰۵۹ کیلومتر مربع است که سیزدهمین استان بزرگ کشور محسوب می‌شود و ۲ ٫ ۲۵ درصد مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. جمعیت استان آذربایجان غربی طبق سرشماری سال ۱۳۹۵، ۳ ٬ ۲۶۵ ٬ ۲۱۹ نفر است که ۴ ٫ ۰۸ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده‌است و از این لحاظ هشتمین استان پرجمعیت کشور به‌شمار می‌آید. 
-
-ناهمواری‌ها
-سراسر مرز استان با ترکیه و عراق از کوه‌های مرتفع دیوارمانندی از شمال به جنوب کشیده شده‌است که منبع چشمه‌های آب فراوان هستند. 
-
-حوزه‌های آبریز
-دریاچه ارومیه
-رود ارس
-رود زاب کوچک
-
-آب‌های معدنی
-ایستی سو شوط؛ در نزدیکی شهر شوط. 
-ایستی سو: در نزدیکی گردنه قوشچی. 
-آب گرم محال باراندوز: در نزدیکی قریه هفت‌آباد ارومیه. 
-آب معدنی کوه زنبیل: در کنار دریاچه ارومیه. 
-آب معدنی دریک: که بسیار گوارا بوده و در روستای دریک سلماس قرار دارد. 
-آب معدنی کانی گراوان: در روستای کانی گویز در نزدیکی شهر ربط، فاصله ۲ کیلومتری
-آب معدنی شیخ معروف: در جاده نقده-مهاباد. 
-
-بلندی‌ها
-رشته‌کوه‌های مرزی ترکیه و عراق
-کوه اورین
-گردنه قوشچی
-کوه‌های باستان
-کوه بینار شهرستان ارومیه
-کوه قندیل
-کوه حاجی ابراهیم
-کوه طرغه
-کوه سلطان یعقوب
-
-رو��خانه‌ها
-رود گادر
-زرینه‌رود
-سیمینه‌رود
-مهابادرود
-رود براندوز
-زاب کوچک
-رود سیلوانه
-رود نازلو
-رود زولا
-
-جنگل‌ها
-جنگل‌های طبیعی استان، هرچند که در قسمت‌هایی از پیرانشهر و مهاباد وجود دارد، ولی مناطق وسیع جنگلی در سردشت قرار گرفته‌است که مساحت آن را بین ۶۰ تا ۸۰ هزار هکتار تخمین می‌زنند. کل مساحت جنگل‌های مصنوعی در استان به ۳۲۰ هکتار در قطعات متفاوت می‌رسد. 
-
-مردم‌شناسی
-بخشی از این استان را مردم آذربایجانی تشکیل می‌دهند و بخشی دیگر را مردم کرد. همچنین اقلیت‌های آشوری و ارمنی هم در استان ساکن هستند. در استان آذربایجان غربی علاوه بر زبان‌های ترکی آذربایجانی و کردی (عمدتا در منطقه مکریان) اقلیتی نیز به زبان‌های ارمنی و آرامی نو آشوری سخن می‌گویند. 
-
-موقعیت اقتصادی اجتماعی
-این استان یکی از مناطق مستعد کشاورزی است. علاوه بر این وجود ایلات و عشایر در دامداری استان نقش قابل توجهی دارد. این استان از نظر اکتشاف و بهره‌برداری منابع معدنی نسبت به سایر استانها در وضع مطلوبی قرار ندارد. بررسی ترکیب کارگاه‌های موجود استان نیز نشان می‌دهد که دو گروه صنعتی کانیهای غیرفلزی و غذایی - داروئی در بین سایر صنایع بالاترین تعداد میزان اشتغال را دارد. از جمله معادن این استان می‌توان به معادن مصالح و سنگ‌های ساختمانی، گرانیت، میکا، زرنیخ، تالک، تراورتن، طلا، خاک نسوز و پوکه معدنی اشاره کرد. 
-
-استانداری
-
-طبق قانون مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ تقسیمات کشوری، ارومیه-با نام قبلیش، رضائیه-در استان شمال غرب قرار گرفت. در سوم بهمن همان سال آذربایجان شرقی و غربی از یکدیگر جدا شده و ارومیه جزو استان چهارم قرار گرفت. از سال ۱۳۴۴ این استان با نام آذربایجان غربی شناخته می‌شود. در سال ۱۳۴۴ قسمت‌هایی از نواحی جنوبی منطقه کردنشین (بوکان) از این استان جدا گردید و به استان کردستان الحاق شد. 
-
-شهرستان‌های استان
-
-استان آذربایجان غربی در سال ۱۳۹۵ دارای ۱۹ شهرستان، ۴۲ بخش، ۴۲ شهر، ۱۰۹ دهستان و ۳۷۲۸ آبادی است و مرکز آن شهر تاریخی ارومیه بوده‌است. از لحاظ وسعت و جمعیت شهرستان ارومیه بزرگ‌ترین و پر جمعیت‌ترین و شهرستان چهاربرج کوچک‌ترین و شهرستان باروق کم جمعیت‌ترین شهرستان‌های استان هستند. 
-
-آمار شهرستان‌های این استان در سال ۱۳۹۰ بدین قرار است: 
-
-مناطق دیدنی
-
-حمام طبیعی دئو اوچان حیدرباغی در شهرستان باروق
-غار آبی، خاکی جبیگلو در شهرستان باروق
-قلعه تاریخی ماننایی‌ها در روستای جان آقا در شهرستان باروق
-هفت چشمه نقده
-تپه حسنلو نقده
-کوه سلطان یعقوب نقده
-تخت سلیمان تکاب
-بقعه ایوب انصاری تکاب
-زندان برنجه تکاب
-آبشار قینرجه تکاب
-قلعه ساری قورخان تکاب
-چمن متحرک چملی تکاب
-تپه خلیل‌آباد شوط
-غار چهل پله خضرلو شوط
-آبگرم معدنی شوط
-آرامگاه شمس تبریزی خوی
-آبشار شلماش سردشت
-سنگ‌نگاره ساسانی خان‌تختی
-آرامگاه سرداران مکری بوکان
-سه گنبد
-سد بوکان
-قره‌کلیسا
-غار سهولان مهاباد
-فقرگاه مهاباد
-سد مهاباد
-تپه قلایچی
-شهر باستانی سه هزار ساله موصاصیر ربط
-مسجد جامع ارومیه
-سنگ کاظم خان
-کلیسای ننه مریم
-دره قاسملو (گه لیه خان) (دره شهدا) 
-موزه ارومیه
-سه گنبد
-آبشار سوله‌دوکل مرگور
-جنگل‌های مرگور (واقع در دره باوان) 
-چشمه آب معدنی گراوان ربط
-دامنه کوه قره داغ دربسر
-بوزخانا چورس
-قرمزی مسجد چورس
-آرامگاه سادات کوه کمره‌ای -چالدران
-دژ بسطام، دژ باستانی دوره اورارتو در روستای بسطام-چایپاره
-غار چهل پله خضرلو-چالدران
-کاخ و موزه باغچه‌جوق-ماکو
-دالانها و غارهای زیرزمین در اطراف آرارات-ماکو
-
-رودها
-
-جستارهای وابسته
-فهرست شهرهای استان آذربایجان غربی
-فهرست شهرستان‌های استان آذربایجان غربی
-مکریان
-مردم آذری
-مردم کرد
-مردم آشوری
-مردم ارمنی
-ماننا
-میتانی
-مادها
-ماد آتروپاتن
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان آذربایجان غربی از
-
-آذربایجان
-استان آذربایجان غربی
-آذربایجان غربی
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۱۶ در ایران
-مناطق تقسیم‌شده
-تبریز () شهری بزرگ در شمال‌غرب ایران، مرکز استان آذربایجان شرقی و هسته مرکزی کلان‌شهر تبریز است. این شهر، بزرگ‌ترین قطب اقتصادی منطقه آذربایجان ایران و مرکز اداری، ارتباطی، بازرگانی، سیاسی، صنعتی، فرهنگی و نظامی این منطقه شناخته می‌شود. 
-
-شهر تبریز ۲۴۴ ٫ ۵۱ کیلومتر مربع (حریم شهر: ۱۰۱۴ ٫ ۴۵ کیلومتر مربع) وسعت دارد و بر همین اساس، سومین شهر بزرگ ایران به‌لحاظ مساحت پس از تهران و مشهد محسوب می‌شود. جمعیت آن نیز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۱ ٬ ۵۸۴ ٬ ۸۵۵ نفر (حریم شهر: ۱ ٬ ۷۲۷ ٬ ۴۷۶ نفر) بوده و در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱ ٬ ۶۴۳ ٬ ۹۶۰ نفر رسیده‌است؛ که بر این اساس، پنجمین شهر پرجمعیت ایران و ۳۴۴ امین شهر پرجمعیت جهان به‌شمار می‌رود. اکثریت ساکنان تبریز آذری هستند و به زبان ترکی آذربایجانی با گویش تبریزی سخن می‌گویند. 
-
-تبریز در طول تاریخ خود با فرازوفرودهای بسیاری روبه‌رو بوده‌است. تاریخ این شهر، اشغال توسط بیگانگان و حوادث جانکاه طبیعی، از جمله زمین‌لرزه‌های مهلک را تجربه کرده‌است. سنگ بنای تبریز کنونی به دوران اشکانی و ساسانی برمی‌گردد. 
-
-تبریز، یکی از طویل‌المدت‌ترین پایتخت‌های ایران بوده‌است؛ این شهر پایتخت ملی یا منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های روادیان، اتابکان آذربایجان، خوارزمشاهیان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قره‌قویونلوها، آق‌قویونلوها، صفویان، خانات آذربایجان ایران، پایتخت ملی دوم ایران در دوره حکومت قاجاریان و پایتخت منطقه‌ای ایران در دوران حکومت‌های کوتاه‌مدت آزادیستان و خودمختار آذربایجان بوده‌است. به‌گونه‌ای که تبریز در طول حکومت ۴۰۰ ساله خاندان «روادی» و اسکان قبیله عرب «ازد» به شکوفایی رسید؛ و اوج شکوفایی این شهر مربوط به دوره ایلخانان است که در این زمان، پایتخت قلمرویی پهناور از نیل تا آسیای مرکزی بود. این شهر در سال ۱۵۰۰ میلادی و در زمان پایتختی صفویان به‌عنوان پنجمین شهر پرجمعیت جهان شناخته می‌شد و جمعیتش با استانبول، پایتخت امپراتوری عثمانی برابری می‌کرد. 
-
-تبریز مجددا در دوره قاجار به شکوفایی رسید؛ به‌طوری‌که در این دوره به‌عنوان مهم‌ترین و پیشروترین شهر ایران شناخته می‌شد. در دوران معاصر نیز این شهر یکی از مراکز مهم اقتصادی و صنعتی در سطح کشور محسوب می‌شود. تبریز در دو سده اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده‌است؛ به‌طوری‌که این شهر مانع خاموشی انقلاب مشروطه در ایران شد و نقشی کلیدی در تحولات بعدی، همچون انقلاب ۱۳۵۷ و روند مدرن شدن ایران داشته‌است. 
-
-نام
-
-یاقوت حموی در «معجم‌البلدان» گزارش می‌دهد که نام شهر در زمان دیدار یاقوت از تبریز در زبان محلی «تبریز» تلفظ می‌شده‌است. با توجه به این، مینورسکی معتقد است که تلفظ تبریز باید به گویش ایرانی آذری قدیم تعلق داشته باشد. این گویش به گویش‌های موسوم به گویش‌های ایرانی جنوب دریای خزر وابسته‌است؛ یا به احتمال بیش‌تر، تلفظ تبریز معرب‌شده نام شهر در باب فعلیل (در زبان عربی) است. هم‌چنین شیوه نگارش نام این شهر در زبان ارمنی و تجزیه و تحلیل صیغه ارمنی، نمایانگر وابستگی واژه توریژ به «زبان پهلوی شمالی» می‌باشد. مینورسکی در پایان چنین نتیجه می‌گیرد که این مسئله نشان می‌دهد که ریشه نام شهر به زمان‌های بسیار دور تا اوایل سلسله ساسانی یا شاید قبل از اشکانیان برمی‌گردد. 
-
-بنابر گفته مصطفی مؤمنی در دانشنامه جهان اسلام، اهالی بومی آذربایجان تبریز را توری (چشمه یا رود گرم) می‌خوانده‌اند. تا اوایل سده چهاردهم خورشیدی نیز روستاییان اطراف تبریز این شهر را توری می‌نامیده‌اند. حتی در حال حاضر مردمان «قنبرآباد» در اطراف تبریز به این شهر توری می‌گویند. در نوشته‌های کهن (برای نمونه ابوالفدا) نام این شهر به شکل «توریز» آمده و هنوز هم در زبان‌های کردی و تاتی «توریز» و «توری» به کار می‌رود. 
-
-عده‌ای از شرق‌شناسان و منابع کهن، نام شهر را دارای ریشه‌ای کهن در پارسی میانه و کهن و مرتبط با گرما و فعالیت‌های گرمایی کوه سهند دانسته‌اند. هم‌چنین منابع ارمنی نام شهر را در سده پنجم (یا چهارم) میلادی، «تورژ» و «تورش» دانسته‌اند و به فارسی هم تورز تلفظ کرده‌اند و با توجه به معنای متداول فارسی «تب‌ریز» و «تب‌پنهان‌کن» و احتمالا نام تبریز «پنهان‌کننده تف و گرما» و با «جنبش‌های آتشفشانی کوه سهند» مرتبط بوده‌است. دانشنامه بریتانیکا نیز نظری مشابه دارد و تبریز را در اصل «تپ + ریز» می‌داند، چیزی که باعث روان شدن گرما می‌شود و احتمالا به‌خاطر چشمه‌های آب‌گرم اطراف آن است. 
-
-در مورد نام شهر توجیه مصطلح ولی عامیانه دیگری وجود دارد؛ از جمله این‌که زبیده زن هارون‌الرشید به بیماری تب نوبه مبتلا شده بود؛ چند روزی در آن حوالی اقامت کرده، در اثر هوای لطیف و دل‌انگیز آن‌جا بیماری وی زایل شده، فرموده شهری در آن محل بنا کنند و نام آن را «تب‌ریز» بگذارند. هرچند احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان توجیهات از این دست را عامیانه و نادرست می‌داند. 
-
-لقب‌ها و عناوین
-
-تبریز به‌عنوان شهر اولین‌ها، شهر بدون گدا، شهر زیرگذرها و روگذرها، پایتخت گردشگری اسلامی در سال ۲۰۱۸، امن‌ترین شهر ایران، سالم‌ترین شهر ایران، مهد سرمایه‌گذاری ایران، دومین شهر صنعتی ایران، دومین شهر دانشگاهی ایران، دومین شهر بلندمرتبه‌ساز ایران، دومین قطب علوم پزشکی ایران، دومین شهر در جذب گردشگر سلامت در ایران، شهر شکلاتی ایران، قطب خودروسازی ایران، قطب قطعه‌سازی ایران، قطب تولید موتور دیزل خاورمیانه، شهر جهانی بافت فرش و یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران شناخته می‌شود. 
-
-تاریخ
-
-دوران اولیه
-
-تاریخ اولیه شهر تبریز هنوز به‌درستی معلوم نشده‌است و بحث‌های زیادی دراین‌باره مطرح است. برخی تاریخ‌پژوهان ادعا کرده‌اند که بهشت عدن در محل فعلی شهر تبریز بنا شده بود. نخستین نوشته موجود درباره تبریز کتیبه پادشاه آشور سارگن دوم می‌باشد. اکتشافات انجام‌شده در طی سال‌های ۱۳۸۰ در سایت موزه عصر آهن در حوالی مرکز تبریز نشان از وجود تمدنی در محل کنونی شهر تبریز در هزاره اول و دوم قبل از میلاد دارد. این شهر در طول تاریخ چندین بار به‌عنوان پایتخت حکمرانی پادشاهان مختلف انتخاب شده‌است. از جمله نخستین این موارد پایتخت حکمرانی فرمانده اسکندر مقدونی به نام آتروپات بوده‌است. 
-
-پیش از اسلام
-شماری از محققان بر این عقیده‌اند که دژ «تارویی–تارمکیس» که نام آن در کتیبه سارگن دوم (پادشاه آشور در بین سال‌های ۷۰۵ تا ۷۲۱ پیش از میلاد مسیح) آمده، در محل شهر کنونی تبریز قرار داشته‌است. در کتیبه سارگن دوم این دژ را دژی بزرگ و آباد و دارای باروی تودرتو وصف شده‌است. این دژ بنابر نوشته‌های کتیبه سارگن، محل نگه‌داری اسب‌های ذخیره سواران اورارتو بوده که در حمله آشوری‌ها ویران شده‌است. اما این ارتباط تبریز با شهرها و قلعه‌های دوران مادها، مورد اختلاف بین محققین است. 
-
-در کتاب تاریخ ایران (چاپ دانشگاه کمبریج) آمده که تبریز در اوایل دوره ساسانی (سده سه یا چهار میلادی) بنا شده یا به احتمال بیش‌تر در سده هفتم این واقعه روی داده‌است. شهر کنونی تبریز بر روی خرابه‌های شهر «تورژ» (بارها) بنا شده‌است. تورژ یکی از بااهمیت‌ترین مراکز بازرگانی منطقه بوده و به‌عنوان پل ارتباطی میان شرق و غرب اهمیت فراوانی داشته‌است. این شهر در زمان حکمرانان اشکانی‌تبار ارمنستان، پایتخت این منطقه بوده‌است. 
-
-ولادیمیر مینورسکی در دانشنامه اسلام بیان می‌کند، این داستان که شاه اشکانی‌تبار ارمنستان به‌خاطر انتقام کشته‌شدن اردوان (آخرین پادشاه اشکانی) به‌دست اردشیر بابکان (بنیان‌گذار سلسله ساسانی) تبریز را اشغال کرده و این شهر را پایتخت ارمنستان قرار داده، تنها براساس نوشته‌های واردان (تاریخ‌نگار ارمنی در سده چهاردهم میلادی) در منابع قدیمی به چنین چیزی اشاره نشده و این روایت ریشه‌ای عامیانه دارد. 
-
-پس از اسلام
-
-احتمالا تبریز در سده چهارم میلادی ویران‌شده بود و در زمان حمله اعراب، قریه‌ای کوچک بیش نبوده‌است. در زمان فتح آذربایجان به‌دست مسلمانان در سال ۲۲ هجری توجه آن‌ها بیش‌تر متوجه شهر اردبیل بود و نامی از تبریز در فهرست شهرهایی که مرزبان پارسی از آن‌ها سربازگیری کرده بود، نیامده‌است. 
-
-پس از فتح آذربایجان، گروه‌هایی از اعراب در آذربایجان ساکن شدند. در زمان خلافت منصور عباسی (۱۵۸ – ۱۳۶) و در حدود سال ۱۳۷ هجری، مردی به نام «رواد» از قبیله «ازد» از قبایل مشهور یمن در تبریز مسکن گزید و پسران او اقدام به ساخت نخستین دیوار شهر کردند. به‌گفته یاقوت حموی، تبریز قریه‌ای بود تا آن‌که رواد ازدی در زمان متوکل عباسی به آن درآمد. پس از رواد، پسرش «وجنا» با برادرانش در آن‌جا قصرها ساختند و گرد شهر دیوار کشیدند. سپس مردم به آن شهر درآمدند. مطهر بن طاهر مقدسی شهر را تحسین کرده و هم‌عصر او ابن حوقل (حدود ۳۶۷ هجری) تبریز را آبادتر از اغلب شهرهای کوچک آذربایجان می‌شمارد. در حالی که نویسندگانی مانند ابن خردادبه، احمدبن یحیی بلاذری و طبری، تبریز را در بین شهرهای کوچک آذربایجان نام برده‌اند. 
-
-تبریز از نیمه نخست سده سوم هجری رو به گسترش نهاد و بر اهمیت آن در منطقه آذربایجان افزوده شد. به‌طوری‌که متوکل عباسی پس از زمین‌لرزه سخت و ویرانگر تبریز در سال ۲۴۴ هجری، بی‌درنگ فرمان بازسازی شهر را صادر نمود. این شهر که در دوره فرمانروایی «ابومنصور وهسودان روادی» رو به گسترش و آبادانی نهاده بود، در اثر زمی��‌لرزه سال ۴۳۴ هجری مجددا به‌شدت آسیب دید. هنگامی‌که ناصرخسرو که در ۴۳۸ هجری از این شهر دیدن کرده، مساحت تبریز را ۱۴۰۰ در ۱۴۰۰ گام بیان کرده که بر این اساس به نظر نمی‌رسد مساحت شهر متجاوز از یک کیلومتر مربع بوده باشد. 
-
-اعضای خاندان روادیان تا ۴۴۶ هجری با چند وقفه، حاکمان تبریز بوده‌اند. در این سال طغرل سلجوقی، وهسودان روادی را خراج‌گزار خود کرد و به‌گفته ابن اثیر، طغرل در سال ۴۵۰ هجری «مملان بن وهسودان» را به حکمرانی آذربایجان گماشت. الب ارسلان (جانشین طغرل) در ۴۶۳ حملان را از حکومت آذربایجان برکنار نمود و نزدیک به چهارصد سال فرمانروایی خاندان روادی را در این سرزمین پایان داد. 
-
-در نوشته‌های تاریخی از دوران سلجوقی، اشاره‌های زیادی به تبریز یافت نمی‌شود. در راحةالصدور آمده که طغرل جشن ازدواج خود را با دختر خلیفه در نزدیکی این شهر برپا ساخت. بعد از وفات سلطان محمود غزنوی (به سال ۵۲۵ هجری) بین داود پسر سلطان محمود و مسعود برادر وی تنشی جهت تصاحب تبریز پیش آمد که در این میان داود پیروز شد و تبریز را مقر حکومت خود ساخت. آن‌چنان‌که از شواهد تاریخی برمی‌آید از زمان قزل ارسلان (۵۸۷ – ۵۸۲ هجری) به بعد تبریز برای همیشه پایتخت آذربایجان گردید. در ابتدای سده هفتم هجری مغولان دو بار به تبریز حمله بردند؛ ولی با دریافت غرامت بازگشتند. در سال ۶۲۷ هجری مغول‌ها در نهایت بر تمام آذربایجان و به‌ویژه تبریز دست یافتند. 
-
-در دوران ایلخانان تبریز به اوج شکوفایی خود رسید. اباقا خان دومین پادشاه از سلسله ایلخانان تبریز را پایتخت قلمرو این سلسله برگزید و حکمرانی خود را بر قلمرویی از نیل تا آسیای مرکزی در این شهر ادامه داد. در زمان حکمرانی غازان خان اصلاحات غازانی از این شهر شروع شد و بناهای متعددی از جمله بنای دو شهر اقماری و نمونه شنب غازان و ربع رشیدی در این دوران انجام شد. مارکو پولو جهانگرد ونیزی که در سال ۱۲۷۵ میلادی از این شهر عبور نمود درباره شکوفایی این شهر در آن دوران نوشته‌است: 
-
-دوران شکوه تبریز در سلسله‌های تیموریان، قراقویونلوها و اوایل سلسله صفویه ادامه یافت. به سال ۱۵۰۰ میلادی (۹۰۶ هجری) شاه اسماعیل تبریز را به تصرف خود درآورد و نخستین پایتخت ایران جدید در دوره صفویه را در این شهر بنیان‌گذارد. در این زمان حدود دوسوم جمعیت ۳۰۰ – ۲۰۰ هزار نفری تبریز سنی‌مذهب بودند و به‌زودی سیاست‌های سختی جهت تحمیل مذهب شیعه بر سنیان اعمال گردید. نزدیکی این شهر به مرز ایران و عثمانی موجب شد که تبریز در برابر تهدیدهای این حکومت آسیب‌پذیر شود؛ به‌طوری‌که چندین‌بار به تصرف عثمانیان درآمد تا این‌که شاه طهماسب صفوی در سال ۱۵۱۴ میلادی (۹۲۰ هجری) پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل نمود. 
-
-تبریز بار دیگر در اواخر صفویان و در خلال جنگ‌های دوازده ساله بین ایران و عثمانی، تصرف شد و در اشغال تبریز بدست عثمانی‌ها در سال ۱۵۸۵، مردم این شهر توسط عثمانی‌ها مورد کشتار و غارت قرار گرفتند. در زلزله مهیبی در ۱۷۲۱ میلادی هشتاد هزار تن از ساکنان این شهر کشته شدند. در اشغال مجدد شهر توسط عثمانی‌ها ما بین سال‌های ۱۷۲۴ – ۱۷۲۵ میلادی حدود دویست هزار تن از مردم این شهر بدست قوای عثمانی کشته‌شدند. در سال ۱۷۸۰ زلزله مهیب دیگری دویست هزار نفر دیگر از مردمان این شهر را کشت. این بلایای متعدد باعث شدند تا در اواخر قرن هیجدهم میلادی تبریز با جم��یتی سی هزار نفری به شهر ارواح مبدل شود. در این سال‌ها هر قسمتی از شهر توسط خانواده‌ای اداره می‌شد. 
-
-با آغاز دوران قاجار این شهر دوباره مورد توجه قرار گرفت. تبریز در دوره قاجاریان به عنوان ولیعهد نشین این سلسله انتخاب شد. با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در این دوران، تبریز یکی از اهداف قوای روس به‌شمار می‌رفت. روس‌ها سرانجام در سال ۱۸۲۶ میلادی تبریز را به تصرف خود درآوردند. با امضای توافقنامه صلح بین ایران و روس این شهر دوباره به دست نیروهای ایرانی افتاد. در آرامش پس صلح عباس میرزا، ولیعهد وقت و والی آذربایجان، شروع به اصلاحات گسترده و مدرن‌سازی در شهر نمود. او نقشه جدیدی از شهر تهیه کرد و به بازسازی تبریز پرداخت. عباس میرزا سیستم پستی و سیستم مالیاتی نوینی را در این شهر بنیان نهاد و همچنین مدرن‌سازی نظامی ارتش ایران و صنایع مرتبط با آن در این شهر آغاز شدند. 
-
-معاصر
-
-رونق مبادلات تجاری و فرهنگی تبریز و مرکزیت اقتصادی این شهر در طول سده‌ها، به پیشرفت و گسترش نهادهای مدنی و اجتماعی تبریز منجر شده‌است. توسعه این شهر به‌ویژه با ثبات نسبی در دوران قاجار با همجواری با روسیه و عثمانی و موقعیت سوق‌الجیشی این شهر در مسیر مبادلاتی ارتباطی شرق و غرب شدت یافت. از همین رو بسیاری از پیشرفت‌ها و مظاهر تمدن نوین در سطح کشور از تبریز آغاز شده‌است. در این دوران بسیاری از جنبش‌های فکری، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فنی و بسیاری از نهادهای مدنی پیش از دیگر نقاط ایران، در این شهر شکل می‌گرفت. بسیاری از اولین‌های تاریخ ایران مانند اولین چاپخانه، اولین سینمای عمومی، اولین کودکستان و اولین مدرسه کر و لال‌های ایران، ادبیات نوین، نمایشنامه‌نویسی به زبان فارسی و زبان ترکی آذربایجانی و اولین خیابانی که در ایران دارای برق شد در تبریز بوده‌است. از این رو تبریز، به عنوان شهر اولین‌ها مشهور شده‌است. 
-
-نزدیکی این شهر به مسیر مبادلات با غرب باعث ارتباط و رشد و نمو جنبش‌های روشنفکر و آزادی‌خواه این شهر گردید. نقطه بارز این تأثر در نقش ویژه تبریز در جنبش مشروطه نمودار گشت. پس از سرکوب مشروطه توسط محمدعلی‌شاه قاجار تمام حرکت‌های مشروطه‌خواهانه در تهران خاموش شدند. در این زمان در تبریز و تنها در چند محله آن، هنوز کسانی چون ستارخان (سردار ملی)، باقرخان (سالار ملی)، و شیخ‌الاسلام بودند که از این دست‌آورد پاسداری کنند. مقاومت تبریز با واکنش نیروهای دولتی مواجه شد به‌طوری‌که شهر تبریز توسط نیروهای دولت برای مدت چندین ماه محاصره شد. سرانجام در آستانه بحرانی شدن قحطی در تبریز با مداخله قزاق‌های روس برای حفظ جان کنسول آن کشور محاصره تبریز شکسته شد و نیروهای آزادی‌خواه (قشون ملی) به طرف تهران حرکت کرد. آزادی خواهان از جنوب اصفهان و گیلان نیز مردم به پا خواستند. با هجوم آزادی‌خواهان و فتح تهران مشروطه‌خواهان و آزادی‌خواهان در قیامی که تبریز سرآغاز آن بود به پیروزی رسیدند. 
-
-این آزادی‌خواهی در تبریز بعد از پیروزی جنبش مشروطه و با اشغال این شهر توسط قوای روس بهای سنگینی را بر دوش مردمان این شهر نهاد. چهار ماه پس از پیروزی مشروطه خواهان در ایران در آذر ماه سال ۱۲۹۰ خورشیدی قوای روس با تهاجمی مجدد این شهر را آماج حملات خود قرار داده و اشغال نمودند. روس‌ها در روزهای پس از تسخیر تبریز به سرکوب آزادی‌خواهان و مردم عادی این شهر پرداختند و فجایع خونباری را علیه مردم این شهر رقم زدند. اشغال روس‌ها تا اواخر جنگ جهانی اول که شهر تبریز بین قوای دوطرف درگیر دست به دست شد ادامه یافت. 
-
-پس از جنگ جهانی اول، با پیروزی انقلاب روسیه نیروهای این کشور در اسفند ۱۲۹۶ تبریز را تخلیه کردند و قدرت را به کمیته محلی حزب دموکرات ایران واگذار نمودند. در این هنگام با خلأ قدرت نظامی ناشی از تخلیه قوای روس، نیروهای امپراتوری عثمانی تبریز را به اشغال خود درآورده و سران دموکرات این شهر را از جمله شیخ محمد خیابانی تبعید نمودند. با اضمحلال امپراتوری عثمانی کنترل تبریز مجددا به دست ایرانی‌ها افتاد. شیخ محمد خیابانی در بازگشت از تبعید، دولتی خودمختار به نام دولت آزادیستان را در این شهر بنا نمود که با سرکوب و کشتار سران این دولت توسط نیروهای دولت مرکزی ایران، کنترل شهر مجددا به دست دولتیان افتاد. در سوم اسفند ۱۲۹۹ رضاخان با کودتایی در شهر تهران با همراهی سید ضیا قدرت سیاسی کشور ایران را در دست گرفت. در دوران پس از کودتا نارضایتی‌هایی در بسیاری از نقاط ایران به‌وجود آمد. از جمله این ناآرامی‌ها قیام سرگرد لاهوتی فرمانده ژاندارمری در تبریز بود که مورد حمایت دموکرات‌های تبریزی قرار گرفت. قیام لاهوتی دوام زیادی نیاورد و پس از یک هفته در مقابل نیروهای قزاق ایرانی شکست خوردند. 
-
-در دوران زمامداری رضاشاه سیاست یک کشور، یک ملت در پیش‌گرفته شد. این سیاست بر یکسان‌سازی کلیه امور مردمی از جمله زبان کشور استوار بود. در این دوران سیاست‌های خشنی در اجبار به استفاده از زبان فارسی و فارسی‌سازی امور اتخاذ شد. چاپ و نشر به زبان‌های دیگر از جمله ترکی آذربایجانی به کل ممنوع شد. سیستم آموزش سنتی با سیستم آموزش نوین که زبان فارسی تنها زبان مجاز ایرانی در آن به‌شمار می‌رفت جایگزین شد. همچنین آذربایجان بر خلاف استان‌های مرکزی و استان‌های سواحل خزر که دولت وقت دست به صنعتی کردن این نواحی زده‌بود از مدرن‌سازی و در پی آن صنعتی‌سازی دوران رضاخان بهره چندانی نبرد. ایالت آذربایجان به مرکزیت تبریز که به‌طور سنتی دارای دولتمرد خود بود به دو استان آذربایجان شرقی به مرکزیت تبریز و استان آذربایجان غربی به مرکزیت رضاییه (با نام خود ساخته جدید) تقسیم شد و آذربایجان که زمانی دروازه ایران به مبالات با غرب بود به انبار غلات ایران تقلیل داده‌شد. 
-
-در جریان جنگ جهانی دوم و اشغال ایران بدست متفقین رضاخان از قدرت خلع شد و تبریز به اشغال قوای شوروی درآمد. پس از اتمام جنگ قوای شوروی از تخلیه این منطقه سر باز زدند و در سال ۱۳۲۴، فرقه دموکرات آذربایجان، به رهبری سید جعفر پیشه‌وری و با حمایت شوروی سعی در برپایی حکومتی خودمختار از دولت مرکزی ایران به مرکزیت تبریز کرد. با بیرون رفتن نیروهای شوروی و حمله نیروهای ارتش ایران نیروهای فرقه دموکرات شکست‌خورده و حکومت خودمختار آذربایجان درست یک سال پس از تأسیس فرو پاشید. سیاست دوران شوروی کمونیستی و استالین موسوم به دیوار آهنین و بسته‌شدن مرزهای شمالی ایران در این دوران، ضربه بزرگی به رونق تجاری شهر به‌عنوان مرکز مبادلات منطقه با همسایگان شمالی ایران وارد نمود. 
-
-در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ خورشیدی، تظاهرات مردم تبریز به مناسبت چهلمین روز کشته‌شدگان ۱۹ دی ۱۳۵۶ تظاهرات قم به درگیری با پلیس و نیروهای امنیتی وقت کشید و معترضین پس از یک روز تظاهرات و درگیری بیش‌تر نقاط شهر را تسخیر نمودند. در سال‌های نخست بعد از انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷، طرفداران حزب جمهوری خلق مسلمان ایران، به طرفداری از آیت‌الله شریعتمداری برخی ناآرامی‌ها را در این شهر پدیدآوردند. طرفداران این حزب با اختلاط دین و سیستم سیاسی مخالف بودند و همچنین خواهان احقاق حقوق اقلیت آذربایجانی بودند. در پی گسترش ناآرامی‌ها نیروهای نظامی مستقر در این شهر از جمله پایگاه نیروی هوایی تبریز به حمایت از معترضین پرداخت. آن‌ها برای نشان دادن قدرت خود شش فروند جنگده فانتوم را در ارتفاع پایین بر فراز تبریز به پرواز درآوردند. در نهایت کنترل مراکز حساس شهر از جمله مرکز صدا و سیما تبریز و پایگاه دوم شکاری نیروی هوایی به دست معترضین آمد. با دخالت نیروهای پاسداران انقلاب اسلامی اعزامی از تهران و نیروهای چپ دانشگاه تبریز که در آن زمان از رژیم جدید در تهران حمایت می‌کردند درگیری‌ها در تبریز به خشونت کشید. سید محمدکاظم شریعتمداری که در قم زندگی می‌کرد در پیامی که از تلویزیون دولتی ایران پخش شد، مردم را به پرهیز از خشونت دعوت نمود و سرانجام اعتراضات تبریز آرام گرفت. با دستگیری و اعدام‌های گسترده، حصر خانگی و خلع لباس سید محمدکاظم شریعتمداری، و تعطیلی حزب خلق مسلمان این ناآرامی‌ها در ۲۰ دی‌ماه ۱۳۵۸ خاتمه یافت. 
-
-جنگ ایران و عراق این شهر را مانند سایر نقاط نیمه غربی ایران متأثر نمود. نیروهای داوطلب تبریز در سال‌های جنگ عراق با ایران نقش بارزی در دفاع از مرزهای کشور ایران داشتند و حضور نیروهای داوطلب تبریزی در آن دوران درخور توجه بود. بنابر آمار رسمی موجود، شمار کشته‌شدگان (شهیدان) این شهر در این جنگ بیش از ۴ ٬ ۲۰۰ تن بوده‌است. در جریان این جنگ، به هنگام جنگ شهرها، مناطق صنعتی و مسکونی این شهر بیش از ۴۰ بار مورد حمله هوایی نیروی هوایی ارتش عراق قرار گرفت. از جمله قربانیان بمباران هوایی تبریز، کشته‌شدن ۲۲ تن از دانشجویان دانشگاه تبریز به هنگام بمباران ساختمان‌های این دانشگاه می‌باشند. 
-
-در دوران پس از جنگ، توسعه این شهر با سرعت ادامه یافت. با این حال، توسعه غیرمتوازن تبریز در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی و بعد از جنگ بدون توجه به برنامه توسعه کلان‌شهری انجام پذیرفته‌است. این توسعه افسار گسیخته باعث ایجاد و گسترش نارسایی‌های مبرم در خدمات شهری و آسیب‌های زیست‌محیطی در تبریز و اطراف آن شده‌است. در سال‌های اخیر طرح توسعه جدیدی برای این شهر ترسیم‌شده که هدف آن متوازن نمودن توسعه شهری تبریز می‌باشد. 
-
-وضعیت طبیعی
-
-جغرافیا
-
-تبریز در غرب استان آذربایجان شرقی و در منتهی‌الیه مشرق و جنوب‌شرق جلگه تبریز قرار گرفته‌است. این شهر از سمت شمال به کوه‌های پکه‌چین و عون بن علی، از سمت شمال‌شرق به کوه‌های گوزنی و باباباغی، از سمت شرق به گردنه پایان و از سمت جنوب به دامنه‌های رشته‌کوه سهند محدود شده‌است. 
-
-تبریز از سمت شمال، جنوب و شرق به کوهستان و از سمت غرب به زمین‌های هموار دشت تبریز و شوره‌زارهای تلخه‌رود (آجی‌چای) محدود شده و به شکل یک چاله نسبتا بزرگ یا یک جلگه بین‌کوهی درآمده‌است. ارتفاع این شهر از سطح دریا از ۱۳۴۸ متر در سه‌راهی مرند تا ۱۵۶۱ متر در محله زعفرانیه متغیر بوده و شیب عمومی زمین‌های تبریز به سمت مرکز شهر و سپس به سمت مغرب است. مسافت جاده‌ای بین این شهر تا اردبیل ۲۱۹ کیلومتر، تا زنجان ۲۸۰ کیلومتر، تا ارومیه ۱۴۹ کیلومتر و تا تهران ۵۹۹ کیلومتر است. 
-
-مساحت تبریز از سال ۱۲۸۰ تا سال ۱۳۶۵ خورشیدی، تقریبا ۲۰ برابر شده‌است، به‌طوری‌که مساحت این شهر از حدود ۷ کیلومتر مربع در سال ۱۲۸۰ خورشیدی به ۱۷ ٫ ۷ کیلومتر مربع در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، ۴۵ ٫ ۸ کیلومتر مربع در سال ۱۳۵۵ خورشیدی و نهایتا ۱۴۰ کیلومتر مربع در سال ۱۳۶۵ خورشیدی رسیده‌است. 
-
-مساحت تبریز در سال ۱۳۸۵ خورشیدی به ۲۳۷ ٫ ۴۵ کیلومتر مربع افزایش‌یافته که ۲۵ ٫ ۲۲ کیلومتر مربع از آن –معادل ۱۱ درصد از مساحت کل شهر– جزء بافت‌های فرسوده بوده‌است. 
-
-رودخانه‌ها
-از پیرامون و نیز از داخل تبریز دو رودخانه عبور می‌کند: تلخه‌رود یا آجی چای، رودخانه‌ای دایمی که از شمال غربی این شهر می‌گذرد و رود موسمی مهرانه‌رود که پس از عبور از مرکز تبریز در شمالغرب این شهر به آجی‌چای می‌پیوندد. 
-
-تلخه‌رود (آجی‌چای) 
-
-رودخانه تلخه‌رود که از دامنه‌های جنوبی کوه سبلان سرچشمه می‌گیرد، پس از عبور از جلگه سراب و پیوستن چندین شعبه از دامنه‌های قوشه‌داغ در شمال و بزقوش و سهند در جنوب به آن، وارد جلگه تبریز می‌شود و در امتداد جاده تبریز–آذرشهر به سمت جنوب‌غرب جریان پیدا می‌کند و در اطراف گوگان به دریاچه ارومیه می‌ریزد. آب رودخانه تلخه‌رود به دلیل عبور از زمین‌های گچی و نمکی در مناطق شمال‌شرق تبریز تلخ و شور است و برای کشاورزی مناسب نیست. میانگین آبدهی این رودخانه در ایستگاه اندازه‌گیری ونیار –در شمال‌شرق تبریز– بین ۱۲ ٫ ۵ تا ۱۵ متر مکعب در ثانیه‌است. 
-
-مهرانه‌رود (قوری‌چای) 
-
-رودخانه مهرانه‌رود نسبت به رودخانه تلخه‌رود از میزان آبدهی کم‌تری برخوردار است و در بیش‌تر ماه‌های سال کم‌آب و در برخی ماه‌های گرم، خشک می‌شود. این رودخانه از دامنه‌های کوه سهند در جنوب شرق تبریز سرچشمه می‌گیرد و با عبور از دره لیقوان به شهر باسمنج در جنوب‌شرق تبریز می‌رسد؛ سپس در مسیر خود با پیوستن به رودخانه‌های فصلی و فرعی متعدد (همچون اسبه‌ریز)، بر آب آن افزوده می‌گردد. مهرانه‌رود از سمت شرق تبریز، وارد این شهر می‌شود. این رود پس از ورود به تبریز با جهت شرقی–غربی از داخل شهر عبور کرده و بعد از عبور از زمین‌های کشاورزی غرب تبریز در ناحیه شمال‌غربی تبریز و در نزدیکی فرودگاه تبریز به تلخه‌رود ملحق می‌شود. 
-
-اقلیم
-
-اقلیم تبریز استپی خشک با تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد است. سرمای زمستانی، تأثیرپذیرفته از ارتفاع بالا و توپوگرافی کوهستانی منطقه‌است. اقلیم این شهر در تابستان‌ها خشک و گرم است؛ اگرچه حرارت به دلیل نزدیکی به کوه سهند و وجود باغ‌های زیادی در پیرامون شهر تعدیل می‌گردد. 
-
-میانگین دمای تبریز در تیرماه (گرم‌ترین ماه سال) ۲۵ ٫ ۴ درجه سانتی‌گراد، در دی‌ماه (سردترین ماه سال) ۲ ٫ ۵ - درجه سانتی‌گراد، در فروردین‌ماه ۱۰ ٫ ۵ درجه سانتی‌گراد و در مهرماه ۱۴ ٫ ۱ درجه سانتی‌گراد و میانگین سالانه دما ۱۱ ٫ ۹ درجه سانتی‌گراد است. میانگین بارندگی سالیانه تبریز مانند بیش‌تر شهرهای ایران بسیار اندک و در حدود ۳۳۰ ٫ ۱ میلی‌متر در سال است. معمولا در طول فصل تابستان، میزان بارندگی بسیار ناچیز بوده و به ندرت بارش رخ می‌دهد. 
-
-زمین‌لرزه‌ها
-
-تبریز در ناحیه‌ای زلزله‌خیز واقع‌شده و این شهر در طول تاریخ بارها با زلزله‌های مهیبی مواجه شده‌است. مهیب‌تری�� زمین‌لرزه‌ای که تا به حال تبریز شاهد آن بوده، در سال ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی) روی داده‌است. 
-
-جنبش و حرکت خفیف زمین به‌صورت روزانه در تبریز اتفاق می‌افتد. دلیل وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس و شهر تبریز که محل تلاقی این دو رشته‌کوه می‌باشد، قرارگرفتن آن‌ها در مسیر کمربند آلپاید است. مسیر این کمربند از میانه اقیانوس اطلس شروع می‌شود و پس از عبور از دریای مدیترانه، شمال ترکیه، ایران، هند، چین و جزایر فیلیپین، به کمربند دیگری که اقیانوس آرام را دور می‌زند، متصل می‌شود. 
-
-از جمله گسل‌های بارز آذربایجان، «گسل شمال تبریز» است. این گسل که به موازات جاده اصلی تبریز–بستان‌آباد تا میانه امتداد یافته، مسبب زمین‌لرزه سال ۱۷۲۱ میلادی با شدت ۷ ٫ ۶ درجه ریشتر می‌باشد. هرچند این گسل در سده حاضر فعالیت مشخصی نداشته‌است؛ ولی شواهدی مبنی بر امکان تجدید حرکت آن وجود دارد. اطلاعات آماری نیز نشان می‌دهد که دوره بازگشت زمین‌لرزه‌های شدید و مخرب در تبریز می‌تواند تا حدود ۲۶۰ سال نیز برسد. 
-
-تعدادی از تاریخ‌های مهم وقوع زمین‌لرزه در تبریز در زیر فهرست شده‌اند: 
-در سال ۲۴۴ هجری قمری و در زمان حکومت ابوالفضل جعفر متوکل (خلیفه عباسی) تبریز با خاک یکسان شد و تا پیش از پایان حکومت متوکل دوباره بازسازی گردید. 
-در سال ۴۳۴ هجری قمری تبریز از زمین‌لرزه سخت آسیب دید. منجمی به‌نام «ابوطاهر شیرازی» نیز این زمین‌لرزه را پیش‌بینی کرده بود. در سفرنامه‌ای که از ناصر خسرو برجای‌مانده، به این زمین‌لرزه اشاره شده‌است: 
-
-قطران تبریزی زمین‌لرزه سال ۴۳۴ را چنین توصیف می‌کند: 
-
-در سال ۱۱۵۸ خورشیدی زمین‌لرزه خسارت‌های عمده‌ای به تبریز وارد کرد. 
-
-تبریز دارای یک شهرک امن برای اسکان شهروندان در مواقع وقوع بحران و بلایای طبیعی — به‌ویژه زمین‌لرزه — است. این شهرک که در بالادست بزرگراه شهید کسایی و در جوار پارک جنگلی عباس میرزا واقع‌شده، دارای گنجایش اسکان ۱۰ هزار نفر بوده و امکان اسکان ۲۰ هزار نفر را در شرایط بحرانی دارد. 
-
-مردم
-
-زبان
-
-زبان مردم تبریز به ترکی آذربایجانی، ترکی آذری معروف است همچنین اقلیتی از فارسی‌زبان‌ها و ارمنی‌ها در این شهر زندگی می‌کنند که به ترکی آذربایجانی مسلط هستند. 
-
-همچنین زین‌العابدین شیروانی (معاصر فتحعلی‌شاه و محمدشاه) در کتاب «حدایق السیاحه» نیز تأیید می‌کند که ساکنان تبریز به این زبان سخن می‌گویند. 
-
-تا پیش از ورود زبان ترکی به منطقه، مردم تبریز به زبان آذری با گویش تبریزی سخن می‌گفته‌اند که تا حدود سده یازدهم هجری در آذربایجان رایج بوده‌است. زبان آذری از زبان‌های ایرانی و نزدیک به گویش‌های جنوب دریای خزر و تاتی بوده‌است. 
-
-مسعودی در سال ۳۱۴ (سده چهارم هجری) از میان زبان‌های رایج در این شهر، زبان‌های پهلوی، دری و آذری را ذکر نموده‌است. محمدجواد مشکور در کتاب «نظری به تاریخ آذربایجان» می‌نویسد: «زمانی که به سال ۴۸۸ هجری (سده پنجم هجری) ناصر خسرو با قطران در تبریز ملاقات می‌کند، مردم به زبان پهلوی آذری سخن می‌گفته‌اند؛ ولی به فارسی دری نمی‌توانسته‌اند سخن بگویند؛ البته تمام مکاتبات خود را به فارسی دری می‌نوشته‌اند». 
-
-یاقوت حموی در سده ششم هجری به ابو زکریای تبریزی (شاگرد ابوالعلای مصری) اشاره می‌کند که به یک لهجه محلی ایرانی تکلم می‌��رده‌است. همچنین در رساله‌ای از مولانا روحی انارجانی به نام «اصطلاحات و عبارات اناث و اعیان و اجلاف تبریز» (سده یازدهم هجری) بخشی به زبان آذری نوشته‌شده و این می‌نمایاند که تا زمان سلطان محمد خدابنده و حمزه میرزای صفوی، هنوز این زبان ایرانی در تبریز رواج داشته‌است. 
-
-اولیا چلبی، سیاح معروف عثمانی، در سیاحتنامه خود (۱۶۴۷ تا ۱۶۵۴ میلادی) زبان مردم تبریز را این‌گونه شرح می‌دهد: «ارباب فرهنگ و معارف شهر به فارسی تکلم کنند، اما تره افشار و گوک دولاق‌هایش لهجه مخصوصی دارند که چند نمونه تقدیم می‌شود: هزه تانمه میشم، منمچون خاطرمانده اولوبدر، دارجنحمشم، یارونجشم، آپارکیلن چاقری.» اشاره این سیاحتنامه نشان می‌دهد که تا سال‌های ۱۶۵۰ یعنی حدودا ششصد سال پس از تسلط سلسله‌های ترک‌زبان بر ولایات ایران و به‌ویژه سلجوقیان و کوچ و استقرار برخی اقوام و قبایل ترک‌زبان در آن منطقه، هنوز زبان مردم تبریز کاملا به ترکی تبدیل نشده بود. 
-
-قومیت
-
-قومیت مردم ساکن در تبریز شامل ۹۶ ٫ ۵ ٪ آذری‌های ایرانی، ۲ ٫ ۹ ٪ فارسی‌زبان و ۰ ٫ ۶ ٪ از سایر قومیت‌ها می‌باشد. همچنین مطالعه مقایسه‌ای در مورد ساختار ژنتیکی ۳۵۲ ایرانی نشان داده که آذری‌های ایرانی و احتمالا اهالی تبریز، قرابت ژنتیکی نزدیکی با مردم گرجستان دارند. 
-
-بر پایه سفرنامه‌ها و تاریخ نوشته‌های جهانگردان و تاریخ نگارانی که از تبریز گذر کرده‌اند در گذشته قومیت‌های مختلفی در شهر تبریز سکونت داشته‌اند. برای مثال بنا به گفته جهانگردان ونیزی که در حوالی دوره آق‌قویونلو از تبریز دیدن کرده‌اند: «ایرانیان، ترکمانان، عشایر هواخواه صفویه و ارامنه» ساکنان تبریز را تشکیل می‌دادند. 
-آنتوریو تنرئیرو (جهان‌گرد پرتغالی) در سال ۱۵۲۵ میلادی (همزمان با حکومت شاه طهماسب صفوی) در مورد مردم تبریز می‌نویسد: «در این شهر فارسی‌زبانان و عده‌ای از ترکمانان زندگی می‌کنند که همگی سفیدپوست بوده و ظاهر و شکلی زیبا دارند». 
-
-مذهب
-
-بیشینه مردم تبریز مسلمان و پیرو مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند. هرچند کمینه‌ای از مسیحیان ارمنی با ۱ ٬ ۰۹۷ نفر و آشوری با ۵۰۳ نفر، زرتشتی با ۲۶ نفر، سایر مسیحیان با ۱۷ نفر و کلیمی با ۵ نفر جمعیت نیز در این شهر سکونت دارند. 
-
-شاه اسماعیل یکم هنگام تاجگذاری در شهر تبریز به سال ۱۵۰۱ میلادی، علی‌رغم آن‌که در آن زمان اکثریت ساکنان شهر سنی‌مذهب بودند، مذهب شیعه دوازده‌امامی را مذهب رسمی ایران اعلام کرد. 
-
-تبریز شمار زیادی از پیروان اهل حق را در خود جای داده‌است. البته بنا به یک رسم نانوشته، هیچ‌گاه از این جماعت آمار گرفته نمی‌شود؛ ولی هر مسافری می‌تواند مردان آن‌ها را به راحتی از طریق سبیل بلندشان در بیرون تشخیص دهد. با توجه به این‌که تبریز محل اعدام سید علی‌محمد باب (ژوئیه ۱۸۵۰) بوده، احتمال دارد تعدادی بهایی هم در شهر ساکن باشند. 
-
-ارامنه تبریز که بیش‌ترین کمینه ساکن این شهر را تشکیل می‌دهند، در طی نسل‌کشی ارمنی‌ها که توسط امپراتوری عثمانی و هم‌زمان با جنگ جهانی اول صورت گرفت، به تبریز و دیگر نقاط آذربایجان پناه برده و در این منطقه ساکن شدند. مذهب ارامنه تبریز کلیسای حواری ارمنی (گریگوری) است که یکی از مذاهب کهن آیین مسیحیت محسوب می‌شود. 
-
-پیش‌تر جمعیت کوچکی از کلیمیان هم در شهر ساکن بودند. بعد از آنکه «هولاکوخان» در سال ۱۲۸۵ سلسله خود را تأسیس کرد بسیاری از یهودیان به این شهر مهاجرت کردند. به دلیل تبعیضات و تعدیات فراوان جمعیت کلیمیان تبریز در دوران صفوی پراکنده شدند. هر چند در قرن ۱۹ به حضور پررنگ ایشان در عرصه فرش اشاره شده‌است. امروزه همه آن‌ها به تهران مهاجرت کرده‌اند. 
-
-فرهنگ
-
-از دیرباز قرار گرفتن شهر تبریز در منتهی‌الیه مسیر تجارت ایرانیان به غرب و واقع‌شدن در مسیر جاده ابریشم علاوه بر رونق تجارت باعث رونق فرهنگ و هنر در این شهر شده‌است. ایجاد مدارسی همچون ربع رشیدی نیز به این رونق افزوده‌است. در دوران معاصر تأسیس مدرسه مموریال در اواخر قرن نوزدهم و بعدها ایجاد دانشگاه تبریز و همچنین وجود جریان‌های روشنفکر در این شهر به رونق تبادلات فرهنگی این شهر افزود. این شهر همچنین خاستگاه یکی از مکتب‌های نگارگری ایران می‌باشد که با نام همین شهر، «مکتب تبریز»، شناخته می‌شود که در دوران ایلخانان، جلایریان، ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو و صفویان شکل گرفته‌است. 
-
-مشاهیر زیادی در زمینه‌های شعر، ادب، هنر، خطاطی، تاریخ، سیاست، فقه، تفسیر و فلسفه، از شهر تبریز برخاسته‌اند. از جمله مشاهیر تبریز در سده‌های گذشته می‌توان نظام‌الدین تبریزی فقیه شافعی سده هشتم، قطران تبریزی شاعر پارسی‌گوی سده پنجم، خطیب تبریزی عالم ادبیات عرب و نویسنده دیوان حماسه در سده پنجم و اوایل سده ششم، تاج‌الدین تبریزی مفسر شافعی سده هشتم، ملا قاسم انوار عارف و شاعر سده نهم، ملا رجبعلی تبریزی حکیم و عارف سده یازدهم، بدیع‌الزمان تبریزی خوش‌نویس و شاعر سده یازدهم نام برد. از مشاهیر معاصر کشور ایران افرادی همچون سید محمدحسین طباطبایی مفسر و فیلسوف، شیخ عبدالحسین امینی مؤلف کتاب الغدیر، سید حسن تقی‌زاده سیاست‌مدار و محقق، سید احمد کسروی مورخ، محسن هشترودی ریاضیدان، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر نویسنده و سید محمدحسین شهریار بخشی از زندگی خود را در این شهر گذرانده‌اند. 
-
-نمونه‌هایی از آثار مکتب نگارگری تبریز در سده چهاردهم میلادی
-
-جمعیت
-
-جمعیت تبریز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بالغ بر ۱ ٬ ۵۸۴ ٬ ۸۵۵ نفر بوده و در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱ ٬ ۶۴۳ ٬ ۹۶۰ نفر رسیده که از این جهت، پنجمین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران، مشهد، اصفهان و شیراز محسوب می‌شود. این شهر تا اواخر دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار، پرجمعیت‌ترین شهر ایران بود: 
-رتبه یکم (پیش از ۱۲۶۹ خورشیدی): تبریز در سال ۱۲۴۷ خورشیدی، پرجمعیت‌ترین شهر ایران بود و در همین سال، تهران در جایگاه دوم قرار داشت. 
-رتبه دوم (۱۳۴۳ – ۱۲۶۹ خورشیدی): در سال ۱۲۶۹ خورشیدی، جمعیت تبریز و تهران برابر شد و پس از آن، تبریز رتبه دوم را به خود اختصاص داد. 
-رتبه سوم (۱۳۴۵ – ۱۳۴۳ خورشیدی): ارتقای رتبه جمعیتی اصفهان نسبت به تبریز در سال ۱۳۴۳ خورشیدی. 
-رتبه چهارم (۱۳۸۶ – ۱۳۴۵ خورشیدی): ارتقای رتبه جمعیتی مشهد نسبت به تبریز در سال ۱۳۴۵ خورشیدی. 
-
-رتبه پنجم (۱۳۹۵ – ۱۳۸۶ خورشیدی): ارتقای رتبه جمعیتی کرج نسبت به تبریز در سال ۱۳۸۶ خورشیدی. 
-رتبه ششم (۱۳۹۸ – ۱۳۹۵ خورشیدی): ارتقای رتبه جمعیتی شیراز نسبت به تبریز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی. 
-رتبه پنجم (پس از ۱۳۹۸ خورشیدی): در سال ۱۳۹۸ خورشیدی، پس از الحاق ۶ روستا به تبریز، این شهر مجددا در جایگاه پنجم جای گرفت. 
-
-تبریز به سبب مرکزیت اقتصادی، صنعتی، اداری و اعتبار بین‌المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان آذربایجان ش��قی محسوب می‌گردد. شهر جدید سهند در ۲۴ کیلومتری جنوب غرب تبریز و در جاده تبریز-آذرشهر برای جذب سرریز جمعیتی این شهر ساخته‌شده، تا کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد شود و توسعه شهری تضمین گردد. 
-
-مشاهیر
-
-اماکن تاریخی
-
-بناها
-
-شهر تبریز دارای تاریخی طولانی و پر آشوب است که نخستین نشانه‌های کشف‌شده تمدن باستانی در آن به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. با آنکه شهر تبریز در طول تاریخ پر تلاطم خود بارها بر اثر زمین‌لرزه آسیب جدی دیده و بارها در اثر حمله‌های سلجوقیان، مغولان، عثمانی، اشغال تبریز توسط روس‌ها (به سال ۱۸۲۸ – ۱۸۲۷) دچار خرابی‌های شدیدی شده‌است و این جنگ‌ها و حوادث طبیعی مکرر، بخش‌های عمده‌ای از قسمت‌های قدیمی شهر را نابود کرده‌اند؛ اما همچنان بناهای تاریخی بسیاری، از گذشته تبریز بر جای مانده که نشانه‌هایی از معماری‌های ایرانی در دوران مختلف را نمایش می‌دهند. بیشتر آثار تاریخی پابرجا در این شهر متعلق به دوره‌های ایلخانیان، صفویان، و قاجار می‌باشد. این شهر همچنین دارای آثار و بناهای متعددی از دوران معاصر می‌باشد. 
-
-از بناهای تاریخی تبریز، می‌توان به بناهای باستانی ارگ علیشاه و مسجد کبود در قسمت مرکزی شهر اشاره نمود. ارگ علیشاه بنایی آجری است که پیش از سال ۷۰۱ خورشیدی بر روی آواره‌های مسجدی ساخته‌شده و از نظر سادگی، اندازه و پایداری، چشم‌گیر است. مسجد کبود، بنایی است که حدود سال ۸۲۹ خورشیدی ساخته‌شده و به دلیل کاشی‌کاری آبی تزئینی زیبایش، شهرت یافته‌است. بازار تبریز که توسط یونسکو در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌است در مرکز شهر قرار دارد. این بازار هنوز یکی از مراکز اقتصادی مهم شهر به حساب می‌آید. در حاشیه تبریز بناهایی نظیر مسجد عینالی در بالای کوه عینالی، مشرف به تبریز قرار گرفته و گمان می‌رود در دوران پیش از اسلام، آتشگاه تبریز بوده‌است. بنای شاه‌گلی یا ائل‌گلی نیز در پارک بزرگ جنوب شرق تبریز قرار دارد. شاه‌گلی کاخ ییلاقی والیان و حاکمان تبریز به‌شمار می‌رفت که در زمان قاجار کار برای تبدیل آن به تفرجگاه عمومی آغاز شد و سرانجام در دوران پیش از انقلاب اسلامی با بازسازی عمارت مرکزی و افزودن گذرگاه پیاده‌روی به آن این محل به تفرجگاه عمومی تغییر کاربری داده‌شد. 
-
-کاخ شهرداری تبریز و کاخ استانداری آذربایجان شرقی در مرکز از بناهای دوران معاصر تبریز می‌باشند که هر دو متعلق به دوره بین دو جنگ جهانی اول و دوم می‌باشند. خیابان تربیت در مرکز شهر دارای ساختمان‌های متعددی است که در دوران شهرداری محمد علی تربیت بر پا شده‌اند. در این خیابان با وجود احداث مراکز خرید جدید همچنان سعی بر حفظ اصالت طرح آن شده‌است. 
-
-نمونه‌های فراوانی از اماکن تاریخی تخریب‌شده در تبریز وجود دارد که از جمله آن‌های بناهای ساخته‌شده در زمان حکمرانی شاه اسماعیل صفوی می‌باشند. شاه اسماعیل پس از فتح هرات هنرمندان بسیاری را با خود به تبریز آورد و بناهای بسیاری را برپا نمود؛ ولی هیچ‌کدام از بناهایی که او و جانشینان مستقیم او ساخته‌اند، اثری باقی نمانده. امروزه از قصر شاه اسماعیل در شمال شرقی تبریز تنها توصیف‌هایی که گردشگران اروپایی مکتوب کرده‌اند باقی مانده‌است. ۱
-
-مساجد
-
-برپایه نوشته‌های جهانگردان و جغرافی‌دانان، در دوره‌های گوناگون تبریز بیش از یکصد و پنجاه تا سیصد باب مسجد را در خود جای داده بود. امروزه تنها تعداد انگشت شماری از مساجد تاریخی متعلق به سده‌های پیش در این شهر پابرجا مانده‌است که از جمله مهم‌ترین مسجدهای تاریخی تبریز می‌توان به مسجد استاد و شاگرد، مسجد اسماعیل خاله اوغلی، مسجد ثقةالاسلام، مسجد جامع، مسجد حاج صفرعلی، مسجد حسن پادشاه، مسجد خزینه، مسجد دال ذال، مسجد سید المحققین، مسجد صاحب‌الامر (شاه طهماسب یکم)، مسجد شاهزاده، مسجد صادقیه، مسجد ظهیریه، مسجد علی‌شاه، مسجد کاظمیه، مسجد کبود، مسجد مجتهد، مسجد مقبره، مسجد ملاباشی، مسجد میرزاصادق‌آقا، مسجد میرزا مهدی قاری و مسجد قراملک اشاره کرد. 
-
-خانه‌های تاریخی
-
-شهر تبریز از نظر تعداد خانه‌های قدیمی از پررونق‌ترین شهرهای کشور ایران به‌شمار می‌آید. تا سال ۱۳۸۷ خورشیدی، بیش از ۶۰۰ باب خانه تاریخی در سطح تبریز شناسایی شده‌است. در دهه‌های اخیر، بسیاری از خانه‌های تاریخی تبریز ترمیم شده‌اند که از جمله این خانه‌ها خانه کوزه‌کنانی –در خیابان راسته‌کوچه– به موزه مشروطه، خانه شربت‌اوغلی –در خیابان ثقةالاسلام– به فرهنگسرای تبریز و خانه‌های قدکی، گنجه‌ای‌زاده و بهنام –در خیابان مقصودیه– به مجموعه دانشکده معماری تبدیل شده‌اند می‌باشند. بسیاری دیگر از خانه‌های تاریخی تبریز نیز در حال احیا و ترمیم هستند و پس از مرمت و مقاوم‌سازی به موزه و مراکز فرهنگی تبدیل خواهند شد. 
-
-محله‌ها
-اکثر محله‌های قدیمی تبریز در مرکز این شهر قرار گرفته‌اند. تقریبا در همه محلات قدیمی عرض گذرها بسیار کم است. دلیل انتخاب این عرض کم برای گذرها مشکل کردن کار اشغال‌گران در هنگام تهاجم به شهر بود به‌طوری‌که از سرعت و قدرت عمل مهاجمان تا نفوذ و دستیابی آن‌ها از مرزهای شهر به سمت مرکز و دیگر نقاط شهری کاسته شود و مدافعان داخل شهر فرصت کافی برای عکس‌العمل را داشته‌باشند. از جمله محله‌های قدیمی تبریز می‌توان به دوه‌چی، نوبر، خیابان و محله امیرخیز اشاره کرد. 
-
-سیاست
-
-استانداری
-
-تبریز به عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی میزبان نهاد استانداری آذربایجان شرقی می‌باشد که مهم‌ترین نهاد دولتی در این استان به‌شمار می‌آید. هسته مرکزی این نهاد در کاخ استانداری آذربایجان شرقی در مرکز شهر تبریز مستقر می‌باشد. در طول تاریخ هزار ساله اخیر تبریز همواره به عنوان پایتخت کشور یا مرکز ایالت مرکز سیاسی در سطح کشوری یا منطقه‌ای بوده‌است. در دوران قاجار این شهر ولیعهد نشین قاجار بود که تا زمان صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۲۸۵ خورشیدی، این ولیعهد نشینی ادامه یافت. در این دوره ولیعهدان که از نزدیکان پادشاهان قاجار بودند، فرمانروایی تبریز و کل آذربایجان را برعهده داشتند. 
-
-پس از صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی تا کودتای رضاشاه در سال ۱۲۹۹ خورشیدی، دولت روسیه حاکمان این استان را تعیین می‌نمود. در دوره پهلوی نیز بیش‌تر استانداران آذربایجان شرقی یا از جانب دولت‌های بیگانه نظیر آمریکا، انگستان و روسیه به این سمت منصوب می‌شدند یا از طرفداران این دولت‌ها بودند. 
-
-شهرداری
-
-وظیفه امور جاری شهر ازجمله نظارت بر ساخت و سازهای شهری، توسعه شهری و حمل و نقل شهری بر عهده شهرداری تبریز به ریاست شهردار این شهر می‌باشد. شهردار تبریز به صورت دوره‌ای توسط شورای شهر این شهر که توسط رأی مستقیم شهروندان تبریز انتخاب می‌شوند منصوب می‌شود. نهاد شهرداری تبریز در بنای کاخ شهرداری تبریز مستقر است که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی توسط شهردار وقت – حاج ارفع‌الملک جلیلی– بنیان نهاده شده و از جمله عمارت‌های تاریخی و سمبل‌های این شهر به‌شمار می‌رود. صادق نجفی از مهرماه ۱۳۹۲ عهده‌دار سمت شهرداری تبریز می‌باشد. 
-
-شهرداری تبریز نخستین نهاد شهرداری در سطح ایران است که باعنوان «بلدیه» در تبریز تأسیس شد. قاسم‌خان امیرتومان (والی) از دانش‌آموختگان دانشگاه «سن‌سیر» فرانسه نخستین شهردار تبریز بود که چاپخانه سربی، چراغ برق، تراموا و تلفن را برای نخستین‌بار در سطح کشور در این شهر دایر نمود. همچنین در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، «شیفته بدرآذر» به‌عنوان نخستین شهردار زن در تاریخ تبریز به سمت شهرداری منطقه ۶ این شهر منصوب شد؛ وی پیش از این معاون شهرداری منطقه ۷ تبریز بوده‌است. 
-
-کنسولگری‌ها
-
-دو کشور ترکیه و جمهوری آذربایجان دارای کنسولگری فعال در شهر تبریز می‌باشند. در زمان‌های گذشته ۱۱ کشور در تبریز دارای کنسولگری بودند که از جمله آن‌ها می‌توان به کنسولگری آمریکا، روسیه، فرانسه، آلمان، اتریش، بریتانیا و عثمانی اشاره کرد. 
-
-اکثر کنسولگری‌های کشورهای خارجی در شهر تبریز در دوران قاجار، زمانی که این شهر ولیعهد نشین کشور ایران بود، فعالیت خود را آغاز نمودند. کنسولگری بریتانیا قدیمی‌ترین نمایندگی سیاسی خارجی در تبریز بود که در سال ۱۸۳۷ میلادی تأسیس شد. کنسولگری روسیه نیز که کمی پس از آن تاریخ فعالیت خود را آغاز کرد، در کوچه کنسولگری واقع‌شده بود. کنسولگری فرانسه نیز در سال ۱۸۶۶ میلادی در همین کوچه گشایش یافت. این کوچه به سبب وجود این دو کنسولگری به نام «کوچه کنسولگری» معروف شد. همچنین کنسولگری آمریکا نیز در سال ۱۹۰۶ میلادی تأسیس شد. بیشتر این نمایندگی‌های سیاسی به غیر از کنسولگری ایالات‌متحده و کنسولگری اتحاد جماهیر شوروی، در دوران نخست‌وزیری مصدق بسته شدند. این دو کنسولگری تا قبل از انقلاب ۱۳۵۷ به فعالیت خود ادامه می‌دادند. در سال‌های اخیر با افزایش مبادلات تجاری و فرهنگی بین این منطقه و کشورهای همجوار دو کشور ترکیه و آذربایجان کنسولگری‌های خود را در شهر تبریز فعال نمودند. 
-
-اماکن تفریحی
-
-پارک‌ها
-
-تبریز دارای ۱۳۲ پارک فعال است که شامل ۴۵ پارک همسایه‌ای، ۵۲ پارک محله‌ای، ۲۵ پارک ناحیه‌ای، ۶ پارک منطقه‌ای و ۴ پارک شهری می‌شود. هشت پارک مسافر در تبریز فعالیت می‌کنند که گنجایش پذیرایی از ۱۰ ٬ ۰۰۰ مسافر را دارند. مجموعه پارک شاه‌گلی به عنوان مشهورترین پارک تبریز سمبلی از این شهر نیز به حساب می‌آید. پارک و مجموعه تفریحی باغلارباغی در شرق تبریز و پارک گلستان در مرکز شهر از دیگر پارک‌های مشهور این شهر به‌شمار می‌آیند. مجموعه در حال احداث پارک بزرگ تبریز نیز با مساحت ۸۰۰ هکتار و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های ایران و خاورمیانه در شمال غرب شهر واقع شده‌است. 
-
-جهانگردان از تبریز همواره به عنوان شهری که توسط باغات احاطه شده یاد کرده‌اند. به‌طوری‌که گاهی از این شهر با عنوان «باغ شهر ایران» نام برده‌شده‌است. در نام بیشتر محلات قدیمی تبریز همچون باغمیشه، تپه‌لی باغ، قرمزی باغ، کوچه‌باغ و باغ‌شمال، ترکیبی از واژه «باغ» دیده می‌شود. با گسترش شهر و ساخت و ساز در سال‌های اخیر، بیشتر این باغ‌ها تخریب‌شده و به من��طق مسکونی و تجاری تبدیل شده‌اند. آغاز روند تخریب باغات در تبریز به دوران اصلاحات ارضی در سال‌های ۱۳۴۰ برمی‌گردد که بعد از اجرای این طرح اکثر روستاییان، مزارع و باغات خود را فروخته و به حاشیه شهرها مهاجرت کردند و این امر باعث تخریب ۵۰ باغ تبریز از یک‌طرف و ایجاد پدیده حاشیه‌نشینی در حومه شهر شد. 
-
-هتل‌ها
-
-قدمت صنعت هتل‌داری در تبریز به بیش از یک قرن می‌رسد. در سال ۱۲۸۲ خورشیدی اولین مسافرخانه به سبک نوین در ایران با نام مهمانخانه نظافت، توسط «میرزا اسحاق‌خان معزالدوله» در جوار پل قاری تبریز احداث شد. 
-
-امروزه شهر تبریز دارای ۱۸ هتل است. هتل‌های ۵ ستاره پارس ائل‌گلی و شهریار در منطقه ائل‌گلی و هتل کایا لاله پارک در میدان فهمیده به همراه هتل‌های ۴ ستاره بین‌المللی تبریز و گسترش در منطقه آبرسان از مهم‌ترین هتل‌های تبریز محسوب می‌شوند. همچنین هتل‌های ایران، آذربایجان، دریا، سینا، قدس، ارک، مروارید، پارک و نگین، از دیگر هتل‌های معروف این شهر هستند. 
-
-سینماها
-
-تبریز مهد سینما و تئاتر ایران بوده و پیشینه ورود هنرهای مدرن به این شهر به بیش از یک و نیم سده می‌رسد. نخستین سالن سینمای ایران در سال ۱۲۷۹ (۵ سال پس از اختراع جهانی آن توسط برادران لومیر) با نام «سینما سولی» که توسط کاتولیک‌ها در تبریز تأسیس‌شده بود، آغاز به کار کرد. پیش از ورشکستگی سینمای ایران در سال ۱۳۵۶ خورشیدی، تبریز ۱۵ باب سالن سینما را در خود جای داده بود که امروزه تنها ۷ باب از آن‌ها سالم باقی‌مانده‌است؛ این در حالی است که در این مدت تنها یک باب سالن سینمای جدید به‌نام سینما ناجی در این شهر به بهره‌برداری رسیده‌است. 
-
-مراکز خرید
-
-مراکز خرید سنتی
-شهر تبریز دارای مراکز تجاری متعددی است که برخی از آن‌ها شامل مراکز خرید سنتی و قدیمی همچون بازار تبریز است که علاوه بر مرکز تجاری، به عنوان اثری تاریخی نیز شناخته می‌شود. در حال حاضر این بازار، به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز خرید کالا در میان مردم شهر و گردشگران مطرح است. طلا، فرش، کفش، کیف، پوشاک، لوازم خانگی، وسایل آشپزخانه و ده‌ها کالای دیگر از جمله اقلامی هستند که در این بازار عرضه می‌شود. 
-
-خیابان تربیت نیز به عنوان بخشی از جاده تاریخی ابریشم، در محدوده بازار تبریز، از مراکز خرید سنتی در تبریز به حساب می‌آید که کیف، کفش و پوشاک، اصلی‌ترین کالاهایی هستند که در آن به فروش می‌رسند. 
-
-مراکز خرید مدرن
-
-افزون بر مراکز خرید سنتی و تاریخی، مراکز تجاری مدرنی نیز در این شهر احداث شده‌اند. در زیر چند مرکز مهم خرید شهر تبریز معرفی شده‌اند: 
-مرکز خرید لاله پارک با تجمیع برندهای معتبر جهانی، به عنوان مدرن‌ترین مرکز خرید در شمال‌غرب کشور، دارای بیش از ۱۲۰ واحد تجاری است که بسیاری از آن‌ها نمایندگی برندهای معتبر جهانی و برندهایی از کشور ترکیه می‌باشند. برخی از این برندها، به عنوان نمایندگی انحصاری در سطح کشور می‌باشند. 
-مرکز خرید «ستاره باران» نیز به عنوان بزرگ‌ترین مرکز خرید و تفریح دارای پردیس‌های سینمایی در غرب تبریز در نصف راه واقع شده‌است. 
-آبرسان از جمله مناطقی است که دارای مراکز تجاری متعددی همچون برج بلور، برج شهر، برج سفید، پل بازار جواهر، پاساژ اسکان، مرکز خرید گلدیس و پاساژ صدف است. 
-در کوی ولی‌عصر مناطق سنگ‌فرش، فلکه بزرگ و خیابان فروغی به عنوان مراکز فروش کالا شناخته می‌شوند. 
-مرکز تجاری رشدیه واقع در شهرک رشدیه نیز از مشهورترین مراکز خرید تبریز است. 
-مرکز خرید اطلس در منطقه ولیعصر در خیابان همافر غربی از مراکز خرید بزرگ و لوکس تبریز می‌باشد. 
-مرکز خرید «فلورانس» نیز به عنوان یک مرکز خرید و تفریح مدرن و محل تجمع انواع برندهای خارجی و ایرانی و فروشگاه و فودکورت در غرب تبریز در خیابان ورزش واقع شده‌است. 
-
-نمایشگاه‌ها
-
-نمایشگاه بین‌المللی تبریز بزرگ‌ترین مرکز نمایشگاهی در سطح ایران است. این مرکز نمایشگاه در طول سال میزبان نمایشگاه‌های صنعتی و تجاری مختلف می‌باشد که در سال‌های اخیر جایگاه بسیار مهمی در سطح منطقه خاورمیانه پیدا کرده‌است. این نمایشگاه با ۴ کیلومتر مربع وسعت در ورودی شرقی تبریز (دروازه تهران) واقع‌شده و با فضای مفید به میزان یک کیلومتر مربع به صورت نه سالن نمایش مسقف می‌باشد. 
-
-موزه‌ها
-شهر تبریز دارای موزه‌های متعدد با موضوعاتی همچون باستانشناسی، هنر، تاریخ طبیعی و ورزش می‌باشد، از جمله موزه آذربایجان، موزه عصر آهن، موزه مشروطه، موزه قاجار، و موزه تاریخ طبیعی تبریز می‌باشند. تعداد موزه‌ها در تبریز ۱۷ موزه می‌باشند که از نظر شمار موزه‌ها دومین شهر ایران پس از تهران به‌شمار می‌آید. 
-تصاویری از اشیای موجود در موزه آذربایجان
-
-آموزش
-
-عمومی
-تحصیلات ابتدایی به شکل مدرن در ایران از اواخر سده ۱۹ میلادی به وجود آمده‌است. اگرچه حکومت ایران و مبلغین مسیحی –که می‌خواستند از طریق فراهم‌آوردن امکانات آموزشی، تبلیغ دینی نمایند– در رشد تحصیلات ابتدایی نقش داشتند؛ ولی رشد آموزش ابتدایی در ایران، بیش‌تر از همه مدیون زحمت‌ها و تلاش‌های شخصی به نام حاج میرزا حسن‌خان رشدیه –مردی مذهبی از طبقه متوسط– بود. او که عمیقا تحت تأثیر کتاب «احمد» و پیشرفت‌های آموزشی در شهر بیروت قرار گرفته بود، به تبریز بازگشت و در سال ۱۸۶۷ میلادی مدرسه یک اتاقی‌اش را در این شهر تأسیس نمود. رشدیه برای کودکان متکا و میزهایی گذاشته بود که به بچه‌ها قابلیت این را می‌داد که به آسانی بنویسند. 
-
-مدرسه رشدیه با مخالفت روحانیون مواجه شد که آن را تهدیدی برای سیستم آموزشی خود می‌دانستند. رشدیه مأیوس و ناامید، خود را به صورت اختیاری به مصر تبعید کرد. حدود ده سال بعد، حاکم آذربایجان از وی دعوت کرد که به تبریز بازگردد و مدرسه‌اش را راه بیندازد. با بازگشت او به تبریز، این‌بار مدرسه رشدیه مورد استقبال زیاد روبه‌رو شد و وی شهرت بسیاری پیدا کرد؛ به‌طوری‌که پادشاه ایران از او خواست که مدرسه‌ای هم در تهران به شکل مدرن تأسیس کند و ۳۶ ٬ ۰۰۰ ریال جهت ارتقای تحصیلات ابتدایی تخصیص داده‌شد. 
-
-عالی
-
-نخستین مدرسه برای آموزش علوم و فنون جدید در ایران مدرسه دارالفنون بود که تأکید بر روی موضوعات نظامی، مهندسی، پزشکی و هنر داشت. حدود پنج سال بعد از آن، مدرسه‌ای نظامی نیز در تبریز و اصفهان افتتاح شد. 
-
-در سال ۱۳۲۴ خورشیدی در زمان حکومت خودمختار آذربایجان و به دستور سید جعفر پیشه‌وری، دانشسرای تبریز به «آذربایجان اونیورسیته‌سی» (دانشگاه آذربایجان) تغییر نام یافت. پس از تصویب مجلس شورای ملی، دانشگاه تبریز در سال ۱۳۲۵ تأسیس شد. در حال حاضر تبریز به عنوان دومین شهر دانشگاهی ایران –پس از تهران– مطرح است. 
-
-امروزه مؤسسه‌های آموزش عالی متعددی نظیر آزاد اسلامی، پیام نور، تبریز، ربع رشید، سراج، شهید مدنی، صنعتی سهند، فنی و حرفه‌ای، علوم پزشکی، نبی‌اکرم و هنر اسلامی در شهر تبریز فعال می‌باشند. 
-
-اقتصاد
-تبریز یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های اقتصادی کشور ایران می‌باشد. فعالیت‌های اقتصادی در این شهر در بخش‌های صنایع تولیدی سنگین و سبک، صنایع غذایی، صنایع‌دستی و هنری، تجارت و خدمات متمرکز می‌باشند. تبریز مقر اصلی چهار برند از ۱۰۰ برند معتبر ایران می‌باشد. 
-
-تجارت
-
-موقعیت سوق‌الجیشی جغرافیایی تبریز و قرارگرفتن آن در بین دامنه‌های کوه سهند و کرانه شرقی دریاچه ارومیه، این شهر را مبدل به یکی از معدود راه‌های ارتباطی بین شمال (ماورای قفقاز و قره‌داغ) و جنوب (مراغه و کردستان) کرده‌است. امروزه وجود آزادراه شماره ۲ ایران که این شهر را به پایتخت ایران، تهران، متصل می‌کند و نیز اتصال این شهر به راه‌آهن سراسری ایران که از این شهر تا کشور ترکیه و جمهوری خودمختار نخجوان امتداد دارد این شهر کماکان نقش حیاتی خود را در مسیر مبادلاتی ایران حفظ نماید. 
-
-بر اساس منابع تاریخی تجار تبریز با عثمانی‌ها، گرجی‌ها و روس‌ها و کشور هندوستان ارتباط داشته‌اند و بسیاری از صنعتگران و بازرگانان در این شهر جمع می‌شده‌اند. از نیمه دوم سده سیزدهم میلادی، تاجران انگلیسی‌تبار از طریق جاده ابریشم و پس از عبور از شهرهای استانبول و ترابزون در ترکیه امروزی، کالاهای تجاری خود را به بازار تبریز منتقل می‌کردند. این بازار در زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه فتحعلی‌شاه قاجار به مرکز تجارت انگلیسی‌ها مبدل شده بود. 
-
-صنایع
-
-صنایع سنگین
-
-تبریز یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی ایران است. این شهر قطب صنایع سنگین ایران در شمال غرب این کشور است. صنایع سنگین فعال در این شهر در طیف گسترده‌ای از صنعت سیمان، نساجی، ماشین‌سازی، خودرو، داروسازی و پالایش و پتروشیمی را شامل می‌شود. روند صنعتی شدن تبریز بعد از جنگ جهانی اول با احداث کارخانه‌هایی نظیر کبریت توکلی توسط بخش خصوصی آغاز شد. در دهه ۱۳۴۰ خورشیدی با احداث کارخانه‌های تراکتورسازی و ماشین‌سازی صنعت تبریز رونق بیشتری پیدا کرد. امروزه تبریز به‌عنوان قطب صنعتی در سطح منطقه شناخته می‌شود. 
-
-صنایع کوچک
-
-تبریز دارای صنایع پایین‌دستی مختلف از جمله صنایع شیمیایی، صنایع خانگی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، و چرم می‌باشد. قرار گرفتن بیش از ۵۵ درصد از کارگاه‌های بزرگ صنعتی استان آذربایجان شرقی در تبریز سبب مهاجرت نیروی کار موردنیاز برای فعالیت در این کارگاه‌ها از نقاط مختلف استان به این شهر گردیده‌است. 
-
-صنایع غذایی
-شهر تبریز یکی از قطب‌های صنایع غذایی و صنایع تولید نوشیدنی ایران و خاورمیانه می‌باشد. هم‌اکنون بیش از ۵۰ درصد شیرینی و شکلات کشور ایران که شامل ۶۰۰ نوع محصول می‌شود، در این شهر تولید می‌شود. از کل تولیدات شیرینی و شکلات ایران، ۵۲ درصد شکلات، ۴۰ درصد بیسکویت، ۴۳ درصد ویفر، ۴۶ درصد تافی و ۳۸ درصد بن‌بن و آب‌نبات ایران در شهر تبریز تولید می‌شود. 
-
-صنایع‌دستی و هنری
-تبریز از مراکز عمده صنایع هنری و صنایع‌دستی و به ویژه قالی، سرامیک، سفال، جواهرآلات و نقره‌کاری در ایران به‌شمار می‌آید. قالی تبریز مهم‌ترین صادرات صنایع‌دستی تبریز به‌شمار می‌رود. این نوع قالی به‌علت نوع خاص بافت، ط��احی ویژه، و کیفیت بالا دارای شهرت جهانی است که صادرات آن یکی از منابع قابل‌توجه ارزی در ایران به‌شمار می‌آید. تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع‌دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده‌است. صنعت چرم تبریز نیز جزو پیشروان صنایع چرم ایران است. کیفیت کیف و کفش تبریز در سطح کشور شهره است. در سال ۱۳۸۷ خورشیدی حدود ۹۰ درصد از ۳۰ میلیون جفت کفش تولیدی در ایران در این شهر تولید شده‌است. 
-
-معضلات شهری
-
-آلودگی هوا
-
-تبریز دومین شهر آلوده ایران است و میزان آلودگی هوا در این شهر روزبه‌روز افزایش‌یافته و شدیدتر می‌شود. مهم‌ترین علت آلودگی هوای تبریز، حمل و نقل درون‌شهری است و وجود صنایع بزرگ و مادر در پیرامون شهر نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار بر آلودگی هوای این شهر به‌شمار می‌رود. در حال حاضر، نیروگاه حرارتی تبریز، به تنهایی مسئول بخش عمده‌ای از آلودگی هوای تبریز و شهرهای اطراف شناخته می‌شود. در این نیروگاه در همه ایام سال، به جای گاز طبیعی، از مازوت به عنوان سوخت استفاده می‌شود. این نوع از سوخت به علت انتشار گوگرد دی‌اکسید فراوان، دارای میزان آلایندگی بالایی است. 
-
-براساس یک طرح آمارگیری که در سال ۱۳۷۹ خورشیدی صورت گرفت، روزانه در سطح تبریز ۵۵۸ ٫ ۱۶۷۱ تن مواد آلوده‌کننده تولید می‌شود که از این مقدار منابع بزرگ صنعتی ۲۸۶ ٫ ۱۰۰۱ تن، وسایط نقلیه موتوری ۲۰۱ ٫ ۶۵۴ تن و فراورده‌های نفتی مصرفی در اماکن تجاری، صنعتی و مسکونی ۷ ٫ ۱۶ تن را شامل می‌شوند. 
-
-با تشدید ترافیک خودروها و افزایش آلوده‌کننده‌هایی مانند نیروگاه حرارتی، صنایع پتروشیمی و پالایشگاه، آلودگی هوا از میانه‌های سده بیستم پیوسته در حال افزایش بوده‌است. تهدید اصلی محیط زیستی در حال حاضر ریزگردهای واردشده از عراق و خشکیدگی دریاچه ارومیه است. دریاچه مزبور از اواخر سده بیستم دچار بحران شده‌است. کاهش سطح آب، افزایش شوری آب و ظهور جزایر نمکی بزرگ در کناره‌های آن، علایم هشداردهنده‌ای هستند که از خشک شدن نهایی این دریاچه خبر می‌دهند. احتمالا در آینده باد، ذرات نمک و املاح دیگر را در نواحی اطراف دریاچه ارومیه –به ویژه تبریز– پراکنده‌ساخته و سلامتی ساکنان این شهر را به خطر بیندازد. 
-
-حاشیه‌نشینی
-
-در اوایل دهه پنجاه خورشیدی و پس از وقوع انقلاب سفید، به دلیل ایجاد کارخانه‌های متعدد صنعتی در تبریز، افراد بیکار ساکن شهرها و روستاهای اطراف، به‌دنبال یافتن شغل در این مراکز و اقامت در این شهر، به‌سمت تبریز سرازیر شدند. حاشیه‌نشینان در مدت کوتاهی برای خود خانه‌ای می‌ساختند و در این خانه‌ها ساکن می‌شدند. خانه‌های آنان از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی همچون آب، برق، گاز و تلفن بی‌بهره بود. گسترش این امر باعث ایجاد محله‌های بزرگ حاشیه‌نشین در پیرامون تبریز شد و در طی چندسال، چهره این شهر را تغییر داده و آن را با مشکلات متعددی روبه‌رو کرد. 
-
-امروزه تبریز در حدود ۴۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر حاشیه‌نشین را در خود جای داده‌است. حاشیه‌نشینان به‌طور عمده در مناطق حاشیه‌ای شمال، شمال غرب و جنوب این شهر ساکن شده‌اند که از میان این مناطق می‌توان محله‌های آخماقیه، حافظ، خلیل‌آباد، داداش‌آباد، سیلاب، طالقانی، کشتارگاه، لاله، مارالان، منبع و یوسف‌آباد را نام برد که حدود ۳۰ کیلومتر مربع از مساحت تبریز را اشغال نموده‌اند. 
-
-بخش‌ها
-
-گسترش ��هر
-
-تبریز در گذشته دارای هشت دروازه بوده که ورود و خروج از شهر از طریق آن‌ها انجام می‌پذیرفته‌است. بعدها در امتداد این دروازه‌های تاریخی، بازارچه‌هایی احداث گردیدند تا نیاز مردم هر منطقه را تأمین نمایند و از مراجعه مستمر مردم به بازارهای مرکزی جلوگیری شود. رفته‌رفته در پیرامون این بازارچه‌ها واحدهای مسکونی شروع به ساخت گردیدند و از همین روی بازارچه‌ها به هم متصل شدند و محله‌های جدیدی در گوشه و کنار شهر پدید آمدند. 
-
-امروزه با توجه به گسترش روزافزون تبریز، این قسمت از شهر که بازار تبریز و سایر بازارچه‌های قدیمی و جدید را در درون خود جای داده، به‌عنوان مرکز شهر شناخته می‌شود. این منطقه از سمت شمال به خیابان شمس تبریزی، از سمت جنوب به محله‌های چرنداب و لیلاوا، از سمت شرق به خیابان‌های ثقةالاسلام و خاقانی و از سمت غرب به خیابان‌های راسته‌کوچه و شریعتی محدود شده‌است. 
-
-در سال‌های اخیر، با توجه به افزایش جمعیت و لزوم توسعه شهر، شهرک‌های نوبنیادی در اطراف محدوده تاریخی شهر، احداث شده‌اند. با توجه به محصور بودن شهر بین رشته‌کوه عینالی در شمال و تپه‌های یانیق داغ و رشته‌کوه سهند در جنوب، توسعه تبریز بیشتر در جهت شرق و غرب بوده و بیشتر شهرک‌های جدید، در این مناطق ساخته شده‌اند. از جمله این شهرک‌های نوبنیاد می‌توان به ولی‌عصر، ائل‌گلی، فرشته جنوبی، باغمیشه، رشدیه، مرزداران، نصر، زعفرانیه، خاوران، یاغچیان، ارم، منظریه و سفیر امید اشاره کرد. 
-
-مناطق شهرداری
-
-شهر تبریز از ۱۰ منطقه شهرداری تشکیل یافته‌است. از مجموع ۱ ٬ ۵۹۳ ٬ ۳۷۳ نفر جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، ۲۱۸ ٬ ۶۴۷ نفر در منطقه ۱ (شرق)، ۱۹۶ ٬ ۵۰۷ نفر در منطقه ۲ (جنوب شرق)، ۲۲۹ ٬ ۴۷۴ نفر در منطقه ۳ (جنوب)، ۳۱۵ ٬ ۱۸۳ نفر در منطقه ۴ (غرب)، ۱۳۴ ٬ ۶۲۰ نفر در منطقه ۵ (شمال شرق)، ۱۰۸ ٬ ۹۵۹ نفر در منطقه ۶ (شمال غرب)، ۱۶۱ ٬ ۸۷۳ نفر در منطقه ۷ (جنوب غرب)، ۲۹ ٬ ۳۸۴ نفر در منطقه ۸ (مرکز)، ۲ ٬ ۲۵۰ نفر در منطقه ۹ (خاوران) و ۱۸۷ ٬ ۹۵۸ نفر نیز در منطقه ۱۰ (شمال) ساکن بوده‌اند. براساس همین آمار، منطقه ۴ پرجمعیت‌ترین و منطقه ۹ کم‌جمعیت‌ترین منطقه تبریز به‌شمار می‌رود. 
-
-در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، مناطق ۹ و ۱۰ در بخش‌های شرقی و شمالی محدوده این شهر تأسیس شدند. منطقه ۱۰ از پیوستن بخش‌هایی از مناطق ۱، ۴ و ۸ ایجاد شده‌است. همچنین عملیات الحاق باسمنج به تبریز آغاز شده‌است. در سال ۱۳۹۴ نیز دو منطقه ۱۱ و ۱۲ به فهرست مناطق شهرداری تبریز افزوده شد که البته بعدا حذف و به محدوده سایر مناطق ملحق شدند. 
-
-حمل و نقل
-
-بزرگراه‌ها
-
-در حال حاضر، تبریز دارای چند بزرگ‌راه و آزادراه است. آزادراه کسایی، آزادراه باکری، بزرگراه پاسداران، بزرگراه بابایی و بزرگراه سنتو به عنوان کنارگذر، در اطراف شهر مسیرهای بین شهری را هدایت می‌کنند. علاوه بر این، در داخل شهر نیز، بزرگراه‌های کمربندی، کمربندی میانی و چای‌کنار نیز، از مسیرهای اصلی شهر به حساب می‌آیند. تبریز به عنوان «شهر زیرگذرها و روگذرها» شناخته می‌شود که بیشتر آن‌ها در بزرگراه‌های کمربندی، کمربندی میانی و چای‌کنار واقع شده‌اند. 
-
-فرودگاه
-
-فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز در سال ۱۳۲۶ خورشیدی تأسیس شد و فعالیت‌های خود را به‌طور رسمی از سال ۱۳۳۸ خورشیدی آغاز نمود. این فرودگاه در سال ۱۳۷۰ خورشیدی به فرودگاه بین‌المللی ارتقاء یافت و در سال ۱۳۷۸ خورشیدی به‌عنوان یکی از فرودگاه‌های آسمان‌باز ایران شناخته شد. 
-
-پروازهای خارجی فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد ارزروم، ازمیر، اسپارتا، استانبول، هامبورگ، باکو، بغداد، تفلیس، جده، دبی، دمشق و مدینه است. پروازهای داخلی نیز به صورت هفتگی و روزانه از این فرودگاه انجام می‌پذیرد که شامل پروازهای از مبدأ تبریز به مقاصد اصفهان، اهواز، بندرعباس، تهران، رشت، شیراز، عسلویه، کیش، ماهشهر و مشهد است. همچنین شرکت‌های هواپیمایی آتا، آسمان، ارم، ایران، ایران ایرتورز، تابان، ترکیه، فارس ایر قشم، کاسپین، کیش و نفت ایران به فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز پرواز دارند. 
-
-راه‌آهن
-
-کارهای ساختمانی راه‌آهن تبریز از سال ۱۲۹۱ در محور تبریز–جلفا و صوفیان–رازی (در مرز ترکیه) شروع و در سال ۱۲۹۵ محور تبریز–جلفا با ۱۴۹ کیلومتر مورد بهره‌برداری قرار گرفت. 
-
-دومین خطی که پس از تکمیل راه‌آهن سراسری اقدام به ساخت آن گردید، خط تهران–تبریز بود که ساخت این خط در روز ۱۸ آبان ۱۳۱۷ از تهران شروع و در روز ۱۴ آبان ۱۳۲۱ ساختمان و ریل‌گذاری آن تا میانه خاتمه یافت و بلافاصله بهره‌برداری از آن آغاز شد. 
-
-تنها خط بین‌المللی راه‌آهن تبریز، خط تبریز–نخجوان است. از خطوط داخلی راه‌آهن تبریز می‌توان به خطوط تبریز–تهران، تبریز–مشهد و تبریز–سلماس اشاره کرد. 
-
-ترمینال
-
-در حال حاضر تبریز دارای دو پایانه مسافربری، شامل پایانه مرکزی و پایانه شمال غرب است. پایانه مرکزی تبریز نخستین پایانه مسافربری در سطح ایران است که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی طرح احداث آن مطرح شد. از سال ۱۳۴۷ خورشیدی عملیات اجرایی این پایانه شروع‌شده و سرانجام در سال ۱۳۵۲ خورشیدی به بهره‌برداری رسید. سازمان پایانه‌های مسافربری تبریز نیز در سال ۱۳۷۴ خورشیدی تأسیس شده‌است. در حال حاضر پایانه مرکزی تبریز، به عنوان بزرگ‌ترین پایانه مسافربری در غرب ایران مطرح است. علاوه بر پایانه مرکزی و شمال غرب، دو پایانه دیگر نیز در شرق و جنوب غرب تبریز در حال احداث هستند. 
-
-مترو
-
-پیشینه استفاده از شکل اولیه قطار شهری در تبریز به بیش از یک قرن پیش بازمی‌گردد. در سال ۱۲۸۰ خورشیدی، اولین تراموای ایران، توسط قاسم خان والی، نخستین شهردار تبریز، در حد فاصل میدان قونقا باشی تا ایستگاه راه‌آهن ایجاد شد. این نوع از تراموا که به قونقا مشهور بود، متشکل از واگن روی ریل بود که نیروی محرکه آن توسط اسب‌ها تأمین می‌شد و به مدت چهل سال در فاصله سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۳۲۰ خورشیدی، مورد استفاده قرار می‌گرفت. 
-
-پیشنهاد اولیه طرح احداث مترو در تبریز نخستین بار در دی‌ماه ۱۳۶۹ توسط نمایندگان تبریز در مجلس شورای اسلامی مطرح شد؛ اما بنا به دلایل مختلفی، این طرح به مدت ۱۰ سال مسکوت ماند؛ تا اینکه عملیات اجرایی متروی تبریز از سال ۱۳۸۰ آغاز شد. متروی تبریز در پنج مسیر و به طول ۱۰۰ کیلومتر ساخته می‌شود که پس از تهران و مشهد بیش‌ترین تعداد خطوط مترو در ایران را دارا است. چهار خط این مترو داخلی بوده و یک خط آن خارج از حومه‌است. پیش‌بینی می‌شود متروی تبریز قادر به جابه‌جایی ۳۰ هزار نفر به وسیله ۳۰ قطار در هر ساعت و در هر جهت از مسیرهای پنج‌گانه باشد. 
-
-براساس برنامه‌ریزی انجام‌شده، مسیر اول به طول ۱۸ کیلومتر از میدان ائل‌گلی تا کوی لاله و مسیر دوم به طول ۲۷ کیلومتر از دانشگاه آزاد اسلامی تا قراملک خواهد بود. خط خارج از حومه (مسیر پنجم) نیز به طول ۲۰ کیلومتر از شهر جدید سهند تا تبریز خواهد بود. 
-
-فاز نخست خط ۱ متروی تبریز در مسیری بطول ۸ کیلومتر از ایستگاه ائل‌گلی تا ایستگاه استاد شهریار با دو رام قطار شهری (۱۰ واگن) در ۵ شهریور ۹۴ افتتاح شد. تبریز چهارمین شهر دارای مترو در ایران است. 
-
-اتوبوس تندرو
-
-سامانه اتوبوس تندرو در ایران پس از تهران، از سال ۱۳۸۷ در تبریز به اجرا درآمده‌است. این سامانه در دو خط اجرا شده و محدوده تردد خط اول این سامانه از میدان بسیج (در شرق شهر) تا میدان راه‌آهن (در غرب شهر) است که در کل مسافتی نزدیک به ۱۸ کیلومتر و تعداد ۶۱ ایستگاه را شامل می‌شود. محدوده تردد خط دوم نیز مابین چهارراه آبرسان تا چهارراه شریعتی می‌باشد. 
-
-تاکسی
-سازمان تاکسیرانی تبریز ۱۵ هزار دستگاه تاکسی را سازماندهی کرده که این تعداد شامل ۱۱ هزار و ۵۰۰ دستگاه تاکسی پلاک قرمز، ۳ هزار دستگاه تاکسی مربوط به آژانس‌ها و شرکت‌های حمل و نقل خصوصی و ۵۰۰ دستگاه تاکسی کمکی است. 
-
-ورزش
-
-تبریز دارای حدود ۱۰۰ مکان ورزشی شامل سالن‌های آمادگی جسمانی، اسکواش، باستانی، بدمینتون، بدنسازی، بوکس، پینگ‌پنگ، تکواندو، تنیس روی میز، تیراندازی، جودو، رزمی، ژیمناستیک، شطرنج، شمشیربازی، فوتسال، کاراته، کشتی، والیبال، وزنه‌برداری و ووشو، میدان‌های تنیس، فوتبال، والیبال و هاکی، زمین‌های اسکیت و تیراندازی با کمان، پیست‌های اسکی و دوومیدانی، چمنهای طبیعی و مصنوعی و استخرهای سرپوشیده و روباز است. از نظر تعداد ورزشکار نیز، بر اساس آمار شش‌ماهه نخست سال ۱۳۹۳، شهر تبریز دارای ۵۸ هزار و ۲۷۶ ورزشکار سازمان‌یافته‌است. همچنین طبق آمار سال ۱۳۹۵ تبریز دارای ۳۳۵ باشگاه ورزشی است که در رشته‌های مختلف ورزشی به فعالیت می‌پردازند. 
-
-فوتبال
-
-فوتبال یکی از محبوب‌ترین رشته‌های ورزشی در نزد مردم تبریز است. این شهر دارای سه نماینده در لیگ برتر فوتبال ایران است. باشگاه‌های فوتبال تراکتور، گسترش فولاد و ماشین‌سازی بازی‌های خانگی خود در لیگ برتر را در ورزشگاه‌های یادگار امام، باغشمال، و بنیان دیزل برگزار می‌کنند. در بیش‌تر بازی‌های باشگاه فوتبال تراکتورسازی که در ورزشگاه ۷۰ هزار نفری یادگار امام برگزار می‌شود، این ورزشگاه مملو از هواداران این تیم می‌شود؛ به‌طوری‌که باشگاه فوتبال تراکتورسازی در هر سه فصل حضور خود در لیگ برتر در فصل‌ها ۸۹ – ۱۳۸۸، ۹۰ – ۱۳۸۹ و ۹۱ – ۱۳۹۰، بیشترین تعداد تماشاگر را در بازی‌های خانگی داشته‌است. 
-
-تبریز در سال ۱۳۹۲ خورشیدی با داشتن ۳ تیم در لیگ برتر فوتبال و لیگ برتر فوتسال ایران، به عنوان یکی از قطب‌های فوتبال و فوتسال کشور ایران شناخته می‌شود. 
-
-دوچرخه‌سواری
-دوچرخه‌سواری در تبریز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از نظر کنفدراسیون دوچرخه‌سواری آسیا، تبریز قطب دوچرخه‌سواری این قاره به‌شمار می‌رود. تبریز مبدأ تور دوچرخه‌سواری بین‌المللی آذربایجان که قدیمی‌ترین تور مستمر دوچرخه‌سواری آسیا می‌باشد. این تور دوچرخه‌سواری زیرنظر فدراسیون بین‌المللی دوچرخه‌سواری (UCI) در خردادماه هرسال در سطح استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل برگزار می‌شود. نخستین دوره از این رقابت‌ها در سال ۱۳۶۵ با حضور تیم‌های ایرانی برگزار شد. پیست دوچرخه‌سواری تبریز بزرگ‌ترین پیست دوچرخه‌سواری در شمالغرب کشور و دومین پیست بزرگ دوچرخه‌سواری کشور ایران پس از پیست دوچرخه‌سواری ورزشگاه دوچرخه‌سواری آزادی تهران می‌باشد. نخستین مدرسه دوچرخه‌سواری ایران نیز در تبریز در شرف تأسیس است. تبریز دارای دو تیم دوچرخه‌سواری حرفه‌ای ثبت‌شده در اتحادیه جهانی دوچرخه‌سواری می‌باشد. 
-
-تیم دوچرخه‌سواری پتروشیمی تبریز نخستین تیم دوچرخه‌سواری کانتیننتال از ایران می‌باشد. این تیم با کسب عنوان نخست در سه فصل متوالی قهرمانی آسیا در تمام رده‌های تیمی و انفرادی تورهای آسیایی ۲۰۰۷ – ۲۰۰۸، ۲۰۰۸ – ۲۰۰۹ و ۲۰۰۹ – ۲۰۱۰ یکی از پر افتخارترین تیم‌های آسیا به‌شمار می‌رود. 
-
-رسانه‌ها
-
-صدا و سیما
-
-رادیو تبریز که بر روی موج کوتاه ۱۰۲۶ کیلوهرتز، اف‌ام ۹۴ مگا هرتز، و شبکه ماهواره‌ای بدر پخش می‌شود شامل برنامه‌های خبری، اجتماعی، و فرهنگی است. عمده برنامه‌های رادیو تبریز بر روی تبریز و آذربایجان شرقی تمرکز دارد و بیشتر برنامه‌های آن به زبان آذربایجانی می‌باشد. این شبکه رادیویی به‌عنوان دومین رادیوی ایران از سال ۱۳۲۵ خورشیدی فعالیت خود را آغاز نمود. رادیو تبریز پس از سال ۱۳۷۶ خورشیدی در قالب شبکه استانی صدای مرکز آذربایجان شرقی به فعالیت خود ادامه می‌دهد. 
-
-تلویزیون تبریز در سال ۱۳۵۰ خورشیدی با فرستنده‌ای ۱۰۰ واتی افتتاح گردید. در آبان ۱۳۷۹ خورشیدی با راه‌اندازی شبکه استانی سیمای مرکز آذربایجان شرقی با عنوان شبکه سهند، تلویزیون تبریز با تغییراتی در شبکه استانی ادغام شد. صدا و سیمای آذربایجان شرقی در هفدهمین جشنواره مراکز سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، پس از مراکز خوزستان، مازندران و گیلان به مقام چهارم رسید. 
-
-نشریه‌ها
-شهر تبریز به ویژه پس از دوران مشروطه محلی برای چاپ و انتشار روزنامه‌ها و خبرنامه‌های مختلفی بوده‌است. از جمله روزنامه‌های تاریخی منتشر شده روزنامه انجمن است که به توسط انجمن ایالتی و ولایتی تبریز منتشر می‌شد. امروزه روزنامه‌هایی چون مهد آزادی و روزنامه ارک در تبریز منتشر می‌شوند. 
-
-روزنامه انجمن
-
-روزنامه انجمن تبریز –که از رمضان ۱۳۲۴ هجری شروع به فعالیت کرده بود– به دلیل فراهم آوردن اطلاعاتی راجع به شرایط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوران مشروطه و استبداد صغیر، مورد توجه ویژه محققان معاصر قرار گرفته و آنان نسخه‌های به دست رسیده از این روزنامه را باارزش‌ترین اسناد برای مطالعه دوران استبداد صغیر می‌دانند. 
-
-اهمیت روزنامه انجمن تبریز در آن است که انتشار آن در دوران استبداد صغیر ادامه پیدا کرد و دلیل این امر هم آن بود که مردم تبریز بلافاصله پس از شنیدن خبر بمباران مجلس، به مبارزه علیه محمدعلی‌شاه پرداختند و در زمانی که حکومت مرکزی تقریبا تمام جراید را تعطیل کرده بود و از ورود روزنامه‌های خارجی جلوگیری به عمل می‌آورد، این نشریه به کار خود ادامه داد. 
-
-تصاویری از نخستین نسخه‌های روزنامه انجمن: 
-
-روزنامه‌های فعال
-امروزه ۱۴ روزنامه شامل «مهد آزادی»، «فجر آذربایجان»، «ارک»، «آذربایجان»، «امین»، «صائب تبریز»، «پیام آذربایجان»، «ساقی آذربایجان»، «سرخاب»، «خوش‌خبر»، «طرح نو»، «نگین آذربایجان»، «مهد تمدن» و «عجب‌شیر» در شهر تبریز فعالیت می‌کنند. 
-
-ره‌آوردها
-
-ره‌آوردهای تبری��، شامل غذاهای سنتی، شیرینی‌ها و صنایع‌دستی این شهر: 
-
-غذاهای سنتی
-دلمه برگ مو
-کوفته تبریزی
-کوکو
-
-شیرینی‌ها
-آجیل
-اریس
-باسلوق
-پشمک
-خشکبار
-قرابیه
-نوقا
-
-صنایع‌دستی
-سفالگری
-سوزن‌دوزی
-قلم‌زنی روی مس
-قالی‌بافی
-کفش‌دوزی
-کنده‌کاری
-گلدوزی
-گلیم‌بافی
-معرق‌کاری
-منبت‌کاری
-نقاشی روی سرامیک
-نقره‌کاری
-نگارگری
-
-شهرهای خواهرخوانده
-
-تبریز با ۱۸ شهر از کشورهای مختلف جهان و همچنین با ۲ شهر از ایران (مجموعا ۲۰ شهر) دارای پیوند خواهرخواندگی است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-فارسی
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-حمام‌های تاریخی تبریز، عطیه رشید نجفی، انتشارات فن آذر و آشینا، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸. 
-
-عربی
-
-انگلیسی
-
-
-
-Al-Balâdhrui. The Origins of the Islamic state, Translation with annotation from Kitâb fotûh al-buldân, Translated by Francis Clark Murgotten. New York: Longmans, Green & Co. ۱۹۲۴. 
-Arasteh, Reza, «Growth of Modern Education in Iran» , Comparative Education Review, Comparative and International Education Society, Vol. ۳، No. ۳ (Feb.، ۱۹۶۰)، pp. ۳۳ – ۴۰. 
-
-پیوند به بیرون
-
-مراکز شهری
-فرمانداری تبریز
-شهرداری تبریز
-
-در دانشنامه‌های دیگر
-مقاله تبریز در لغت‌نامه دهخدا
-
-نقشه‌ها
-نقشه تبریز (پی‌دی‌اف) 
-نقشه توریستی تبریز (فلش) 
-
-پایتخت‌های پیشین ایران
-
-شهرستان تبریز
-شهرهای استان آذربایجان شرقی
-شهرهای باستانی ایران
-شهرهای تخریب‌شده توسط زمین‌لرزه
-شهرهای دارای نام با ریشه زبان پهلوی
-شهرهای راه ابریشم
-شهرهای شهرستان تبریز
-مرکز استان‌های ایران
-معماری ایرانی
-مقاله‌های ویکی‌پدیا همراه شناسه‌های GND
-ارتباط فرایند انتقال پیام از فرستنده به گیرنده به شرط همسان بودن معانی بین آن‌هاست. معنا در علم ارتباط شامل مفاهیم ذهنی و احساسات می‌شود. ارتباطات فرآیندی است که در آن معنا بین موجودات زنده تعریف و به اشتراک گذاشته می‌شود که بسیاری بر این باورند که ریشه آن از یونان نشأت می‌گیرد. 
-ارتباط به یک فرستنده، پیام، رسانه و گیرنده نیاز دارد. هرچند که گیرنده نیازی به حضور ندارد یا از منظور فرستنده برای برقراری ارتباط در زمان ارتباط آگاه باشد؛ بنابراین ارتباطات می‌تواند در سراسر مسافت‌های گسترده زمانی و مکانی رخ دهد. ارتباطات نیازمند آن است که بخش‌های ارتباط، ناحیه‌ای از مشترکات ارتباطی را به اشتراک بگذارند. 
-
-برخی از دانشمندان و کارشناسان، در مورد این‌که ارتباطات یک علم است (Science) اختلاف نظر دارند. هنوز برخی از اساتید این حوزه مانند رابرت کریگ (Robert T. Craig) «ارتباطات» را یک حوزه مطالعاتی (Communication Theory as a Field) می‌دانند. این دیدگاه می‌خواهد تأکید کند که ارتباطات به لحاظ وسعت، عمق و تنوعی که دارد، نمی‌تواند در یک رشته علمی گنجانده شود، بلکه فراتر از آن باید به آن به عنوان یک حوزه علمی و مطالعاتی چند رشته نگاه کرد که از آن چندین رشته علمی می‌تواند زاییده شود. به عبارت دیگر، باید به «علوم ارتباطات» قائل بود و نه «علم ارتباطات». 
-
-ارتباط عمل انتقال معانی مورد نظر از سوژه یا سازمان به دیگری از طریق فهم متقابل نشانه‌ها است. 
-
-مراحل مهم ذاتی هر ارتباط این است: 
-شکل‌گیری انگیزه یا دلیل ارتباطی
-ترکیب پیام (جزئیات ذهنی یا فنی بیشتر درباره آنچه به‌طور کلی بیان می‌شود) 
-کدگذاری پیام (برای مثال، به داده‌های دیجیتال، متن نوشتاری، گفتار، نگاره‌ها، ژستها و غیره) 
-انتقال پیام‌های رمزگذاری شده به صورت سیگنال‌های متوالی از طریق مجرا یا رسانه‌های خاص
-منبع اختلال مانند نیروهای طبیعی یا فعالیت انسانی (عمدی یا تصادفی) شروع به تأثیر گذاشتن بر روی کیفیت سیگنال‌های منتشر شده از یک فرستنده به یک یا چند گیرنده می‌کند. 
-دریافت پیام‌های رمزگذاری شده
-رمزگشایی
-تفسیر
-مطالعه علمی ارتباط می‌تواند تقسیم شود به: 
-
-نظریه اطلاعات و مطالعات ارتباطات که به ارتباط انسانی مرتبط است. 
-
-بیوسمتیک که به‌طور عمومی ارتباط در و میان ارگانیزم زنده را بررسی می‌کند. 
-
-مجرای ارتباط می‌تواند بینایی، شنوایی، لمسی (مانند بریل)، بویایی، الکترومغناطیسی و زیست شیمیایی باشد. 
-
-ارتباط انسانی استفاده گسترده از زبان انتزاعی منحصر به فرد است. توسعه تمدن رابطه نزدیکی با پیشرفت ارتباط از دور دارد. 
-
-ارتباط انسانی
-بشر گفتاری و تصویر زبان می‌تواند به عنوان یک سیستم از نمادها (گاهی اوقات به عنوان lexemes شناخته می‌شود) و دستور زبان که در آن دستکاری از نشانه‌هاست توصیف کرد. کلمه «زبان» 
-هم‌چنین به مشخصات مشترک از زبان اشاره دارد. آموزش زبان به‌طور معمول بیشتر در سنین کودکی بشر رخ می‌دهد. بیش از هزاران زبان بشری الگوهایی از صدا یا حرکت را به کار می‌برند برای نمادهایی که قادر می‌سازد همراه با دیگران در اطراف آن‌ها ارتباط برقرار کند. زبان به نظر می‌رسد ویژگی‌های خاص خود را به اشتراک می‌گذارد اگر چه بسیاری از این‌ها شامل استثنائات هستند. بین زبان و لهجه هیچ خط تعریف شده‌ای وجود ندارد. زبان‌های ساخته‌شده مانند اسپرانتو، زبان‌های برنامه‌نویسی، و فرمول‌های مختلف ریاضی به ویژگی‌های به اشتراک گذاشته‌شده توسط زبان انسانی لزوما محدود نمی‌باشد. تنوع به معنی شفاهی و غیر شفاهی از ارتباط وجود دارد مانند زبان بدن، تماس چشمی، زبان اشاره، paralanguage، ارتباطات لامسه‌ای، chronemics، و رسانه‌ها شامل تصاویر، گرافیک، صدا، و نوشتن. 
-
-مهم‌ترین نکته در برقراری ارتباط آن است که پیام به روشی مناسب ارسال شود به طوری که برداشت طرف مقابل، منطبق با هدف برقراری ارتباط باشد. برای برقراری یک ارتباط مؤثر، استفاده همزمان و متناسب از ارتباط کلامی و غیر کلامی لازم است. 
-
-ارتباطات غیر کلامی
-
-ارتباطات غیر کلامی فرایند رساندن معنا را در صورت پیام‌های بدن از طریق ژست، زبان بدن یا استقرار؛ چهره و تماس چشمی، ارتباط جسم مانند لباس، مدل مو، معماری، نمادها
-و سمبل‌ها، همچنین از طریق مجموع موارد فوق توصیف می‌کند. ارتباط غیرکلامی نیز به عنوان سکوت زبان نامیده می‌شود و نقش کلیدی در زندگی روزمره بشر در روابط اشتغال به درگیری‌های رمانتیک را دارد. گفتار همچنین دارای عناصر غیر کلامی معروف به para language است. این خدمات شامل کیفیت صدا، احساسات و سبک صحبت کردن و همچنین ویژگی‌های عروضی مانند ریتم، تکیه صدا و استرس است. به همین ترتیب، موضوعات نوشته‌شده شامل عناصر غیرکلامی مانند شیوه دست خط، نظم معنایی از کلمات و استفاده از شکلک برای انتقال عبارات احساسی به صورت تصویری است. 
-
-ارتباطات تصویری
-
-ارتباطات تصویری انتقال نظرها و اطلاعات از طریق ایجاد نمایش‌های تصویری است. در درجه اول با تصاویر دو بعدی، شامل علائم، فن چاپ، نقاشی، طراحی گرافیک، تصویر، رنگ‌ها ومنابع
-الکترونیکی، ویدئو و تلویزیون همراه است. تحقیقات اخیر در این زمینه بر روی طراحی وب‌سایت و قابلیت
-استفاده گرای گرافیکی متمرکز شده‌است. طراحان گرافیکی از روش‌های ا��تباط تصویری
-در عمل حرفه می‌کنند. 
-
-ارتباطات کلامی
-
-ارتباطات کلامی، در حالیکه در درجه اول به ارتباط کلامی سخن اشاره می‌کند گفته می‌شود، 
-به‌طور معمول در هر دو مورد، بر کمک‌های کلامی و غیر کلامی عناصر، برای حمایت از انتقال معنی
-تکیه دارد. ارتباط کلامی شامل بحث و گفتگو، سخنرانی‌ها، نمایش‌ها، ارتباطات بین فردی و بسیاری از
-انواع دیگر است. در ارتباطات چهره به چهره زبان بدن و چگونگی صدا نقش مهمی را بر عهده
-دارد و ممکن است تأثیر بیشتری بر شنونده داشته باشد. (نسبت به محتوای در نظر گرفته‌شده از واژه‌هایی که گفته می‌شود) 
-مجری ماهر باید توجه مخاطب و ارتباط با آن‌ها را در نظر بگیرد. به عنوان مثال از گفتن یک جک توسط دو نفر یکی ممکن است مخاطب را با توجه به زبان بدنش و تن صدایش بسیار سرگرم کند در
-حالیکه نفر دوم با استفاده دقیق از همان کلمات شنوندگان را خسته و عصبانی کند کمک‌های بصری می‌تواند به آسان کردن ارتباطات مؤثر کمک کند و تقریبا همیشه در سخنرانی‌ها
-برای مخاطبان استفاده می‌شود. به‌طور گسترده‌ای گفته شد و به‌طور گسترده شکلی که به اشتباه تفسیر شد استفاده شد تا اهمیت حالت تحویل را تأکید کند «ارتباطات شامل ۵۵ ٪ زبان بدن، ۳۸ ٪ تن صدا، ۷ ٪ محتوای کلمات،» به اصطلاح «قانون ۷ ٪ ۳۸ ٪ ۵۵ ٪» با این حال این چیزی نیست که تحقیقات اخیر ذکر کرد بلکه، زمان انتقال احساسات، اگر زبان بدن، لحن صدا، و واژه ناسازگار باشند در آن هنگام زبان بدن و لحن
-صدا را بیشتر از یک کلمه باور خواهند داشت. به‌طور مثال شخصی در حالی که من
-من کنان، قوز کرده، با نگاه به دور می‌گوید «از ملاقات شما خوشحال هستم» به عنوان بی‌احترامی تفسیر خواهد شد. 
-
-ارتباطات نوشتاری و توسعه آن در طول تاریخ
-
-در طول زمان اشکال و ایده‌هایی درباره ارتباط بین مراحل استفاده از تکنولوژی تولید شده‌است. پیشرفت‌هایی شامل روانشناسی ارتباطات و و روانشناسی رسانه، پدیدار شدن رشته‌ای از مطالعه. 
-پیشرفت ارتباطات را به سه مرحله انقلابی به نام «انقلاب اطلاعات ارتباطات» تقسیم کرده‌اند. در طول مرحله اول ارتباطات کتبی ابتدا با استفاده از نشانه‌ها یا علائم تصویری پدیدار شدند. این علائم تصویری از سنگ ساخته‌شده بودند، از این رو ارتباطات کتبی هنوز قابل حرکت نبودند. در طی مرحله دوم نگارش با پدیدار شدن بر روی کاغذ، پاپیروس، خاک رس، موم و غیره آغاز شد. الفبای عمومی مرسوم شده بود و برای یکسان بودن زبان در میان مسافت‌های طولانی پذیرفته شد. 
-یک جهش در تکنولوژی زمانی رخ داد که گوتنبرگ چاپ مطبوعات را در قرن ۱۵ اختراع کرد. مرحله سوم با انتقال اطلاعات از طریق امواج و سیگنال‌های کنترل الکترونیکی مشخص می‌شود. 
-ارتباطات بنابراین فرایندی است که معنی اختصاصی داشته‌است و این تلاش را نقل می‌کند تا درک
-مشترکی را به وجود آورد. این فرایند که نیازمند به فهرست وسیعی از مهارت در پردازش فردی، گوش دادن، مشاهده، صحبت کردن، سوا ل تجزیه و تحلیل حرکات و ارزیابی امکان مشارکت و همکاری است. موانع ارتباط موفق شامل پیام اضافی (زمانیکه یک شخص پیام‌های بسیار زیادی در یک زمان دریافت می‌کند)، و پیچیدگی پیام است. 
-
-ارتباطات غیرانسانی
-همچنین ببینید: ارتباط‌شناسی (علم) و ارتباطات واقع در بین رشته‌های خاص
-هر تبادل اطلاعات بین موجودات زنده به معنی تبادل علامت‌هایی که موجود زنده می‌فرستد و
-دریافت می‌کن�� می‌تواند به عنوان یک‌شکل ارتباطی باشد؛ و حتی موجودات اولیه مانند مرجان‌ها
-دارای سر رشته ارتباط هستند. ارتباطات غیرانسانی اغلب شامل سلول سیگنالینگ، ارتباط سلولی و
-انتقال شیمیایی بین موجودات اولیه مانند باکتری‌ها و در داخل گیاهان و پادشاهی قارچ‌ها می‌باشد. 
-
-ارتباطات حیوانات
-حوزه گسترده‌ای از ارتباطات حیوانی شامل بسیاری از مسائل ETHOLOGY است. ارتباطات حیوانات می‌تواند به عنوان هر رفتار یک حیوان که به رفتار کنونی و آینده دیگر حیوانات تأثیر
-می‌گذارد تعریف شود. به مطالعه ارتباطات حیوانی جانورشناسی گفته می‌شود (و تشخیص از انسان‌شناسی، مطالعه ارتباطات انسانی) نقش مهمی را درتوسعه نژادشناسی، جامعه‌شناسی و مطالعه
-شناخت حیوانات بازی کرده‌است. ارتباطات حیوانات، در واقع مفهوم درستی از دنیای حیوانات است. 
-به‌طور کلی، دریک رشته به سرعت در حال رشد، و حتی در قرن ۲۱ میلادی تا کنون، بسیاری از
-برداشت‌های اولیه مربوط به زمینه‌های مختلف از جمله استفاده از نام شخصی نمادین، احساسات
-حیوانات، فرهنگ حیوانات و یادگیری، و حتی رفتار جنسی، در استدلال‌های طولانی تغییرات اساسی
-به خوبی شناخته شده‌است. 
-
-گیاهان و قارچ‌ها
-ارتباطات در داخل سازمان گیاه مشاهده می‌شود یعنی در داخل سلول‌های گیاهی و بین سلول‌های
-گیاهی، بین گیاهان از گونه‌های یکسان یا مرتبط و بین گیاهان و موجودات غیر گیاهی، به ویژه در
-ناحیه ریشه. ریشه‌های گیاه هم‌زمان با ساقه زیرین باکتری‌ها، قارچ‌ها و با حشرات در خاک ارتباط
-برقرار می‌کند. این نشانه همزمانی با واسطه متقابل قواعد نحوی، عملی و معنایی را معین می‌کند
-و ممکن است به خاطر سیستم عصبی گیاهان غیر متمرکز شود. 
-معنی اصلی کلمه «نورون» در یونانی «بافت گیاه» است و تحقیقات اخیر نشان داده‌است که بسیاری از
-فرایندهای ارتباطات درون سازمان گیاه مانند دستگاه عصبی است گیاهان از طریق مواد فرار
-ارتباط برقرار می‌کنند زمانیکه در معرض رفتار حمله گیاه‌خوار هستند تا به گیاهان همسایه هشدار
-بدهند. هم‌زمان آن‌ها مواد فرار دیگری تولید می‌کنند تا انگل‌ها را به خود جذب کنند که به این گیاه‌خوارها حمله کنند. 
-در شرایط استرس گیاهان می‌توانند کد ژنتیکی که از والدینشان به ارث بردند بازنویسی کنند و به
-بزرگانشان یا پدر بزرگ و مادر بزرگشان رجوع کنند. 
-قارچ‌ها برای هماهنگ‌کردن و سازماندهی رشد و توسعه خود از قبیل تشکیل رشته رشدکننده قارچ
-و ثمره بدن ارتباط برقرار می‌کنند. قارچ‌ها همراه با گونه‌های همسان و مرتبط و هم‌چنین با موجودات غیر قارچی در انواع زیادی از تعاملات زیستی، مخصوصا همراه با باکتری‌ها، یوکاریوت‌های تک سلولی گیاهان و حشرات از طریق منشأ حیاتی نیمه شیمیایی ارتباط برقرار مکنند. ماشه‌های نیمه شیمیایی به سازمان قارچی به شیوه‌ای خاص واکنش نشان می‌دهند، در حالیکه اگر مولکول‌های شیمیایی یکسان قسمتی از پیام حیاتی نباشند آن‌ها به ماشه‌های سازمان قارچی واکنش نشان
-نمی‌دهند. این به این معنی است که سازمان قارچی می‌تواند در میان مولکول‌های شرکت‌کننده در
-پیام‌های حیاتی و مولکول‌های مشابه که در این موقعیت بی‌ربط است، متفاوت باشد. تاکنون پنج
-مولکول مختلف اولیه شناخته شده‌است تا الگوهای مختلف رفتار را از قبیل رشته‌ای، جفت‌گیری، 
-رشد و بیماری‌زایی هماهنگ کند. هماهنگی رفتاری و تول��د مواد سیگنالینگ از طریق فرایند تفسیر
-به دست می‌آید که سازمان را قادر می‌سازد تا بین خود و غیر خود، نماینده حیاتی، پیام حیاتی از
-گونه مشابه، مرتبط، یا گونه‌های غیر مرتبط و حتی فیلتر کردن «صدا» یعنی مولکول‌های مشابه
-بدون محتوای حیاتی متفاوت باشد. 
-
-مدل ارتباطات
-مدل ارتباطی شانون و ویور
-ابعاد مهم برنامه ارتباطات
-کد برنامه ارتباطات
-مدل خطی ارتباطات (یک‌طرفه) 
-مدل ارتباطات متقابل (تعاملی) 
-مدل ارتباطی بیرولز فرستنده پیام کانال گیرنده
-
-مدل ارتباطات متقابل
-اولین مدل عمده برای ارتباط به وسیله کلود شانون و وارن ویور برای آزمایشگاه‌های بل در سال ۱۹۴۹ آمد. مدل اصلی به جهت بازتاب کردن عملکرد رادیو و فناوری‌های تلفن طراحی‌شده بود. 
-مدل اولیه آن‌ها متشکل بود از سه بخش اصلی: فرستنده، کانال و گیرنده. فرستنده قسمتی از تلفنی بود که شخص با آن صحبت می‌کرد، کانال خود تلفن بود، و گیرنده قسمتی از تلفن بود که در آن یک نفر
-می‌تواند صدای فرد دیگری را بشنود. شانون و ویور همچنین پی برده بودند که بیشتر اوقات ایستگاهی
-وجود دارد که مانع گوش دادن به یک مکالمه تلفنی می‌شود، که آن‌ها پنداشتند پارازیت است. 
-در یک مدل ساده، اغلب به عنوان مدل انتقال یا نمای استاندارد از ارتباطات، اطلاعات یا مضمون (برای مثال یک پیام در زبان طبیعی) به چند شکل فرستاده می‌شود (بعنوان زبان گفتاری). (این مفهوم معمولی از ارتباطات به راحتی ارتباط را
-وسیله‌ای برای گرفتن و فرستادن اطلاعات می‌بیند) نقاط قوت این مدل سادگی، کلی گرایی و کمیت گرایی است. دانشمندان اجتماعی کلود شانون و وارن ویور ساختار این مدل را بر اساس عناصر زیر بیان کردند: 
-یک منبع اطلاعات، که پیام را تولید می‌کند. 
-یک فرستنده، که پیام را درون سیگنال کدگذاری می‌کند. 
-یک کانال، که سیگنال‌ها را برای انتقال تنظیم می‌کند. 
-یک گیرنده، که پیام را از سیگنال «رمز گشایی» (بازسازی) می‌کند. 
-یک مقصد، جایی که پیام می‌رسد. 
-
-شانون و ویور استدلال کردند که در این نظریه سه سطح از مشکلات برای ارتباط وجود دارد. 
-مشکل فنی: چطور می‌توان با دقت پیام را انتقال داد؟ 
-مشکل معنایی: چقدر معنی «انتقال» دقیق است؟ 
-مشکل عامل مؤثر: چگونه به‌طور مؤثر معنی رفتار و تأثیرگذار را دریافت می‌کند؟ 
-
-نقد و بررسی مدل انتقال با بیان دانیل چندلر: 
-فرض می‌شود پیام دهنده‌ها افراد منزوی هستند. 
-بدون هزینه برای اهداف متفاوت. 
-بدون هزینه برای تفسیرهای متفاوت.. 
-بدون هزینه برای روابط نابرابر قدرت
-بدون هزینه برای موقعیت متن. 
-در سال ۱۹۶۰، دیوید برلو مدل خطی ارتباط شانون و ویور (سال ۱۹۴۹) را گسترش داد و مدل ارتباط smcr را ایجاد کرد. مدل ارتباطی فرستنده پیام کانال گیرنده مدل را به درون بخش‌های متخصصی جدا می‌کند و توسط دانشمندان دیگر گسترش یافته‌است. 
-ارتباطات معمولا همراه چند بعد اصلی توصیف می‌شود. ویلبر اسکرم (۱۹۴۵) نیز نشان داد که ما باید بررسی کنیم که یک پیغام (خواسته یا ناخواسته) در هدف پیام تأثیر دارد. میان طرفین، ارتباطات شامل اعمالی نظیر دانش تجربی مشورت، ارائه مشاوره و فرمان، پرسش سؤال می‌باشد و این اعمال ممکن است در یکی از راه‌های مختلف ارتباطات فرایندهای زیادی داشته باشد. 
-این شکل بستگی به توانایی ارتباط گروه دارد. محتوا و شکل ارتباط با هم می‌سازند پیامی را که به سوی مقصد فرستاده می‌شود. هدف می‌تواند خود شخص�� شخص یا موجود دیگر، نهاد دیگر (مانند یک شرکت یا گروهی از موجودات) باشد. ارتباط می‌تواند به عنوان اداره فرایندهای انتقال اطلاعات به وسیله سه سطح از قواعد وابسته به
-طبی دیده می‌شود: 
-نحوی (خواص رسمی از نشانه‌ها و نمادها) 
-عمل‌گرا (در رابطه با روابط بین نشانه‌ها / اصطلاحات و کاربران آنها) و
-معنایی (مطالعه روابط بین نشانه‌ها و نمادها و آنچه که آن‌ها نشان می‌دهند) 
-
-بنابراین، ارتباطات متقابل اجتماع است جاییکه در آن حداقل دو عامل مورد تداخل یک مجموعه مشترک از قواعد طب را به اشتراک می‌گذارند. این قوانین به‌طور معمول در بعضی از احساسات نادیده
-گرفته می‌شود خود ارتباطی برگزار می‌شود. خود ارتباطی، شامل ارتباط درون فردی که از طریق
-دفتر خاطرات روزانه یا صحبت کردن با خود است، هر دو پدیده ثانویه به دنبال فراگیری اولیه
-توانایی‌ها و ظرفیت‌های ارتباطی در تعامل اجتماعی هستند. 
-
-با توجه به این نقاط ضعف، بارنلود (۲۰۰۸) یک مدل معاملاتی از ارتباط را پیشنهاد کرد. فرضیه اصل مدل معاملاتی ارتباطات این است که ارسال و دریافت پیام را به صورت هم‌زمان بکار می‌گیرند. 
-
-یک فرستنده و یک گیرنده کمی پیچیده‌تر متقابلا به یکدیگر وابسته هستند. این نگرش دوم از
-ارتباطات، اشاره می‌کند به عنوان مدل تشکیل‌دهنده یا دیدگاه کسی که قانون را به طرز ویژه‌ای تعبیر می‌کند، بر نحوه ارتباطات فرد به عنوان عامل تعیین‌کننده از راه پیامی که تفسیر خواهد شد
-تمرکز می‌کند. ارتباط به عنوان یک کانال مشاهده می‌شود: که این اطلاعات سفر از یک فرد به فرد
-دیگری تصویب می‌شود و این اطلاعات از ارتباط خود جدا می‌شوند. به عنوان یک مثال خاص از
-ارتباط عمل سخنرانی نامیده می‌شود. فیلترهای شخصی فرستنده و فیلترهای شخصی گیرنده ممکن است بسته به سنت‌های مختلف منطقه‌ای، فرهنگ، و جنسیت تغییر یابد؛ که ممکن است معنی در نظر
-گرفته‌شده محتویات پیام تغییر پیدا کند. در حضور «صدای ارتباطات» در کانال انتقال (هوا در این
-مورد) دریافت و رمز گشایی از مطالب ممکن است ناقص شود، به این ترتیب عمل سخنرانی ممکن
-نیست به اثر مطلوبی دست پیدا کند. یک مشکل با این کدگذاری فرستادن دریافت رمزگشایی مدل این است که فرایندهای رمزگذاری و رمزگشایی اشاره می‌کنند که فرستنده و گیرنده دارای هر
-چیزی است که این عملکردها به عنوان کد کتاب، و این‌که این‌ها کد دو کتاب هستند، خیلی کم، اگر شباهت یکسان نیست. اگرچه چیزی شبیه کد کتاب‌ها توسط مدل ضمنی است، آن‌ها در هیچ جای مدل
-ارائه نمی‌شوند، که مشکلات مفهومی زیادی را تولید می‌کند. 
-
-نظریه‌های coregulation توصیف می‌کند ارتباطات را به عنوان یک فرایند خلاق و پویا و مداوم، به جای تبادل گسسته از اطلاعات است. رسانه‌های کانادایی محقق هارولد لنیس داشت نظریه‌ای که
-مردم استفاده می‌کنند انواع مختلف رسانه‌ها به ارتباط و که یکی از آن‌ها انتخاب خواهد شد به
-استفاده از امکانات مختلف برای شکل و دوام جامعه (وارک، مکنزی ۱۹۹۷) ارائه دهد. مثال معروف او این است که با استفاده از مصر باستان و نگاه در راه‌های آن‌ها که خودشان به واسطه رسانه‌ها با خواص خیلی مختلف سنگ و پاپیروس می‌ساختند. پاپیروس چیزی است که او «فضا صحافی» می‌نامد. آن ساخته‌شده ممکن است انتقال دهد دستورها نوشته‌شده د رفضای امپراتوری و جنبش
-لشکر کشی‌های نظامی دور و دولت استعماری را قادر می‌سازد. سنگ دی��ر «زمان اتصال» است، از طریق ساخت معبد و اهرام می‌تواند اقتدار نسل به نسل خود را حفظ کند، از طریق این رسانه‌ها
-می‌توانند آن‌ها شکل ارتباط را در جامعه خود تغییر دهند (وارک، مکنزی ۱۹۹۷). 
-
-حوزه‌های تخصصی ارتباطات به مسایل زیر می‌پردازد: 
-ارتباطات جمعی
-ارتباطات توسعه
-مطالعات رسانه‌ای
-ارتباطات سازمانی
-زبان‌شناسی اجتماعی
-تحلیل گفتمان
-زبان‌شناسی شناختی
-معنی‌شناسی
-
-مطالعات رسانه‌ای
-مطالعات رسانه‌ای نام حوزه‌ای از علوم ارتباطات است که به مطالعه رسانه‌های جمعی و آثار آن‌ها بر افراد و جوامع می‌پردازد. 
-از پیشگامان این حوزه مارشال مک‌لوهان و استوارت هال هستند. در ایران مطالعات رسانه‌ای به عنوان زیر مجموعه‌ای از علوم ارتباطات در دانشگاه تهران و دانشگاه علامه طباطبایی تدریس می‌شود. 
-
-ارتباطات رشته‌ای دانشگاهی است که به بررسی پدیده ارتباط می‌پردازد. ارتباط فرایند تبادل داده‌هاست که معمولا از رهگذر سامانهای از نمادهای مشترک انجام می‌گیرد. 
-ارتباطات امروزه دارای دو حوزه کلی است، یکی ارتباطات به عنوان یکی از شاخه‌های علوم انسانی که شامل زیرشاخه‌هایی از جمله مطالعات ارتباطی و روزنامه‌نگاری و روابط عمومی است، و دیگری ارتباطات به عنوان یکی از شاخه‌های فناوری که مخابرات از زیرشاخه‌های آن به‌شمار می‌آید. 
-
-ارتباطات علم برقراری ارتباط است و دارای شاخه‌های گوناگون از جمله ارتباطات انسانی و ارتباطات همگانی است. ارتباط به معنای ایجاد رابطه تعامل و گفتگو است. 
-در حال حاضر ارتباطات جزو مهم‌ترین و مورد علاقه‌ترین علوم است. 
-
-رشته دانشگاهی
-ارتباطات رشته‌ای دانشگاهی است که به بررسی پدیده ارتباط می‌پردازد. ارتباط فرایند تبادل داده‌هاست که معمولا از رهگذر سامانه‌ای از نمادهای مشترک انجام می‌گیرد. ارتباطات امروزه دارای دو حوزه کلی است، یکی ارتباطات به عنوان یکی از شاخه‌های علوم‌انسانی که به ارتباطات اجتماعی معروف است و در ایران شامل زیرشاخه‌هایی از جمله تحقیق در ارتباطی جمعی، مدیریت رسانه، روزنامه‌نگاری، روابط عمومی، مدیریت رسانه خبرگزاری‌ها، تبلیغات بازرگانی و خود ارتباطات اجتماعی است و دیگری ارتباطات به عنوان یکی از شاخه‌های فناوری ارتباطات و اطلاعات است که IT و ICT در ایران از زیرشاخه‌های آن به‌شمار می‌آید. 
-
-ارتباطات در ارتباطات اجتماعی بر اساس سیستم اجتماعی مورد نظر تعریف می‌شود به‌طور مثال در ارتباطات انسانی «تفهیم و تفاهم و تسهیم معنی» (علی‌اکبر فرهنگی) قابل کاربرد است ولی در رسانه‌ها از تعریف محسنیان راد استفاده می‌شود که می‌گوید «فراگرد انتقال پیام از گیرنده به فرستنده مشروط بر اینکه مفهوم متجلی شده در گیرنده شبیه معنی مورد نظر فرستنده باشد» البته برای موارد دیگر مانند موسیقی باید از تعاریف دیگری در ارتباطات استفاده کرد. 
-
-تعریف ارتباطات در علوم پایه از مدل شانون و ویور استفاده می‌کند و در آن انتقال سیگنال و اطلاعات از مهم‌ترین ارکان به‌شمار می‌آید. 
-
-رشته ارتباطات دارای گستره وسیعی است. نخستین کالج‌هایی که به آموزش علوم ارتباطات می‌پرداختند، مدارس روزنامه‌نگاری بودند. تا مدت‌ها میان متخصصین روزنامه‌نگاری و اندیشمندان رشته تازه ایجاد شده ارتباطات بر سر موضوع علم ارتباطات جدل وجود داشت. این موضوع کماکان به صورت کامل حل نشده‌است. از چالش‌های د��گر ارتباطات نسبت آن با حوزه‌های مثل جامعه‌شناسی، نقد ادبی، مطالعات فرهنگی، مطاعات فیلم و سینما و… است. واقعیت آن است که ارتباطات ماهیتی میان رشته ایی داشته و در ارتباطات با حوزه‌های متعدد علوم انسانی قرار دارد. 
-
-به‌طور کلی می‌توان گفت از نسبت میان علوم ارتباطات با سیاست، گرایشی تحت عنوان ارتباطات سیاسی از نسبت میان ارتباطات و توسعه گرایشی تحت عنوان ارتباطات و توسعه و از نسبت میان مدیریت و ارتباطات رشته روابط عمومی شکل گرفته‌است. رشته روزنامه‌نگاری نیز که بنیان اولیه این رشته محسوب می‌گردد. تحولات به وجود آمده در حوزه ارتباطات راه دور اینترنت و شبکه نیز موضوع و گرایش مهم دیگری در مطالعات ارتباطات است. مطالعه رسانه‌ها با رویکرد نقد فرهنگی از حوزه‌های دیگر این رشته‌است…. 
-
-منابع
-۱. ^ Mehrabian, Albert (۱۹۷۱). Silent Messages (۱ st ed.). Belmont, CA: Wadsworth. 
-
-۲. ^ Debunking the ۵۵ ٪, ۳۸ ٪, ۷ ٪ Rule, by Judith E. Pearson
-
-۳. ^ [ruct / Communications / default. aspx «communication»]. office of superintendent of Public Instruction. Washington. ruct / Communications / default. aspx. Retrieved March ۱۴، ۲۰۰۸. 
-۴. ^Montana, Patrick J. & Charnov, Bruce H. ۲۰۰۸. Management. ۴ th ed. New York. Barron's Educational Series, Inc. Pg ۳۳۳. 
-
-۵. ^ Baluska, F. ; Marcuso, Stefano; Volkmann, Dieter (۲۰۰۶). Communication in plants: neuronal aspects of plant life. Taylor & Francis US. p. ۱۹.. http: / / books. google. com / books ? id=IH ۹ N ۴ SKWTokC&pg=PA ۱۹ &dq=plant+communication+processes+are+neuronal-like#v=onepage&q=plant٪ ۲۰ communication٪ ۲۰ processes٪ ۲۰ are٪ ۲۰ neuron-like&f=false. «…the emergence of plant neurobiology as the most recent area of plant sciences.» 
-
-۶. ^ Shannon, C. E. , & Weaver, W. (۱۹۴۹). The mathematical theory of communication. Urbana, Illinois: University of Illinois Press
-
-۷. ^ Berlo, D. K. (۱۹۶۰). The process of communication. New York, New York: Holt, Rinehart, & Winston. 
-
-۸. ^ Schramm, W. (۱۹۵۴). How communication works. In W. Schramm (Ed.) , The process and effects of communication (pp. ۳ – ۲۶). Urbana, Illinois: University of Illinois Press. 
-
-۹. ^ Barnlund, D. C. (۲۰۰۸). A transactional model of communication. In. C. D. Mortensen (Eds.) , Communication theory (۲ nd ed. , pp ۴۷ – ۵۷). New Brunswick, New Jersey: Transaction. 
-
-۱۰. ^ Roy M. Berko, et al. , Communicating. ۱۱ th ed. (Boston, MA: Pearson Education, Inc. , ۲۰۱۰) ۹ – ۱۲
-^ «Communicology». org
-هاشم دهقان پور فراشاه - مدیریت ارتباطات میان فردی - انتشارات رخنه در اسرار
-fexredin delir ertebatat
-
-جستارهای وابسته
-پروتکل ارتباطات
-مارشال مک لوهان
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه دکتر یونس شکرخواه
-وبگاه مطالعات ارتباطات اجتماعی
-
-ارتباطات
-شناخت در گیاه
-مدیریت رسانه
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-نظریه ارتباطات
-ویکی‌سازی رباتیک
-سامانه، نظام یا سیستم، مجموعه یا گروهی از عناصر (elements) متعامل یا وابسته به هم است که یک کل واحد را تشکیل می‌دهند. معنی واژه‌شناسی سیستم ماهیت اشیا یا شخص است. هر سیستم یا سامانه معمولا دارای یک مرکز بنیادی است (در سیستم ساختمان به عنوان مثال فونداسیون ساختمان مرکز بنیادی سیستم ساختمان است). 
-
-تعریف و واژه‌شناسی
-اصطلاح «سیستم» ریشه در واژه یونانی syst¯ema دارد که به معنی «باهم جای دادن» است. سیستم، مجموعه‌ای است از عناصر به هم مرتبط که برای نیل به هدف مشترک با هم در تعامل هستند. در زبان فارسی واژه سیستم به دلیل کثرت استفاده، متداول شده‌است. واژه‌های سامانه و نظام برابرهای فارسی متداول برای واژه سیستم هستند. منظومه یا دستگاه هم گفته شده‌است؛ مانند: سامانه خورشیدی - Solar system، و دستگاه معادلات خطی - System of linear equations
-
-سامان یا سامانه هم‌چیده‌ای است از عناصر هم‌پیوسته که یک تمامیت یگانه را تشکیل می‌دهند. چنین ترکیب و هم‌چیده‌ای معمولا مجموعه‌ای س��مان‌مند و منظم را درست می‌کند و به همین رو به آن سامانه می‌گویند که از واژه پارسی سامان به معنی نظم و ترتیب گرفته شده‌است. 
-به بخشی از یک سامانه که خود جزئی از یک سامانه دیگر باشد زیرسامانه می‌گویند. 
-یک سامانه معمولا در برگیرنده بخش‌ها و عناصری است که به هم پیوسته شده‌اند تا جریان و روند داده‌ها، ماده یا انرژی را آسان‌تر سازند. یک سامانه معمولا واحدهایی دارای برهم‌کنش دارد که برای آن‌ها می‌توان الگوهای ریاضی تشکیل داد. 
-
-جستارهای وابسته
-نظریه عمومی سامانه‌ها
-رویکرد سیستمی
-تفکر سیستمی
-تحلیل سیستمی
-مهندسی سیستم
-مدیریت سیستم
-مهندسی نوآوری
-سیبرنتیک
-نظریه سیستم‌ها
-سامانه‌های خطی
-نظریه بی‌نظمی‌ها
-سامانه‌های پیچیده
-پویایی‌های سامانه
-سامانه‌های تحت وب
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-سیستم‌های خطی، تئوری و طراحی
-آنالیز و کنترل سامانه‌های فرایند غیر خطی
-منظور از سیبرنتیک و دانش سامانه‌ها چیست؟ 
-کتاب کنترل، تألیف کاتسو هیکو اگاتا ترجمه علی کافی چاپ مرکز نشر دانشگاهی
-جهان‌بینی سیستمی، دیدی کل‌نگرانه برای عصر ما (پیشرفت‌های مربوط به نظریه سیستم‌ها، پیچیدگی، و علوم انسانی) 
-
-دانش سامانه
-سامانه‌ها
-سیبرنتیک
-مفهوم‌ها در متافیزیک
-نظریه سامانه‌ها
-استان آذربایجان شرقی یکی از استان‌های ایران است که در منطقه آذربایجان ایران واقع‌شده و در زمان حکومت پهلوی آذربایجان خاوری نامیده می‌شد. آذربایجان شرقی ششمین استان پرجمعیت ایران محسوب می‌شود. استان آذربایجان شرقی از سمت شمال به جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و نخجوان، از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرق به استان زنجان مرزبندی شده‌است. 
-
-استان دارای آب و هوای سرد کوهستانی بوده و کل محدوده آن را کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل داده‌اند. مساحت استان آذربایجان شرقی ۴۵ ٬ ۴۹۱ کیلومتر مربع است و جمعیت آن نیز در سال ۱۴۰۰ خورشیدی بالغ بر ۴ ٬ ۰۴۰ ٬ ۴۰۰ نفر برآورد شده‌است. این استان، یگانه استان ایران است که با ارمنستان هم‌مرز است و همچنین تنها استان کشور است که هم با خاک اصلی جمهوری آذربایجان و هم با جمهوری خودمختار نخجوان که برون بومی متعلق به جمهوری آذربایجان است، مرز مشترک دارد. 
-
-استان آذربایجان شرقی محل اتصال دو رشته‌کوه مهم و اصلی کوه‌های ایران، یعنی البرز و زاگرس است و بلندترین نقطه آن، قله کوه سهند است. مرکز استان آذربایجان شرقی، کلان‌شهر تبریز است. آذربایجان شرقی رتبه اول صادرات غیرنفتی در کشور را داراست. رئیس پلیس آگاهی آذربایجان شرقی این استان را امن‌ترین و کم‌جرم‌ترین استان ایران به‌شمار می‌آورد. 
-
-تاریخ
-
-پیش از اسلام
-
-استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقه ماد کوچک که سرداری به‌نام آتروپات بوده، علیه اسکندر مقدونی قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. اسکندر مقدونی نیز آتروپات را به شرط پیروی از امپراتوری او، در این منطقه باقی نگه داشت. 
-
-جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یک‌دیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقه ماد کوچک شد. بنا به روایاتی تأیید نشده نام این منطقه نیز به‌جهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد. 
-
-پس از اسلام
-
-با حمله مغولان و با ورود هولاکو خان، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شده بود. پس از مغولان، خاندان ترک‌های قراقویونلو و آق‌قویونلو بر این منطقه تسلط یافتند. در زمان صفویه، شاه اسماعیل اول شهر تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد. در دوران حکومت قاجاریان بعد از فتحعلی‌شاه قاجار، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و به این ترتیب محمد شاه، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه دوران ولایت‌عهدی خود را در این شهر گذراندند. رضاشاه در سال ۱۳۰۰ سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰، نیروهای شوروی وارد آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ۱۳۲۵ به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند. 
-
-وضعیت طبیعی
-
-جغرافیای سیاسی
-استان آذربایجان شرقی با ۴۵ ٬ ۴۸۱ کیلومتر مربع مساحت، حدود ۲ ٫ ۸ درصد از وسعت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. این استان در شمال غرب کشور و بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقه عرض شمالی و نصف‌النهارهای ۴۵ درجه و ۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقه طول شرقی جای گرفته‌است. 
-رود ارس حدود شمالی آن را با جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان مشخص می‌کند. رود قطور و آبهای دریاچه ارومیه حدود غربی آن با استان آذربایجان غربی است. 
-
-استان آذربایجان شرقی ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و ۳۵ کیلومتر با ارمنستان در حالی از سمت شمال مرز مشترک دارد که تنها استان ایران است که با ارمنستان همسایه است. این استان همچنین ۴۲۰ کیلومتر با استان آذربایجان غربی از سمت غرب و جنوب غرب، ۴۰۰ کیلومتر با استان اردبیل از سمت شرق و ۱۴۵ کیلومتر با استان زنجان از سمت جنوب هم‌مرز است. 
-
-جغرافیای طبیعی
-
-استان آذربایجان شرقی از هفت واحد کوهستانی تشکیل یافته‌است. رشته‌کوه ارسباران یا قره‌داغ شمالی‌ترین این واحدها بوده که از دیوان‌داغ آغاز شده و به دره رود دره‌رود منتهی می‌گردد. رشته‌کوه قوشه‌داغ که از جنوب قره‌داغ شروع‌شده و به سبلان ختم می‌شود. توده آتش‌فشانی سبلان که ۴۸۱۱ متر ارتفاع داشته و مرز مشترک میان استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل محسوب می‌شود. رشته‌کوه‌های میشو و مورو که از غرب استان (مرند) آغاز شده و به ارتفاعات عون بن علی (عینالی) و شبلی منتهی می‌شوند که مرتفع‌ترین قله آن قله علی علمدار با ارتفاع حدود ۳۲۰۰ متر در مرند می‌باشد. رشته‌کوه بزقوش که با ۳۳۰۳ متر ارتفاع، مرز بین شهرستان‌های میانه-سراب و سراب-بستان آباد به‌شمار می‌رود. توده آتش‌فشانی سهند در جنوب تبریز در محدوده شهرستان بستان‌آباد که ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. رشته‌کوه اربط (تخت سلیمان) که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع‌شده و به سمت جنوب امتداد می‌یابد. 
-
-آب و هوا
-استان آذربایجان شرقی به دلیل وسعت زیاد دارای آب و هوای متنوع است. به‌طوری‌که بیشترین دمای ثبت‌شده در شهرهای میانه و جلفا می‌باشد که مردم این شهرها دمای ۴۵ + درجه بالای صفر را تجربه کرده‌اند و همچنین کمترین دمای ثبت‌شده در استان و در کلیه شهرهای ایران مربوط به بستان‌آباد با دمای ۴۶ - درجه زیر صفر می‌باشد. میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلی‌متر است. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-پیشینه
-
-۱۳۱۶ ٫ ۰۸ ٫ ۱۶: تقسیم ایران به ۵ استان و ایجاد «استان شمال غرب» در محدوده منطقه آذربایجان، براساس اولین قانون تقسیمات کشوری ایران. 
-۱۳۱۶ ٫ ۱۰ ٫ ۱۹: تقسیم ایران به ۱۰ استان و ایجاد استان‌های سوم (آذربایجان شرقی) و چهارم (آذربایجان غربی) براساس اصلاحیه اولین قانون تقسیمات کشوری ایران. 
-۱۳۱۷ ٫ ۰۶ ٫ ۰۹: انتزاع بخش تالش از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن به استان گیلان. 
-۱۳۲۵ ٫ ۰۳ ٫ ۲۷: تجمیع استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی تحت عنوان «استان آذربایجان» به مرکزیت تبریز. 
-۱۳۳۷ ٫ ۰۸ ٫ ۰۳: تفکیک استان آذربایجان (پس از ۱۲ سال و ۴ ماه و ۶ روز) به دو استان آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی. 
-۱۳۳۹ ٫ ۰۳ ٫ ۲۱: انتزاع شهرستان آستارا از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن به استان گیلان. 
-۱۳۳۹ ٫ ۱۰ ٫ ۰۲: انتزاع بخش‌های تکاب و شاهین‌دژ از استان آذربایجان شرقی و الحاق آن‌ها به استان آذربایجان غربی. 
-۱۳۷۲ ٫ ۰۱ ٫ ۲۲: تأسیس استان اردبیل و تفکیک آن از استان آذربایجان شرقی. 
-
-آخرین تغییرات
-استان آذربایجان شرقی دارای ۲۱ شهرستان (۱۸ نهاد فرمانداری و ۳ نهاد فرمانداری ویژه مراغه، مرند، میانه) و ۴۸ بخش (نهاد بخشداری) است: 
-
-شهرستان‌ها
-
-اطلاعات عمومی و محصولات شاخص
-فهرست شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی و جمعیت آن‌ها براساس سرشماری سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ خورشیدی؛ همچنین فهرست محصولاتی که هر شهرستانی در تولید آن‌ها رتبه اول را دارا بوده و قطب استان در آن زمینه محسوب می‌شود: 
-
-امکانات و مناطق نمونه گردشگری
-آمار مهم‌ترین امکانات عمومی شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۹۵ خورشیدی؛ به همراه مناطق نمونه گردشگری استان (آمارهای مربوط به شهرستان هوراند جزء شهرستان اهر محسوب شده‌اند): 
-
-شهرها
-
-بمباران شهرها در جریان جنگ ایران و عراق
-در جریان جنگ ایران و عراق و همزمان با جنگ شهرها، ۵ شهر مهم استان آذربایجان شرقی مجموعا ۹۰ بار هدف بمباران نیروهای عراقی قرار گرفتند. به جز ۲ مورد از این بمباران‌ها که در سال ۱۳۶۷ خورشیدی و به صورت موشکی و از خاک عراق، شهر تبریز را هدف قرار دادند، بقیه ۸۸ مورد بمباران توسط هواپیماهای جنگنده صورت پذیرفت. مجموع کشته‌ها و زخمی‌های استان آذربایجان شرقی در جریان این بمباران‌ها ۲ ٬ ۱۱۶ نفر بوده‌است. 
-
-مردم
-
-زبان
-زبان بومی استان آذربایجان شرقی، ترکی آذربایجانی می‌باشد. همچنین جمعیت اندکی از مردم تات نیز در استان آذربایجان شرقی زندگی می‌کنند که به زبان تاتی صحبت می‌کنند. 
-
-قومیت
-مردم این استان آذربایجانی هستند. جمعیت اندکی از قوم تات نیز در استان آذربایجان شرقی زندگی می‌کنند که از مراکز زندگی آن‌ها می‌توان به روستای کرنگان از توابع شهرستان ورزقان، چند روستا در بخش خاروانا، میشه‌پاره، ونستان و دهستان حسنو و روستاهای خوی نرآو، رزین و کلاسور در بخش ارسباران اشاره کرد. 
-
-دین و مذهب
-دین اکثریت مردم این استان اسلام و مذهب شیعه می‌باشد. همچنین اقلیتی از مردم نیز پیرو دین یارسان و مسیحیت می‌باشند. 
-
-جمعیت
-بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳ ٬ ۹۰۹ ٬ ۶۵۲ نفر بوده که نزدیک ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. بر همین اساس، ۱ ٬ ۹۸۹ ٬ ۴۰۰ نفر مرد و ۱ ٬ ۹۰۲ ٬ ۲۵۲ نفر زن در قالب ۱ ٬ ۲۲۳ ٬ ۰۲۸ خانوار ساکن این ��ستان بوده‌اند. جمعیت استان در مقایسه با سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۴ / ۸۹ درصد افزایش یافته‌است. 
-
-در سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی، تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱ ٬ ۷۷۳ ٬ ۰۳۳ نفر، پرجمعیت‌ترین و چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۱ ٬ ۰۷۱ نفر، کم‌جمعیت‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی بوده‌است. از جمله شهرهای پرجمعیت استان علاوه بر مرکز استان می‌توان به شهرهای مراغه، مرند، اهر، میانه و بناب اشاره کرد. 
-تعداد آبادی‌های استان در سال ۹۰ دو هزار و ۷۳۱ آبادی و ۲۰ آبادی استان خالی از سکنه هستند. 
-
-اقتصاد
-آذربایجان شرقی بر پایه منابع عمومی در سال ۱۴۰۱ نهمین استان در تأمین بودجه دولت ایران بوده‌است. این استان ۲ ٫ ۶ درصد از کل مالیات کشور را در سال ۱۳۹۸ پرداخت کردهو این در حالی است که این استان در همان سال ۳ / ۲ و در سال پس از آن ۳ ٫ ۵ درصد از کل تولید ناخالص داخلی کشور را تولید کرده‌است. همچنین این استان از دید درآمد سرانه در رده هجدهم کشوری قرار دارد. 
-
-این استان در تولید ناخالص سرانه بدون نفت و گاز و معدن و برق در سال ۱۳۹۶ در رتبه ۱۴ کشور قرار گرفته بود. 
-
-صنعت
-
-استان آذربایجان شرقی به جهت تمرکز صنایع بزرگ تولیدی در شهر تبریز، از قطب‌های مهم صنعتی در سطح ایران به‌شمار می‌رود. 
-از دیگر شهرهای صنعتی استان می‌توان به شهرهای شبستر (رتبه دوم صنعت آذربایجان شرقی پس از تبریز)، بستان‌آباد (اوجان)، مرند، مراغه، میانه، بناب و جلفا اشاره کرد. 
-
-شهر اسکو در شهرستان اسکو استان آذربایجان شرقی مرکز اصلی تجمع کارگاه‌های چاپ باتیک یا چاپ کلاقه‌ای و قطب اصلی این هنر-صنعت در کشور محسوب می‌شود. شهر اسکو به شهر ملی چاپ باتیک در ایران شناخته می‌شود. 
-
-با ثبت جهانی نشان جغرافیایی تابلوفرش سردرود، در سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO، این کالای هنری در کشورهای عضو معاهده لیسبون برای ثبت و حمایت در مورخه ۱۶ دی سال ۹۵ معرفی شد در این شهرنرخ بی‌کاری در حد صفر می‌باشد. 
-
-شهر اهر به عنوان پایتخت ورنی ایران در سال ۹۵ برگزیده شد. 
-
-در استان آذربایجان شرقی ۴۳۴۲ کارگاه تولیدی فعالیت می‌کنند که این تعداد شامل ۸۳۲ کارگاه صنعتی بوده که این استان از این لحاظ، ۵ ٫ ۹۹ درصد از کل کارگاه‌های صنعتی ایران را به خود اختصاص داده‌است. در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، ارزش مواد تولیدی کارگاه‌های مذکور ۳۳۶۱ ٫ ۸ میلیارد ریال و ارزش سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در آن‌ها ۲۴۵۱ ٫ ۳ میلیارد ریال بوده‌است. 
-
-صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، چرم و کفش در شهر تبریز مشغول فعالیت هستند که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به آجر آذربایجان، بافندگی لایکو، بلبرینگ‌سازی ایران، پالایشگاه تبریز، پتروشیمی تبریز، پشم تبریز، پیستون‌سازی ایران، تخت‌خواب فروزان، تخته فشاری و فورمیکاسازی، تراکتورسازی ایران، ترموپلاست، چرم‌سازی تبریز، کفش آقایی، حوله برق‌لامع، خانه‌سازی ایرداک، لیلاند دیزل، درمن دیزل، هاکسیران دیزل، ایدم، ریسندگی پشمینه تبریز، سیمان صوفیان، آذریت، شیر پاستوریزه، کبریت‌سازی توکلی، کبریت‌سازی ممتاز، گچ آذربایجان، ماشین‌سازی تبریز، پمپیران، موتوژن، موکت تبریز، نساجی تبریز، نوشابه‌سازی پپسی‌کولا، نوشابه‌سازی کوکاکولا و نیروگاه بزرگ حرارتی در تبریز فعالیت می‌کنند. 
-
-گردشگری
-
-جاذبه‌های طبیعی
-فهرست جاذبه‌های طبیعی استان آذربایجان شرقی: 
-
-جاذبه‌های تاریخی
-فهرست جاذبه‌های تاریخی استان آذربایجان شرقی: 
-
-نتایج آمارگیری نیروی کار- ۱۴۰۱
-
-سال ۱۴۰۱
-
-جستارهای وابسته
-فهرست شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی
-فهرست شهرهای استان آذربایجان شرقی
-فهرست بخش‌های استان آذربایجان شرقی
-فهرست دهستان‌های استان آذربایجان شرقی
-فهرست رودخانه‌های استان آذربایجان شرقی
-فهرست کوه‌های استان آذربایجان شرقی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-درگاه ملی آمار
-آمار تفصیلی نفوس و خانوار نقاط جمعیتی استان آذربایجان شرقی از
-استانداری آذربایجان شرقی
-
-
-آذربایجان
-آذربایجان شرقی
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۱۶ در ایران
-مناطق تقسیم‌شده
-تجارت، بازرگانی یا دادوستد واگذاری مالکیت کالا و خدمات از کسی یا نهادی (فروشنده) به دیگری در برابر دریافت چیزی از خریدار است. روی‌هم‌رفته هرگونه کاری (که بتوان سنجید و اندازه‌گیری کرد) را که مردم در برابر کالا یا خدمتی، کالا یا خدمت یا بهای آن را واگذار نموده و هر دو به هنگام این کار راضی و خشنود باشند تجارت گفته می‌شود. تجارت دو بخش تجارت داخلی و تجارت خارجی را دربرمی گیرد. در روال امروزی به داد و ستد کالاها یا خدمات بازرگانی (تجارت) گفته می‌شود و برای بهتر داد و ستد کردن در زمان اندک نیاز به داده‌ها و آگاهی‌ها سرپرستی کردن آن برای رسیدن به هدف است. بازرگانی سازوکاری است که هسته سرمایه‌داری را می‌سازد. 
-
-تاریخ تجارت
-
-پیش از تاریخ
-بازرگانی (تجارت) با آغاز رفت و آمدهای مردمان در زمان پیشاتاریخ آغاز شده‌است. بازرگانی هسته زندگی مردم پیش از تاریخ است، که کالا و خدمات را از یکدیگر قبل از نوآوری مدرن و ایجاد ارز مبادله می‌کردند. پیتر واتسون پیشینه بازرگانی را از حدود ۱۵۰ ٫ ۰۰۰ سال پیش می‌داند. باور بر این است که نخستین کالای بازرگانی که در دوره پیش از تاریخ پیدا شده، یافته‌های باستان شناسان از دادوستد ابسیدین (شیشه آتشفشانی) از آناتولی به ایران و میانرودان و نیز سنگ آتشزنه در دوره پارینه‌سنگی است. 
-
-ابسیدین
-نخستین کاربرد ابسیدین در خاور نزدیک در دوران پارینه سنگی زیرین و میانی است. 
-بوسانکوات یکی از پژوهشگران است که تجارت سنگ را، در حفاری در سال ۱۹۰۱ یافته‌است. 
-تجارت اولین بار در جنوب غرب آسیا آغاز شد. 
-گمان می‌شود که از ابسیدین به عنوان یک ماده برای ظروف یا ابزار برش بکار گرفته می‌شد، هر چند از مواد دیگر به آسانی قابل تهیه‌تر بود، به‌جای آن، کاربران ابسیدین از ثروتمندان در نظر گرفته شده‌اند گروهی از قبیله که از آن برای وظایفشان بهره می‌بردند و به عنوان «مرد ثروتمند سنگ آتشزنه» نامیده می‌شدند. 
-تجارت این ماده در اروپا در دوران نوسنگی در مدیترانه بود. در حدود ۱۲ ٬ ۰۰۰ سال قبل از میلاد شبکه‌ای از آناتولی به عنوان منبع اصلی برای بازرگانی با شرق دریای مدیترانه، ایران و مصر بود (با توجه به مطالعه زارین در سال ۱۹۹۰). 
-
-گسترش بازرگانی
-مواد بکار رفته برای ساخت جواهرات در مصر از سال ۳۰۰۰ قبل از میلاد خرید و فروش می‌شد. پیشگام جاده ابریشم یا همان جاده یشم هزاران سال پیش از این در سبزدشتهای اوراسیا پر رفت وآمد و شناخته‌شده بود. در دورانهایی پس از آن، راه‌های دور بازرگانی دیگری نزدیک به سه هزار سال پیش از میلاد پدیدار شد، زمانی که سومری‌ها در بین‌النهرین با تمدن هاراپا از دره سند دادوستد می‌کردند. فنیقی‌ها، که بازرگانان دریا نام گذاشته شده‌اند، در سراسر دریای مدیترانه، و تا بریتانیا در شمال برای منابع قلع برای ساخت برنز سفر می‌کردند. برای این خواسته، آن‌ها بندرگاه‌های یونانی نشین بازرگانی به نام هسته بازرگانی را پایه‌گذاری کردند. شاهنشاهی هخامنشیان، در جایگاه نخستین فرمانروایی بزرگ دوران تاریخی، براستی شرق و غرب را به هم پیوند داد و جاده شاهی از خراسان بزرگ در شرق ایران به سارد در آناتولی شاهراهی بازرگانی بود که روند تاریخ را دگرگون کرده، الگویی برای فرمانروایان پس از خود در کار بازرگانی و فراهم کردن زیرساختهای آن و مایه آشنایی شرق و غرب گردید. از آغاز تمدن یونانی تا فروپاشی امپراتوری روم در سده پنجم میلادی، بازرگانی ادویه ارزشمند به اروپا از شرق دور، بازرگانی پر سودی از هند بود. امپراتوری روم نیز به گسترش و افزایش بازرگانی یاری نمود. آنان شبکه پایدار و امن حمل و نقل را به راه انداخته، کالاهای بازرگانی را بی‌واهمه از دزدی دریایی جابجا می‌کردند. فروپاشی امپراتوری روم و قرون وسطی، بستری ناپایدار برای اروپای غربی و فروپاشی شبکه‌های بازرگانی در جهان غرب را به ارمغان آورد. تجارت با این حال پیگیری شد و در میان پادشاهی آفریقا، شرق میانه، هند، چین و جنوب شرق آسیا شکوفایی یافت. بازرگانی برخی در غرب رخ داد. برای نمونه، رادانیست‌های قرون وسطی یا گروهی از بازرگانان یهودی که بین مسیحیان اروپا و مسلمانان خاور نزدیک داد و ستد می‌کردند. 
-
-قرون وسطی
-در طول قرون وسطی، آسیای مرکزی، مرکز اقتصادی جهان بود. سغدیان شرق و غرب را در مسیر تجارت تحت سلطه داشتند که به عنوان جاده ابریشم پس از قرن ۴ تا قرن ۸ میلادی، با سویاب و تالاس در میان مراکز اصلی خود در شمال شناخته شده‌اند. آن‌ها بازرگانان کاروان اصلی آسیای مرکزی بودند. 
-از قرن ۸ تا ۱۱، وایکینگ‌ها و وارانجیان‌ها در اسکاندیناوی سفرهای تجاری می‌کردند. وایکینگ‌ها به اروپای غربی سفر می‌کردند، در حالی که وارانجیان‌ها به روسیه می‌رفتند. هانسیتیک اتحاد تجاری شهرستان‌هایی است که انحصار تجارت را در بیشتر شمال اروپا و منطقه بالتیک، بین قرن ۱۳ و ۱۷ در اختیار داشتند. 
-
-تاریخچه کشف
-
-واسکو دا گاما پیشگام تجارت ادویه اروپا بود در سال ۱۴۹۸ او بعد از سفر در اطراف دماغه امید نیک در نوک جنوبی قاره آفریقا به کالیکات رسید. پیش از این، جریان ادویه از هند به اروپا توسط قدرت‌های اسلامی، به ویژه مصر کنترل می‌شد. تجارت ادویه از اهمیت اقتصادی زیادی برخوردار بود و محرک تاریخچه کشف در اروپا بود. ادویه‌جات ترشی جات و برخی از کالاهای که با ارزش‌ترین بودند، از جهان شرق به اروپا منتقل می‌شدند و گاهی اوقات رقیب طلا می‌شدند
-در قرن شانزده، هفده استان مرکز تجارت آزاد، با هیچ کنترل ارز، و دفاع از حرکت آزاد کالا بود. تجارت در هند شرقی توسط پرتغال در قرن ۱۶، هلند در قرن ۱۷، و بریتانیا در قرن ۱۸ تحت سلطه بود. امپراتوری اسپانیا روابط تجاری به‌طور منظم در سراسر اقیانوس اطلس و اقیانوس آرام را توسعه داده بود. 
-آدام اسمیت در سال ۱۷۷۶، با چاپ مقاله تحقیق در ماهیت و علل ثروت ملل، این سیاست موازنه بازرگانی کشور را مورد انتقاد قرار داد. و استدلال کرد که ملت‌ها می‌توانند از تخصص اقتصادی فقط به عنوان شرکت‌های زیادی بهره‌مند شوند. از آنجا که تقسیم کار به اندازه بازار محدود می‌شد، او گفت که کشورها با دسترسی به بازارهای بزرگتر قادر به تقسیم کار مؤثر‌تر و در نتیجه سازنده‌تر خواهند بود. اسمیت گفت: که او کنترل واردات و صادرات را در نظر گرفته که به تجارت ملت‌ها به عنوان یک کل به نفع صنایع خاص آسیب می‌رساند. 
-در سال ۱۷۹۹، کمپانی هند شرق هلندی، که قبلا بزرگ‌ترین شرکت جهان بود تا حدی به دلیل افزایش تجارت آزاد رقابتی، ورشکسته شد. 
-
-تاریخچه خرد
-در سال ۱۸۱۷، دیوید ریکاردو، جیمز میل و رابرت تورنز نشان دادند که بهره‌مندی از تجارت آزاد صنعتی ضعیف و قوی، در نظریه مزیت نسبی معروف است. در اصول اقتصاد سیاسی و مالیات نظریه ریکاردو هنوز هم عجیب در نظر گرفته‌شده و در اقتصادهای پیشرفته کاربرد دارد. 
-هنگامی‌که یک تولیدکننده کالا را تولید و آن را به یک کشور ناکارآمد می‌فرستد که قادر به تولید مؤثر‌تر آن نیست، به نفع هر دو کشور است. 
-تعالی تجارت آزاد در درجه اول بر مزیت ملی در اواسط قرن ۱۹ است. که محاسبه‌شده بود که آیا هر کشور خاص برای باز کردن مرزهای خود به واردات از آن بهره‌مند می‌شود؟ 
-جان استوارت میل، نشان داد که یک کشور با قدرت قیمت‌گذاری انحصاری در بازار بین‌المللی می‌تواند از نظر تجارت از طریق حفظ تعرفه‌ها و پاسخ به این روابط متقابل در سیاست تجاری ممکن است. ریکاردو و دیگران قبلا پیشنهاد دادند. این به عنوان مدرک علیه دکترین جهانی تجارت آزاد ارائه شده‌است، که اعتقاد بر این بود که بیشتر مازاد اقتصادی تجارت به یک کشور، به جای سیاست‌های کاملا رایگان تجارت است. این سناریو در عرض چند سال در صنعت توسعه‌یافته توسط ترویج این نظریه که دولت «وظیفه» حمایت از صنایع جوان را دارد، هر چند تنها برای یک زمان برای آن‌ها به منظور توسعه ظرفیت کامل بود. این سیاست در بسیاری از کشورها باعث به صنعتی کردن و از رقابت خارج کردن صادرکنندگان انگلیسی شد. میلتون فریدمن بعد ادامه داد: این اندیشه، نشان از آن دارد که شرایط چند تعرفه‌ای به نفع کشور میزبان است، اما هرگز برای جهان بزرگ نیست. 
-
-قرن بیستم
-رکود بزرگ اقتصادی از سال ۱۹۲۹ تا اواخر ۱۹۳۰ وجود داشت. در طی این مدت، افت بزرگ در تجارت و سایر شاخص‌های اقتصادی دیده شد. 
-عدم وجود تجارت آزاد توسط بسیاری به عنوان یک عامل اصلی رکود در نظر گرفته شد. فقط در طول جنگ جهانی دوم رکود اقتصادی در ایالات‌متحده به پایان رسید. همچنین در طول جنگ، در سال ۱۹۴۴، ۴۴ کشور توافقنامه برتون وودز را، برای جلوگیری از موانع تجاری ملی امضا کردند، برای جلوگیری از رکود. که راه‌اندازی قوانین و نهادها برای تنظیم اقتصاد سیاسی بین‌الملل بود: صندوق بین‌المللی پول و بانک بین‌المللی بازسازی و توسعه را ادامه دادند (که بعدها به بانک جهانی و بانک تسویه بین‌المللی تقسیم شده‌است). این سازمان‌ها در سال ۱۹۴۶ عملیاتی شدند پس از آنکه کشورها به اندازه کافی این توافقنامه را به تصویب رساندند. در سال ۱۹۴۷، ۲۳ کشور با توافقنامه عمومی تعرفه و تجارت برای ترویج تجارت آزاد موافقت کردند. 
-
-تجارت آزاد
-تجارت آزاد بیشتر، در اواخر قرن ۲۰ و اوایل ۲۰۰۰ وجود داشت. 
-اتحادیه اروپا در ۱۹۹۲ موانع تجارت داخلی در کالا و کار را برداشت. 
-۱ ژانویه، ۱۹۹۴ موافقتنامه تجارت آزاد آمریکای شمالی (NAFTA) تصویب شد. 
-سال ۱۹۹۴ موافقتنامه GATT در مراکش سازمان تجارت جهانی را ایجاد کرد. 
-در ۱ ژانویه ۱۹۹۵ سازمان تجارت جهانی برای ��سهیل تجارت آزاد، توسط حکم متقابل مورد علاقه ملت‌ها و تجارت میان تمام امضاء کنندگان ایجاد شد. 
-EC اتحادیه اروپا، که اتحادیه اقتصادی (EMU) در سال ۲۰۰۲ بود، از طریق معرفی یورو، و ایجاد این یک بازار واقعی بین ۱۳ کشور عضو، از تاریخ ۱ ژانویه، ۲۰۰۷ تشکیل شد. 
-سال ۲۰۰۵، توافقنامه تجارت آزاد آمریکای مرکزی، شامل ایالات‌متحده و جمهوری دومینیکن به امضاء رسید. 
-
-حمایت گرایی
-حمایت گرایی سیاست‌های محدودکننده و منع تجارت بین کشورها و در تضاد با سیاست‌های تجارت آزاد است. این سیاست اغلب به صورت تعرفه‌ها و سهمیه محدودکننده انجام می‌شود. سیاست‌های حمایت گرایی به ویژه در ۱۹۳۰، بین رکود اقتصادی و شروع جنگ جهانی دوم رایج بود. 
-
-دین
-آموزه‌های مسلمانان آن‌ها را تشویق به تجارت (و محکوم کردن ربا) می‌نماید. تجارت در جامعه مزایایی دارد ولی تجارت غلط و بدون رعایت مؤلفه‌های دینی غنی را غنی‌تر و فقیر را فقیر‌تر می‌سازد. چنانچه تقلب و غش در معامله یکی اسباب بطلان معامله مطرح شده‌است و رعایت انصاف به عنوان یکی از مؤلفه‌های دینی برای رعایت حال تمام خریداران مورد تأکید دین اسلام است. آموزه‌های یهودی مسیحی معامله گران را برای جلوگیری از افزایش تقلب تشویق می‌کند. 
-
-توسعه پول
-اولین نمونه از پول، اشیاء با ارزش بود. این پول کالا نامیده می‌شد و شامل هر کالای به‌طور معمول در دسترس است که ارزش ذاتی دارد، نمونه‌های تاریخی آن عبارتند از: خوک، صدف‌های نادر، دندان نهنگ، و (اغلب) گاو. در قرون وسطی در بابل، نان به عنوان شکل اولیه پول مورد استفاده قرار گرفت. در مکزیک دانه‌های کاکائو پول بودند. 
-نرخ ارز به عنوان پول استاندارد برای تسهیل مبادله گسترده‌تر کالاها و خدمات معرفی‌شده بود. این اولین مرحله از ارز است، که در آن فلزات با ارزش ذخیره‌شده، و نمادها به نمایندگی از کالاها مورد استفاده قرار گرفت، تشکیل اساس تجارت از ۱۵۰۰ سال پیش بود. 
-نمونه‌هایی از سکه‌ها از اولین جوامع در مقیاس بزرگ، اگر چه در ابتدا این‌ها توده بی‌نام و نشان از فلزات گرانبها بودند. اسپارت باستان برای دلسرد کردن شهروندان خود از درگیر شدن در تجارت خارجی سکه از آهن ضرب کرد. 
-
-روند کنونی
-
-دور دوحه
-دور دوحه مذاکرات سازمان تجارت جهانی با هدف کاهش موانع تجارت در سراسر جهان، با تمرکز بر تجارت عادلانه‌تر برای کشورهای در حال توسعه‌است. مذاکرات برای از بین بردن شکاف بین غنی کشورهای توسعه‌یافته، به نمایندگی از G ۲۰، و کشورهای عمده در حال توسعه صورت گرفته‌است. یارانه‌های کشاورزی مهم‌ترین مسئله‌است که بر اساس سخت‌ترین مذاکره‌ها توافق شده‌است. در مقابل، توافق زیادی در تسهیل تجارت و ظرفیت‌سازی وجود دارد. دور دوحه در دوحه، قطر، آغاز شد و مذاکرات پس از آن در: کانکون، مکزیک، ژنو، سوئیس و پاریس، فرانسه و هنگ‌کنگ ادامه یافت. 
-
-چین
-از حدود ۱۹۷۸، دولت جمهوری خلق چین (PRC) آزمایش در اصلاحات اقتصادی را آغاز کرد. در مقایسه با سبک قبلی اقتصاد برنامه‌ریزی متمرکز شوروی، اقدامات جدید به تدریج محدودیت‌های اعمال‌شده بر روی کشاورزی، توزیع کشاورزی و چند سال بعد، شرکت‌های شهری و کاری را دربرداشت. رویکرد بازار محور ناکارآمدی و تحریک سرمایه‌گذاری‌های خصوصی، به ویژه کشاورزان را کاهش می‌دهد، که منجر به افزایش بهره‌وری و خروجی می‌گردد. یکی از ویژگی‌ها استقرار چهار (بعد از پنج) در ��ناطق ویژه اقتصادی واقع در امتداد سواحل جنوب شرقی بود. 
-اصلاحات نشان داد که موفقیت چشمگیری در افزایش خروجی، تنوع، کیفیت، قیمت و تقاضا است. در شرایط واقعی، اقتصاد در اندازه بین ۱۹۷۸ و ۱۹۸۶، دو برابر شد و دوباره در سال ۱۹۹۴ دو برابر شد، و دوباره در سال ۲۰۰۳ انجام شد. به صورت واقعی سرانه، دو برابر از پایه ۱۹۷۸، در سال ۱۹۸۷، ۱۹۹۶ و ۲۰۰۶ صورت گرفت. سال ۲۰۰۸، اقتصاد ۱۶ ٫ ۷ برابر اندازه آن در سال ۱۹۷۸ بود، و ۱۲ ٫ ۱ برابر سطح قبلی سرانه بود. پیشرفت تجارت بین‌المللی حتی با سرعت بیشتری به‌طور متوسط هر ۴ ٫ ۵ سال، دو برابر شده‌است. مجموع تجارت دو طرفه در ژانویه سال ۱۹۹۸ که از سطح تجارت تمام سال ۱۹۷۸ و سه‌ماهه اول سال ۲۰۰۹، بیش از سطح تجارت تمام سال ۱۹۹۸ بود. در سال ۲۰۰۸، تجارت دو جانبه چین بالغ بر ۲ ٬ ۵۶ تریلیون دلار آمریکا است. در سال ۱۹۹۱ PRC به گروه انجمن همکاری‌های اقتصادی آسیا و اقیانوس آرام، پیوست. در سال ۲۰۰۱، نیز به سازمان تجارت جهانی پیوست. 
-
-تجارت جهانی
-بازرگانی بین‌المللی، دادوستد کالا و خدمات در سراسر مرزهای کشورها است. در بیشتر کشورها، نشان‌دهنده بخش بزرگی از تولید ناخالص داخلی است. با آنکه که بازرگانی جهانی در سراسر تاریخ (جاده یشم، جاده ابریشم، جاده کهربا) برپا بوده‌است، ارزش اقتصادی، اجتماعی، سیاسی آن در همین چند سده، بیشتر به دنبال انبوه‌ساز شدن، ترابری پیشرفته، جهانی شدن، شرکت‌های چند ملیتی، و صادرات افزایش یافته‌است. در واقع، شاید مایه پیشرفت روزافزون بازرگانی جهانی همین است که بیشتر منظور از اصطلاح «جهانی شدن» است. نشانه پیشرفت در بازرگانی را می‌توان در ناسازگاری میان کشورهایی مانند کره جنوبی، که راهبرد انبوه‌سازی صادرات گرا، و هند، که راهبرد بسته‌تری دارد در تاریخ دید (گرچه هند باز کردن اقتصاد خود را از سال ۲۰۰۵ آغاز کرده‌است). کره جنوبی بسیار بهتر از ترازهای اقتصادی هند در بیش از پنجاه سال گذشته کارکرد داشته‌است، اگرچه پیروزی آن نیز با پشتوانه نهادهای دولتی کارساز است. 
-
-مصوبات بازرگانی
-تحریم، مرزبندی بازرگانی با یک کشور ویژه است که گاهی به آن برای کیفر آن کشور برای برخی از کارها به کار گرفته می‌شود. تحریم، یک‌گونه سختگیرانه از مرزبندی زورگویانه، و بستن راه بازرگانی یک کشور دیگر است. برای نمونه، آمریکا تحریم در برابر کوبا را برای بیش از ۴۰ سال دنبال کرده‌است. 
-
-موانع بازرگانی
-اگر چه بیشتر جاها، مرزبندیهای بازرگانی در میان کشورها هست، بازرگانی جهانی با سهمیه و مرزبندیهای دولتی برنامه‌ریزی و با تعرفه مشمول مالیات است. تعرفه بیشتر بر واردات است، اما گاهی پیش می‌آید که کشورها دیگر کشورها را به پرداخت تعرفه یا یارانه‌های صادراتی را وادار کنند. همه اینها موانع تجاری نامیده می‌شوند. اگر دولت موانع (بازدارنده‌های) بازرگانی را کنار بگذارد، یکی از زمینه‌های بازرگانی آزاد هست. دولتی که راهبردهای پشتیبانی از فراورده‌های داخلی را پیاده می‌کند موانع بازرگانی را پدیدمی‌آورد. 
-
-دسترسی برابر
-جنبش بازرگانی برابر، همچنین به نام جنبش برابری بازرگانی شناخته‌شده و به گسترش بهره‌گیری از نیروی کار، استانداردهای زیست‌محیطی و اجتماعی برای ساخت کالاها، به ویژه برای بازیگران اقتصادی از جهان سوم و جهانی دوم می‌پردازد، چنین باورهایی این گفتمان را آغاز کرد که آیا بازرگانی باید به نام ح��وق بشر برنامه‌ریزی شود؛ واردات از بنگاهی که خودخواسته استانداردهای تجارت منصفانه را دنبال کرده یا دولت‌ها که آن‌ها را از راه آمیزه‌ای از کار و قانون تجارت به کار می‌بندند. راهبردهای بازرگانی برابر به گونه گسترده‌ای گوناگون است، مانند قدغن بودن یکسان کالاهای ساخته‌شده با بهره‌گیری از نیروی کار برده‌ها با کمترین دستمزد، مانند آن‌هایی که در ۱۹۸۰ قهوه فراوری می‌کردند. سازمان‌های غیردولتی نیز نقش بزرگی را در گسترش استانداردهای بازرگانی برابر با کارکردی همچون بازرسان خودگردان برای سازگاری با باید و نبایدهای وابسته به این دیدگاه بازی می‌کنند. 
-
-تجارت الکترونیک
-این نوع از تجارت که به روش آنلاین است و به معنی داد و ستد الکترونیک است. در تجارت الکترونیک برترین و چالش‌برانگیزترین نکته‌ای که باید به آن نگاه شود، امنیت است که در این نوع از تجارت بسیار سرنوشت‌ساز است. 
-
-تجارت‌خانه
-تجارت‌خانه یک لغت قدیمی است که برای اشاره به مکان‌هایی که در آن عمل تجارت صورت می‌گیرد استفاده می‌شود. دکان‌ها و مغازه‌ها به مانند مغازه‌های بازار بزرگ تهران صورت‌های قدیمی‌تر و مقیاس کوچک تجرات خانه‌ها و هلدینگها نمونه‌های بزرگ مقیاس این تجارت‌خانه‌ها اند. به‌طور مثال می‌توان از شرکت‌های رفاه، افق کوروش، صبا تأمین، کانی اپال و اتکا نام برد. 
-
-منابع
-
-
-
-
-
- (Covers sea-trading over the whole world from ancient times.) 
-
-
-
-اقتصاد
-بازرگانی بین‌المللی
-راه‌های بازرگانی
-واژگان اقتصادی
-__بی‌فهرست__
-__بی‌بخش__
-__بی‌نمایه__
-__بی‌پیوندبخش__
-سازوکار یا مکانیسم دستگاهی برای تبدیل نیروهای ورودی به نیروهای خروجی مورد نظر است. همچنین مکانیسم، روالی است که برای انجام هدفی بر پا می‌شود. این روال با پاره‌های تشکیل‌دهنده‌اش را معمولا به گونه‌ای جای‌گذاری می‌کنند که مجموعه پدید آمده، کمابیش خودبه‌خود و تکراری کار مورد نظر را انجام دهد. 
-مکانیسم به زبان ساده به مجموعه‌ای از اجزا گفته شود که حرکت را تبدیل یا منتقل کنند، یا باعث حرکت یک جسم شوند. 
-
-روش‌ها
-
-مکانیزم‌ها به‌طور کلی از یکی از روش‌های زیر کمک می‌گیرند: 
-حرکت قطعات: چرخ‌دنده، تسمه، زنجیر، بادامک، پیرو و بازو …
-سیستم اصطکاکی: ترمز و کلاچ …
-ساختار اجزا: قاب، بست، بیرینگ، فنر و کاسه‌نمد …
-المان‌های مخصوص: پین، خار و هزار خار …
-
-جستارهای وابسته
-دنباله چرخ‌دنده
-رابط مکانیکی
-کار مجازی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-سازوکارها
-سینماتیک
-روال به زنجیره‌ای از کنش‌ها، وظایف، گامها، محاسبات، تصمیم‌ها و دیگر فرایندها گفته می‌شود که پس از انجام در ترتیب و چیدمان مشخص، نتیجه، فراورده یا دستاورد مشخصی را فراهم می‌کند. هر بار که یک روال را دنبال می‌کنیم، اگر شرایط دروندادی همان باشد بایستی هر بار همان نتیجه بارهای پیش بدست آید. 
-به روال‌هایی که در جایی نوشته یا ثبت می‌شوند کاردستور (دستورالعمل) یا راهنمای کار نیز گفته می‌شود. 
-
-برای نمونه برای پختن یک کیک می‌توان یک روال در نظر گرفت با گامهای زیر: 
-باز کردن جعبه خمیر آماده. 
-در هم آمیختن خمیر. 
-از پیش گرم کردن فر. 
-درون تاون گذاردن کیک. 
-بیرون آوردن کیک پس از پخت. 
-
-تعریف روال در واژگان پزشکی
-در علم پزشکی به آن عمل (انگلیسی: procedure) می‌گویند که انواع مختلفی دارد مثل عمل جراحی (انگلیسی: surgery procedure). 
-
-جستارهای وابسته
-زیرروال
-
-ارتباطات فنی
-برنامه‌نویسی
-فناوری
-فر آشپزی (در پارسی باستان: فرن) یا تاون گونه‌ای کوره یا اجاق دربسته برای گرمایش، پخت‌وپز یا خشک کردن است. کاربرد اصلی آن در آشپزخانه‌ها و کوزه‌گری است. فر گازی و فر برقی دو نوع مدرن فر می‌باشند. تاونی که برای حرارت دادن یا در کارهای صنعتی از آن‌ها استفاده می‌شود کوره یا تاون صنعتی نامیده می‌شوند. تاون معمولی یکی از لوازم آشپزی است؛ که معمولا برای پختن، داغ کردن، کبابی کردن، سرخ کردن یا گرم کردن خوراک و غذا بکار می‌رود. از تاون معمولا برای درست کردن گوشت، نان‌های پخته، کیک یا دسرها بهره می‌گیرند. امروزه فرهای کانوکشن که حرارت را با توجه به فنهای که داخل فر تعبیه‌شده است به سمت غذا هدایت کرده و در زمان و دمای کمتری عمل پخت را انجام می‌دهد. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه «تاون» از ترکیب تاو (تاب) و -ن (پسوند اسم ابزارساز) ساخته‌شده است و از برابرنهاده‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. واژگان کهن سوزن، روزن، نهنبن، پرویزن، میهن و واژه نوساخته پوشن نیز به همین روش ساخته شده‌اند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-
-تنور
-دیگ
-فر گازی
-فر برقی
-برشته کن (تستر) 
-برشتار (تسترآون) 
-اجاق مایکروویو
-چراغک (وارمر) 
-کباب‌پز
-زودپز
-آرام‌پز
-پلوپز
-
-منابع
-
-Wikipedia contributors، «Oven،» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Oven&oldid= ۲۰۷۷۴۴۶۴۹
-
-ابزارهای پخت‌وپز
-شومینه
-اجاق میکروویو یا مایکروویو یا تندپز، گونه‌ای اجاق است که از راه تابش الکترومغناطیسی ریزموج، و به جنبش درآوردن مولکول‌های آب و دیگر مولکولهای قطبیده، غذا را گرم کرده، سبب می‌شود که غذا در زمان کوتاهی بپزد. 
-
-طرز کار دستگاه
-فرکانس امواج مایکروویو از امواج مرئی کمتر است، پس انرژی کمتری دارند. دلیل گرم‌شدن مواد غذایی با امواج مایکروویو این است که مولکول‌های مواد هم مانند بقیه اجسام، فرکانس طبیعی (فرکانس رزونانس) دارند. فرکانس طبیعی آن‌ها، فرکانس ارتعاشات نامنظم (کاتوره‌ای) آن‌هاست. هنگامی‌که فرکانس امواج در محدوده فرکانس طبیعی مولکول باشد، می‌توانند دامنه جنبش مولکول‌های قطبی را نیز بیشتر کنند و به شدت نوسان مولکول‌ها اضافه کنند. این نوسان‌های کوچک، می‌توانند تبدیل به نوسان‌های بزرگ‌تر شوند. 
-در جدول زیر، فرکانس طبیعی چند مولکول دو اتمی آمده‌است. 
-
-این فرکانس‌ها همگی در محدوده امواج فروسرخ‌اند. 
-امواج الکترومغناطیس، در واقع از یک جفت موج الکتریکی و مغناطیسی عمود برهم تشکیل شده‌اند. مولکول آب یک مولکول قطبی است. دلیل قطبی بودنش این است که اتم اکسیژن الکترونگاتیوی بیشتری دارد. یعنی الکترون‌ها را بیشتر جذب می‌کند و برای همین، هر مولکول آب، یک قطب مثبت و یک قطب منفی دارد. 
-وقتی یک مولکول قطبی در یک میدان الکتریکی قرار می‌گیرد، تمایل دارد که در جهت میدان سمت‌گیری کند. حالا اگر این میدان به صورت موج باشد، دائما جهت مولکول عوض می‌شود. فرکانس امواج اجاق مایکروویو، ۲ ٫ ۴۵ گیگاهرتز (۲ ٫ ۴۵ × ۱۰۹ Hz) است. این فرکانس به فرکانس طبیعی مولکول‌های آب نزدیک است. در نتیجه مولکول‌های آب در اجاق، دائما در حال تغییر جهت‌اند. این تغییر جهت باعث شکسته شدن پیوند بین مولکول‌ها می‌شود. دست آخر انرژی موج، به انرژی گرمایی تبدیل می‌شود و بنابراین، آب موجود در غذا گرم، و در نتیجه غذا گرم می‌شود. 
-
-فلزات این امواج را بازمی‌تابانند؛ بنابراین د��ون اجاق مایکروویو، امواج دائما در حال رفت و برگشت هستند و غذا را درون آن گرم می‌کنند. برای همین، غذاهای آبکی بیشتر گرم می‌شوند ولی ظروف پلاستیکی و شیشه‌ای اصلا گرم نمی‌شوند (مگر اینکه بر اثر رسانایی گرمایی، از راه غذا گرم شوند). 
-امواج مایکروویو را وسیله‌ای به نام مگنترون تولید می‌کند. 
-برای اینکه این امواج به همه جای غذا برسند، ظرف غذا معمولا بر روی یک پای چرخان می‌چرخد. در مدل‌های قدیمی‌تر هم از یک پروانه فلزی برای پخش کردن امواج استفاده می‌شد. بدون چرخاندن غذا یا پخش کردن امواج، همه جای غذا گرم نمی‌شود. امواج درون اجاق مایکروویو، امواج ایستا (standing wave) هستند. چون طول موج این امواج حدود ۱۲ ٫ ۲۵ سانتی‌متر است، هر ۶ ٫ ۱۲۵ سانتی‌متر، دامنه امواج تقریبا برابر صفر است (گره‌های موج ایستا). پس مولکول‌های مواد غذایی در این نقاط تحت تأثیر امواج قرار نگرفته، گرم نمی‌شوند. با قرار دادن لایه یکنواختی از پنیر کف اجاق، بدون میز چرخان، می‌توان این نقاط را دید. در واقع نقاطی که پنیر ذوب نشده، این نقاط هستند. 
-
-مزایای استفاده از اجاق مایکروویو
-اجاق مایکروویو برای یخ‌زدایی مواد غذایی یخ‌زده مثل انواع گوشت و سبزیجات مطلوب است که در عرض چند دقیقه انجام می‌شود. برتری دیگر پخت با اجاق مایکروویو حفظ عطر طبیعی غذاست که باعث می‌شود نمک یا شکر بیش از مقدار لازم به غذا افزوده نشود. اجاق مایکروویو غذا را با رطوبت خودش می‌پزد بنابراین لازم نیست چربی اضافی یعنی کره یا روغن به آن افزوده شود. 
-
-اجاق مایکروویو غذا را در زمان کوتاه بدون افزودن آب یا چربی می‌پزد؛ از طرفی همه انرژی در اجاق مایکروویو صرف پخت‌وپز می‌شود و برای گرم کردن ظرف یا طبقات فر هدر نمی‌رود بنابراین اجاق مایکروویو وسیله‌ای سازگار با مصرف بهینه انرژی است. 
-
-معایب استفاده از اجاق مایکروویو
-زمان پخت غذا در اجاق مایکروویو کوتاه است و میکروب‌هایی که احتمالا در غذا وجود دارند از بین نمی‌روند. 
-
-همچنین این دستگاه نیاز به نگهداری و تمیز شدن مداوم دارد زیرا مواد غذایی که درون اجاق مایکروویو برای گرم شدن قرار می‌گیرد بر اثر حرارت، روغن یا آب موجود در آن‌ها به دیواره‌های دستگاه می‌چسبد لذا بهتر است هر چند وقت یک‌بار با یک پارچه نم‌دار داخل آن تمیز شود. 
-
-مخترع
-پرسی لی بارون اسپنسر مخترع اجاق مایکروویو بود که ۹ ژوئیه سال ۱۸۹۴ در شهر هولند ایالت مین آمریکا زاده شد و در ۸ سپتامبر ۱۹۷۰ در ۷۶ سالگی درگذشت. 
-
-باورهای اشتباه
-اجاق مایکروویو غذا را کاملا از درون نمی‌پزد. امواج مایکروویو تنها تا عمق کمی درون غذا نفوذ می‌کنند و حرارت چندانی در عمق بیش از سطح غذا در آن ایجاد نمی‌شود. برای مثال، عمق نفوذ امواج (Penetration depth) در گوشت حدود ۱ سانتی‌متر در بسامدهای رایج این دستگاه‌ها است. 
-
-تولید جرقه با انگور توسط امواج مایکروویو
-محققان در کانادا دریافتند که انگور به عنوان تشدید کننده تابش مایکروویو عمل می‌کند. یعنی انگورها این انرژی را به دام می‌اندازند، سپس انرژی در یک‌لحظه متلاشی می‌شود. 
-
-با تصویربرداری از گرما، تیم نشان داد که انرژی به دام افتاده یک نقطه داغ در مرکز انگور را تشکیل می‌دهد. اما اگر دو انگور در کنار یکدیگر بنشینند، آن نقطه داغ در جایی که انگور لمس می‌شود شکل می‌گیرد. نمک‌های موجود در پوست انگور اکنون به صورت الکتریکی یا یونیزه شده می‌شوند. با آزاد شدن یون‌های نمکی، شعله‌ور پلاسما ایجاد می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-اختراع‌ها در ایالات‌متحده (۱۸۹۰ – ۱۹۴۵) 
-وسایل آشپزی
-فر یا مایکروویو؟ کدام بهتر است؟ 
-
-منابع
-
-ابزارهای پخت‌وپز
-اختراع‌های آمریکایی
-اختراع‌های سده ۲۰ (میلادی) 
-تأثیرات تابش
-فناوری مایکروویو
-معرفی‌شده‌های ۱۹۴۵ (میلادی) 
-ویکی‌سازی رباتیک
-وسایل خانگی
-نگهداری از خانه، دربرگیرنده کارهایی مانند آشپزی، شست‌وشو، نگهداری از کودکان، باغبانی و همچنین خرید می‌باشد. این کارها می‌توانند به‌دست سرپرستان خانواده، فرزند یا کارگر خانگی انجام شوند. 
-
-تاریخچه
-
-قبل از شهرنشینی، کار در خانه سخت‌تر از امروز بود. ورود آب لوله‌کشی گرم و سرد به درون خانه‌ها بسیاری از اموری را که مستلزم صرف وقت زیاد بود حذف‌کرد؛ پیش از آن آب نیز می‌بایست به خانه حمل شده و هرگاه آب گرم مورد نیاز بود در آن‌جا گرم شود. کابل‌کشی و لوله‌کشی برق و گاز، بخاری‌های زغالی و چوبی را منسوخ کرد، و کارهایی مانند خرد کردن منظم چوب، حمل زغال‌سنگ و تمیز کردن دایمی بخاری؛ از بین رفتند. وسایلی که باعث صرفه‌جویی در کار می‌شوند مانند جاروبرقی، وسایل شست‌وشو و وسایل آشپزی کار سخت را کاهش‌دادند. پس از انقلاب صنعتی، بعد خانواده کاهش یافت و زمان کم‌تری صرف مراقبت از کودکان می‌شد. با وجود این آمارها نشان می‌دهند که مقدار زمان متوسطی که زنان در بریتانیا صرف امور خانگی می‌کنند؛ به شدت افزایش یافته‌است. آمارهای مشابه نشان می‌دهد که وسایل خانگی برخی از کارهای سنگین‌تر را حذف کرده‌اند، اما به جای آن‌ها مسایل جدیدی به وجود آمده‌اند. زمانی که صرف نگه‌داری از کودکان، خرید برای رفع نیازمندی‌های خانه و تهیه غذا می‌شود؛ افزایش قابل توجهی یافته‌اند. در اروپا، زنان متأهل بسیاری در بیرون از خانه شاغل هستند که معمولا کمتر از دیگر زنان کار خانگی انجام می‌دهند. کار خانگی اهمیت زیادی برای اقتصاد جامعه دارد و کار خانه بین ۲۵ تا ۴۰ درصد ثروت ایجاد شده در کشورهای صنعتی را دربرمی‌گیرد. کار خانگی با ارائه خدمات رایگان که بسیاری از جمعیت شاغل به آن‌ها وابسته‌است، بقیه اقتصاد را تقویت می‌کند. بر اساس آمارهای سال ۲۰۰۰ میلادی؛ ۳۷ ٪ زنان ایالات‌متحده آمریکا، ۳ / ۴۶ درصد زنان کانادا و ۶۳ درصد زنان ایران خانه‌دار هستند. 
-
-نگرش جامعه‌شناسان
-
-از دیدگاه جامعه‌شناسی، خانه‌داری از نمودهای تقسیم کار جنسیتی (تقسیم کار بر اساس جنسیت) است. در تقسیم کار جنسیتی از زنان و مردان انتظار می‌رود فقط به دسته خاصی از کارها که از قبل تعیین شده‌است و به اختیار خود شخدیدگاه جامعه‌شناسی، خانه‌داری از نمودهای تقسیم کار جنسیتی (تقسیم کار بر اساس جنسیت) است. در تقسیم کار جنسیتی از زنان و مردان انتظار می‌رود فقط به دسته خاصی از کارها که از قبل تعیین شده‌است و به اختیار خود شخص نیست بپردازند. در این تقسیم‌بندی، زنان مسئول کارهای خانه و خانه‌داری، و بزرگ کردن بچه‌ها شمرده می‌شوند که کار بدون درآمد است. در نتیجه از نظر مالی وابسته به مردان می‌شوند و دسترسی به پولی که از آن خود بدانند نخواهند داشت. [۱] 
-
-بتی فریدان در کتاب پژوهشی مشهور خود، راز و رمز زنانه، به «مشکلی که نامی ندارد»، افسردگی پنهان زنانی که خانه‌دار و بدون شغل خارج از خانه هستند پرداخته‌است. آن اکلی نیز در کتاب‌های مهم خود زن خانه‌دار و جامعه‌شناسی خانه‌داری، برای بار اول خانه‌داری را به عنوان مسئله‌ای مهم و به عنوان «کار» مطرح کرد. به‌طور مداوم جامعه‌شناسان بیشتری به این موضوع پرداختند. 
-
-آنتونی گیدنز کارخانگی را «کار بی‌مزدی که بدون پرداخت مستقیم و خارج از حوزه یک شغل خاص انجام می‌گیرد» تعریف می‌کند. به گفته فاکس هاردینگ «در خارج از بازار بخش اعظم کارهای مراقبتی و وظایف خانگی به عهده زنان است. به کوتاهی آنکه: الگوی غالب، شامل یک «نان‌آور» است و به زنان نقش‌های تدبیر منزل و پرورش کودکان محول می‌شود که فرض بر این است که با طبیعت آن‌ها تناسب دارد؛ بنابراین فعالیت‌های آن‌ها در مراکز کاری محدوداست. موضوعی که تمایزگذاری بین مردان کارگر و زنان مراقبت‌کننده را منعکس می‌کند.» دلفی درباره کار خانه‌داری نوشته‌است «کارگر نیروی کار خود را می‌فروشد در حالی که زن متأهل نیروی کارش را به رایگان واگذار می‌کند. حق انحصاری و نپرداختن مزد با هم ارتباط نزدیک دارند عرصه کار خانگی در چهار چوب رابطه شخصی و عام (ازدواج) در اصل نوعی بردگی است.» 
-
-گرایش‌های گوناگون فمینیسم دیدگاه‌های گوناگونی به خانه‌داری دارند. مثلا فمینیسم رادیکال آن را «کاری در خدمت مردان و در راستای حفظ منافع مردان» دانسته، فمینیسم مارکسیستی خانه‌داری را کاری رایگان در خدمت منافع سرمایه‌داری و بازتولید نیروی کار می‌داند، و فمینیسم سوسیالیستی آن را «کاری که هم مردان و هم سرمایه‌داری از آن منتفع می‌شوند» می‌داند. اما همه این گرایش‌ها خانه‌داری را کاری واقعی می‌دانند. 
-
-خانه‌داری در ایران
-خانه‌داری در ایران، به‌طور سنتی از وظایف زنان بوده‌است و در زبان فارسی برای زنی که در کار و پیشه خانه‌داری مهارت دارد واژه کدبانو به کار برده می‌شود. 
-
-در تحقیقی که درباره کارهای خانه‌داری در تهران سال ۱۳۸۶ انجام شد، مواردی شامل: نظافت روزانه منزل، نظافت کلی منزل، ظرفشویی، آشپزی، رسیدگی به درس بچه‌ها، گردش و تفریح بردن بچه‌ها، مراقبت از فرزندان هنگام بیماری، توجه به شستن و مرتب کردن لباس بچه‌ها، خریدهای روزانه، تعمیرات جزئی (تعویض لامپ، سرویس کولر و تعمیر سشوار)، پذیرایی از مهمانان، جمع کردن میز غذا یا سفره، و شستن سرویس‌های بهداشتی بررسی‌شده و نتیجه نشان می‌داد زنان بار اصلی کارهای خانه را بر دوش دارند. 
-
-در سال ۱۳۸۶ مجلس جمهوری اسلامی ایران خواستار محاسبه ارزش اقتصادی فعالیت‌های خانگی زنان شد. بر اساس این مصوبه، ارزش کار خانگی زنان می‌بایست در تولید ناخالص داخلی محاسبه گردد. مجلس شورای اسلامی همچنین برای حمایت کردن از کار خانگی پیشنهاد کرد که زنان خانه‌دار تحت پوشش بیمه قرار بگیرند. نظرسنجی‌های دانشگاه شهید بهشتی، نشان داد که زنان خانه‌دار بهترین وسایل آگاه‌سازی جامعه از ارزش کار خانگی را تلویزیون، روزنامه‌ها و رادیو دانسته‌اند. 
-
-نگرش اسلام به اداره امور خانه
-مراد از کار درون منزل عمدتا سه امر «همسرداری»، «فرزندداری» و «خانه‌داری» است. از لحاظ شرع اسلام نمی‌توان زنان را به فعالیت‌های درون خانه مجبور نمود و این امر از وظایف آنان نیست. بلکه حتی تهیه غذا، رعایت نوع غذا، از نظر فقهی در زمره وظایف مردان است. برای نمونه روح‌الله خمینی می‌نویسد: «اگر غذایی با مزاج زن متناسب باشد یا زن به خوردن آن عادت داشته باشد، به گونه‌ای که ترک آن موجب ضرر ا�� گردد بر مرد واجب است آن غذا را برای زن تهیه نماید» 
-وی همچنین در باره اینکه آیا زن می‌تواند مثلا غذا نپزد یا خانه را مرتب نکند و آیا مرد می‌تواند او را به این امور مجبور نماید پاسخ داده‌است: «مرد حق ندارد زن خود را مجبور به کار خانه کند» 
-
-جستارهای وابسته
-خانه‌داری
-خانه‌دار
-مرد خانه‌دار
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-معصومی سید مسعود، احکام روابط زن و شوهر و مسائل اجتماعی آنان صص ۵ – ۶۴
-
-contributors، «Homemaker،» Wikipedia، The Free EncyclopediaWikiped*
-
-Wikipedia contributors، «Household management،» Wikipedia، The Free Encyclopedia*
-
-ازدواج
-اقتصاد
-اقتصاد خانه
-پیشه‌های خدمات و نگهداری شخصی
-جامعه‌شناسی
-خانواده
-کار
-تمیزکردن
-پیشه‌ها
-فرزندپروری
-پیشه‌های غیر رسمی
-تاریخ علم رشته و شاخه‌ای از تاریخ است که به بررسی چند و چون تغییر درک انسان از دانش و علم و فناوری در درازای هزاره‌ها می‌پردازد؛ و اینکه چگونه این درک، دستیابی به پیشرفت علمی نوین را برای ما ممکن ساخته‌است. از جمله زمینه‌های پژوهش در این رشته می‌توان به تأثیرات فرهنگی، اقتصادی، و سیاسی بر علم و دانش و فناوری اشاره‌کرد. 
-
-نوآوری‌های دانش و فناوری در بسیاری از نقاط جهان پیشینه دارند و هند، ایران، یونان، چین و مصر در این زمینه سهم بسزایی دارند. 
-
-تاریخ علم دانشی است در راستای بررسی و بیان چگونگی وقایع علمی و نیز، تبیین چرایی وقوع آن‌ها. در اینکه علم و دانش بعلت عجین بودن با نطق بشری عمری تقریبا به اندازه نوع بشر دارد شکی نیست. خاستگاه علم بشر مطابق با حضور او در هر نقطه کره زمین بوده‌است. اما آنچه می‌توانیم به آن استناد کنیم مکتوباتی است که تاریخ ثبت بسیاری از وقایع علمی را از سده‌های ۶ قبل از میلاد مسیح در مناطق مصر و بابل و در میان فنیقی‌ها گزارش می‌نماید. ما به منظور نظم دهی به مطالعات تاریخی، بررسی خود را به پنج دوره اساسی پیشرفت علمی تقسیم می‌نماییم. این دوره‌ها خود به دوره‌های دیگری منقسم می‌شوند که عبارت‌اند از: 
-
-۱) دوره یونیانیان - اسکندرانی
-۲) دوره میانه ۳) دوره انقلاب علمی در سده ۱۷ ۴) دوره مادیگرایی در سده ۱۹ ۵) دوره نوین
-
-ده نظریه انقلابی در تاریخ علم
-۱۰. نظریه اطلاعات: کلود شانن ۱۹۴۸
-
-۹. نظریه بازی‌ها: جان فون نویمان و اسکار مورگنشترن ۱۹۴۴
-
-۸. نظریه اکسیژنی احتراق: آنتوان لاوازیه ۱۷۷۰
-
-۷. نظریه تکتونیک صفحه‌ای: آلفرد وگنر ۱۹۱۲؛ توزو ویلسون ۱۹۶۰
-
-۶. نظریه مکانیک آماری: جیمز کلرک ماکسول، لودویگ بولتزمان، ویلارد گیبس، اواخر قرن ۱۹
-
-۵. نظریه نسبیت خاص: اینشتین ۱۹۰۵
-
-۴. نظریه نسبیت عام: اینشتین ۱۹۱۵
-
-۳. نظریه کوانتومی: ماکس پلانک، نیلز بوهر، ورنر هایزنبرگ، اروین شرودینگر، ماکس بورن، آلبرت اینشتین، پل دیراک، ولفگانگ پائولی ۱۹۰۰ – ۱۹۲۶
-
-۲. نظریه فرگشت با گزینش طبیعی: چارلز داروین ۱۸۵۹
-
-۱. نظریه خورشید مرکزی: کوپرنیک ۱۵۴۳
-
-جستارهای وابسته
-نظام نوآوری فناورانه
-دانش
-علم
-فلسفه
-فلسفه علم
-تاریخ فناوری
-
-پانویس
-
-تاریخ علم
-مطالعات علم
-دولت در علم سیاست، دستگاهی سیاسی اجباری با حکومتی متمرکز است که انحصار استفاده درست از اجبار و زور درون یک قلمرو جغرافیایی معین را حفظ می‌کند. مفهوم دولت در معانی دیگری نیز به کار برده می‌شود. بسیاری از نویسندگان مفاهیم «دولت» و «حکومت» را به یک معنا به کار می‌برند و در زبان عامیانه و رسانه‌ها دولت معمولا به معنی قوه مجریه یا هیئت‌وز��ران است که این کاربرد از واژه دولت تنها به بخشی از حکومت اشاره دارد. گاهی نیز دولت به بخشی از حکومت اشاره دارد که شامل نهادهای مذهبی و نهادهای مدنی نمی‌شود؛ مثلا کاربرد واژه دولت در اصطلاح سازمان‌های غیردولتی به این مفهوم از دولت اشاره دارد. 
-
-دولت‌ها ممکن است دارای قدرت سیاسی و حاکمیت کامل باشند که در این صورت کشور مستقل نامیده می‌شوند؛ ولی گاهی ایالت‌هایی که در یک جمهوری فدرال گرد هم آمده‌اند، مثلا در ایالات‌متحده آمریکا، نیز دولت نامیده می‌شوند. بعضی از دولت‌ها هم تابع و دست‌نشانده حکومتی دیگر هستند؛ مثل فرانسه ویشی که تابع آلمان نازی بود اما خود را دولت می‌خواند. 
-
-انواع دولت: 
-
-الف) دولت مرکزی: 
-تنها شخصی است که در خزانه حساب شخصی دارد و عموما جهت ساخت و گسترش و ترمیم پایه پولی کشور از آن استفاده می‌کند؛ مثلا الماس خریداری کرده و در خزانه به امانت می‌گذارد. 
-
-ب) دولت کاراکترال: 
-مرجع برگزاری آزمون استخدامی ادارات و موسسات دولتی به‌شمار می‌آید و با دقت زیادی مسئول محتوای پولی اداری است. 
-نکته: محتوای پولی اداری، مرز یک کشور و کشور دیگر از لحاظ اداری است. 
-
-ج) دولت فدرال: مسئول آمایش یک سرزمین را دولت فدرال گویند. 
-تبصره: قضات فدرال را هم تأیید صلاحیت می‌کند. 
-
-د) دولت رادیکال: متولی امور اجرائی اداری کشور است و دولت لیبرال از او مجوز می‌گیرد. 
-
-ه) دولت لیبرال: مسئولیت‌های ویژه را برعهده دارد و سازمان فدرال یک کشور اداره می‌کند. 
-
-دولت ملی: امور سازمانی از جمله سازمان‌های قضائی را سامان‌دهی می‌کند. یادآوری: سازمان‌های فدرال را برعهده نمی‌گیرد. 
-
-مشکلات تعریف
-هیچ اجماعی دانشگاهی بر روی یک تعریف فراگیر و درخور از دولت وجود ندارد. واژه دولت اشاره دارد به دسته‌ای از نظریه‌های متفاوت ولی مرتبط درباره پدیده سیاست که اغلب با یکدیگر هم پوشی‌هایی دارند. ارائه تعریف از این واژه می‌تواند بخشی از درگیری‌های ایدئولوژیک در نظر گرفته شود، چرا که تعریف‌های گوناگون به نظریه‌های متعددی منجر می‌شود که پایه و اساس دولت اند و در نتیجه راهکارهای مختلف سیاسی را معتبر خواهند شمرد. 
-
-رایج‌ترین تعریف از دولت از ماکس وبر است، که توضیح می‌دهد دولت یک سازمان سیاسی اجباری و دارای دولتی مرکزی است و سعی در برقراری انحصار قدرت قانون‌گذاری برای خود در داخل یک قلمرو مشخص دارد. دسته‌بندی‌های عمومی از نهادهای دولت شامل دیوان سالاران اداری، نظام حقوقی و سازمان‌های نظامی یا مذهبی است. 
-
-بر طبق واژه‌نامه انگلیسی آکسفورد، دولت الف. یک اجتماعی سازمان‌یافته سیاسی است که دارای یک دولت، یک رفاه عمومی و یک ملت است. چنین اجتماعی می‌تواند دربردارنده بخش‌های مختلف یک جمهوری فدرال باشد، به ویژه در ایالات‌متحده آمریکا. 
-
-انواع دولت
-دولت‌ها ممکن است به عنوان مقتدر دسته‌بندی شوند و این دسته آن دولت‌هایی اند که به دولت دیگری وابسته نبوده و موضع اعمال حاکمیت آن نیستند. دیگر دولت‌هایی نیز هستند که ممکن است زیر سیطره یک قدرت بیگانه قرار گرفته باشند. بسیاری از دولت‌ها، دولت‌های فدرال اند که در اتحادیه فدرال مشارکت می‌جویند. یک دولت فدرالی قلمرویی است که تحت قانون اساسی شکل‌گرفته و با اجتماعات متعدد یک فدراسیون را تشکیل می‌دهد. چنین دولت‌هایی از دولت‌های دارای اقتدار متمایزند چرا که در این حالت این دولت‌ها، بخشی از قدرت خود در حاکمیت را به دولت فدرال منتقل کرده‌اند. 
-
-دولت و حکومت
-مفهوم حکومت می‌تواند متمایز از مفهوم دولت باشد. حکومت گروهی مشخص از مردم، دیوان سالاران اداری، است که وظیفه اداره کردن کارهای دولت‌ها را در دوره‌ای که به آن‌ها اختصاص دارد بر عهده دارند. با این اوصاف می‌توان گفت که حکومت‌ها ابزاری اند که قدرت دولت از طریق آن‌ها به کار بسته می‌شود. دولت‌ها را حکومت‌های مختلفی که از پی هم می‌آیند، اداره می‌کنند. 
-
-هر حکومتی که از پی حکومت دیگر می‌آید از بدنه‌ای از افراد متخصص تشکیل‌شده که انحصار تصمیم‌گیری‌های سیاسی را در دست دارند و به دست سازمان‌های حکومتی از دیگر اعضای جامعه جدا شده‌اند. کارکرد آنها اجرایی کردن قوانین موجود، تصویب قوانین جدید و داوری اختلاف‌ها به صورت انحصاری است. در بعضی از جوامع، این گروه از مردم به صورت دائمی بر سر کار می‌آیند یا از طبقه پادشاهی بوده و از طریق وراثتی زمام امور را در دست می‌گیرند. در دیگر جوامع، برای نمونه دموکراسی‌ها، نقش‌های سیاسی بر جای خود باقی می‌مانند ولی اشخاص متفاوت در زمان‌های مختلف تصدی آن‌ها را بر عهده خواهند داشت. 
-
-دولت و دولت-ملت
-دولت هم‌چنین می‌تواند از مفهومی به نام ملت نیز متمایز باشد که به یک منطقه گسترده جغرافیایی اشاره دارد و مردمی که در آن محدوده به زندگی و کار مشغول اند و هویتی مشخص از در کنار هم بودن و با هم زندگی کردن دارند. 
-
-دولت و جامعه مدنی
-در اندیشه‌های کلاسیک، دولت هم با جامعه سیاسی و هم جامعه مدنی معرفی شده‌است. چرا که در آن دوره، جامعه مدنی را هم جزئی از اجتماعات سیاسی در نظر می‌گرفتند، در حالی که در اندیشه‌های مدرن میان دولت-ملت به عنوان یک جامعه سیاسی و جامعه مدنی به عنوان نوعی از جامعه اقتصادی تمایز قائل شده‌اند. بنابراین، در اندیشه‌های مدرن دولت با جامعه مدنی در تضاد است. 
-
-انسان علیه دولت
-فیلسوف، جامعه‌شناس، زیست‌شناس و نویسنده انگلیسی، هربرت اسپنسر در کتاب خویش با نام انسان علیه دولت درباره بسیاری از ابعاد دولت که در تعارض با ویژگی‌های انسان است، قلم رانده‌است. در این کتاب وی با جزئیات به تحلیل دانشگاهی شکسپیر می‌پردازد و فضای سردی را که حاصل ارتباط میان دولت و مردمی که در آن زندگی می‌کنند است، را به رشته تحریر درمی‌آورد. 
-
-آنتونیو گرامشی معتقد بوده که جامعه مدنی مرکز نخستین فعالیت سیاسی است چرا که این محمل جایی است که در آن تمام اطلاعات هویتی، درگیری‌های نظری، فعالیت‌های روشنفکران و ساختن یک هژمونی، شکل می‌گیرند و امکان وقوع می‌یابند و آن جامعه مدنی پیوند ارتباطی میان فضای سیاسی و اقتصادی بود. جمع تمام این فعالیت‌های جامعه مدنی چیزی بود که گرامشی آن را جامعه سیاسی می‌نامید، و آن را از ملتی که دولت را به عنوان جامعه خویش برمی‌گزینند، متمایز می‌دانست. وی می‌گفت که سیاست یک روند یک‌طرفه برای اداره سیاسی جامعه نیست بلکه سیاست فعالیت‌های سازمان‌های مدنی است که فعالیت‌های احزاب سیاسی و نهادهای دولتی را مقید و مشروط می‌کند. لوئیس آلتوسر بحث می‌کند که سازمان‌های مدنی از جمله کلیسا، مدارس و خانواده در بازتولید ارتباطات اجتماعی بخشی از دستگاه نظری دولت می‌باشند که مکمل دستگاه سرکوب دولت اند (مانند نیروهای پلیسی و نظامی). 
-
-یورگن هابرماس از فضای عمومی حرف می‌زد که به زعم وی هم از ��ضای سیاسی و هم از فضای اقتصادی متمایز بود. 
-
-با توجه به نقشی که بسیاری از گروه‌های اجتماعی در توسعه سیاست عمومی دارند و رابطه سنگینی که میان دیوان‌سالاری دولتی و دیگر نهادها وجود دارد، تعریف و تشریح مرزهای دولت به شدت سخت شده‌است. خصوصی‌سازی، ملی سازی و ایجاد نهادهای جدید دیگر نیز باعث تغییر مرزهای دولت در ارتباط با جامعه شده‌اند. در اغلب موارد طبیعت سازمان‌های شبه مستقل نامشخص و ناشفاف است، و این امر باعث شده تا بحثی در میان دانشمندان علم سیاست در بگیرد که باید چنین سازمان‌هایی را بخشی از دولت در نظر بگیرند یا بخشی از جامعه مدنی. از همین روست که شماری از دانشمندان علم سیاست ترجیح می‌دهند تا از شبکه‌های سیاسی و اداره نامتمرکز در جوامع مدرن حرف بزنند تا این‌که بخواهند مدافع دیوان سالاری‌های دولتی و اداره مستقیم دولت باشند. 
-
-نظریه‌های کارکرد دولت
-بیشتر نظریه‌های سیاسی را می‌توان تقریبا در دو دسته طبقه‌بندی کرد. نخستین دسته به عنوان نظریه‌های لیبرال یا محافظه‌کار شناخته می‌شوند که از عنصر سرمایه‌داری بهره می‌جویند، و بر روی کارکرد دولت در یک جامعه سرمایه‌دار متمرکزند. این دسته از نظریات به دولت به عنوان یک ماهیت خنثی نسبت به جامعه و اقتصاد می‌نگرند و معتقدند دولت نقشی در تنظیم روابط و فعالیت‌ها در این حیطه‌ها ندارد. در طرف مقابل، نظریه‌های مارکسیستی قرار می‌گیرند که سیاست را به عنوان پدیده‌ای در نظر می‌گیرند که به شدت با روابط اقتصادی در هم آمیخته‌است، و بر ارتباط میان قدرت اقتصادی و قدرت سیاسی تأکید دارند. آن‌ها حکومت را همچون وسیله‌ای می‌بینند که در وهله نخست درصدد خدمت به طبقه‌های برتر جامعه است. 
-
-آنارشیسم یا هرج و مرج گرایی
-آنارشیسم فلسفه‌ای سیاسی است که دولت را پدیده‌ای غیراخلاقی در نظر می‌گیرد و به جای آن در صدد برقراری جامعه بدون دولت یا آنارشی است. 
-
-آنارشیست‌ها بر این باورند که دولت به‌طور سنتی ابزاری است برای چیرگی بر مردم و سرکوب ایشان و این ربطی به این‌که چه کسی بر سر کار و در مصدر امور است ندارد. برخلاف مارکسیست‌ها، آنارشیست‌ها معتقدند که تصرف انقلابی قدرت دولت نباید یک هدف سیاسی باشد. ایشان اعتقاد دارند که به جای آن، دستگاه‌های دولتی باید به‌طور کامل از کار بیفتند و به جای آن دسته‌ای از روابط اجتماعی جدید ایجاد شوند که به هیچ وجه بر پایه قدرت دولت نباشند. 
-
-بسیاری از مسیحیان آنارشیست هم چون جاکوس الول دولت و قدرت سیاسی را به عنوان جانور هیولا صفت در کتاب مکاشفه انجیل تفسیر کرده‌اند. 
-
-مارکسیسم
-مارکس و انگلس در این‌که هدف غایی کمونیست‌ها داشتن یک جامعه بی طبقه است که در آن دولت محو شده باشد، آشکارا نظرات خود را ابراز کرده‌اند. دیدگاه‌های ایشان از طریق مجموعه کارهای گردآمده مارکس و انگلس یکجا شده‌است و در این کارها انواع دولت‌های قدیم یا زمان خویش را از نظر تاکتیکی و تحلیلی مورد بررسی قرار داده‌اند که البته در این کارها اثری از انواع سوسیالیستی دولت که در آینده پدید آمد، نیست؛ و در این تحلیل‌ها بیش از همه به این موضوع توجه داشته‌اند که کدام‌یک از این دولت‌ها مورد نظر مارکسیست‌ها باید باشد و کدام‌یک تهدیدی است برای بقای ایشان. تا جایی که فهمیدنی است هیچ انگاره یکتایی برای تشریح نظریه مارکسیستی درباره دولت وجود ندارد، بلکه به جای آن بسیاری ��ز ایده‌های متفاوت مارکسیستی وجود دارد که سعی در تعریف دولت با استفاده از میراث مارکسیسم دارند. 
-
-مارکس در نوشته‌های آغازین خود دولت را به مثابه یک انگل ترسیم می‌کرد که بر روی ساختاری عظیم اقتصادی بنیاد شده‌است و بر خلاف مصالح عمومی کار می‌کند. وی هم‌چنین نوشت که طبقه‌های میانی جامعه در کل به عنوان تنظیم‌کننده اختلاف‌ها و کشمکش‌های طبقاتی عمل می‌کنند و به عنوان وسیله‌ای برای اعمال قدرت و سیطره طبقه حاکم استفاده می‌گردد. مرام‌نامه کمونیسم ادعا داشت که دولت چیزی بیش از یک کمیته برای اداره امور عمومی بورژواها نیست. 
-
-در نظریات مارکسیست‌ها نقش یک دولت غیر سوسیالیست توسط کارکردهای آن در نظم جهانی سرمایه دارانه تبیین می‌شود. رالف میلیبند بحث می‌کند که طبقه حاکم از دولت به عنوان وسیله‌ای برای چیرگی بر جامعه از رهگذر ارزش‌های شخصی بهره می‌برد. در نظر میلیبند، دولت را گروهی از نخبگان اداره می‌کنند که از پس زمینه‌ای یکسان بهره مندند و این پس‌زمینه همان طبقه سرمایه‌دار ایشان است. 
-
-نظریات گرامشی درباره دولت بر دولت به عنوان تنها نهاد در جامعه که به برقراری هژمونی طبقه حاکم کمک می‌کند، تأکید دارد، و این‌که قدرت دولت از طریق سیطره نظری بر نهادهای جامعه مدنی مانند کلیساها، مدارس و رسانه‌های عمومی تقویت می‌شود. 
-
-پلورالیسم یا کثرت‌گرایی
-کثرت گرایان جامعه را به مثابه مجموعه‌ای از افراد و گروه‌ها می‌بینند که در حال رقابت بر سر قدرت سیاسی اند. با این مقدمه دید ایشان نسبت به دولت، پدیده‌ای است بی‌طرف که فقط به دنبال اعطای قدرت به آن دسته از افرادی است که مناصب را در رقابتی انتخاباتی از آن خود کرده‌اند. در سنت کثرت گرایایی، رابرت دال فردی بود که نظریه دولت به عنوان عرصه‌ای بی‌طرف را گسترش و توسعه بخشید که فضا را برای رقابت گروه‌های دیگر فراهم می‌آورد. وقتی قدرت در یک جامعه به گونه‌ای رقابتی به دست آید، سیاست دولت نتیجه چانه زنی‌های مکرر خواهد بود. گرچه کثرت‌گرایی نیز به نابرابری میان افراد معتقد است ولی در صدد فراهم آوری فرصت‌هایی برابر برای تمام گروه هاست تا با فشار بر دولت بتوانند منافع خویش را تأمین کنند. رویکرد کثرت گرایانه بیان می‌کند که فعالیات دولت‌های مدرن دموکراتیک نتیجه فشارهایی است که گروه‌های مختلف بر آن وارد کرده‌اند. دال چنین دولت‌هایی را دولت چندرهبری (پلیارشی) می‌نامد. 
-
-کثرت‌گرایی بر این اساس که بر پایه مدارک تجربی مورد حمایت قرار نگرفته‌است، نقد و به چالش کشیده شده‌است. با مطالعه‌ای انتقادی بر بیشترین مردمی که در مناصب حاکمیتی گماشته‌اند روشن می‌شوند که بسیاری از ایشان از طبقه‌های ثروتمند جامعه‌اند و این با هدف کثرت‌گرایی که کوشش در برآورده کردن منافع تمام گروه‌های جامعه دارد در تعارض است. 
-
-پسامدرنیسم
-یورگن هابرماس معتقد بود که پایه چهارچوب ساختارهای هنگفتی که بسیاری از نظریه پردازان مارکسیست برای تبیین ارتباط میان دولت و اقتصاد از آن بهره برده‌اند، بیش از حد ساده‌انگارانه است. وی احساس می‌کرد که دولت‌های مدرن نقش عمده‌ای را در ساختارمندی اقتصاد به یاری قاعده‌مند کردن فعالیت‌های اقتصادی و تولیدکننده یا مصرف‌کننده بودن در حجم گسترده و بازتوزیع ثروت ناشی از فعالیت‌های دولت بر عهده دارند. بر پایه این دلایل، هابرماس معتقد بود که دولت‌ها نمی‌توانند مسئولیت مثبتی را در برقراری منافع طبقات اقتصادی جامعه ایفا کند. 
-
-میشل فوکو معتقد بود نظریه مدرن سیاست به شدت بر پایه مرکزیت دولت استوار است و می‌گفت چه‌بسا پس از تمام این حرف‌ها، دولت چیزی بیش از ترکیب واقعیت و یک انتزاع افسانه‌ای نباشد که اهمیت آن بسیار کمتر از چیزی باشد که ما برای آن در نظر می‌گیریم. وی می‌پنداشت نظریه سیاست بسیار بیش از حد بر روی نهادهای انتزاعی متمرکز بود و توجهی شایسته به اعمال واقعی دولت نمی‌داشت. در نظر فوکوف وجود دولت هیچ‌گونه ضرورتی نداشت. به اعتقاد وی نظریه پردازان علم سیاست، به جای تلاش برای فهم فعالیت‌های دولت‌ها با تحلیل دارایی‌های دولت باید به آزمایش تغییرات در رفتارها و اعمال دولت بپردازند تا بتوانند تغییرات در طبیعت دولت را درک کنند. 
-
-استقلال دولت (نهادگرایی) 
-نظریه پردازان استقلال دولت بر این باورند که دولت ماهیتی است که در برابر تأثیرات اقتصادی و اجتماعی نفوذ ناپذیر است و منافع خاص خود را داراست. 
-
-نهادگرایان جدید درباره دولت نوشته‌های متعددی دارند از جمله کارهای تدا اسکاچپول که می‌گوید بازیگران عرصه دولت تا حد بسیار زیادی مستقل عمل می‌کنند. به عبارت دیگر، کارمندان دولت منافع خاص خود را دارند که می‌توانند آن‌ها را مستقل از دیگر بازیگران عرصه اجتماع (در مواقعی که این منافع با هم در تعارض قرار می‌گیرند) پیگیری کنند. از آنجا که دولت ابزار اجبار را در دست دارد و از آنجا که استقلال بسیاری از گروه‌های جامعه مدنی در پیگیری اهداف شان توسط دولت به آن‌ها اعطا شده‌است، کارمندان دولت به اندازه‌ای می‌توانند تمایلات و منافع خود را بر جامعه مدنی تحمیل کنند. 
-
-جی ویلیام دامهاف ادعا می‌کند که این ایده که دولت آمریکا به میزانی قابل‌توجه نسبت به مالکان و مدیران بانک‌ها، شرکت‌ها و تجارت‌های کشاورزی استقلال دارد بر پایه مدارک و مشاهدات تجربی اشتباه است و می‌گوید که مطالعات تجربی درجه‌ای زیاد از هم پوشانی را میان منافع مدیران و مالکان تجارت‌های یاد شده با متصدیان دولت نشان می‌دهد. که البته این ادعای وی را نیز بسیاری از نظریه پردازان دیگر نقد و رفع کرده‌اند. 
-
-نظریات مشروعیت دولت
-دولت‌ها عموما بر ادعاهایی متکی اند که مشروعیت آن‌ها را اثبات کند و هدف از این مشروعیت‌خواهی برقراری سلطه آن‌ها بر دیگر موضوعات است. 
-
-مشروعیت الهی
-برپایی نظام‌های مدرن دولتی به شدت به تغییرات در عرصه اندیشه سیاسی و به ویژه تغییر در درک مفهوم مشروعیت قدرت دولت مربوط است. مدافعان اولیه قدرت مطلق همچون توماس هابز و جان بودین نظریه مشروعیت الهی پادشاهان را نادیده انگاشتند و بحث کردند که قدرت پادشاهان باید از طرف مردم بیاید و نه از طرف خدا. به ویژه که هابز پا را از این نیز فراتر گذاشت و بحث کرد که قدرت سیاسی باید به ارجاع به افراد توجیه شود و نه با در نظر گرفتن اشخاص به عنوان یک کل. هر دوی هابز و بودین می‌پنداشتند که از قدرت پادشاه دفاع و حمایت می‌کنند و نه از دموکراسی، اما مباحث ایشان درباره طبیعت حاکمیت را مدافعان قدرت پادشاه به سختی نقد کرده و نمی‌پذیرفتند؛ افرادی چون سر رابرت فیلمر در انگلستان که می‌پنداشت چنین مباحثی نهایتا به جای دفاع از شاه و جایگاه او، راه را برای ارائه نظریات دموکراتیک‌تر فراهم می‌کرد. 
-
-قدرت منطقی-قانونی
-ماکس وبر سه منبع اصلی را برای مشروعیت در کارهای خویش معرفی کرده‌است. نخست، مشروعیت بر پایه گروه‌های سنتی که از این عقیده ناشی می‌شود که مسائل باید به همان نحوی باشند که در گذشته بوده‌اند و کسانی که از چنین سنت‌هایی دفاع می‌کنند مشروعیت داشتن قدرت را از آن خود خواهند کرد. دوم، مشروعیت بر پایه رهبری فرهمند که به رهبر یا گروهی اعطا می‌شود که در نظر دیگران به گونه‌ای مثال زدنی قهرمان یا بسیار ارزشمند نگریسته می‌شوند. سوم، قدرت منطقی-حقوقی است که در آن مشروعیت از این عقیده ناشی می‌شود که گروه خاصی که در قدرت قرار گرفته‌اند یک روند حقوقی را پشت سر نهاده‌اند و رفتارهایشان بر اساس قوانین مشخص نوشته‌شده توجیه‌پذیر است. وبر معتقد بود که دولت‌های مدرن در آغاز امر بر اساس همین مدل سوم شکل گرفته‌اند. 
-
-واژه‌شناسی
-دولت در انگلیسی state (استیت) و در فرانسوی État (اتا) نامیده می‌شود و زبان‌های اروپایی دیگر هم از واژه‌هایی هم‌ریشه بهره می‌برند که همگی آن‌ها از واژه لاتین status «استاتوس» برگرفته شده‌اند که به معنی وضعیت و موقعیت است، و هم‌ریشه با «استان» و پسوند «-ستان» فارسی است. 
-
-با زنده سازی و همه‌گیری حقوق رومی در اروپای قاره‌ای در سده چهاردهم میلادی، واژه status برای اشاره به جایگاه قانونی اشخاص (مثل مقامات مذهبی و نجیب‌زاده‌ها) مورد استفاده قرار گرفت و به ویژه به جایگاه شاه اشاره داشت. این واژه هم‌چنین برای اشاره به نظام اداری روم هم که همان دولت جمهوری روم بود مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این دوره این واژه کاربرد خود را در اشاره به بعضی از گروه‌های اجتماعی خاص از دست داد و بیشتر اشاره داشت به معانی حقوقی و نظم حقوقی و دستگاه اجرایی ساختن آن. 
-
-در زبان انگلیسی واژه دولت اختصاری برای کلمه state می‌باشد که به هم‌معنی آن در زبان قدیم فرانسوی مانند است و به معنی فردی است که صاحب موقعیت و در پی آن صاحب مال و منالی است. کسانی که بیشترین و بالاترین موقعیت‌ها را داشتند عموما از بیشترین ثروت و مرتبه اجتماعی نیز برخوردار بودند و کسانی بودند که قدرت را در دست داشتند. 
-
-بهره‌گیری از واژه state در مفهوم امروزین آن تا حد زیادی مدیون آثار ماکیاولی نویسنده ایتالیایی آغاز قرن شانزدهم (به ویژه کتاب شهریار) است که از این واژه در مفهومی کمابیش همانند با مفهوم مدرن دولت بهره می‌برد. 
-
-تاریخچه
-اشکال اولیه دولت در زمانی که امکان مرکزی کردن قدرت به شیوه‌ای با دوام مهیا بود، شکل گرفتند. کشاورزی و نویسندگی تقریبا در جای‌جای دنیا در عملی شدن این روند مشارکت داشته‌اند: کشاورزی به این دلیل که اجازه ظهور طبقه‌ای از مردم را می‌داد که نیازی به گذراندن بیشتر وقت شان برای تأمین مایحتاجات اولیه‌شان نداشتند، و نویسندگی (و دیگر چیزهای شبیه به آن) چرا که امکان مرکزی شدن اطلاعات مهم و حیاتی را فراهم می‌کرد. 
-
-نخستین دولت‌های شناخته‌شده در ایران باستان، مصر باستان، بین‌النهرین، هند و چین و آمریکا (تمدن آزتک و تمدن اینکا) و بعضی از دیگر جاها پدید آمدند، اما این فقط در دوران مدرن بود که دولت‌ها تمام نقاط کره زمین را از آن خود کردند و هیچ نقطه‌ای بدون دولت باقی نماند. در آن دوره نبود مرزها و وجود دسته‌بندی‌های شکارگران همه چیز را برای جوامع قبیله‌ای فراهم کرده بود و کشاورزی که یکی از راه‌های گذران زندگی و تأمین معاش بود نیز کمک می‌کرد که نیازی به یک دولت تمام وقت نباشد. این شکل زندگی تمام دوران پیشاتاریخ انسان و بخش عمده‌ای از دوران تاریخی نوع بشر را پوشش می‌دهد. 
-
-دولت‌های آغازین در قلمروهایی شکل گرفتند که در آن‌ها یک فرهنگ، یک سری عقاید و یک سری از حقوق توسط افراد پیروز رقابت بر سایرین و دیگر ملت‌ها تحمیل شد و یک تمدن و نظام اداری-نظامی جدید برایشان پایه‌گذاری شد. در زمان حال چنین وضعیتی لزوما وجود ندارد و دولت‌هایی وجود دارند که چند ملیتی اند یا دولت‌هایی فدرال اند و حتی ما امروزه بعضی از نواحی خودمختار در داخل قلمرو بعضی دولت‌ها نیز شاهدیم. 
-
-از اواخر سده نوزدهم، در واقع تمام نواحی سکنی پذیر جهان را دولت‌های گوناگون ادعا کردند و هر یک تحت مرزهای مشخص و قطعی یکی از دولت‌ها درآمد. پیش از آن میزان زیادی از زمین‌های روی کره زمین یا از سوی هیچ قدرتی ادعای مالکیت نشده بودند یا به سکونت ناپذیر بودند یا زیستگاه مردمان چادرنشین بودن که طبیعتا از دولتی سازمان‌یافته بهره نمی‌بردند. با این وجود حتی امروزه نیز دولت‌هایی وجود دارند که در داخل قلمرو خود مکان‌هایی وسیع از حیات وحش را دربردارند، مانند جنگل‌های بارانی آمازون که این مناطق یا خالی از ساکنان اند یا کمابیش بومیان در آن سکنی گزیده‌اند (که بعضی از این بومیان نیز بی هیچ‌گونه ارتباطی با دنیای خارج از قبیله خود به سر می‌برند). هم‌چنین دولت‌هایی وجود دارند که تمام کنترل را بر قلمروی مرود ادعای خویش ندارند یا حداقل کنترلی بر مکان‌های مورد مناقشه در داخل قلمرو خویش ندارند. اکنون جامعه جهانی از حدود دویست دولت تشکیل می‌شود که اکثر آن‌ها در سازمان ملل نمایندگی می‌شوند. 
-
-جوامع پیشاتاریخی بی دولت
-در بیشتر درازنای تاریخ بشریت، مردم در جوامع فاقد دولت زندگی می‌کرده‌اند، که ویژگی بارز آن‌ها نبود نیروی حاکم مرکزی بوده‌است و در آن‌ها نابرابری‌های سرشاری در اقتصاد و قدرت سیاسی نبوده‌است. 
-
-یکی از مردم شناسان با نام رابرت ال کارنیرو می‌نویسد: 
- «در ۹۹ ٫ ۸ درصد تاریخ بشر مردم تنها در گروه‌های خودمختار و روستاها زندگی می‌کردند. در آغاز دوره کهنه سنگی (برای مثال عصر حجر) شمار این واحدهای سیاسی خودمختار باید کم بوده باشد، اما در سال ۱۰۰۰ قبل از میلاد به ششصد هزار واحد افزایش می‌یابند. بعد از آن دهکده‌های بزرگ‌تر شروع به حمله به مناطق دیگر و دستیابی به منابع بیشتر می‌کند و در گذر سه هزاره بعدی این واحدهای سیاسی خودمختار از ششصد هزار تا به ۱۵۷ عدد می‌رسد. در پرتو این رویداد می‌توان امید این را داشت که در آینده این ۱۵۷ واحد به یک واحد کلی فروکاسته شود و این امر نه‌تنها قابل انتظار است بلکه در واقعیت نیز رو به وقوع است.» 
-
-مردم‌شناس دیگری به نام تیم اینگولد می‌نویسد: 
- «مدارک زیادی برای مشاهده در دوره‌های پیش از تاریخ و زمان شکار نیست، وقتی‌که مردم در جوامع فاقد دولت زندگی می‌کردند و نمی‌توان این نتیجه را گرفت که زندگی مردم در آن دوره ناکامل بوده و منتظر تکمیل آن به واسطه نهادی همچون دولت بوده‌اند، بلکه حتی می‌توان نتیجه گرفت که زندگی آن‌ها و شیوه گذران امورشان کاملا برخلاف وجود نهادی چون دولت برای رتق و فتق امور بوده‌است.» 
-
-دوره نو سنگی
-در دوره نوسنگی، جوامع انسانی تحت تغییرات عمده فرهنگی و اقتصادی قرار گرفت، که شامل توسعه کشاورزی، شکل‌گیری جوامع یکجانشین و ساختن سکونتگاه‌های دائمی، رشد تراکم ج��عیت انسان و استفاده از سفالگری و دیگر ابزارهای پیچیده بود. 
-
-کشاورزی در زمان یکجانشینی منجر به توسعه حقوق مالکیت، جوامع مردسالار و پرورش گیاهان و حیوانات توسط انسان‌ها شد و در این دوره اندازه خانواده‌ها هم بزرگ‌تر شد. این دوره هم‌چنین مهیا‌گر پایه‌های دولت متمرکز شده از طریق تولید منابع هنگفت غذا بود چرا که باعث می‌شد تقسیم کار پیچیدگی بیشتری یابد و مردم هر یک باید در کاری متخصص می‌شدند تا بتوانند سهمی از تولیدات غذایی داشته باشند. دولت‌های آغازین در مکان‌هایی تشکیل شدند که جوامعی به شدت طبقه‌بندی شده داشتند و طبقه ثروتمند و حاکم جامعه همگی تحت فرمان پادشاه بودند. طبقات حاکم شروع به تمایز قائل شدن میان خود و کشاورزان و دیگر طبقات اجتماعی کردند و البته این تمایز قائل شدن با آن حالت که این طبقه بخواهند طبقات کارگر را به سر سپردن به خود وادارند، متفاوت بود. 
-
-در گذشته، اعتقاد بر این بود که دولت‌های متمرکز به خاطر توسعه نظام‌های کارگری مختلف توسعه یافتند (مانند شیوه‌های آبیاری جدید) و برای این‌که بتوانند اقتصادهای پیچیده را نظم بخشیده و سامان دهند. با این وجود مدارک باستان‌شناسی و مردم‌شناسی مدرن این نظریه را اثبات نمی‌کنند و به وجود جوامعی غیر متمرکز از نظر سیاسی اشاره دارند. 
-
-دولت در اوراسیای باستان
-عموما بین‌النهرین به عنوان قدیمی‌ترین جایی شناخته می‌شود که در آن تمدن یا جامعه پیچیده شکل گرفت و به معنی شهرهایی بود که در تمام مدت در آن‌ها تقسیم کار شکل می‌گرفت، تمرکز اجتماعی ثروت به سرمایه در آن‌ها وجود داشت، ثروت به‌طور مساوی بین همه تقسیم نمی‌شد، طبقات حاکم وجود داشتند، روابط بیشتر بر پایه اقامت در جایی بود تا اینکه بر پایه خویشاوندی باشد، تجارت‌های راه دور انجام می‌شد، معماری‌های به جای ماندنی داشت، و اشکال هنر و فرهنگ، نویسندگی، ریاضیات و علم از استاندارد بهره‌مند شده بودند. این تمدن نخستین تمدن باسواد جهان بود که اولین مجموعه قواعد نوشتن را شکل داده بود. با سررسیدن نیمه‌های هزاره چهارم پیش از میلاد بیشتر ساکنین میان دو رود افرادی غنی بودند؛ امری که دلالت بر سازمان‌یافتگی رفاه در این تمدن دارد. 
-
-دولت در یونان باستان
-گرچه اشکال گوناگون دولت قبل از ظهور امپراتوری یونان باستان وجود داشتند، اما یونانی‌ها اولین مردمانی هستند که به شکل‌دادن دقیق و صریح فلسفه سیاست در دولت شناخته‌شده هستند و به گونه‌ای منطقی نهادهای سیاسی را مورد تحلیل قرار داده‌اند. پیش از این، دولت‌ها بر اساس افسانه‌های مذهبی تشریح و توجیه می‌شدند. 
-
-بسیاری از ابداعات مهم سیاسی متفاوت دوران باستان از شهر دولت‌های یونان و جمهوری روم به دست آمده‌اند. دولت-شهرهای یونان پیش از قرن چهارم حق شهروندی را به مردمان آزاد خویش اعطا می‌کردند و در آتن این حقوق شامل روندهای مستقیم دموکراتیک بود برای داشتن دولت که پس از این دوره نیز، مدت زمان زیادی در نظام‌های مختلف سیاسی جهان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. 
-
-دولت فئودال
-در دوره قرون وسطی در اروپا، دولت بر اساس اصل فئودالیسم شکل می‌گرفت، و رابطه میان ارباب و رعیت تبدیل به مرکز این سازمان اجتماعی شده بود. فئودالیسم منجر به توسعه سازمان‌های اجتماعی بزرگ‌تر و نظام‌های دارای سلسله‌مراتب عظیم‌تری شد. 
-
-شکل‌گیری درگیری‌ها بر سر مالیات‌گیری میان پادشاه و دیگر نهادهای جامعه (به ویژه اشراف و شهرها) باعث ظهور چیزی شد که امروزه آن را دولت به معنی فعلی می‌شناسیم که دارای یک مجلس قانون‌گذاری است که باعث می‌شود گروه‌های اجتماعی مختلف در آن نماینده داشته باشند و با هم به مذاکره بپردازند و شاه با مشورت با ایشان درباره مسائل اقتصادی و حقوقی تصمیم‌گیری نماید. تخت و تاج پادشاه بعضی مواقع به‌طور کامل به تصمیم‌های مجلس قانون‌گذاری احترام می‌گذاشت ولی در مواقعی هم تصمیم‌گیری‌های ایشان را نادیده می‌گرفت که این امر منجر به متمرکز شدن بیشتر قدرت قانون‌گذاری و اختیار اداره کردن و داشتن قدرت ارتش در دستان پادشاه شد. در آغاز قرن پانزدهم، این روند تمرکز گرایی به دولت‌هایی که قدرت مطلق را در دست داشتند، مجال ظهور داد. 
-
-دولت مدرن
-همگن‌سازی فرهنگی و ملی به‌طور عمده با ظهور نظام‌های دولتی مدرن گره خورده‌است. از زمان دولت‌هایی که قدرت مطلق را در دست داشتند، دولت‌ها به میزانی گسترده بر پایه‌های ملی سازماندهی شدند. با این وجود مفهوم دولت ملی مترادف با مفهوم دولت-ملت نیست. حتی در جوامعی که بیشترین حد همگنی قومی را دارند، یک مطابقت کامل میان دولت و ملت وجود ندارد، از این رو نقش اصلی دولت‌ها این شد که ملی‌گرایی را ترویج کنند و این کار را از طریق تأکید بر سمبل‌های مشترک و هویت ملی انجام می‌دادند. 
-
-نظریات درباره طبع انسان و مفهوم دولت
-
-طبع بشر را بر اساس تفسیرهای گوناگون می‌توان ایستا یا پویا، خودخواهانه یا نوع‌دوستانه، عقلانی یا غیرعقلانی و کمال‌پذیر یا کمال ناپذیر تلقی کرد. با این حال از پیش هیچ معلوم نیست که چه تبعاتی از این فرضیات حاصل خواهد شد. هابز، بنتهام و ماکس اشترنر همگی انسان را موجودی خودخواه تلقی می‌کردند لیکن هابز راه‌حل را در حاکمیت مطلق جست و جو می‌کرد. بنتهام دموکراسی و حکومت نمایندگان را به عنوان راه‌حل عرضه می‌داشت و استیرنر اقتدارگریزی و آنارشی را. 
-
-ارسطو (۳۸۴ – ۲۳۳ ق. م) 
-
-ارسطو به عنوان اندیشمند سیاسی به مطالعه دولت شهر (polis) های یونانی پرداخت و در ضمن این مطالعه به رابطه میان دموکراسی و سرشت سیاسی انسان نظر داشت. به نظر او انسان طبعا حیوانی سیاسی است که در دولت شهر زندگی می‌کند؛ تنها جانوران و خدایان می‌توانند خارج از دولت شهر به سر ببرند. انسان به حکم برخورداری از قوه انحصاری نطق و گفتار می‌تواند درباره درستی و نادرستی، سود و زیان و حقیقت و خطای امر سخن بگوید. پس زندگی انسانی مستلزم زستن در جماعتی است که انسان بتواند در آن درباره امور عمومی آزادانه سخن بگوید. 
-
-پانویس
-
-ایالات
-جغرافیای سیاسی
-سازمان‌های حکومتی
-علم سیاست
-واژگان سیاسی
-واژگان علوم سیاسی
-وسایل آشپزخانه ابزارهایی هستند که با یاری آنها مواد خوردنی را می‌توان به گونه‌ای غذا تبدیل کرده و آماده خوردن کرد. همچنین می‌توان از ظروف آشپزخانه برای نگهداری یا نگهداری مواد غذایی قبل یا بعد از آماده‌سازی استفاده کرد. 
-
-این ابزارها را می‌توان به دسته‌های گوناگونی بخش کرد: 
-ابزار آشپزی
-لوازم آشپزخانه
-اثاثیه آشپزخانه
-ظروف آشپزخانه
-ابزار پذیرایی
-منسوجات آشپزخانه
-ابزار نظافت
-
-البته این لوازم و ظروف و وسایل به دو گروه خانگی و صنعتی تقسیم می‌شوند. 
-
-وسایل آشپزخانه صنعتی به تجهیزاتی گفته می‌شود که در رستوران‌ها و آشپزخانه‌های بزرگ، ادارات و هتل هتل‌ها از آنها استفاده می‌شود و به واسطه این تجهیزات تعداد زیادی غذا برای افراد سرو می‌شود. 
-
-ابزار آشپزی
-ابزار آشپزی شامل گستره وسیعی از ابزاری است که برای آماده‌سازی و پخت غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد
-آبکش
-الک
-برشتار
-پوستکن
-پوشش آلومینیومی
-پیمانه
-تخته برش
-ترازوی آشپزخانه
-تندپز
-تنور
-توری کباب‌پزی
-چوب‌پنبه‌بازکن
-خامه‌پخش‌کن
-خامه‌ریز
-خمیرگیر
-بطری‌بازکن
-قوطی‌بازکن
-چوب‌پنبه‌بازکن
-رنده
-ساطور
-سبزی‌خردکن
-سماور
-سیخ
-قالب شیرینی‌پزی
-قهوه‌جوش دستی
-قیف
-کارد
-کاغذ روغنی
-گوشتکوب
-ماهی‌تابه
-ملاقه
-هاون
-وردنه
-یخزن
-کباب گیر
-هسته‌گیر
-
-لوازم آشپزخانه
-لوازم آشپزخانه گروهی از لوازم خانگی ویژه آشپزخانه هستند که معمولا با برق‌کار می‌کنند، این لوازم به سه گروه کلی لوازم خانگی کوچک لوازم خانگی اصلی و لوازم برقی مصرفی تقسیم می‌شوند. 
-
-آبمیوه‌گیری
-آرام‌پز
-آسیاب برقی
-اجاق‌گاز
-باربیکیو
-برشته‌کن
-پلوپز
-توستر
-دیگ زودپز
-کتری برقی
-کباب‌پز
-مخلوط‌کن
-چرخ‌گوشت
-فر موج‌پز
-فریزر
-هود
-یخچال
-
-اثاثیه آشپزخانه
-اثاثیه یا اثاث آشپزخانه به مبلمان به کار رفته در آشپزخانه گفته می‌شود. اثاثیه آشپزخانه را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم کرد: 
-کابینت آشپزخانه
-مبلمان مانند میز و صندلی ناهارخوری، صندلی بوفه و …
-چراغ
-اکسسوری مانند ساعت و گلدان و …
-ظرفشویی
-
-ظروف آشپزخانه
-ظروف به مجموعه بزرگی از ابزارهای حمل، نگهداری یا پخت غذا گفته می‌شود که فضایی برای ذخیره مواد غذایی جامد و مایع دارند. ظروف را می‌توان به دو گروه اصلی زیر تقسیم کرد: 
-ظروف پخت و پز
-ظروف حمل و نگهداری
-
-دیگ
-تابه
-قابلمه
-کاسه
-کتری
-مشک
-
-ابزار و سرویس پذیرایی
-ابزار پذیرایی یا سرو غذا به کلیه ابزاری گفته می‌شود که غذای آماده‌شده به کمک آن‌ها ارائه‌شده و خورده می‌شود. بخشی از ابزارهای پخت می‌توانند در پذیرایی هم استفاده شوند اما به‌طور کلی انواع بشقاب، قاشق و چنگال یا چاپ استیک، لیوان‌ها و جام‌ها و انواع ظروف دردار، بدون در یا دارای گرم‌کن برای پذیرایی استفاده می‌شوند. 
-
-بشقاب
-کاسه
-لیوان
-جام
-قاشق
-چوب غذاخوری
-چاقو
-چنگال
-
-منسوجات آشپزخانه
-منسوجات آشپزخانه به مصنوعات پارچه‌ای مورد استفاده در آشپزخانه گفته می‌شود. منسوجات آشپزخانه می‌تواند شامل انواع پیش‌بند، سربند، دستمال سفره و میز، دستگیره پارچه‌ای و پارچه‌های مورد استفاده در نظافت، باشد. 
-
-ابزار نظافت
-ابزار نظافت شامل ابزاری است که برای شستشو و نظافت فضای کلی آشپزخانه و تمامی ابزار مورد استفاده در آن به کار می‌رود. مواد ضدعفونی‌کننده، ابزارهای شستشو ظرف و سطوح، تجهیزات خشک‌کننده و آب‌چکان ظروف، از این گروه وسایل هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-آشپزخانه
-ابزارهای پخت‌وپز
-اثاث
-انواع ظروف شرابخوری
-وسایل آشپزی و قنادی
-
-پیوند به بیرون
-آشپزی
-ابزارهای آشپزخانه
-ابزارهای آشپزی
-خانه
-
-
-
-ابزارهای آشپزی و پخت‌وپز
-چاقو یا کارد ابزاری تیز است که برای بریدن به‌کار می‌رود. رایج‌ترین طرح برای یک چاقو به شکل یک تیغه تیز فلزی است که به‌وسیله یک زبانه به یک دسته پیوند داده شده‌است. از چاقوها از دوران نوسنگی تاکنون نیز به‌عنوان ابزار یا جنگ‌افزار بهره‌گیری شده‌است. از چاقوهای نخستین، ابزارهای دیگری مانند ساطور، خنجر و شمشیر مشتق شده‌اند. کارد و چاقو این دو واژه هر یک برای آلت یا وسیله‌ای برنده به کار می‌رود ولی آلتی که کارد نامیده می‌شود با آلتی که چاقو خوانده می‌شود فرق دارد. چاقو آلتی است که لبه برنده آن در دسته آن بر می‌گردد و می‌خوابد و لذا می‌توان آن را در جیب هم گذاشت ولی کارد وسیله ایست که لبه آن روی دسته بر نمی‌گردد. پس آلت برنده‌ای که همراه با چنگال سر میز غذا خوری می‌گذارند کارد است نه چاقو. 
-
-کاردهای گوناگونی وجود دارند که برای کارکردهای گوناگون به‌کار می‌روند، مانند: کارد میوه‌خوری، غذاخوری، چاقوی حکاکی، گل‌کنی، دالبرزنی، توپی‌کنی، ضامن‌دار و جز اینها. 
-
-ابزاری که برای تیز کردن لبه چاقو به‌کار می‌رود، چاقوتیزکن نام دارد. استان زنجان از مراکز برجسته چاقوسازی در ایران است. 
-
-واژه‌شناسی
-درباره ریشه واژه «چاقو» میان متخصصان واژه‌شناسی اتفاق‌نظر وجود ندارد. ویلهلم آیلرس معتقد است که این واژه برگرفته از / čāγūk* / است و آن هم از / -čākū-ka* / مأخوذ است و با «چاک» فارسی، به‌معنی «شکاف» و نیز به‌معنی «زدن» و «ضربه‌زدن» ریشه مشترک دارد. اما گرهارد دورفر نوشته‌است که «چاقو» برگرفته از / čaqu / در مغولی است. دورفر می‌نویسد که واژه ترکی / -čaq / به‌معنی «ضربه‌زدن»، «نیش‌زدن» و همچنین «گزیدن»، برگرفته از مغولی است. توضیح: «چک» به‌معنی «سیلی» نیز با «چاک» به‌معنی «ضربه‌زدن» و نیز با «چکش» هم‌ریشه است. جانی چئونگ گفته‌است که ریشه این واژه‌ها / -čak / یا / -čag / به‌معنی «زدن، ضربه‌زدن» است. آیلرس و شاپکا معتقدند که «چکاچاک»، «چکاچک»، «چاکاچاک» و «چاک‌چاک»، که به‌معنی صدای گرز و به‌هم‌خوردن شمشیر و امثال آنهاست، با همین واژه‌ها مرتبط است. ظاهرا همه واژه‌های اخیر نام‌آوا هستند. 
-
-چاقوی راجرز
-چاقوی راجرز نام شرکت چاقوسازی‌ای در بریتانیا است که چاقویی به همین نام می‌سازد. این کمپانی در دوران پادشاهی قاجار و پهلوی در ایران دارای نمایندگی‌های کوچک و سازندگانی بوده‌است. 
-
-بخش‌های چاقو
-
-تیغه
-دسته
-نوک؛ سر چاقو در جهت فشار
-لبه؛ سطح برش چاقو، گسترش‌یافته از نوک تا پاشنه
-؛ به شکل سطح مقطع از تیغه
-ستون فقرات چاقو؛ بخش ضخیم تیغه، نزدیک لبه چاقو، طرف مقابل لبه، در یک چاقوی دولبه و بیشتر به سمت وسط
-؛ یک شیار اضافه‌شده به تیغه برای سبک‌تر شدن آن
-؛ بخش مسطح از تیغه، واقع در محل اتصال از تیغه و چاقو، تقویت‌کننده و نگهبان
-ضامن، گارد یا محافظ؛ مانع بین تیغه و دسته که مانع از لغزش رو به جلوی دست به سمت تیغه می‌شود
-دسته چاقو یا شمشیر؛ پایان چاقو در جهت واردآوردن نیروی فشار و ضربه
-تسمه یا طناب؛ یک‌بند برای تأمین امنیت چاقو به مچ دست
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-http: / / richardrogersknives. com / ٪ ۷ B٪ ۷ Bسخ}} 
-http: / / m. vajehyab. com / dehkhoda / راجز- ۱ ٪ ۷ B٪ ۷ Bسخ}} 
-https: / / web. archive. org / web / ۲۰۱۶۰۱۲۵۲۱۳۸۲۶ / http: / / www. fridayfox. co. uk / English-Pocket-Knives
-
-ابزارها
-سلاح‌های ستیزه
-
-نمادهای زنجان
-نمادهای کرند غرب
-به هر اثر مکتوب، ادب یا ادبیات می‌گویند، از این واژه برای سخنی که از حد سخنان عادی، برتر و والاتر بوده و دارای کلمات زیباتر است، مردم، آن سخنان را در میان خود، ضبط و نقل کرده‌اند و از خواندن و شنیدن آن‌ها دگرگون گشته و احساس غم، شادی یا لذت نیز استفاده می‌شود. 
-در باور همگانی، ادبیات یک تیره یا ملت برای نمونه مجموعه متن‌هایی است که آثار ماندگار و برجسته پیشینیان آن تیره و ملت را تشکیل می‌دهند. یکی از طبقه‌بندی‌های مشهور و پرکاربرد متن‌های ادبی، طبقه‌بندی دوگانه‌ایست که بر اساس آن متن‌ها به دو گونه اصلی شعر و نثر تقسیم می‌شوند. این طبقه‌بندی سنت دیرینه‌ای در سخن‌شناسی، زبان فارسی و ادبیات جهان دارد. سخنوران و فیلسوفان از دیرباز در پی پررنگ کردن خط ظریف میان این دو گونه، تعریفی فراگیر و تمیزدهنده از شعر و نثر بوده‌اند؛ البته در نخستین دسته‌بندی ادبی انجام‌شده توسط ارسطو در تاریخ بشر، ادبیات یونان شامل گونه سومی به نام دراما یا همان هنر نمایشی باستان نیز بود که بعدها توسط رومیان توسعه یافت و در متون غربی تا به امروز این دسته‌بندی، برخلاف سنت ایرانی نظم و نثر، به نظم و نثر و دراما تقسیم می‌شود. شاید یکی از دلایل نبود دراما در گونه‌های اصلی ادب فارسی، فقدان توجه به هنرهای نمایشی پیش از اسلام بوده باشد، زیرا همزمان با یونان باستان، در ایران باستان از هخامنشی به بعد نیز نمونه‌هائی از هنرهای نمایشی همراه آواز و موسیقی نیز وجود دارد. 
-
-تعریف‌ها از «ادبیات» 
-
-ادبیات در هر فرهنگ، جامعه و ملتی دارای تعاریف مختلفی بوده و در طی زمان ممکن است تعاریف پیشین آن تغییر کند یا به چالش کشیده‌شود. ادب واژه‌ای است معرب از فارسی. این واژه از دیدگاه واژه‌شناسان به معنی ظرف و حسن تناول آمده‌است. برخی نیز در فارسی، ادب را به معنی فرهنگ ترجمه کرده‌اند و گفته‌اند که ادب یا فرهنگ همان دانش است. از دیگر معانی واژه ادب می‌توان به هنر، حسن معاشرت، شیوه پسندیده، با سخن اشاره کرد؛ اما ادب در اصطلاح، نام دانشی است که قدما آن را شامل این علوم دانسته‌اند: واژه، صرف، نحو، معانی، بیان، بدیع، عروض، قافیه، قوانین خط، قوانین قرائت که بعضی اشتقاق و انشاء راهم بدان‌ها افزوده‌اند. 
-
-البته دیدگاه ادبای قدیم درباره معنی اصطلاحی «ادب» کمی مختلف است. بعضی آن را فضیلت اخلاقی، برخی پرهیز از انواع خطاها و برخی آن را مانند فرشته‌ای دانسته‌اند که صاحبش را از ناشایستی‌ها بازمی‌دارد. 
-
-اما علم ادب (ادبیات) یا سخن‌سنجی یا در دیدگاه پیشینیان اشاره داشته‌است به دانش آشنایی با نظم و نثر از جهت درستی و نادرستی و خوبی و بدی و مراتب آن. اما برخی ادیب را کسی می‌دانستند که عالم بر علوم نحو، لغت، صرف، معنا، علم بیان، عروض، قافیه و فروع باشد و برخی خط، قرض‌الشعر، انشا، محاضره و تاریخ را هم جزو آن‌ها دانسته‌اند. و در ایران تا سده پیشین صفت ادیب را برای کسی به کار می‌بردند که به زبانهای فارسی و عربی و علوم مربوط که به آن‌ها اشاره شد مسلط و در سخن ماهر در استفاده از آن‌ها بود. مانند ادیب الممالک فراهانی و ادیب نیشابوری. 
-جرجی زیدان در این‌باره می‌نویسد: 
-
- «علم ادب در اصطلاح علمای ادبیت مشتمل بر اکثر علوم ادبیه است از قبیل: نحو، لغت، تصریف، عروض، قوافی، صنعت شعر، تاریخ و انساب؛ و ادیب کسی است که دارای تمام این علوم یا یکی از آن‌ها باشد و فرق مابین ادیب و عالم آن است که ادیب از هر چیزی بهتر و خوب‌ترش را انتخاب می‌نماید و عالم تنها یک مقصد را گرفته در آن مهارت می‌یابد.» 
-
-مردم غالبا بین ادبیات و آثار مکتوب دیگر تفاوت قائل می‌شوند. اصطلاحات «تخیل ادبی» و «شایستگی ادبی» غالبا به منظور تشخیص آثار ادبی از یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ مثلا تقریبا تمام انسان‌های باسواد دنیا آثار چارلز دیکنز را در زمره «ادبیات» تلقی می‌کنند در ��الی که برخی از منتقدان، آثار جفری آرچر را شایسته گنجانده شدن تحت عنوان «ادبیات انگلیسی» نمی‌دانند. گاهی ممکن است منتقدان برخی از آثار را به دلایلی همچون سطح پایین دستور زبان و نحو، داشتن پیرنگ روایتی باورنکردنی یا گسیخته یا داشتن شخصیت‌های متناقض یا غیرقابل‌باور از زمره آثار ادبی حذف کنند. 
-اما باید گفت که مفهوم واژه ادب و ادبیات نیز همانند همه پدیده‌های دیگر در طول زمان یکسان نمانده و دستخوش تحول گردیده‌است. بیشتر اقوام قدیم جهان، همچون یونانیان، ادب را فقط به معنی و مفهوم شعر به کار می‌برده‌اند و علوم ادبی، نزد آن‌ها علم شعر بوده‌است و بس. 
-
-تاریخچه
-
-یکی از کهن‌ترین آثار ادبی شناخته‌شده در جهان، حماسه گیلگمش است. بسیاری از پژوهش‌گران، گیلگمش را نخستین حماسه بشری می‌دانند. این اثر ادبی که تاریخ نگارش آن را سال ۲۷۰۰ پیش از میلاد می‌دانند موضوعاتی چون قهرمانی، دوستی، شکست و جستجو به دنبال زندگی ابدی را شامل می‌شود. در هر دوره تاریخی یکی از گونه‌های ادبیات برجسته می‌شود. نخستین آثار ادبی بیشتر دارای جنبه‌های پیدا و پنهان مذهبی‌اند و ریشه تعلیمی نیز همین منابع هستند. سرشت نامتعارف آثار رمانتیک پس از قرون وسطی رشد پیدا کرد؛ در حالی که عصر روشنگری باعث بروز حماسه‌های ملی و آثار فلسفی شد. رمانتیسم بر ادبیات عامیانه و مسائل عاطفی تأکید می‌کرد و به این‌گونه بود که در سده ۱۹ میلادی راه را برای ظهور رئالیسم و ناتورالیسم که در پی کشف مصادیق واقعیت بودند باز کرد. سده ۲۰ میلادی نیاز به سمبولیسم یا بینش روانی در توصیف و توسعه شخصیت را با خود آورد. 
-
-انواع ادبی
-از دیدگاه مفهوم و پیام درونی ادبیات را به چهار دسته کلی تقسیم می‌کنند: 
-حماسی
-غنایی
-نمایشی
-تعلیم و تربیت
-
-دیگر انواع ادبی عبارت‌اند از: 
-ادبیات روایی و داستانی، ادبیات اسطوره‌ای، ادبیات نمادین، ادبیات طنز، ادبیات فولکلور و عامیانه، ادبیات مفاخره، ادبیات مناظره و…
-
-داستان
-
-داستان روایی (نثر روایی) غالبا از نثر برای بیان رمان، داستان کوتاه، رمان تصویری و امثال آن استفاده می‌کند. نمونه‌های منفرد این نوع داستان در طول تاریخ وجود داشته‌اند اما تنها در سده‌های اخیر به شکل منظم و مجزا نوشته شدند. برای دسته‌بندی داستان‌های منثور غالبا از اندازه آن‌ها استفاده می‌کنند. هر چند که این محدوده‌ها دلخواه است اما قراردادهای نشر مدرن محدوده‌های زیر را تعیین کرده‌اند: 
-داستان کوتاه نوعی داستان منثور است که بین ۱۰۰۰ تا ۲۰ ٬ ۰۰۰ واژه دربردارد (اما معمولا بالای ۵۰۰۰ واژه دارد). این نوع داستان ممکن است دارای ساخت روایی نباشد. 
-داستانک
-رمان کوتاه (نوولا) داستانی است که بین ۲۰ ٬ ۰۰۰ تا ۵۰ ٬ ۰۰۰ واژه را دربرداشته باشد. 
-رمان نوعی داستان است که بیش از ۵۰ ٬ ۰۰۰ واژه دارد. 
-
-رمان
-
-رمان، داستان بلندی است که به صورت نثر نوشته‌می‌شود. شکل آن نیز از ابداعات سده‌های اخیر است. داستان منثور ایسلندی به نام ساگاس که گفته می‌شود در سده ۱۱ میلادی نوشته‌شده، در مرز بین یک اثر سنتی منظوم حماسی- ملی و یک رمان روان‌شناسی مدرن قرار دارد. به جرئت می‌توان گفت که سروانتس اسپانیایی اولین کسی بود که در اروپا دست به نگارش یک رمان اثرگذار به نام دون کیشوت زد. اولین بخش این داستان در سال ۱۶۰۵ و دومین بخش آن در سال ۱۶۱۵ منتشر شد. مجموعه‌های داستانی قدیمی‌تر دیگری مانند هزار و یک شب، دکامرون اثر جیووانی بوکاچیو و داستان‌های کانتربری اثر چاسر شکل مشابهی دارند و اگر امروز نوشته می‌شدند، می‌شد آن‌ها را در دسته رمان قرار داد. دیگر داستان‌هایی که در دوران کلاسیک ادبیات آسیا و عرب نوشته‌شده‌اند را بیش از آن‌که ما فکر کنیم می‌توان در دسته رمان قرار داد. برای مثال آثاری چون داستان گنجی (ژاپنی) اثر بانو موراساکی، داستان عربی حی بن یقظان اثر ابن طفیل، داستان عربی تئولوگوس آتودیداکتوس اثر ابن نفیس و داستان چینی افسانه سه پادشاه اثر لو گوانژونگ. 
-
-همه رمان‌ها در اروپا در ابتدا جزو آثار مهم ادبی تلقی نشدند. دلیل آن شاید این بود که نگارش نثر صرف، آسان و غیر مهم می‌نمود. با این حال، امروزه مشخص شده‌است که نگارش نثر بدون توجه به آرایه‌های شاعرانه می‌تواند لذت هنری در فرد ایجاد کند. به علاوه نویسندگان آزاد به این باور رسیده بودند که درگیر نشدن با ساختارهای نظم باعث ایجاد طرح داستانی پیچیده‌تر یا دقیق‌تری نسبت به گونه‌های دیگر ادبی حتی شعر روایی می‌شود. این آزادی به نویسنده این امکان را می‌دهد که به سبک‌های ادبی و نمایشی دیگر – حتی شعر – در محدوده یک رمان بپردازد. 
-
-آثار منثور دیگر
-نوشته‌های فلسفی، تاریخی، روزنامه‌ای، حقوقی و علمی از گذشته جزو ادبیات به‌شمار می‌آمدند. این‌گونه آثار شامل برخی از کهن‌ترین آثار منثور موجود هستند؛ رمان‌ها و داستان‌های منثور نام «داستان» را به خود گرفتند تا از آثار دیگری که معرف واقعیات بودند و اثر «غیرداستان» نامیده می‌شدند مشخص شوند. آثار غیرداستانی از گذشته‌های دور به شکل منثور نوشته‌می‌شدند. 
-
-جنبه ادبی نوشته‌های علمی در طول دو سده گذشته رو به کاهش گذاشت زیرا پیشرفت و تخصصی‌تر شدن علوم باعث شدند که پژوهش‌های علمی برای بسیاری از مخاطبان غیرقابل درک شوند؛ امروزه علم را در ژورنال‌های علمی می‌توان یافت. آثار علمی اقلیدس، ارسطو، کوپرنیک و نیوتون امروز هم از اعتبار زیادی برخوردارند؛ اما به دلیل آنکه دانش موجود در آن‌ها تا حد زیادی منسوخ شده‌است دیگر نمی‌توان از آن‌ها برای تعالیم علمی سود برد. با این حال این آثار آن‌قدر هم فنی هستند که نمی‌توان آن‌ها را در برنامه‌های درسی ادبی گنجاند. تنها در برنامه‌های درسی مانند «تاریخ علم» است که می‌توان دانشجویانی را یافت که این آثار را مطالعه کنند. بسیاری از کتبی که به «عمومی ساختن» دانش می‌پردازند نیز امروزه شایسته دریافت عنوان «ادبیات» هستند. 
-
-فلسفه نیز تا حد زیادی به یک رشته دانشگاهی تبدیل شده‌است. بسیاری از فلسفه‌دانان از این وضع ابراز نارضایتی می‌کنند؛ با وجود این بسیاری از آثار فلسفی در ژورنال‌های آکادمیک چاپ می‌شوند. فیلسوفان بزرگ تاریخ مانند افلاطون، ارسطو، آگوستین، دکارت و نیچه رسما نویسنده تلقی می‌شدند. برخی از آثار فلسفی امروزی نیز مانند آثار سیمون بلکبرن را جزو «ادبیات» تلقی می‌کنند اما بسیاری از دیگر آثار را نمی‌توان در این رده طبقه‌بندی کرد. برخی از مباحث همچون منطق به قدری فنی شده‌اند که می‌توان آن‌ها را با ریاضیات مقایسه کرد. 
-
-بخش عمده‌ای از آثار تاریخی را هنوز می‌توان جزو ادبیات به‌شمار آورد، به خصوص بخشی که آن را به نام گونه اثر غیرداستانی خلاقانه می‌دانند. همچنین بخش اعظم آثار روزنامه‌نگاری مانند روزنامه‌نگاری ادبی نیز چنین است. با این حا�� این بخش نیز به شدت بزرگ‌شده و غالبا با هدف سودمندگرایی نوشته می‌شود: مانند ضبط داده‌ها یا هدایت سریع اطلاعات. به همین دلیل آثاری که در این زمینه‌ها نوشته می‌شوند غالبا فاقد خصوصیت ادبی هستند اما برخی از آن‌ها هنوز هم این قابلیت را دارند. بزرگ‌ترین تاریخ‌نگاران ادبی هرودوت، توسیدید و پروکپیوس بوده‌اند که همگی جزو ادبای جهانی به‌شمار می‌روند. 
-
-حقوق، وضعیت بغرنج‌تری دارد. برخی از آثار افلاطون و ارسطو یا حتی بخش‌هایی از انجیل را می‌توان به عنوان ادبیات حقوقی (یا قوانین ادبی) دسته‌بندی کرد. شاید قوانین حمورابی در بابل نیز شامل این دسته‌بندی شوند. قانون مدنی روم که تحت حاکمیت ژوستنین اول از امپراتوری بیزانس تدوین شد، به عنوان یک اثر ادبی شهرت یافت. اسناد تأسیس بسیاری از حکومت‌ها همچون قانون اساسی ایالات‌متحده را می‌توان جزو ادبیات به‌شمار آورد؛ هر چند که امروزه متون قانونی، کمتر دارای ارزش‌های ادبی هستند. 
-
-متون طراحی بازی‌های رایانه‌ای هیچ‌گاه توسط بازیکنان قابل‌مشاهده نیستند و تنها تولیدکنندگان یا ناشران این بازی‌ها می‌توانند این متون را دیده و از آن‌ها برای درک، تجسم و حفظ ثبات در هنگام همکاری در ساخت یک بازی استفاده کنند. مخاطب اینگونه آثار معمولا بسیار کم است. بسیاری از متون بازی‌ها دارای داستان‌های عمیق و دنیاهای دقیقی هستند که باعث می‌شوند که این آثار تبدیل به یک گونه ادبی پنهان شوند. 
-
-در نتیجه با تخصصی‌تر شدن و تکثر بسیاری از این رشته‌ها دیگر نمی‌توان آثار تولید شده در حوزه‌های این علوم را جزو ادبیات به‌شمار آورد. شاید بتوان گاهی آن‌ها را جزو «ادبیات ادبی» دسته‌بندی کرد؛ خیلی وقت‌ها این رشته‌ها آثاری تولید می‌کنند که می‌توان بر آن‌ها عنوان‌های «ادبیات فنی» یا «ادبیات حرفه‌ای» نهاد. 
-
-نمایش‌نامه
-
-نمایش‌نامه، معرف نوع دیگری از قالب‌های ادبی کلاسیک است که در طول سال‌های متمادی متحول شده. این نوع اثر ادبی غالبا شامل گفتگو بین شخصیت‌ها است و به جای خوانده‌شدن بیشتر تکیه بر اجرای نمایشی دارد. اپرا در طول سده‌های هجده و نوزده میلادی به عنوان ترکیبی از شعر، نمایش و موسیقی رشد یافت. در آن زمان تقریبا تمام نمایشنامه‌ها منظوم بودند. شکسپیر را می‌توان یکی از برجسته‌ترین نمایشنامه‌نویسان جهان دانست. برای نمونه رومئو و ژولیت نمایشنامه‌ای کلاسیک است که عموما یک اثر ادبی شناخته می‌شود. 
-
-نمایش‌نامه‌های یونانی نمونه‌های اولین گونه‌های نمایشی در طول تاریخ هستند که ما به آن‌ها دسترسی داریم. تراژدی به عنوان یک‌گونه نمایشی از جشنواره‌های مذهبی و مدنی سرچشمه گرفت و معمولا برای نمایش تم‌های تاریخی یا افسانه‌ای به کار برده می‌شد. تراژدی‌ها معمولا برای موضوعات بسیار مهم مورد استفاده قرار می‌گرفتند. با ظهور فناوری‌های نوین، نوشتن متن نمایش‌نامه‌های غیر اجرایی باب شد. جنگ دنیاها (رادیو) در سال ۱۹۳۸ نمایش‌نامه‌ای رادیویی بود که برای پخش سراسری نوشته شده‌بود. پس از آن بسیاری از آثار نمایشی برای فیلم یا تلویزیون ساخته‌شدند. به‌طور معکوس، ادبیات تلویزیونی، فیلم و رادیو نیز برای نوشتن آثار چاپی یا الکترونیک به کار برده‌شدند. 
-
-ادبیات شفاهی
-
-اصطلاح ادبیات شفاهی به سنت‌های شفاهی به جا مانده از گذشته اشاره دارد که مشتمل بر گونه‌های متفاوتی چون حماسه، شع�� و نمایشنامه، داستان‌های قومی، تصنیف، افسانه، لطیفه و دیگر گونه‌های قومی و محلی (فولکلور) می‌شود. این نوع ادبیات در هر جامعه‌ای وجود دارد و نمی‌توان آن را محدود به جوامع باسواد یا متمدن دانست. ادبیات شفاهی معمولا توسط فولکلورشناسان یا دانشمندانی که به مطالعات فرهنگی و ادبیات قومی می‌پردازند همچون زبانشناسان، انسان‌شناسان و حتی جامعه‌شناسان مورد تحقیق و بررسی قرار می‌گیرد. 
-
-دیگر گونه‌های روایی
-فیلم، ویدئو یا نمایش‌های تلویزیونی آن‌قدر پیشرفت کرده و زیاد شده‌اند که غالبا هم‌شأن ادبیات منثور می‌شوند. 
-رمان‌های گرافیکی و کتاب‌های کمیک، داستان‌هایی را نقل می‌کنند که به صورت ترکیبی از هنر نقاشی، دیالوگ و متن به صورت مرتب نمایش می‌یابند. 
-
-نظریه ادبی
-
-ادبیات را می‌توان از جنبه‌های گوناگون دیگر هم بررسی و طبقه‌بندی کرد. به عنوان نمونه، بخشی از ادبیات که به عنوان نظریه ادبی مطرح می‌شود، اغلب ناشی از تعریفی است که از ارتباط ادبیات و علم، حکایت می‌کند. در واقع می‌توان گفت، واژه-مفهوم نظریه، مبتنی بر نگرش و راهکار علمی است و اگر در تعریف ادبیات، علمی بودنش مورد تردید باشد، ابداع و طرح موضوعی به نام نظریه ادبی، اساسا بلا موضوع خواهد شد؛ زیرا عده‌ای باور دارند که ادبیات با عواطف و احساسات و خروجی تراوش‌های عاطفی از ذهن و جاری شدن آن بر زبان (گفتار و نوشتار) تأکید بسیار دارند. 
-
-گونه‌های ادبی
-
-گونه ادبی به تقسیمات سنتی انواع آثار گوناگون ادبی بر اساس نوع خاصی از نگارش گفته می‌شود. در زیر فهرستی از گونه‌های ادبی نمایش داده شده‌است: 
-
-فهرست گونه‌های ادبی
-خودزندگینامه، خاطره، خودزندگینامه معنوی
-زندگینامه
-خاطرات روزانه و وقایع روزانه
-ادبیات الکترونیکی
-راویان برده
-افکار، گفتارهای حکیمانه
-داستان
-ادبیات کودک و نوجوان
-ادبیات کمیک
-رمان جنایی
-رمان کارآگاهی
-رمان ماجراجویی
-افسانه، فولکلور
-خیال‌پردازی
-ادبیات گوتیک (معمولا هم‌معنی ادبیات ترس است) 
-داستان تاریخی
-ترس
-رمان طبی
-داستان طنز یا فکاهی
-داستان رازآمیز
-رمان فلسفی
-رمان سیاسی
-رمان عاشقانه
-داستان عاشقانه تاریخی
-ساگا، ساگای خانوادگی
-هزلیات، هجویات
-داستان علمی و تخیلی
-داستان هیجان‌انگیز
-داستان هیجان‌انگیز دسیسه‌ای
-داستان هیجان‌انگیز روان‌شناسی
-داستان هیجان‌انگیز سیاسی / رمان جاسوسی
-تراژدی
-
-آرایه‌های ادبی
-آرایه ادبی در یک اثر باعث ایجاد تأثیر خاصی بر خواننده می‌شود. تفاوت میان آرایه‌های ادبی و گونه‌های ادبی مانند تفاوت تاکتیک‌های نظامی و استراتژی نظامی است؛ بنابراین با این‌که داستان دیوید کاپرفیلد در برخی جاها از هزل استفاده می‌کند اما به گونه کمیک تعلق دارد و نه گونه هزل. در عین حال، خانه متروک آن‌قدر از هزل استفاده‌می‌کند که باعث می‌شود این اثر را در زمره هزلیات قرار دهیم. این گونه‌است که استفاده مکرر از یک آرایه ادبی باعث می‌شود تا یک‌گونه جدید به وجود آید، همان‌طور که در مورد یکی از نخستین رمان‌های مدرن به نام پاملا (رمان) اثر ساموئل ریچاردسون اتفاق افتاد. در این اثر آن‌قدر از صنعت نامه‌نگاری استفاده شد که باعث شد رمان‌های نامه‌نگاری که چند صباحی بود که باب شده بودند، قدرت گرفته و خود به یک‌گونه ادبی جداگانه تبدیل شوند. 
-
-نقد ادبی
-
-نقد ادبی، بررسی و نقد یک اثر ادبی است که در برخی موارد باعث پیشبرد کیفیت اثر ادبی در حال تکمیل می‌شود. شیوه‌های نقد ادبی گوناگونی وجود دارند که هر کدام می‌توانند برای نقد یک اثر به صورت دیگر یا نقد جنبه‌های متفاوت یک اثر به کار روند. 
-هم‌چنین نقد ادبی قوانین، موازین و دلایل مقبولیت و رد آثار ادبی را مورد مطالعه قرار می‌دهد، حقیقت هنری را در یک اثر ادبی می‌شناسد و می‌شناساند، ارزش‌های نهفته و نامکشوف آن را کشف و آشکار می‌سازد، و سره را از ناسره، و قوی را از ضعیف در آثار ادبی جدا می‌سازد و تفکیک می‌کند. 
-نقد ادبی بر اساس این‌که از کدام زاویه دید به اثر ادبی نگاه و بر مبنای چه موازینی آن را تحلیل و ارزیابی می‌کند به انواع گوناگونی بخش‌بندی می‌شود. 
-
-نمونه‌ای از انواع نقد ادبی در زیر فهرست شده‌اند: 
-
-جستارهای وابسته
-زبان و زبان‌شناسی
-
-جستارهای مختص ادبیات
-
-منابع
-
-
-ادبیات داستانی
-علوم انسانی
-هنر
-صنعت، به تولید کالاها و خدمات در یک اقتصاد گفته می‌شود. منبع اصلی درآمد یک گروه یا شرکت نشان‌دهنده صنعت مربوطه است. 
-
-اگر تمام فعالیت‌های اقتصادی که با تولید کالا و خدمات با استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات ساخته دست بشر سروکار دارند را به عنوان یک کل تصور کنیم، هرصنعت، زیرمجموعه‌ای از این کل است که عده فراوانی از فعالیت‌های مشابه را شامل می‌شود. 
-
-تعریف مهم برای صنعت: به مجموعه تمام یگان‌هایی که در تولید، توزیع یا مصرف یک فراورده یا یک دسته از فراورده‌های مشابه فعالیت می‌کنند، «صنعت» گفته می‌شود.. 
-
-تعریف «صنعت» 
-در مورد تعریف دقیق «صنعت»، اختلاف نظرهای کثیری وجود دارد. صنعت دارای تعریف‌ها و تعبیرهای متفاوتی است که براساس جایگزین‌پذیری فراورده‌ها، فرایند تولید و محدوده‌های گیتاشناختی ارائه شده‌اند؛ مثلا مایکل پورتر، صنعت را چنین تعریف می‌کند: «صنعت، عبارت اند از گروه شرکت‌هایی که فراورده‌های آنها جایگزین نزدیکی برای هم می‌باشند.» 
-
-گروه‌های صنعت
-با توجه به تعریف‌های گوناگونی که در مورد صنعت ارائه‌شده است، گروه‌های صنعتی ممکن است با استفاده از روش‌های گوناگونی در کنار یکدیگر تقسیم‌بندی شوند. برای مثال گروه‌های صنعت تعریف‌شده در «بورس اوراق بهادار تهران» به شرح زیر می‌باشند: 
-استخراج زغال‌سنگ؛ 
-کشاورزی، دامپروری و خدمات وابسته به آن؛ 
-استخراج کانه‌های فلزی؛ 
-استخراج سایر معدنها؛ 
-نساجی؛ 
-دباغی، پرداخت چرم و ساخت انواع پاپوش؛ 
-فراورده‌های چوبی؛ 
-فراورده‌های کاغذی؛ 
-انتشار، چاپ و تکثیر؛ 
-فراورده‌های نفتی، زغال کک و سوخت هسته‌ای؛ 
-لاستیک و پلاستیک؛ 
-فلزهای اساسی؛ 
-ساخت فراورده‌های فلزی؛ 
-ماشین‌آلات و تجهیزات؛ 
-ماشین‌آلات دستگاه‌های برقی؛ 
-ساخت رادیو، تلویزیون، دستگاه‌ها و وسیله‌های ارتباطی؛ 
-وسیله‌های اندازه‌گیری، پزشکی و نورشناختی؛ 
-خودرو و ساخت افزاره‌ها؛ 
-سایر وسیله‌های ترابری؛ 
-مبلمان و دیگرمصنوعات؛ 
-قند و شکر؛ 
-شرکت‌های چندرشته‌ای صنعتی؛ 
-فراورده‌های غذایی و آشامیدنی بجز قند و شکر؛ 
-مواد و فراورده‌های دارویی؛ 
-فراورده‌های شیمیایی؛ 
-پیمانکاری صنعتی؛ 
-رایانه و فعالیت‌های وابسته به آن؛ 
-خدمات فنی و مهندسی؛ 
-انبوه‌سازی، املاک و مستغلات؛ 
-کاشی و سرامیک؛ 
-سیمان، آهک و گچ؛ 
-سایر فراورده‌های کانی غیر فلزی؛ 
-سرمایه‌گذاریها؛ 
-بانکها، مؤسسه‌های اعتباری و سایر نهادهای پولی؛ 
-سایر واسطه��گری‌های مالی؛ 
-ترابری، انبارداری و ارتباطات. 
-
-البته لازم به ذکرست که تقسیم‌بندی مذکور، الزاما متداول‌ترین گروه‌بندی صنایع نیست؛ مثلا در برخی متون، کاشی و سرامیک، سیمان، آهک و گچ و سایر فراورده‌های کانی غیر فلزی درمجموع یک گروه به نام صنعت سرامیک یا کانی نافلزی را تشکیل می‌دهند یا تمام گروه‌های مربوط به تهیه غذا، در گروه صنایع غذایی قرار می‌گیرند. همچنین علاوه بر موارد مذکور، صنایعی مانند صنعت گردشگری و صنایع‌دستی نیز در برخی متون در ردیف گروه‌های صنعت قرار می‌گیرند. 
-
-تقسیم‌بندی صنایع
-با توجه به مشابهت‌هایی که به لحاظ فرایند تولید، شیوه بازاریابی، شیوه مدیریت، حجم سرمایه، نوع ماشین‌آلات مورد استفاده، نوع مواد اولیه ملزوم و غیره میان گروه‌های گوناگون صنعت وجود دارند، گروه‌های گوناگون صنعت را می‌توان از جنبه‌های گوناگون تقسیم‌بندی کرد. یکی از متداول‌ترین طبقه‌بندی‌های صنعت، طبقه‌بندی ارائه‌شده توسط بخش آمار سازمان ملل است که به اختصار طبقه‌بندی آیسیک نامیده می‌شود. در این طبقه‌بندی گروه‌های مختلف صنعتی تعریف شده‌اند و فعالیت‌های مختلف در آن‌ها طبقه‌بندی گردید. 
-
-منابع
-
-پورتر، مایکل، استراتژی رقابتی تکنیک‌های تحلیل صنعت و رقبا، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول، ۱۳۸۴
-
-صنعت
-
-
-استان تهران
-دانشکده مهندسی دریا در دانشگاه صنعتی امیرکبیر
-دانشکده علوم و فنون دریایی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
-دانشکده علوم و فنون دریایی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
-گروه مکانیک دریا - دانشکده مکانیک در دانشگاه صنعتی شریف
-گروه مهندسی عمران در سازه‌های دریایی - دانشکده فنی، دانشگاه تهران
-مؤسسه آموزشی کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران
-
-استان اصفهان
-مجتمع علوم و فناوری دریایی - دانشگاه صنعتی مالک اشتر
-
-استان آذربایجان شرقی
-سازه‌های دریایی - گروه مهندسی عمران دانشگاه صنعتی سهند
-
-استان‌های ساحلی
-
-استان بوشهر
-دانشکده دریانوردی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خارک (جزیره خارگ) 
-دانشکده مهندسی کشتی‌سازی - دانشگاه خلیج‌فارس (بوشهر) 
-مؤسسه آموزشی کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (بوشهر) 
-
-استان مازندران
-دانشگاه علوم و فنون دریایی امام خمینی (نوشهر) از نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
-دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی - دانشگاه تربیت مدرس (نور) 
-آموزشکده علوم دریایی شرکت ملی نفتکش ایران (محمودآباد) 
-دانشکده علوم دریایی از دانشگاه صنعت نفت (محمودآباد) 
-دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل
-
-استان خوزستان
-دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر
-
-استان سیستان و بلوچستان
-دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار
-
-استان هرمزگان
-دانشگاه صنایع دریایی امیرکبیر (بندرعباس) 
-دانشگاه هرمزگان
-
-استان گلستان
-دانشگاه گلستان (گرگان) 
-دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان
-
-استان گیلان
-دانشگاه علوم و فنون دریایی امام خامنه‌ای از نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (زیباکنار) 
-آموزشکده علوم و فنون دریایی شهید خدادادی (بندر انزلی) 
-
-آموزشگاه‌های دریایی ایران
-فهرست بندرهای ایرانی و مناطق ویژه اقتصادی دریایی ایران عبارت‌اند از: 
-اداره کل بنادر و دریانوردی بندر امیرآباد (در بندر امیرآباد) 
-اداره کل بنادر و دریانوردی استان گیلان (در بندر انزلی) 
-اداره کل بنادر و دریانو��دی استان بوشهر (در بوشهر) 
-اداره کل بنادر و دریانوردی استان مازندران و گلستان (در نوشهر) 
-اداره کل بنادر و دریانوردی استان هرمزگان (در بندرعباس) 
-اداره کل بنادر و دریانوردی استان خوزستان (در بندر امام خمینی) 
-منطقه ویژه اقتصادی مجتمع کشتی‌سازی و صنایع فراساحل ایران در بندرعباس منبع اداره کل بنادر و کشتیرانی ایران
-منطقه ویژه اقتصادی بندر آستارا
-
-شمال
-بندر امیرآباد بهشهر
-آبسکون (تاریخی) 
-
-جنوب
-بندر ماهشهر
-بندر چابهار
-لیان (تاریخی) 
-اسکله شهید رجایی
-
-بندر خشک
-دهکده لجستیک اصفهان
-
-جستارهای وابسته
-بندر خدماتی پارس عسلویه بوشهر
-
-منابع
-
-لایحه ایجاد منطقه ویژه اقتصادی بندر آستارا
-
-بندرها و مناطق ویژه اقتصادی دریایی
-فهرست پژوهشگاه‌های دریایی ایران از این قرار است: 
-
-دانشکده مهندسی دریا دانشگاه صنعتی امیرکبیر (تهران) 
-پژوهشکده دریایی دانشگاه جامع امام حسین (ع) 
-پژوهشکده علوم و تکنولوژی زیردریا (اصفهان) 
-مؤسسه تحقیقات شیلات ایران
-مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری
-مرکز تحقیقات مهندسی فارس
-مرکز توسعه فنآوری صنایع دریایی دانشگاه صنعتی شریف
-مرکز تحقیقات و آموزش وزارت راه و ترابری
-سازمان تحقیقات و جهاد خودکفایی ندسا (ساتخ ندسا) 
-مرکز مطالعات و پژوهشهای خلیج‌فارس - دانشگاه خلیج‌فارس
-مرکز تحقیقات سازمان بنادر و کشتیرانی
-پژوهشکده زیرسطحی اصفهان
-پژوهشکده هوا-دریا (شیراز) 
-مرکز تحقیقات آب وابسته به وزارت نیرو
-پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی
-معاونت تحقیقات و جهاد خود کفایی نیروی دریایی ارتش
-
-جستارهای وابسته
-نام مؤسسه ملی اقیانوس‌شناسی به پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی تغییر پیدا کرده‌است. 
-
-منابع
-
-پژوهشگاه‌های دریایی ایران
-پژوهشکده به هر کدام از بخش‌های یک پژوهشگاه که در زمینه یا رشته ویژه‌ای پژوهش کرده و کار بر روی موضوع و رشته ویژه‌ای را دنبال می‌کنند گفته می‌شود. همانگونه که دانشکده زیرشاخه‌ای از یک دانشگاه است پژوهشکده نیز زیرشاخه‌ای از یک پژوهشگاه به شمار می‌رود. 
-به شکل کلی پژوهشکده یک پیکره سازمانی (organisational body) است که برای هدفی خاص ایجاد شده‌است. در این حالت پژوهشکده می‌تواند از سوی یک دانشگاه، سازمان و … ایجاد شود. 
-
-پژوهشکده یا واحد پژوهشی دانشگاهی
-در صورتی که حدود فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه از سطح یک دانشکده، فراتر باشد و ایجاد موسسه‌ای در دانشگاه یا به صورت مستقل ضرورت یابد، پژوهشکده باشرایط زیر تأسیس می‌گردد: 
-الف: فعالیت‌های تحقیقاتی پژوهشکده در زمینه‌های بنیادی، کاربردی یا توسعه‌ای و منطبق بر نیازهای اساسی کشور خواهد بود و پژوهشکده در یک‌رشته مشخص یا به صورت میان‌رشته‌ای می‌تواند در هر یک از زمینه‌های فوق تشکیل گردد. 
-ب: داشتن حداقل ۳ گروه پژوهشی
-ج: داشتن امکانات و تجهیزات مستقل برای امور تحقیقاتی
-- پژوهشکده، از نظر مالی، مستقل و از نظر اداری، مشابه یک دانشکده خواهد بود. 
-- عنوان‌ها زیر، معادل پژوهشکده خواهد بود: 
-الف: مرکز تحقیقاتی
-ب: مؤسسه تحقیقاتی (پژوهشی) 
-- هر گاه سطح فعالیت تحقیقاتی در موسسات و مراکزی که عنوان دانشگاه ندارند معادل پژوهشکده باشد، می‌توانند نسبت به تأسیس پژوهشکده، (نظیر مرکز و مؤسسه تحقیقاتی) اقدام نمایند. اینگونه موسسات می‌توانند به ارائه دوره کارشناسی ارشد و دکترای پژوهشی در صورت داشتن شرایط و ضوابط آموزشی و پژوهشی مصوب با همکاری و تحت نظارت دانشگاه‌ها اقدام کنند. 
-
-- واحد پژوهشی نوع ۱: دانشگاه با مأمور کردن برخی از اعضای هیئت‌علمی آموزشی (به صورتی که بیش از ۶ واحد درسی در ترم ارائه نکنند) یا جذب هیئت‌علمی پژوهشی، نهاد جدیدی را در دانشگاه راه‌اندازی می‌کند (امکانات اولیه را تخصیص می‌دهد) این واحد پژوهشی باید در زمینه‌های تخصصی و با هدف و رسالتی مشخص و محدود در گروه‌های پژوهشی خود فعالیت نماید. نیاز ضروری به انجام پژوهش برای کشور در موضوع فعالیت آن واحد پژوهشی، توسط معاونت پژوهشی وزارت علوم تأیید می‌شود. 
-طبعا موضوع فعالیت واحد پژوهشی نمی‌تواند عنوان‌ها گروه‌ها و دانشکده‌های آموزشی باشد. 
-به ازاء هر گروه پژوهشی سه نفر استادیار شامل یکنفر پژوهشگر شاخص و دارای سابقه علمی برجسته در موضوع ضروری است. واحدهای پژوهشی نوع ۱ به علت نداشتن تقاضا در موضوع پژوهش و نیز تشخیص دولت در نیاز به انجام پژوهش در موضوع عمدتا متکی به منابع مالی دولتی فعالیت می‌کنند و به همین دلیل باید دارای رسالتی بسیار مشخص و محدود و نیز دارای هیئت‌علمی پژوهشی تمام وقت برای واحد پژوهشی یا مأمور به آنجا باشند. اگر این واحد پژوهشی در ۱ یا ۲ سال پس از اخذ موافقت اصولی خود و ۲ سال پس از اخذ موافقت قطعی خود در ارزیابی‌های وزارت علوم به رتبه‌های بالا دست یافت، توسط وزارت علوم برای اخذ ردیف اعتباری به سازمان مدیریت معرفی می‌شود. 
-
-- واحد پژوهشی نوع ۲: تعدادی از اعضای هیئت‌علمی دانشگاه به عنوان فعالیت دوم خویش مایل هستند که واحد پژوهشی ایجاد کنند و در زمینه تخصصی خود به جامعه خدمت کنند. 
-گذشته از حمایتهای مالی راه‌اندازی که توسط دانشگاه صورت می‌گیرد، اعتبارات این واحد از قراردادها و ارائه خدمات خود تأمین می‌گردد و پس از اتمام دوران راه‌اندازی، در صورت استفاده از امکانات دانشگاه هزینه آن را می‌پردازند و بالا سری قراردادها را نیز به دانشگاه می‌پردازد. واحدهای پژوهشی نوع ۲ به علت وجود تقاضا در موضوع فعالیت عمدتا متکی به قرارداد عمل می‌کنند و لذا هیچگاه ردیف اعتباری نخواهند داشت هر چند دانشگاه در راه‌اندازی واحد پژوهشی کمک خواهد کرد. 
-میزان پرداختها به اعضاء در واحد پژوهشی نوع ۲ باید به اندازه‌ای باشد که برای اعضاء هیئت‌علمی دانشگاه در مقایسه با شرکتهای خصوصی و مراکز پژوهشی غیر دانشگاهی جاذبه داشته باشد. بعد از اتمام مرحله راه‌اندازی، پس از پرداخت بالا سری دانشگاه و صرف هزینه‌های مربوط به آن واحد پژوهشی، از ما بقی دریافتی‌های قرارداد منعقده می‌توان با روش مورد نظر آن واحد پژوهشی در پرداخت‌های اعضاء هیئت‌علمی واحد پژوهشی استفاده کرد و نیز بالا سری زیاد دانشگاه بدون همکاری‌های لازم در مرحله راه‌اندازی، مخالفت فلسفه ایجاد این نوع از واحدهای پژوهشی است. 
-پژوهشکده‌ها از دل دانشکده‌ها و دانشگاه پس از فعالیت چندین ساله در قالب هسته، قطب، مرکز و در نهایت پژوهشکده با اهداف ویژه رشد می‌کند و به عرصه ظهور (اخذ موافقت اصولی) می‌رسد. 
-البته بسته به اینکه پژوهشکده نوع اول، دوم، یا سوم باشد، مأموریت و ساختار سازمانی آن از قبیل تأمین منابع مالی، استخدام اعضاء هیئت‌علمی و پذیرش دانشجو متفاوت می‌باشد. 
-پژوهشکده‌ها می‌توانند غیردولتی و مستقل باشند و هم‌اکنون بیش از دویست مؤسسه پژوهشی غیردولتی از وزارت علوم مجوز دریافت کرده‌ا��د
-
-پژوهشگاه
-در صورتی که فعالیت‌های پژوهشی، در سطح گسترده، مورد نظر باشد، واحد پژوهشی مستقل (پژوهشگاه) با شرایط زیر ایجاد می‌گردد. 
-الف: دارا بودن سه مؤسسه پژوهشی (پژوهشکده) ب: داشتن امکانات و تجهیزات مستقل برای امور تحقیقاتی
-- پژوهشگاه‌ها می‌توانند نسبت به ارائه دوره کارشناسی ارشد و دکترای پژوهشی اقدام کنند. 
-
-فهرست پژوهشکده‌های ایران
-پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران
-پژوهشکده محیط‌های خشک
-پژوهشکده لیزر و پلاسما
-پژوهشکده هواشناسی
-پژوهشکده آمار
-پژوهشکده امنیت ملی
-پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی
-پژوهشکده سلامت اجتماعی دانشگاه اراک
-پژوهشکده برق جهاد دانشگاهی
-پژوهشکده مهندسی معدن و علوم زمین صدرا
-پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی
-پژوهشکده محیط‌زیست و توسعه پایدار
-پژوهشکده علوم گیاهی کاربردی دانشگاه آزاد اسلامی اراک
-پژوهشکده شهید رضایی
-پژوهشکده شریعت
-پژوهشکده بیمه بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران
-پژوهشکده پردازش هوشمند علائم
-پژوهشکده عفاف
-پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی
-پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی
-پژوهشکده تحقیقات فضایی
-پژوهشکده چشم‌انداز و آینده‌پژوهی
-پژوهشکده باقر العلوم
-پژوهشکده مطالعات اقتصادی و صنعتی شریف
-پژوهشکده محیط‌زیست جهاد دانشگاهی
-پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی
-پژوهشکده علوم و فناوری مواد غذایی جهاد دانشگاهی
-پژوهشکده مهندسی معدن و علوم زمین صدرا
-پژوهشکده اویونیک دانشگاه صنعتی اصفهان
-پژوهشکده فولاد دانشگاه صنعتی اصفهان
-پژوهشکده نانوفناوری و مواد پیشرفته دانشگاه صنعتی اصفهان
-پژوهشکده علوم و تکنولوژی زیر دریا دانشگاه صنعتی اصفهان
-پژوهشکده سیاست پژوهی و مطالعات راهبردی حکمت
-پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن مشهد مقدس
-پژوهشکده مطالعات وتحقیقات بسیج
-پژوهشکده ابوریحان بیرونی مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی
-پژوهشکده بیمه
-
-پانویس
-
-جستارهای وابسته
-مؤسسه
-پژوهش
-بنیاد
-
-پژوهشگاه‌های ایران
-مراکز پژوهشی در ایران
-شعر، سرود، چامه یا چکامه شاخه‌ای از ادبیات است که از ویژگی‌های زیبایی‌شناختی و اغلب ریتمیک زبان استفاده می‌کند. دهخدا در یادداشت‌های خود درباره شعر چنین می‌نویسد: «چکامه، چغامه، چامه، نشید، نظام، سخن منظوم، منظومه، قریض. ظاهرا ایرانیان را قسمی سرود یا شعر بوده و خود آنان یا عرب آن را «هنیمه» می‌نامیده‌اند. قدیم‌ترین شعر ایران که به دست است گاتاهای زرتشت می‌باشد که نوعی شعر هجایی محسوب می‌شود». 
-
-شاعران و منتقدان، تعریف‌های گوناگون و بی‌شماری از «شعر» ارائه داده‌اند. در تعریف‌های سنتی درباره شعر کهن فارسی، ویژگی اصلی شعر را موزون و آهنگین بودن و ادای حق مطلب به زیباترین شیوه ممکن آن دانسته‌اند. در تعریف‌هایی دیگر، با دانش، فهم، درک، ادراک و وقوف یکی انگاشته شده‌است. 
-دهخدا در فرهنگ لغت خود به تعاریف علمای عرب نیز اشاره کرده و می‌نویسد: «نزد علمای عرب کلامی را شعر گویند که گوینده آن پیش از ادای سخن قصد کرده باشد که کلام خویش را موزون و مقفی ادا کند و چنین گوینده‌ای را شاعر نامند ولی کسی که قصد کند سخنی ادا کند و بدون اراده سخن او موزون و مقفی ادا شود او را شاعر نتوان گفت». 
-به قول ملک الشعرای بهار " شعر دانی چیست؟ مرواریدی از دریای عقل
-شاعر، آن افسونگری کاین طرفه نروارید سفت "
-در هزاره دوم پیش از میلاد؛ ریگ‌ودا، که از قدیمی‌ترین اشعار و سرودهای مذهبی هندی به زبان سانسکریت ودایی است، سروده شد. 
-
-تاریخچه سرایش شعر
-قدیمی‌ترین سروده‌های به‌جامانده به وداهای هندوان باستان بازمی‌گردد. از تاریخ سرایش وداها اطلاع دقیقی دردست نیست و تاریخ قدیمی‌ترین سروده ریگ‌ودا را از هزار تا پنج‌هزار سال پیش از میلاد مسیح پنداشته‌اند. همان‌گونه که اشاره شد گاتاهای زرتشت نیز از سروده‌های کهن هستند. دیگر سروده قدیمی، گیلگمش نام دارد. حماسه گیلگمش نخستین منظومه حماسی جهان است. آن‌جا که تاریخ تمام می‌شود اسطوره آغاز می‌شود؛ حماسه‌های بزرگ مبتنی بر اسطوره هستند و اسطوره‌های بزرگ بر پایه شرایط تاریخی بنا می‌شوند. جهان چندین حماسه بزرگ را به‌خود دیده‌است: 
-در یونان؛ ایلیاد و ادیسه اثر هومر
-در هند؛ مهابهاراتا و رامایانا
-در روم؛ انه‌ایید اثر ویرژیل
-در ایران؛ شاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی
-که تمامی این حماسه‌ها در بزنگاه‌های خطیری از تاریخ هر ملت ساخته شده‌اند». 
-چینی‌های باستان نیز به شعر علاقه نشان داده‌اند و آثاری در این زمینه خلق کرده‌اند. شی چینگ یا کتاب شعر یا کتاب سرودها، از جمله آثار به‌جامانده از چین باستان در زمینه شعر است. 
-
-دیدگاه ارسطو
-در میان منطق‌دانان و فلاسفه قدیم، کسی که به‌طور مدون و مشروح به شعرشناسی منطقی پرداخته، ارسطو است. اگرچه کسانی قبل از او نیز همچون بقراط، اریستوفانس و افلاطون درباره شعر، سخن گفته‌اند. اما فن شعر ارسطو تنها رساله مستقل و منطبق بر منهج نقد در این باره می‌باشد. 
-ارسطو نظریه ادبی خود را بر پایه «محاکات» (تقلید واقعیت) بنا می‌کند و سه عنصر وزن (ایقاع)، لفظ و هماهنگی را رکن‌های شعر و ابزارهای محاکات می‌شمارد. بر این اساس در طبقه‌بندی ارسطو، انواع اصلی شعر، یعنی حماسه، تراژدی، کمدی، و انواع وابسته به آن مانند آواز دیتیرامب، موسیقی و شعر غنایی و رقص، همگی در جوهر هنری تقلید مشترک هستند و تمایز آن‌ها از یکدیگر به سبب تفاوت در ابزارهای تقلید (عناصر سه‌گانه)، مضمون تقلید و شیوه تقلید است. 
-
-ارسطو در بخشی از توضیحات خود درباره ماهیت شعر و عملکرد شاعر چنین می‌گوید: «کار شاعر آن نیست که امور را آن‌چنان که روی‌داده است به دقت نقل کند، بلکه کار او این است که امور را به روشی که ممکن است اتفاق افتاده باشد، روایت کند. تفاوت شاعر و مورخ در این نیست که یکی روایت خود را در قالب شعر درآورده است و آن دیگری در قالب نثر، زیرا ممکن است تاریخ هرودت به رشته نظم درآید. اما همچنان تاریخ خواهد بود. شعر، فلسفی‌تر از تاریخ است و بیشتر از امر کلی حکایت می‌کند؛ در صورتی که تاریخ از امر جزئی حکایت می‌کند. مقصود از امر کلی در شعر این است که شخص چنین و چنان فلان کار یا فلان کار دیگر را به حکم احتمال یا بر حسب ضرورت در شرایط و احوالی خاص انجام دهد. در تاریخ هدف همین است اما امر جزئی، مثلا کاری که شخص معینی چون الکیبیادس کرده است یا ماجرایی برای او اتفاق افتاده است». 
-
-دیدگاه‌های سنتی درباره شعر
-پس از نهضت ترجمه و انتقال نظریه شعری یونانی به حوزه اسلامی، رساله‌های شعری یونانیان موجی از نظریه‌پردازی را در میان فیلسوفان مسلمان ایجاد کرد؛ چنان‌که فارابی، ابن‌سینا، ابوالبرکات بغدادی، ابن رشد و خواجه نصیر طوسی هرکدام بخشی از آثارشان را به نظریه شعر اختصاص دادند. نظرگا�� فیلسوفان از طریق کسانی چون حازم قرطاجنی وارد آثار مدرسه بلاغیون مسلمان هم شد. 
-خواجه نصیرالدین طوسی ملهم از سخن ابن‌سینا در کتاب شفا، به پیروی از ارسطو، شعر را «سخنی خیال‌انگیز که از اقوالی موزون و متساوی ساخته‌شده باشد» می‌داند. خواجه نصیر در رابطه شعر با موسیقی چنین می‌گوید: «و نظر در وزن حقیقی به‌حسب ماهیت، تعلق به علم موسیقی دارد و به‌حسب اصطلاح و تجربه تعلق به علم عروض دارد؛ و نظر منطقی خاص است به تخیل و وزن را از آن جهت اعتبار کند که به وجهی اقتضاء تخیل کند. پس شعر در عرف منطقی، کلام مخیل است و در عرف متأخران، کلام موزون مقفی… اما قدما، شعر را کلام مخیل گفته‌اند و اگرچه موزون حقیقی نبوده‌است و اشعار یونانیان بعضی چنان بوده است و در دیگر لغت قدیم مانند عبری و سریانی و فرس هم‌وزن حقیقی اعتبار نکرده‌اند». 
-شمس قیس رازی در کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم در تعریف شعر می‌نویسد: «بدان که شعر در اصل لغت، دانش است و ادراک معانی به حدس صایب و استدلال راست و از روی اصطلاح سخنی است اندیشیده، مرتب، معنوی، موزون، متکرر، متساوی (مصراع‌های برابر)، حروف آخر آن به یکدیگر ماننده (قافیه دار)». 
-فارابی درباره شعر دو اثر از خود به‌جای گذاشته‌است، یکی مقالة فی قوانین صناعة الشعراء و دیگری کتاب الشعر که آخرین مبحث در جلد اول از مباحث منطقی فارابی است. فارابی می‌گوید: «در این مقاله، تنها به آن اقوال و معانی می‌پردازیم که حکیم (ارسطو) در صناعت شعر اثبات کرده‌است، بدون این‌که قصد بیان تمام مطالب را درباره شعر داشته باشیم. زیرا خود حکیم نظراتش را در صنعت مغالطه تکمیل نکرده‌است (… فضلا عن القول فی صناعة الشعر)». 
-
-اختلاف نظر در تعریف شعر
-
-در حقیقت باید گفت که تعاریف بسیاری در این زمینه وجود دارد که از همان گذشته‌های دور، گاه با هم در تضادند و یکدیگر را نقض می‌کنند. افلاطون، شعر را از جهت اخلاقی زیان‌آور و ویران‌گر می‌دانست و از دیدگاه معرفت‌شناسانه آن را دور از حقیقت و فاقد ارزش علمی می‌پنداشت. او ارزش زیبایی‌شناسانی ادبیات را در نظر نمی‌گرفت یا ناچیز می‌شمرد و به جای آن از دیدگاه ارزش اخلاقی به ادبیات نگاه می‌کرد. ارسطو برای پاسخ دادن به این شبهات و انتقادات، رساله فن شعر را به رشته تحریر درآورد. از دید ارسطو ادبیات، اعم از نثر و نظم و شعر، همچون سایر هنرهای دیگر، بر مبنای دو شالوده اساسی بنیان گرفته‌است. یکی از این شالوده‌ها طبیعت تقلیدگر ذهن و روح انسان است و دیگری نیاز طبیعی‌اش به توازن، هماهنگی و ریتم است. ارسطو عقیده دارد که تکامل هجوسرایی منجر به پیدایش سبک و اوزان خاصی در ادبیات شد که آن را «اوزان ایامبیک» نامیدند و تکامل بعدی آن سبب پیدایش کمدی در ادبیات شد؛ تکامل ستایش‌سرایی منجر به «اوزان هروییک» شد که تکامل بعدی آن به پیدایش حماسه انجامید و سپس شاخه‌ای از حماسه‌سرایی به گونه‌ای خاص رشد کرد و به پیدایش تراژدی منجر شد. 
-
-همان‌طور که اشاره شد، در هر دوره‌ای شاعران و منتقدان و پژوهش‌گران سعی در ارائه تعریفی از شعر بوده‌اند و با این همه تفاوتی کلی بر سر تعریف شعر وجود ندارد. 
-
-کوروش صفوی در گفتگویی به دشواری برای یافتن تعریفی برای شعر اشاره کرده و می‌گوید: 
-سقراط و افلاطون هردو شعر را نتیجه الهام می‌دانستند، اما ارسطو نخستین کسی بود که سعی کرد قواعدی برای ادب و شعر و آفرینش‌های ادبی کشف کند. «بر اساس تعاریف سنتی» «شعر کلامی است مخیل و موزون» و از دید آن‌ها که حضور وزن را در شعر ضروری نمی‌دانند و اصل موزون بودن را از شعر حذف می‌کنند، شعر کلام مخیلی است که متضمن هنجارگریزی‌های شاعرانه است». اما واقعیت این است که امروز دیگر نمی‌توان «شعر» را به درستی تعریف کرد تا جایی که شاعری چون احمد شاملو معتقد است: «نمی‌توان یک تعریف کلی از شعر به دست داد. تعریفی که بر اساس آن اثیر الدین اخسیکتی و صائب تبریزی و عارف قزوینی و مهدی حمیدی و مهدی اخوان ثالث و نیما یوشیج یکجا شاعر شناخته شوند». 
-
-آرش آذرپیک معتقد است: شعر دارای وجودی قائم به ذات نیست، بلکه تنها مجموعه‌ای از رویکردهای متفاوت در ساحتی خاص از دنیای بی‌پایان هنری کلمه است، بنابراین، هستی شعر، داستان، نمایش‌نامه، شطح، متون منثور هنری و… کاملا وابسته به سرمنشاء و مادر همه آنها یعنی دنیای بی‌پایان وجود کلمه است، و شناخت هیچ کدام از این رودخانه‌ها (شعر، داستان و…) هرچقدر عظیم، بدون معرفت عمیق به سرچشمه آنها (کلمه) شبیه آب در هاون کوبیدن است. و اینکه تمام تعاریفی که تاکنون از شعر شده نتوانسته‌است، به هیچ وجه حق مطلب را ادا کند، به خاطر این است که شعر را وجودی مستقل از جهان بی‌پایان کلمه انگاشته‌اند. تعریف‌های سنتی درباره شعر اگرچه شرط لازم (حداقل) شعر را دربردارند، اما شرط کافی (حداکثر) را دربر نمی‌گیرند. یعنی بیشتر ناظر به عناصر صوری و فیزیکی شعر هستند، نه جوهره درونی و متافیزیکی آن. حقیقت درونی شعر، نه تعریف‌پذیر، نه ترجمه‌پذیر و نه نقدپذیر است. به این معنی شعر خود زندگی یعنی تجربه زیستن است. پس مانند خود زندگی، مقول به تشکیک و دارای مراتب و مدارج عالی و سافل است، شعر هم شور محض است مثل ترانه‌های فایز دشستانی، هم شعور محض مانند قصاید ناصرخسرو و هم آمیزه‌ای از شور و شعور مانند شعر حافظ. 
-
-اما باید دانست که همین کوشش‌ها در راستای تعریف و توصیف شعر، خود باعث پدیدار شدن مکتب‌های گوناگون ادبی شده‌است. بدیع و بیان، معانی و بلاغت از درون گفتگوهای ادبی سر برون آورده‌اند. 
-
-تاریخچه شعر پارسی پیش از اسلام
-آنچه می‌توان گفت و باید گفت این است که شعر ایرانی براساس سندهای موجود به روزگار زردشت می‌کشد و از گاتاها که سرودهای مذهبی ایران باستان است و در انتساب آن‌ها به زردشت هیچ تردیدی نیست آغاز می‌شود و پس از آن دیگر قسمت‌های اوستاست و منظومه‌های دیگری که به زبان پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی پیدا شده‌است؛ مانند درخت آسوریک و یادگار زریران و جاماسب‌نامه. 
-
-پیدایش شعر پارسی در دوره اسلامی
-نخستین شاعران پارسی‌سرا (مراد از پارسی در اینجا فارسی دری و در مقابل فارسی میانه است) در دربار یعقوب لیث صفاری پدیدار شدند. اگرچه نمونه‌هایی از شعر به زبان پارسی دری، پیش از این دوران وجود دارد؛ ولی بررسی آن‌ها مشخص می‌کند که در زمان سروده شدنشان شعر پارسی هنوز قوام نیافته‌بود؛ چرا که وزن آنان به‌طور مطلق عروضی نیست. در اینجا نمونه‌ای از این‌گونه اشعار (که تعدادشان انگشت‌شمار است) می‌آوریم. این قطعه شعری نگاشته‌شده در آتشکده کرکوی واقع در سیستان است: 
-
-محمد سگزی و بسام کرد از سرایندگان دربار یعقوب و از جمله نخستین سرایندگان شعر پارسی هستند. 
-باید گفت شعر در دوره اسلامی پس از وقفه‌ای چند صد ساله با الفبای عربی پدید آمد. ادبیات فارسی دری بیشتر در ��ناطق شرقی و شمال شرقی؛ یعنی در سیستان و خراسان و فرارود (ماوراءالنهر) پا گرفت و در دوره سامانی در قلمرو شعر و نثر استقرار و گسترش یافت. در قلمرو شعر و شاعری، شاعران بزرگی چون رودکی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی و اندکی بعد فردوسی نقش‌آفرینی کردند. 
-
-قالب‌های شعر کهن پارسی
-مثنوی
-قصیده
-غزل
-مسمط
-مستزاد
-ترجیع‌بند
-ترکیب‌بند
-قطعه
-رباعی
-دوبیتی
-تک‌بیت (مفردات) 
-چهارپاره
-
-سبک‌های شعر کهن پارسی
-سبک هندی
-سبک خراسانی
-سبک عراقی
-سبک وقوع
-سبک بازگشت
-این تقسیم‌بندی از ملک الشعرای بهار است و هنوز هم نزد ادیبان رایج است و معتبر. سعید نفیسی نیز در برابر این تقسیم‌بندی، سبک‌های شعر پارسی را برمبنای مکاتب ادبی اروپا طبقه‌بندی کرده‌است. تقسیم‌بندی‌های دیگر نیز می‌توان یافت که در آن رون شعر نو و معاصر نیز مورد توجه قرار گرفته‌است. 
-
-شعر نو
-
-از زمان مشروطیت شعر فارسی از نظر عناصری چون اندیشه، زبان، قالب و … همگام با شعر نو جهان مدرن دگرسان شد و نهال شعر نو فارسی خود را نشان داد و بالیدن گرفت و به وسیله نیما یوشیج شعرنو به انسجام رسید. شاعران پارسی‌زبان تا پیش از ظهور نیما یوشیج همواره بر همان الگوها و قالب‌های سنتی وفادار بودند و شعر پارسی محدود و محصور در اوزان و افاعیل عروضی بسر می‌برد و بر پایه همان چارچوب‌ها با معیار مصراع و بیت سنجیده می‌شد. نیما یوشیج با کوتاه و بلند کردن مصرع‌ها و جابجایی قافیه‌ها، بدعتی در موسیقی شعر به وجود آورد و اگرچه وزن را برای شعر لازم و حتمی می‌شمرد ولی آن‌را مبنی بر امتداد مصوتها و تکیه کلمات می‌دانست، نه آن‌که همچون شعر قدیم وزن بیت یا مصراع، معیار تعیین وزن شعر به‌شمار آید. 
-
-موسیقی و آهنگ شعر محدود به قالب عروضی و بحر شعر نیست بلکه در نوع پیوستگی کلمات با یکدیگر و ایقاع‌های شعر، موسیقی شگفت‌انگیزی احساس می‌شود که کم از موسیقی و وزن شعر نیست. زیرا شعر دو موسیقی دارد: 
-موسیقی بیرونی که همان وزن عروضی است بر اساس کشش هجاها و تکیه‌ها. 
-موسیقی درونی که عبارتست از هماهنگی نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر. 
-خاستگاه این دگرگونی در شعر پارسی را باید پیرو تحولات اجتماعی در دوران جنبش مشروطه‌خواهی دانست که بنیاد جامعه را دگرگون ساخت. 
-
-بعدها احمد شاملو با ایجاد تغییراتی در شعر نو سبک جدیدی ایجاد کرد که به شعر سپید یا شعر شاملویی معروف گردید، با این تفاوت که در این سبک از شعر، وزن به‌طور کلی حذف گشته: 
-
-از نمونه‌های قدیمی و جدید این اشعار می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد: 
-
-دهانت را می‌بویند مبادا گفته باشی دوستت دارم
-
-دلت را می‌پویند مبادا شعله‌ای در آن نهان باشد
-
-روزگار غریبی است نازنین…
-
-از احمد شاملو
-
-قالب‌های ابداعی
-سه گانی
-شعرک
-طرح
-نوخسروانی
-واژانه
-کاریکلماتور
-
-شعر جهان
-
-گونه‌های معروف شعر جهان
-سونت
-هایکو
-غزل
-ویلانل
-مثنوی
-بحر طویل
-شعر آزاد
-
-جریان‌های مهم شعر جهان
-کلاسیسم
-رمانتیسم
-سوررئالیسم
-فرمالیسم
-فوتوریسم
-دادائیسم
-پست‌مدرنیسم
-سمبولیسم
-
-شاعران جهان
-ابوالقاسم فردوسی
-شکسپیر
-ابن فارض
-خواجه حافظ شیرازی
-گوته
-مولوی
-سعدی
-خیام
-حسان
-سید حمیری
-امرء القیس
-نزار قبانی
-بیدل دهلوی
-عطار
-پرتراک
-نظامی گنجوی
-پروین اعتصامی
-باباطاهر
-صائب تبریزی
-
-جستارهای وابسته
-ویژگی‌های شعر کلاسیک فارسی
-
-منابع
-
-آنات اولین ��ایگاه تخصصی شعر ایران آنات
-
-پیوند به بیرون
-
-گزارش خبرنگار ایسنا از پرفروش‌ترین کتاب‌های شعر ایرانی، شهریور ۱۳۹۱. 
-رسالات عروض و قافیه
-گنجینه اشعار فارسی (گنجور) 
-
-ادبیات
-زیبایی‌شناسی
-سبک‌های شعر
-گونه شعری
-سبک‌ها
-نوشتارهای صوتی
-هنر
-مهندسی استفاده از روش‌های علمی برای طراحی یا ساخت است. مهندسی به‌کارگیری علوم با استفاده از قوانین طبیعت و فیزیکی به منظور ساخت و طراحی مواد، ساختارها، ماشین‌ها، ابزار و سامانه‌ها یا پردازش‌ها است. شخصی که در رشته مهندسی تحصیل کرده‌است را مهندس می‌نامند. 
-
-تعریف
-انجمن مهندسین آمریکایی برای پیشرفت حرفه‌ای، مهندسی را به صورت زیر تعریف کرد: 
-
-کاربرد خلاقانه اصول علمی برای طراحی یا توسعه ساختارها، ماشین‌ها، ابزار یا فرایندهای ساخت یا برای کار جداگانه و همراه با آن‌ها یا ساخت و به‌کارگیری موارد مشابه با آگاهی کامل از طراحی آن‌ها یا پیش‌بینی عملکرد آن‌ها تحت شرایط عملیاتی خاص و به عنوان یک نقش اقتصاد عملیاتی یا امنیت زندگی یا دارایی به آن‌ها احترام گذاشته می‌شود. کسی که کارهای مهندسی انجام می‌دهد را مهندس گویند و کسی که پروانه انجام کارهایی برای اهداف رسمی مثل مهندسی حرفه‌ای، نماینده مهندسی طراحی، مهندسی دارای پروانه، مهندسی شرکت ثبت‌شده یا مهندسی اروپایی را دارد. 
-
-تاریخچه
-
-مهندسی از قرون وسطی و در زمانی که انسان‌ها اختراع‌های مثل چرخ و قرقره را داشتند وجود دارد. هرکدام از این اختراع‌ها با تعریف مدرن از مهندسی مطابقت دارد و اصول مکانیکی اصلی برای ساخت اهداف و ابزار مفید را کشف کرد. 
-
-خود اصطلاح مهندسی نیز ریشه‌شناسی دارد که از واژۀ مهندسی آمده و به سال ۱۳۰۰ و از زمانی بر می‌گردد که واژه مهندسی (کسی که بر روی موتور کار می‌کند) را به سازنده موتورهای مهندسی می‌گویند. اکنون در این زمینه موتور، به ماشین نظامی مثل موتورهای مکانیکی در جنگ گفته می‌شود. نمونه‌های این استفاده مطلق در این زمان، محصولات مهندسی شده نظامی مثل محصولات نظامی مهندسین هستند. 
-
-خود واژه موتور یک منشأ قدیمی‌تر دارد که از واژه‌ای لاتین به معنای کیفیت کامل و به‌خصوص قدرت ذهنی می‌آید. سپس با طراحی ساختارهای تمدن مثل پل‌ها و ساختمان‌ها به صورت یک اصل فنی، اصلاح مهندسی شهری دارد و اثر کار شد و روشی برای تمایز قائل شدن بین این ساختارهای اختصاصی پروژه‌های غیرنظامی و اصیل در اصل قدیمی‌تر مهندسی نظامی هستند. 
-
-عصر باستانی
-
-فانوس اسکندریه، اهرام مصر، باغ‌های معلق بابل، قلعه اکروپلیس و پارتنون اریوپان یا ابپا و کلوسوم تیوتی‌ها کان و مهرها و اقوام مایان، انیکا و امپراتوری از تک و دیوار عظیم چین، معبد بریهاد سوارتانجاوور در بین دیگران شهارتی برای مهارت مهندسین شهری و نظامی باستان هستند؛ اما مهندسین اولیه شهری را من هوتپ می‌نامیدند. 
-
-او به عنوان یکی از مسئولین دجوسر ساختار هرم دجوسر را در ساکارا در مصر حول سال‌های ۲۶۳۰ – ۲۶۶ بی‌سی طراحی و سرپرستی کرد. یونان باستان ماشین‌هایی را در حوزه شهری و نظامی ساخت. مکانیزم آنتی کتیرا اولین کامپیوتر ماشینی مشهور و اختراع مکانیکی هخامنشیان نمونه‌هایی از مهندسی اولیه شهری هستند. بعضی از اختراع‌ها هخامنشیان مثل مکانیزم آنتی کیتارا به دانش پیچیده‌ای از رندهای مختلفی نیاز داشت که دو اصل کلیدی در تئوری ماشینی است که به طراحی دنباله���های دنده انقلاب صنعتی کمک کرد و امروزه در زمینه‌های گسترده‌ای مثل رباتیک و مهندسی اتومبیل از آن استفاده می‌شود. ارتش‌های چین، یونان و رم ماشین‌های پیچیده نظامی و اختراع‌های را در قرن ۴ بی‌سی مثل تریوم، بالستا و کاتاپوست ساختند. 
-
-عصر رنسانس
-ویلیام گیلبرت اولین مهندس الکتریسیته با ۱۶۰۰ انتشار دمگنت است. اما اصطلاح «الکتریسیته» را اختراع کرد. اولین موتور بخار در سال ۱۶۹۸ و توسط توماس ساوری مهندس مکانیک ساخته شد. ساخت این وسیله باعث انقلاب صنعتی در چند دهه و باعث آغاز تولید حجیم شد. با ظهور مهندسی به عنوان یک حرفه در دهه ۱۸ این اصطلاح در زمینه‌هایی به کار می‌رود که درون ریاضی و علم مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما این زمینه به علاوه مهندسی نظامی و شهری، هنرهای مکانیکی ادغام‌شده مهندسی دارد. 
-
-عصر مدرنیته
-
-مراحل اولیه مهندسی الکتریسیته شامل آزمایش‌ها انساندررو ولتا در دهه ۱۸۰۰، آزمایش‌ها مایکل فارادی جورج اوهم و دیگران و اختراع موتور الکتریسیته در سال ۱۸۷۲ است. کار جیمز مکس ول و هنریچ هرتز در اواخر قرن ۱۹ این رشته الکترونیک را ایجاد می‌کند. اختراع بعدی لوله بخار و ترانزیستور به توسعه الکترونیک کمک کرد و مهندسین الکترونیک و الکتریسیته همکاران خود را در حال افزایش می‌بینند. اختراع توماس ساوری و یک مهندس اسکاتلندی به نام جیمز وات باعث ایجاد مهندسی مکانیک مدرن شد. ساخت ماشین‌های اختصاصی و ابزار نگهداری آن‌ها در طی انقلاب صنعتی باعث رشد سریع مهندسی مکانیکی در بریتانیا و خارج می‌شود. 
-جان اسمیتون مهندس شهری بود و به عنوان پدر مهندسی عمران شناخته می‌شد. او یک مهندس عمران انگلیسی مسئول طراحی پل‌ها، کانال‌ها و قنات‌ها بود و یک مهندس مکانیک و فیزیک‌دان برجسته بود. اسمیتون سومین فانوس سنگی را طراحی کرد که پیشگام استفاده از آهک هیدرولیکی بود و تکنیک شامل بخش‌های گرانیک در ساخت آن را ایجاد کرد. این فانوس دریایی تا سال ۱۸۷۷ مورد استفاده قرار گرفته و مجددا در پلی مانت هو ساخته شد که به عنوان برج اسمیتون شناخته شد. او در تاریخ و کشف و ساخت سیمان مدرن حائز اهمیت است زیرا او نیازهای ترکیبی برای «هیدروالکتریکی» بودن سیمان را می‌شناسد و در نهایت منجر به اختراع سیمان پورتلند می‌شود. مهندسی شیمی مثل مهندسی مکانیکی در قرن ۱۹ و در طی انقلاب صنعتی شکل گرفت. سازنده مقیاس صنعتی تقاضای مواد و فرایندهای جدیدی را تا سال ۱۸۸۰ برای تولید در مقیاس زیاد مواد شیمیایی دارد که درون یک صنعت جدید ساخته و برای ساخت مقیاس زیاد مواد شیمیایی در دستگاه‌های صنعتی به کار می‌رود. نقش مهندسی شیمی طراحی دستگاه‌ها و فرایندهای شیمیایی است. 
-
-مهندسی هوافضا در مورد طراحی سفینه است در حالی که مهندسی هوا فضا یک اصطلاح پیچیده‌تر است که شامل طراحی فضا می‌شود و منشا آن به پیشگامان هوایی در آغاز قرن ۲۰ برمی گردد، اگرچه کار سرجوج کایلی نیز از اواخر دهه قرن ۱۸ است، دانش اولیه مهندسی با مفاهیم و مهارت‌هایی از شاخه‌های مهندسی همراه است. 
-
-اولین پی اچ پی در مهندسی در ایالات‌متحده برای جوسیه ویلیارد گیبر در دانشگاه یال ۱۸۶۳ و پی اچ پی دوم در علم آمریکا ست اما برادران رایت یک دهه پس از پروازهای موفق، مهندسی هوا فضا را از طریق سفینه نظامی مورد استفاده در جنگ جهانی دوم ایجاد کردند. 
-
-در سال ۱۹۹۰ و با ایجاد تکنولوژی کامپیوتری، اولین موتور ��حقیقی توسط مهندس کامپیوتر به نام ادلان امتاگ ساخته شد. 
-
-شاخه‌های مهندسی
-مهندسی یک اصل گسترده است که اغلب به رشته‌های فرعی گوناگونی شکسته می‌شود. این اصول در مورد بخش‌های گوناگون کار مهندسی است. اگرچه این مهندسین در ابتدا در یک رشته خاص آموزش می‌بینند، اما مهندس از طریق حرفه مهندسی در چندین بخش کار می‌کند. 
-
-چندین نمونه از شاخه‌های مهندسی در زیر آمده‌اند: 
-مهندسی مکاترونیک: (به انگلیسی: Mechatronics Engineering) [مکا (مکانیک) + ترونیک (الکترونیک)] تلفیق ۳ رشته مهندسی مکانیک، مهندسی الکترونیک و مهندسی کامپیوتر است. این رشته کوشش بر آن دارد تا نگاهی یکپارچه به سامانه‌های ساخته‌شده از بخشهای مکانیکی، الکترونیکی، کنترلی و نرم‌افزاری داشته باشد. واژه مکاترونیک توجه شما را به دانش مکانیک و الکترونیک جلب می‌کند. هدف مکاترونیک ایجاد و به کارگیری ارتباط درونی میان رشته‌های مهندسی مرتبط با اتوماسیون است، تا یک نمایه از کنترل پیشرفته را در سامانه‌های ترکیبی به کار گیرد. مهندسی مکاترونیک یک مجموعه بین‌رشته‌ای تلفیقی از پوشش اهداف مشترک رشته‌های مهندسی مکانیک، مهندسی برق، مهندسی کنترل، مهندسی کامپیوتر، مهندسی مولکولی (از نانوشیمی و بیولوژی) را پدید می‌آورد. با کمک دانش مکاترونیک می‌توان به سامانه‌های ساده‌تر، ارزان‌تر، راحت‌تر و انعطاف‌پذیرتر دست یافت. از نگاهی دیگر، مهندسان مکاترونیک با دید یکپارچه‌ای که از دانشهای مهندسی (الکترونیک، مکانیک، کامپیوتر) دارند، می‌توانند بر اجرای طرح‌های مهندسی نظارت داشته و برای آن‌ها برنامه‌ریزی نمایند. 
-مهندسی شیمی: کاربرد، شیمی، زیست‌شناسی و اصول مهندسی برای انجام فرایندهای شیمیایی در مقیاس تجاری مثل اصلاح پتروشیمی، زیرساخت، مخمر و تولید بیو ملکولی است. 
-مهندسی عمران: طراحی و ساخت کارهای اختصاصی و عمومی مثل زیرساخت‌ها (هواپیماها، جاده‌ها، راه‌آهن، منبع آب و تصفیه) پل‌ها، سدها و ساختمان‌ها. 
-مهندسی برق: طراحی و بررسی سامانه‌های الکتریسیته و الکترونیک مثل مدارهای الکتریسیته، ژنراتورها و موتورها. نظارت و بازرسی در فرآیندهای نصب، اصلاح، تست کردن و عملیات استاندارد سیستم‌ها و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، تهیه اسناد مربوط به قرارداد و مناقصه و ارزیابی آن‌ها برای ساخت یا نگهداری از قطعات و سیستم‌های الکتریکی، نظارت بر تکنسین‌های برق، تکنولوژیست‌ها، برنامه‌نویسان، تحلیل‌گران و دیگر مهندسان مرتبط با رشته تحصیلی برق در یک پروژه. 
-وسایل الکترومغناطیس، الکترومکانیکی، وسایل الکترونیکی، مدارهای الکتریسیته، فیبرهای کنترل، وسایل چشمی الکتریسیته، سامانه‌های کامپیوتری، ارتباطات از راه دور، ابزار سازی، کنترل و الکترونیک. 
-مهندسی مکانیک: طراحی سامانه‌های فیزیکی و مکانیکی مثل سامانه‌های قدرت و انرژی، محصولات فضا پیما، سامانه‌های اسلحه، محصولات حمل و نقل، کمپرسورها، قطارهای نیرو، زنجیره‌های حرکتی، تکنولوژی‌ها و تجهیزات جداسازی ارتعاشی این شاخه‌هایشان با یکدیگر متفاوتند اما مهندسی دریایی و معدن کاری شاخه‌های مهم آن هستند. رشته‌های معدن اغلب شامل شاخه‌های مهمی مثل مهندسی ساخت، مهندسی صوتی، مهندسی خوردگی، ابزارسازی وکنترل، هوا فضا، اتومبیل، کامپیوتر، الکترونیک، پتروشیمی، سامانه‌ها، صوتی، نرم‌افزار، معماری، کشاورزی، سامانه‌های زیستی، بیوپزشکی، زمین‌شناسی، پارچه، صنعت مواد هسته‌ای است. این شاخه‌ها و شاخه‌های دیگر مهندسی در ۳۶ مؤسسه شکل دهنده عضویت مجمع مهندسی انگلیس نشان داده شده‌اند. اغلب متخصصین جدید رشته‌های قدیمی را با هم ترکیب کرده و شاخه‌های جدیدی را تشکیل می‌دهند. برای مثال مهندسی و مدیریت سامانه‌های زمین شامل محدوده گسترده‌ای از عناوینی مثل انسان‌شناسی، مهندسی علم محیطی، اخلاقیات و فلسفه می‌شود. یک بخش جدید از این کاربرد در مورد زیر مجموعه‌ای از شاخه‌های موجود است و اغلب ناحیه‌ای خاکستری را تشکیل داده و برای هشدار طبقه‌بندی به صورت یک شاخه جدید کافی است. اما برای هر زمینه یک اشتراک وجود دارد. 
-مهندسی کشاورزی این شاخه تلفیقی از کاربرد سایر علوم مهندسی در مدیریت، برنامه‌ریزی، نوآوری، طراحی، ساخت در رشته‌های علوم کشاورزی می‌باشد، مانند کاربرد مکانیک بیو سامانه در ماشین‌آلات کشاورزی، کاربرد مهندسی عمران و معماری در طراحی و ساخت مجتمع‌های پرورش دام و طیور و همچنین طراحی زمین‌های کشاورزی و ساخت گلخانه‌ها و همچنین آبیاری و زهکشی در مزارع و زمین‌های کشاورزی می‌باشد که در واقع درس‌های این رشته‌های مهندسی به همراه دروس علوم طبیعی همانند: گیاه‌شناسی و زراعت و میکروبیولوژی دروس علوم پایه همانند: ریاضی، فیزیک، شیمی، بیوشیمی گرایش‌های مختلف مهندسی کشاورزی نظیر: مهندسی صنایع غذایی، علوم دامی مهندسی کشاورزی تولید وژنتیک گیاهی، مهندسی کشاورزی علوم باغبانی، مهندسی کشاورزی- گیاه پزشکی مهندسی تولیدات دامی را به وجود اورده‌اند. 
-مهندسی صنایع (به انگلیسی: Industrial Engineering) از شاخه‌های مهندسی است، که می‌کوشد با تلفیق دانش مهندسی، مدیریت، طراحی و اقتصاد کارایی سامانه‌های تولیدی، فرایندها و سازمانها را بهبود دهد. مهندسی صنایع به‌طور کلی اثربخشی، کارایی، تطبیق پذیری، پاسخ‌گویی، کیفیت و بهبود مستمر کالاها، خدمات و سودآوری را مدنظر قرار می‌دهد. پیشینه کاربردی مهندسی صنایع به نخستین سال‌های انقلاب صنعتی بازمی‌گردد، ولی از نظر آکادمیک و علمی، مهندسی صنایع نخستین بار توسط فردریک تیلور به کار برده شد. 
-
-روش‌شناسی
-
-مهندسین ریاضیات و علوم دیگر مثل فیزیک را برای یافتن راه حل‌های مناسب مسئله‌ها یا پیشرفت وضعیت پیدا کرده‌اند. اما مهندسین باید در مورد علوم مرتبط با پروژه‌های دیگر دانش کافی را داشته باشند. 
-
-در نتیجه آن‌ها یادگرفتند موارد جدید را از طریق این کار انجام دهند. اگر گزینه‌های مختلفی وجود داشته باشد، مهندسین گزینه‌های مختلف را سنجیده و راه حلی که مطابق باشد را انتخاب می‌کنند. کار مهم و منحصر به فرد مهندس تعیین آگاهی و تفسیر محدودیت‌ها در طراحی برای ایجاد نتایج موفق است و اغلب برای ساخت محصول موفق فنی کافی نیست و باید شروط دیگر را نیز برآورده سازد. این محدودیت‌ها شامل منابع در دسترس و محدودیت‌های فیزیکی و فنی، انعطاف‌پذیری برای اصلاحات آینده و عوامل دیگر مثل شروط هزینه، امنیت، بازار، سودمندی و ارتقای خدمات است. مهندسین با آگاهی از این محدودیت‌ها، ویژگی‌هایی را برای هدف یا سامانه قابل‌مشاهده ایجاد می‌کنند. 
-
-حل مسئله
-
-مهندسین از دانش علم، ریاضیات، منطق و اقتصاد و تجربه و دانش ضمنی برای یافتن راه حل‌های مناسب استفاده می‌کنند اما ساخت یک مدل ریاضی مناسب باعث آنالیز آن می‌شود. معمولا راه حل‌های منطقی مختلفی وجود دارد، بنابراین مهندسین باید گزینه‌های طراحی مختلفی را ارزیابی و راه حل‌هایی برای رعایت این شروط را انتخاب می‌کنند. گنریچ التوشر پس از جمع‌آوری آمارهایی در مورد مجوزها، پیشنهاد داد که آن‌ها مشکل از قلب طراحی مهندسی سطح پایین هستند و در حالی که بهترین طراحی در سطح بالاتر باعث حذف تناقض می‌شود. 
-
-معمولا مهندسین می‌کوشند تا طراحی‌ها برای این ویژگی‌ها قبل از تولید در مقیاس کامل را پیش‌بینی کنند آن‌ها در بین موارد دیگر از نمونه‌ها، مدل‌های مقیاس، شبیه‌سازی‌ها، تست‌های تخریبی، تست‌های غیر تخریبی استفاده می‌کنند. مهندسین مسئولیت ایجاد طراحی‌ها را دارند که موجب نمی‌شود آن‌ها به عموم آسیب بزنند. معمولا مهندسین عامل امنیت را در طراحی‌ها برای کاهش ریسک شکست غیر مترقبه در نظرمی‌گیرند. اما هر چقدر عامل امنیت بیشتر باشد، این طراحی تأثیر کمتری در بررسی محصولات شکست‌خورده را مهندسی فارنسیک می‌نامند که به طراح محصول در ارزیابی طراحی‌ها در زمینه شرایط واقعی کمک می‌کند. این رشته پس از مشکلاتی مثل تجزیه پل ارزش بسیاری دارد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-مهندسی برق
-مهندسی صنایع
-نمای کلی از مهندسی شیمی
-فهرست مباحث مهندسی برق
-مهندسی زمین‌لرزه
-مهندسی بهداشت محیط
-مهندسی صدا
-اقتصاد مهندسی
-مهندسی معکوس
-مهندسی کشاورزی
-
-منابع
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-پیوند به بیرون
-
-National Society of Professional Engineers position statement on Licensure and Qualifications for Practice
-National Academy of Engineering (NAE) 
-American Society for Engineering Education (ASEE) 
-The US Library of Congress Engineering in History bibliography
-ICES: Institute for Complex Engineered Systems, Carnegie Mellon University, Pittsburgh, PA
-History of engineering bibliography at University of Minnesota
-A YouTube presentation that explains in simple terms what engineering is, and what engineering isn't
-
-مهندسی
-پیشه‌های مهندسی
-فلسفه اخلاق
-فلسفه علم
-مقاله‌های موضوعات اصلی
-مهندسی نرم‌افزار یعنی استفاده از اصول مهندسی بجا و مناسب برای تولید و ارائه محصول نرم‌افزاری با کیفیت که قابل اطمینان و با صرفه بوده و بر روی ماشین‌های واقعی به‌طور کارآمدی عمل کند. 
-
-مهندسی نرم‌افزار یک روش سیستماتیک، منظم و دقیق برای ساخت و ارائه محصولی نرم‌افزاری با کیفیت است. 
-
-مهندسی نرم‌افزار اغلب شامل فرایند خطی تحلیل، طراحی، پیاده‌سازی و آزمون است؛ که با به‌کارگیری روش‌های فنی و علمی از علوم مهندسی موجب تولید نرم‌افزاری با کیفیت مطلوب در طول یک فرایند انتخابی مناسب پروژه می‌شود. 
-
-کاربردهای مهندسی نرم‌افزار دارای ارزش‌های اجتماعی و اقتصادی هستند، زیرا بهره‌وری مردم را بالا برده، چند و چون زندگی آنان را بهتر می‌کنند. مردم با بهره‌گیری از نرم‌افزار، توانایی انجام کارهایی را دارند که قبل از آن برای‌شان شدنی نبود. نمونه‌هایی از این دست نرم‌افزارها عبارت‌اند از: سامانه‌های توکار، نرم‌افزار اداری، بازی‌های رایانه‌ای و اینترنت. 
-
-فناوری‌ها و خدمات مهندسی نرم‌افزار به کاربران برای بهبود بهره‌وری و کیفیت یاری می‌رساند. 
-نمونه‌هایی از زمینه‌های بهبود: پایگاه داده‌ها، زبان‌ها، کتابخانه‌ها، الگوها، فرایندها و ابزار. 
-
-مهندسی نرم‌افزار عبارت است از کاربرد مهندسی برای طراحی نرم‌افزار، توسعه، پیاده‌سازی و نگهداری از نرم‌افزار در یک روش سیستماتیک. 
-
-تعاریف رسمی مهندسی نرم‌افزار عبارتند از: 
- «تحقیقات، طراحی، توسعه و تس�� سیستم‌های عامل در سطح نرم‌افزار، کامپایلر، نرم‌افزار شبکه توزیع برای پزشکی، صنعتی، نظامی، ارتباطات، هوا فضا، کسب و کار، علمی و به‌طور کلی برنامه‌های کاربردی محاسباتی.» 
- «برنامه سیستماتیک علمی و دانش فناوری و روش‌ها و تجربه‌هایی برای طراحی، پیاده‌سازی و تست و مستندسازی نرم‌افزار» 
- «برنامه‌ای سیستماتیک و منظم با قابلیت سنجش توسعه و عملکرد و نگهداری از نرم‌افزار» 
- «یکی از رشته‌های مهندسی است که در رابطه با تمام جنبه‌های تولید نرم‌افزار است» 
-و «ایجاد و استفاده از اصول درست مهندسی برای به‌دست آوردن نرم‌افزاری که از لحاظ اقتصادی، قابل‌اعتماد و به‌صرفه است و در ماشین‌های واقعی به صورت کارایی عمل می‌کند.» 
-مهندسی نرم‌افزار (به انگلیسی: Software engineering) یعنی استفاده از اصول مهندسی بجا و مناسب برای تولید و ارائه محصول نرم‌افزاری با کیفیت که قابل اطمینان و با صرفه بوده و بر روی ماشین‌های واقعی به‌طور کارآمدی عمل کند. مهندسی نرم‌افزار یک روش سیستماتیک، منظم و دقیق برای ساخت و ارائه محصولی نرم‌افزاری با کیفیت است. مهندسی نرم‌افزار اغلب شامل فرایند خطی تحلیل، طراحی، پیاده‌سازی و آزمون است؛ که با به‌کارگیری روش‌های فنی و علمی از علوم مهندسی موجب تولید نرم‌افزاری با کیفیت مطلوب در طول یک فرایند انتخابی مناسب پروژه می‌شود. کاربردهای مهندسی نرم‌افزار دارای ارزش‌های اجتماعی و اقتصادی هستند، زیرا بهره‌وری مردم را بالا برده، چند و چون زندگی آنان را بهتر می‌کنند. مردم با بهره‌گیری از نرم‌افزار، توانایی انجام کارهایی را دارند که قبل از آن برای‌شان شدنی نبود. نمونه‌هایی از این دست نرم‌افزارها عبارت‌اند از: سامانه‌های توکار، نرم‌افزار اداری، بازی‌های رایانه‌ای و اینترنت. فناوری‌ها و خدمات مهندسی نرم‌افزار به کاربران برای بهبود بهره‌وری و کیفیت یاری می‌رساند. نمونه‌هایی از زمینه‌های بهبود: پایگاه داده‌ها، زبان‌ها، کتابخانه‌ها، الگوها، فرایندها و ابزار. 
-مهم‌ترین شاخص مهندسی نرم‌افزار
-
-مهم‌ترین شاخص در مهندسی نرم‌افزار تولید (طراحی و پیاده‌سازی) نرم‌افزار با کیفیت متناسب با «نیازهای مشتری» است. 
-
-پیشینه مهندسی نرم‌افزار
-اصطلاح مهندسی نرم‌افزار پس از سال ۱۹۶۸ میلادی شناخته شد. این اصطلاح طی نشست «مهندسی نرم‌افزار ناتو ۱۹۶۸» (که در گارمیش-پارتنکیرشن، آلمان برگزار شد) توسط ریاست نشست فریدریش ال باوئر معرفی شد و از آن پس به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-اصطلاح مهندسی نرم‌افزار عموما به معانی مختلفی به‌کار می‌رود: 
-به‌عنوان یک اصطلاح غیررسمی امروزی برای محدوده وسیع فعالیت‌هایی که پیش از این برنامه‌نویسی و تحلیل سامانه‌ها نامیده می‌شد. 
-به‌عنوان یک اصطلاح جامع برای تمامی جنبه‌های عملی برنامه‌نویسی رایانه، در مقابل تئوری برنامه‌نویسی رایانه، که علوم رایانه نامیده می‌شود. 
-به‌عنوان اصطلاح مجسم‌کننده طرفداری از یک رویکرد خاص نسبت به برنامه‌نویسی رایانه که اصرار می‌کند، مهندسی نرم‌افزار، به‌جای آنکه هنر یا مهارت باشد، باید به‌عنوان یک‌رشته عملی مهندسی تلقی شود و از جمع‌کردن و تدوین روش‌های عملی توصیه‌شده به شکل متدولوژی‌های مهندسی نرم‌افزار طرفداری می‌کند. 
-مهندسی نرم‌افزار عبارت است از: 
-کاربرد یک رویکرد سامانه‌شناسی، انتظام‌یافته، قابل سنجش نسبت به توسعه، عملکرد و نگهداری نرم‌افزار، که کاربرد مهندسی در نرم‌افزار است. 
-مطالعه روش‌های موجود در استاندارد IEEE
-
-محدوده مهندسی نرم‌افزار و تمرکز آن
-مهندسی نرم‌افزار به مفهوم توسعه و بازبینی یک سامانه نرم‌افزاری مربوط می‌باشد. این رشته علمی با شناسایی، تعریف، فهمیدن و بازبینی خصوصیات مورد نیاز نرم‌افزار حاصل سر و کار دارد. این خصوصیات نرم‌افزاری ممکن است شامل پاسخ‌گویی به نیازها، اطمینان‌پذیری، قابلیت نگهداری، در دسترس بودن، آزمون‌پذیری، استفاده آسان، قابلیت حمل و سایر ویژگی‌ها باشد. 
-
-مهندسی نرم‌افزار ضمن اشاره به خصوصیات فوق، مشخصات معین طراحی و فنی را آماده می‌کند که اگر به‌درستی پیاده‌سازی شود، نرم‌افزاری را تولید خواهد کرد که می‌تواند بررسی شود که آیا این نیازمندی‌ها را تأمین می‌کند یا خیر. 
-
-مهندسی نرم‌افزار همچنین با خصوصیات پروسه توسعه نرم‌افزاری در ارتباط است. در این رابطه، با خصوصیاتی مانند هزینه توسعه نرم‌افزار، طول مدت توسعه نرم‌افزار و ریسک‌های توسعه نرم‌افزار درگیر است. 
-
-نیاز به مهندسی نرم‌افزار
-نرم‌افزار عموما از محصولات و موقعیت‌هایی شناخته می‌شود که قابلیت اطمینان زیادی از آن انتظار می‌رود، حتی در شرایط طاقت‌فرسا، مانند نظارت و کنترل نیروگاه‌های انرژی هسته‌ای، یا هدایت یک هواپیمای مسافربری در هوا، چنین برنامه‌هایی شامل هزاران خط کد هستند، که از نظر پیچیدگی با پیچیده‌ترین ماشین‌های نوین قابل‌مقایسه هستند. به‌عنوان مثال، یک هواپیمای مسافربری چند میلیون قطعه فیزیکی دارد (و یک شاتل فضایی حدود ده میلیون بخش دارد)، در حالی که نرم‌افزار هدایت چنین هواپیمایی می‌تواند تا ۴ میلیون خط کد داشته باشد. 
-
-با توجه به گسترش روزافزون دنیای رایانه امروزه بیش از هر زمان دیگری نیاز به متخصصان رایانه احساس می‌شود. متأسفانه این رشته در ایران بازار کار خوبی ندارد طبق آمارها ۶۳ ٫ ۲۷ درصد از فارغ‌التحصیلان در سال ۹۰ مشغول به کار در سایر مشاغل هستند. اما برای مهندسان سخت‌افزار هم امکان کار در شرکت‌های تولیدکننده قطعات و دستگاه‌ها و مراکز صنعتی – تولیدی بسیار فراهم است و از نظر سطح درآمدی هم با توجه به دانش و پشتکار شخصی در حد متوسط قرار دارند. 
-به‌طور کلی این رشته در ایران با استقبال چندانی رو به رو نیست؛ این نیز حاکی از نبود برخی از زیرساخت‌ها در ایران هست. 
-
-تکنولوژی‌ها و روش‌های عملی
-مهندسان نرم‌افزار طرفدار تکنولوژی‌ها و روش‌های عملی بسیار متفاوت و مختلفی هستند، که با هم ناسازگار هستند. این بحث در سال‌های دهه ۶۰ میلادی شروع شد و ممکن است برای همیشه ادامه پیدا کند. مهندسان نرم‌افزار از تکنولوژی‌ها و روش‌های عملی بسیار متنوعی استفاده می‌کنند. کسانی که کار عملی می‌کنند از تکنولوژی‌های متنوعی استفاده می‌کنند: کامپایلرها، منابع کد، پردازشگرهای متن. کسانی که کار عملی می‌کنند از روش‌های عملی بسیار متنوعی استفاده می‌کنند تا تلاش‌هایشان را اجرا و هماهنگ کنند: برنامه‌نویسی در دسته‌های دونفری، بازبینی کد، و جلسات روزانه. هدف هر مهندس نرم‌افزار بایستی رسیدن به ایده‌های جدید خارج از الگوهای طراحی‌شده قبلی باشد، که باید شفاف بوده و به‌خوبی مستند شده باشد. 
-
-با وجود رشد فزاینده اقتصادی و قابلیت تولید فزاینده‌ای که توسط نرم‌افزار ایجاد شده، هنوز هم بحث و جدل‌های ماندگار درباره کیفیت نرم‌افزار ادامه دارند. 
-
-ماهیت مهندسی نرم‌افزار
-دیوید پارناس گفته‌است که مهندسی نرم‌افزار یک‌شکل از مهندسی است. استیو مک‌کانل گفته‌است که هنوز این‌طور نیست، ولی مهندسی نرم‌افزار باید یک‌شکل از مهندسی شود. دونالد کنوت گفته‌است که برنامه‌نویسی یک هنر است. 
-
-دیوان فعالیت‌های آماری آمریکا مهندسان نرم‌افزار را به عنوان زیرگروهی از «متخصصان رایانه»، با فرصت‌های شغلی‌ای مانند «دانشمند رایانه»، «برنامه‌نویس» و «مدیر شبکه» دسته‌بندی کرده‌است. BLS تمام مهندسان دیگر این شاخه علمی، که شامل مهندسان سخت‌افزار رایانه نیز هست، را به‌عنوان «مهندسان» دسته‌بندی می‌کند. 
-
-زیر شاخه‌های مهندسی نرم‌افزار
-مهندسی نرم‌افزار را می‌توان به ۱۵ زیر رشته تقسیم کرد: 
-شناخت: بررسی و استخراج نیازمندی‌های نرم‌افزار که شامل استخراج، تحلیل و اعتبارسنجی خواسته‌ها و تهیه مستندات مربوط جهت طراحی نرم‌افزار می‌باشد. 
-طراحی نرم‌افزار: فرایند تعریف معماری، اجزا، واسط و دیگر مشخصه‌های سیستم یا اجزا را گویند. همچنین این زیر بخش به عنوان خروجی فرایند نیز تعریف می‌شود. 
-طراحی نرم‌افزار # توجهات طراحی: سازگاری، توسعه پذیری، تحمل خطا، قابلیت نگهداری، ماژولار بودن، قابلیت اطمینان، قابلیت استفاده مجدد، استحکام، امنیت، قابلیت استفاده، کارایی، قابلیت حمل، مقیاس پذیری. 
-ساخت نرم‌افزار: جزئیات مربوط به ایجاد کار با معنی برای نرم‌افزار از طریق برنامه‌نویسی، بازنویسی و تأیید، تست واحدها و اجزا، تست یکپارچگی، و اشکال یابی. 
-تست نرم‌افزار: بررسی فنی -تجربی، برای ارائه به سهامداران و ذی نفعان که اطلاعاتی در مورد کیفیت محصول یا خدمات تحت تست بیا ن می‌کند. 
-تعمیر و نگهداری نرم‌افزار: کلیه فعالیت‌های مورد نیاز برای ارائه پشتیبانی مقرون به صرفه در نرم‌افزار است. 
-مدیریت پیکربندی نرم‌افزار: شناسایی پیکربندی یک سیستم در نقاط مشخصی از زمان به منظور کنترل سیستماتیک تغییرات پیکربندی و حفظ و نگهداری یکپارچگی برنامه و ردیابی پیکربندی در طول چرخه عمر سیستم را گویند. 
-مدیریت نرم‌افزارهای مهندسی: نرم‌افزار مدیریت فعالیت‌ها و برنامه‌ریزی، هماهنگی، اندازه‌گیری، نظارت، کنترل و گزارش‌گیری به منظور حصول اطمینان از توسعه و نگهداری سیستماتیک، منضبط و اندازه‌گیری شونده نرم‌افزار است. 
-فرایند نرم‌افزار: تعریف، اجرا و پیاده‌سازی، ارزیابی، اندازه‌گیری، مدیریت، ایجاد تغییر و بهبود فرایند چرخه حیات خود نرم‌افزار را گویند. 
-روش‌های مهندسی نرم‌افزار و مدل‌های تحمیل ساختار در مهندسی نرم‌افزار با هدف سیستماتیک و منظم کردن فعالیت، قابل تکرار بودن و در نهایت افزایش کیفیت نرم‌افزار و موفقیت امیزتر بودن ان ایجاد می‌شود. 
-تمرین مهندسی نرم‌افزار حرفه‌ای درباره دانش، مهارت و نگرش‌های مهندسی نرم‌افزار است که مهندسان نرم‌افزار باید تمرین مهندسی نرم‌افزار را به صورت حرفه‌ای، مسئولانه و اخلاقی بکنند. 
-اقتصاد مهندسی نرم‌افزار در مورد تصمیم‌گیری در زمینه کسب و کار تجاری مهندسی نرم‌افزار است. 
-مبانی ریاضی و محاسباتی
-مبانی مهندسی
-ابزار مهندسی نرم‌افزار و روش‌ها: ابزارهایی مبتنی بر کامپیوتر برای مهندسی نرم‌افزار ایجاد شده‌اند تا به فرایندهای چرخه ح��ات نرم‌افزار و روش‌هایی که ساختاری را بر فعالیت‌های مهندسی نرم‌افزار اعمال می‌کنند کمک کند تا به هدف ساخت فعالیت‌های سیستماتیک و در نهایت به موفقیت بتوان رسید. 
-
-گواهینامه‌ها
-در حوزه مهندسی نرم‌افزار امکان کسب مدارک حرفه‌ای از موسسه مهندسی نرم‌افزار در موضوعات مختلفی نظیر امنیت، بهبود فرایند و معماری نرم‌افزار می‌باشد. 
-
-تست نرم‌افزار
-تست نرم‌افزار یکی از بخش‌های مهم و تأثیرگذار در مهندسی نرم‌افزار است. بالابردن کیفیت نرم‌افزارهای تولیدی بدون توجه به فرایند تست و تضمین کیفیت نرم‌افزار ممکن نخواهد بود. امروزه پیشگامان صنعت نرم‌افزار به این نتیجه رسیدند که توسعه و تست نرم‌افزار باید به صورت موازی با هم پیش روند. این امر سبب می‌شود که همراه با توسعه نرم‌افزار کیفی آن نیز تضمین شود. توجه به تست نرم‌افزار نکته متمایزکننده شرکت‌های موفق آی تی و شرکت‌های شکست خورده‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-مؤسسه مهندسی نرم‌افزار
-توسعه نرم‌افزار
-مهندسی معکوس
-برنامه‌نویسی
-رایانه
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-انستیتو مهندسی نرم‌افزار
-آکادمی نرم‌افزار
-
-رایانه
-رشته‌های مهندسی
-مهندسی نرم‌افزار
-ترموستات یا دماپای (دماپا) دستگاهی است برای نگه‌داشتن دمای یک سامانه در یک محدوده مشخص به کار می‌رود. این کار به‌وسیله کنترل شارش انرژی گرمایی به درون یا به بیرون از سامانه صورت می‌گیرد. ترموستات به دو نوع دیجیتال و آنالوگ تقسیم می‌شود. 
-
-ترموستات خودرو
-ترموستات خودرو بین موتور و رادیاتور قرار دارد. هنگامی‌که دمای آب پایین است، آب را مسدود کرده و از گردش آن جلوگیری می‌کند. بنابراین، هنگامی‌که خودرو را برای اولین بار در صبح روشن می‌کنید، موتور در اسرع وقت به دمای کار می‌رسد. هنگامی‌که دمای موتور به حد لازم می‌رسد، ترموستات باز می‌شود تا بیش از حد گرم نشود. 
-
-ترموستات خودرو در واقع یک سوئیچ است که می‌تواند دمای آب موتور را در سطح مطلوبی ثابت نگه دارد و از متعادل بودن دمای حرارت موتور اطمینان حاصل می‌کند. تا زمانی که موتور کار می‌کند، پمپ گردش موتور دائما در داخل موتور و سیستم خنک‌کننده می‌چرخد و از گرم شدن بیش از حد دما جلوگیری می‌کند. با این حال، هنگامی‌که خودرو را برای اولین بار روشن می‌کنید، این روند حتی با وجود سرد بودن آب ادامه می‌یابد. برای اینکه موتور به دمای کارکرد استاندارد برسد. 
-
-ترموستات همیشه باز: زمانی که موتور را برای اولین بار روشن می‌کنید، موتور باید در اسرع وقت به دمای نرمال عملکرد (۸۹ درجه) برسد. وقتی ترموستات باز می‌ماند، نمی‌توان به دمای نرمال رسید، زیرا آب موتور به طور مداوم در بین موتور و رادیاتور در حال گردش است. در این حالت، خودرو عملکرد پایینی خواهد داشت و سوخت بیشتری مصرف می‌کند. علاوه بر این، اگر زمستان باشد، بخاری به طور کامل گرم نمی‌شود. 
-
-در گذشته، ترموستات‌ها در تابستان از اتومبیل برداشته می‌شدند تا بیش از حد گرم نشود. شاید حتی شنیده باشید که ترموستات تابستانی و زمستانی وجود داشته است! در تابستان برای جلوگیری از گرم شدن بیش از حد، ترموستاتی کم باز شونده، و در زمستان ترموستاتی با دهانه بالا نصب می‌شد تا ماشین به راحتی گرم شود. در خودروهای امروزی نیازی به چنین چیزی نیست و کارخانه‌ها تنها یک نوع ترموستات با درجه استاندارد تولید می‌کنند
-
-کاربرد
-ترموست��تها در موارد زیر به کار می‌روند: 
-دستگاه‌ها و سیستم‌های تأسیساتی
-خودروها
-لوازم خانگی
-
-دستگاه‌ها و سیستم‌های تأسیساتی
-ترموستات‌ها در صنعت تأسیسات مکانیکی برای کنترل دمای آب یا هوا در سیستم‌های ایجاد برودت و حرارت به کار می‌روند. رادیاتورها، دیگ‌ها و فن کویل‌ها عمومی‌ترین دستگاه‌هایی هستند که برای کنترل دما از ترموستات استفاده می‌کنند. 
-
-در علوم هفتم (دوره اول متوسطه) کمی به دماپا یا ترموستات اشاره‌شده که برای مثال: 
-
-اگر فلزهای مس و آهن در کنار یکدیگر باشند (فلز مس روی فلز آهن باشد)، براثر حرارت فلز مس افزایش حجم بیشتر نسبت به فلز آهن دارد. در نتیجه مس به سمت پایین خم می‌شود. 
-
-لوازم خانگی
-یخچال
-
-ترموستات به معنی Therm (دما) و stat (ثابت) است که برای ثابت نگه‌داشتن دمای یک محیط یا یک محفظه مانند یخچال طراحی شده‌است که این سیستم کاملا مکانیکی بوده و به صورت اتوماتیک و بدون دخالت دست دمای داخل آن محیط را تنظیم کرده و به عبارتی نحوه تنظیم دما توسط ترموستات انجام می‌شود که به کمپرسور فرمان قطع و وصل شدن را صادر می‌کند مثلا زمانی که اهرم ترموستات روی ۶ قرار گیرد تا زمانی که دمای یخچال به ۶ درجه نرسیده‌است ترموستات اجازه کار به کمپرسور را می‌دهد و زمانی که دمای یخچال به ۶ درج رسید به صورت اتوماتیک ترموستات کمپرسور را قطع می‌کند تا دما در این درجه ثابت شود. 
-
-در کولرهای گازی معمولا ترموستات بالای صفر استفاده می‌شود و معمولا بین ۱۶ درجه سانتیگراد تا ۳۰ درجه سانتیگراد است. 
-
-ترموستات دیجیتال
-با پیشرفت تکنولوژی از ترموستات برای کنترل هوشمند دمای منازل مسکونی و ادارات استفاده می‌شود. دیجیتال دمای مطلوب را از کاربر دریافت می‌کند و با دمای محیط مقایسه می‌نماید. سپس با توجه به اختلاف دمایی که اندازه‌گیری کرده و دمایی که کاربر برای آن مشخص نموده، سیستم‌های سرمایشی و گرمایشی از قبیل فن کویل، داکت اسپلیت، پکیج و غیره را کنترل می‌کند. 
-
-منابع
-
-اختراع‌های آمریکایی
-اختراع‌های سده ۱۷ (میلادی) 
-اختراع‌های هلندی
-ترمودینامیک
-کلیدها
-کنترل دما
-معرفی‌شده‌های سده ۱۷ (میلادی)
-اتوماسیون یا خودکارسازی معمولا به فرایند قادر ساختن ماشین‌ها به انجام عملیات‌های ترتیبی از پیش تعیین‌شده بدون دخالت انسان یا دخالت کم و هم‌چنین استفاده از تجهیزات خاص که عملیات‌های صنعتی را اجرا و کنترل می‌کنند، گفته می‌شود. 
-
-اتوماسیون را می‌توان در ساخت انواع کالاها، از مواد اولیه گرفته تا محصولات نهایی و در انواع تولیدی‌ها، از کارگاه‌های کوچک گرفته تا تأسیسات تولید بزرگ اجرا کرد. از آنجا که به‌طور کلی هزینه اولیه تجهیزات اتوماسیون بالا است و نیاز به دانش اصول بهره‌برداری و نگهداری دارد، تصمیم‌گیری در مورد اجرای حتی سطح پایین اتوماسیون باید شامل بررسی دقیق نیازهای واقعی سازمان باشد. در برخی شرایط، اتوماسیون انتخابی به جای اتوماسیون کامل، یک انتخاب بهتر است. 
-
-مقدمه
-تا اوایل دهه ۱۹۵۰، بیشتر عملیات‌های انجام‌شده در کارخانه‌های تولیدی معمولی، بر روی ماشین‌آلات سنتی مانند ماشین تراش، دستگاه فرز، دستگاه مته و تجهیزات مختلف برای شکل‌دهی، و اتصال مواد انجام می‌شد. چنین تجهیزاتی عموما فاقد انعطاف‌پذیری بوده و برای تولید قطعات با ابعاد و ویژگی‌های قابل‌قبول به نیروی ماهر قابل توجهی نیاز داشت. علاوه بر این، هر بار که کالای متفاوتی باید تولید می‌شد، قالب‌ها یا ابزارها باید تعویض می‌شدند، فیکسچرها باید آماده یا تنظیم می‌شدند و حرکت مواد در میان ماشین‌های مختلف باید دوباره چیده می‌شد. توسعه محصولات جدید و قطعات با اشکال پیچیده نیاز به تلاش‌های متعدد و آزمون و خطا توسط اپراتور برای تنظیم پارامترهای پردازش مناسب بر روی دستگاه‌ها داشت. بعلاوه، به دلیل استفاده از انسان، ساخت قطعات کاملا مشابه اغلب دشوار، وقت‌گیر و پرهزینه بود. 
-
-این شرایط به این معنی بود که روش‌های پردازش به‌طور کلی ناکارآمد بوده و هزینه کارگر قسمت قابل توجهی از کل هزینه تولید بود. ضرورت کاهش سهم نیروی کار از هزینه محصول، و همچنین نیاز به بهبود کارایی و انعطاف‌پذیری عملیات تولید، کاملا آشکار شده بود. 
-
-بهره‌وری نیز به یک موضوع اساسی تبدیل شد. بهره‌وری معمولا به صورت خروجی هر کارمند در هر ساعت تعریف می‌شود. به زبان ساده بهره‌وری راندمان عملیات را اندازه‌گیری می‌کند. یک عملیات کارآمد از همه منابع مانند مواد، انرژی، سرمایه، نیروی کار، ماشین‌آلات و فناوری موجود به صورت بهینه استفاده می‌کند. با پیشرفت سریع در علم و فن‌آوری تولید، راندمان عملیات‌های تولید شروع به بهبود کرده و درصد هزینه کل مربوط به کارگر، کاهش پیدا کرد. 
-
-در افزایش بهره‌وری مهم‌ترین عوامل مکانیزه سازی، اتوماسیون، و کنترل تجهیزات و ماشین‌آلات تولید می‌باشد. 
-
-مکانیزه سازی یک ماشین یا فرایند را با استفاده از تجهیزات مکانیکی، هیدرولیکی، نیوماتیکی، یا الکتریکی کنترل می‌کند. مکانیزاسیون در دهه ۱۹۴۰ به اوج خود رسید. علی‌رغم مزایای بارز عملیات مکانیزه سازی، کارگر هنوز مستقیما در یک عملیات خاص نقش داشت و عملکرد کلی دستگاه را به‌طور مداوم بررسی می‌کرد. اتوماسیون گام بعدی در بهبود بهره‌وری فرایندهای تولید بود. این عبارت در اواسط دهه ۱۹۴۰ توسط صنعت اتومبیل ایالات‌متحده ابداع شد و به معنای کارکرد و پردازش خودکار قطعات در داخل و در بین ماشین‌های تولید بود. با کمک رایانه‌ها و نرم‌افزارهای قدرتمند و پیشرفته، سیستم‌های کنترل توسعه‌یافته و اتوماسیون پیشرفت چشمگیری را تجربه کرد. 
-
-اجرای اتوماسیون
-
-هدف از اتوماسیون معمولا موارد زیر می‌باشد: 
-یکپارچه‌سازی جنبه‌های مختلف فرایند تولید در جهت افزایش کیفیت و تولید با کیفیت یکسان، کاهش زمان چرخه‌ها و کار مورد نیاز، و کاهش هزینه کارگر. 
-افزایش بهره‌وری با کاهش هزینه‌های تولید از طریق کنترل بهتر فرایندها انجام می‌شود. قطعات با کارایی بیشتری در ماشین‌ها تغذیه، بارگیری، و تخلیه می‌شوند، ماشین‌آلات به‌طور موثرتری استفاده می‌شوند و در نتیجه تولید با کارایی بیشتری انجام می‌شود. 
-افزایش کیفیت از طریق اجرای فرایندهای تکرارپذیر انجام می‌شود
-کاهش درگیری انسان در فرایندها، کسالت او و در نتیجه کاهش احتمال خطای انسانی. 
-کاهش آسیب به قطعات که در هندلینگ دستی ایجاد می‌شود
-افزایش سطح ایمنی پرسنل، مخصوصا در محیط‌های خطرناک
-صرفه‌جویی در فضای کارخانه از طریق چینش ماشین‌آلات و جابجایی بهینه مواد. 
-
-اتوماسیون موقعیت-ثابت
-در اتوماسیون موقعیت ثابت که به آن اتوماسیون سخت (hard automation) نیز می‌گویند، ماشین‌ها برای ساخت یک محصول استاندارد، مانند چرخدنده، شفت یا بلوک سیلندر طراحی شده‌اند. با اینکه پارامترهای دستگاه مانند سرعت، عمق براده برداری یا بار را می‌توان تغییر داد، این ماشین‌آلات مخصوص انجام یک کار خاص بوده و در نتیجه انعطاف‌پذیر نیستند. از آنجایی که طراحی و ساخت چنین ماشین آلاتی پرهزینه است، زمانی اقتصادی خواهند بود که جهت تولید انبوه استفاده شوند. 
-
-اتوماسیون انعطاف‌پذیر
-برخلاف اتوماسیون سخت که بیشتر برای تولید انبوه استفاده می‌شود در اتوماسیون نرم، اتوماسیون انعطاف‌پذیر یا اتوماسیون قابل برنامه‌ریزی استفاده از کنترل کامپیوتری، باعث انعطاف‌پذیری بالای دستگاه می‌شود. به همین دلیل در این دستگاه‌ها می‌توان قطعات پیچیده‌تری تولید کرد. اتوماسیون نرم از این جهت مهم است که ماشین‌آلات می‌توانند به راحتی برنامه‌ریزی مجدد شوند و قطعه‌ای را تولید کنند که دارای شکل یا ابعادی متفاوت از قطعه قبلی باشد. پیشرفت دیگر در اتوماسیون انعطاف‌پذیر، استفاده گسترده از رایانه‌های مدرن بود که منجر به توسعه سیستم‌های تولید انعطاف‌پذیر با سطح بالایی از کارایی و بهره‌وری گردید. 
-
-کنترل‌کننده منطقی قابل برنامه‌ریزی (PLC) 
-
-کنترل یک فرایند تولید با توالی مناسب، به ویژه فرآیندهایی که شامل گروهی از ماشین‌آلات و تجهیزات انتقال مواد است، به‌طور سنتی توسط کلیدها، رله‌ها، تایمرها، شمارنده‌ها و سایر دستگاه‌هایی که با اصول مکانیک، الکترومکانیک یا پنوماتیک کار می‌کنند، انجام می‌شد. 
-
-در سال ۱۹۶۸ کنترل‌کننده‌های منطقی قابل برنامه‌ریزی یا PLCها، برای جایگزینی با این دستگاه‌های سیم‌کشی شونده معرفی شدند. از آنجایی که PLCها قابل برنامه‌ریزی مجدد بوده و نیازی به رله‌ها ندارند و فضای بسیار کمتری اشغال می‌کنند، از آنها به‌طور گسترده‌ای در سیستم‌های تولید استفاده می‌شود. کاربرد اصلی آنها عبارتند از: ۱. روشن و خاموش کردن ۲. کنترل حرکت ۳. عملیات‌های ترتیبی ۴. کنترل دارای فیدبک. 
-
-این کنترل‌کننده‌ها در محیط‌های صنعتی به‌طور قابل‌اعتماد عمل می‌کنند و کارایی کلی یک عملیات را بهبود می‌بخشند. اگرچه به دلیل پیشرفت در ماشین‌های کنترل عددی، محبوبیت آنها کاهش پیدا کرده‌است، اما PLCها هنوز هم کاربرد فراوانی در صنعت دارند. امروزه میکروکامپیوترها محبوبیت فراوانی پیدا کرده‌اند زیرا قیمت آنها نسبت به PLC کمتر بوده و برنامه‌ریزی و شبکه‌سازی آنها راحت‌تر است. از PLCها همچنین در کنترل سیستم‌هایی که به پردازش دیجیتال سرعت بالا و قابلیت‌های شبکه‌سازی نیاز باشد نیز استفاده می‌گردد. 
-
-کنترل عددی
-
-کنترل عددی (NC) روشی برای کنترل حرکات اجزای ماشین با درج مستقیم دستورالعمل‌های رمزگذاری شده به صورت اعداد و حروف در سیستم است. سیستم به‌طور خودکار این داده‌ها را تفسیر کرده و آنها را به سیگنال‌های خروجی تبدیل می‌کند. این سیگنال‌ها به نوبه خود اجزای مختلف ماشین را کنترل می‌کنند؛ به عنوان مثال، خاموش و روشن شدن اسپیندل‌ها، تغییر ابزارها، حرکت قطعه کار یا ابزارها در مسیرهای خاص و روشن و خاموش شدن مایع خنک‌کننده. 
-
-کنترل عددی رایانه‌ای (CNC) 
-مرحله بعدی توسعه ماشین‌های کنترل عددی تبدیل کنترل سخت‌افزاری به کنترل رایانه‌ای نرم‌افزاری بود. دو گونه کنترل رایانه‌ای مختلف توسعه داده شد: کنترل عددی مستقیم و کنترل عددی رایانه‌ای. 
-
-کنترل عددی مستقیم (DNC) 
-در کنترل عددی مستقیم چندین دستگاه به صورت مستقیم، به صورت مرحله به مرحله و توسط یک رایانه مرکزی کنترل می‌شوند. در این سیستم اپراتور از طریق یک پایانه و از راه دور به رایانه مرکزی دسترسی دارد. با DNC می‌توان از طریق رایانه مرکزی وضعیت کلیه ماشین‌آلات موجود در یک مرکز تولید را کنترل و ارزیابی کرد. با این حال، DNC یک مشکل اساسی دارد: اگر کامپیوتر مرکزی خاموش شود، تمام دستگاه‌ها از کار می‌افتند. در کنترل عددی توزیع‌شده (distributed numerical control)، یک رایانه مرکزی به عنوان سیستم کنترلی تعدادی از دستگاه‌های CNC منفرد که هر کدام دارای میکرو رایانه‌های مستقل هستند، عمل می‌کند. این سیستم حافظه زیاد و امکانات محاسباتی را فراهم کرده و ضمن غلبه بر معایب کنترل عددی مستقیم، انعطاف‌پذیری را ارائه می‌دهد. 
-
-کنترل عددی رایانه‌ای (CNC) 
-کنترل عددی رایانه‌ای (CNC) سیستمی است که در آن میکرو رایانه جزئی داخلی از یک ماشین است (به صورت onboard است). اپراتور ماشین می‌تواند روی رایانه‌های داخلی (onboard) برنامه‌ریزی کند، مستقیما برنامه‌ها را اصلاح کند، برنامه‌هایی را برای قسمت‌های مختلف آماده کند و برنامه‌ها را ذخیره کند. امروزه از سیستم‌های CNC به دلیل در دسترس بودن (الف) رایانه‌های کوچک با حافظه بزرگ، (ب) کنترل‌کننده‌ها و ریزپردازنده‌های قابل برنامه‌ریزی کم‌هزینه و (ج) قابلیت برنامه‌نویسی، به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شود. 
-
-اجزاء کنترل در یک سیستم اتوماسیون صنعتی
-
-اتوماسیون (خودکارسازی) از سه قسمت اساسی تشکیل شده‌است که عبارتند از: 
-اندازه‌گیرها
-کنترل‌کننده (Controller) 
-محرک‌ها (actuator) 
-
-۱ - اندازه‌گیرها
-اندازه‌گیرها در واقع چشم سیستم‌های کنترل محسوب می‌شوند و با کمی سازی مقادیر فرایندی کنترل‌کننده را از وضعیت موجود در فرایند آگاه ساخته و در نتیجه کنترل‌کننده فرمان مورد نیاز را به محرک جهت کنترل فرایند و رسیدن به نقطه تنظیم مورد نظر ارسال می‌نماید. هر دستگاه اندازه‌گیری شامل سه جزء اساسی: حسگر، ترانسدیوسر و ترانسمیتر می‌باشد. 
-
-الف) حسگر (Sensor) 
-حسگر قطعه‌ای است که به پارامترهای فیزیکی نظیر حرکت، حرارت، نور، فشار، الکتریسیته، مغناطیس و دیگر حالات انرژی حساس است و در هنگام تحریک آن‌ها از خود عکس‌العمل نشان می‌دهد و برای این عکس‌العمل نیاز به انرژی خارجی ندارد. 
-
-ب) ترانسدیوسر (Transducer) 
-ترانسدیوسر قطعه‌ای است که وظیفه تبدیل حالات انرژی به یکدیگر را برعهده دارد، حسگر پارامتر مورد اندازه‌گیری را به ترانسدیوسر تحویل می‌دهد، سپس ترانسدیوسر آن را به یک سیگنال قابل‌درک برای کنترلر تبدیل می‌کند لذا برای انجام این تبدیل نیاز به یک منبع انرژی خارجی دارد. 
-
-ج) ترانسمیتر (Transmitter) 
-ترانسمیتر وسیله‌ای است که یک سیگنال خروجی ترانسدیوسر را به سیگنال استاندارد قابل انتقال تبدیل می‌نماید. از معروفترین استانداردهای ترانسمیترها می‌توان به استاندارد ۴ تا ۲۰ میلی‌آمپر و ۰ تا ۱۰ ولت اشاره نمود. 
-
-۲ - کنترل‌کننده
-قسمت دوم ابزاردقیق بخش کنترل می‌باشد. کنترل عبارتست از سوق و نگهداری یک یا چند فرایند به وضعیت یا وضعیت‌های مطلوب یا مورد نظر. این مفهوم در برگیرنده کنترل کمی، کیفی، حفظ ایمنی و محیط‌زیست می‌باشد که اهداف اساسی کنترل می‌باشند. 
-
-۳ - محرک‌ها
-محرک‌ها ادواتی هستند که سیگنال خروجی را از قسمت کنترل‌کننده گرفته و متناسب با این سیگنال‌ها عمل می‌کنند. از عمده ادوات خروجی می‌توان به شیرهای کنترل و الکتروموتورها اشاره کرد. این ادوات با عملکرد خود باعث کنترل پارامترهای اندازه‌گیری شده در مقدار مطلوب و مورد نظر می‌شوند. 
-این بخش برگرفته از متن اصلی مقاله در سایت تدبیر فرایند هوشمند می‌باشد
-
-انواع مختلف ابزارهای اتوماسیون
-ANN - شبکه عصبی مصنوعی
-
-HMI – رابط انسان و ماشین
-
-DCS - سامانه کنترل توزیع‌شده
-
-SCADA - اسکادا
-
-PLC - پی‌ال‌سی
-
-PAC - کنترل‌کننده خودکار قابل برنامه‌ریزی
-
-Machine Vision & image processing - سیستم‌های مبتنی بر بینایی ماشین و پردازش تصویر
-
-ابزار دقیق
-
-کنترل حرکت
-
-رباتیک
-
-منابع
-
-اتوماسیون
-اتوماسیون صنعتی
-رشته‌های مهندسی
-صنعت
-مهندسی مکاترونیک
-خودپرداز (به انگلیسی: Automated Teller گMachine: ATM) که گاه عابر بانک هم نامیده شده دستگاهی الکترونیکی است که به مشتریان بانک این امکان را می‌دهد تا در هر زمان دلخواه به‌وسیله قراردادن کارت عابربانک خاصی در دستگاه و وارد کردن یک گذرواژه از حساب خود پول دریافت کرده یا موجودی حساب بانکی خود را بگیرند بدون این‌که نیاز به شمارشگر انسانی باشد. بسیاری از خودپردازها نیز به امکان واریز پول یا چک، جابه‌جایی پول میان حساب‌های بانکی و حتی خرید تمبر را برای مشتریان فراهم می‌کنند. 
-
-نخستین دستگاه خودپرداز خاورمیانه، در ایران توسط بانک بیمه بازرگانان و در تهران راه‌اندازی شد. امروزه بیشتر دستگاه‌های خودپرداز ایرانی به شبکه شتاب متصل هستند. شبکه شتاب امکان برداشت و مشاهده موجودی را برای دارندگان کارت‌های بانک‌های عضو این شبکه از همه خودپردازها فراهم می‌آورد. در ایران می‌توان از طریق دستگاه‌های خودپرداز اقدام به پرداخت قبض‌های خدمات عمومی نظیر آب، برق و تلفن نمود. 
-
-تاریخچه
-نخستین دستگاه خودپرداز را ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ یک شعبه بانک بارکلیز در محله انفیلد تاون در شمال لندن افتتاح کرد. این اختراع جان شپرد-بارون بود و در آن زمان حداکثر ده پوند به متقاضیان پرداخت می‌کرد. شعبه انفیلد بانک بارکلیز همچنان فعال است و در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۷ به مناسبت پنجاهمین سالگرد خودپرداز، یکی از دستگاه‌هایش را به رنگ طلایی درآورد. 
-
-مکان
-دستگاه‌های خودپرداز را می‌توان در هر مکانی قرار داد، اما اغلب در نزدیکی یا درون بانک‌ها و در مراکز خرید، فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های مترو، پمپ‌بنزین‌ها و دیگر مکان‌ها نیز قرار دارند. 
-
-دستگاه‌های خودپرداز پیشرفته گاه می‌توانند قابلیت‌های شعبه بانک را تکمیل کنند. 
-
-در سال‌های اخیر، کشورهایی مانند هند و برخی از کشورها در آفریقا در حال نصب دستگاه‌های خودپرداز در مناطق روستایی هستند که انرژی خورشیدی دارند. 
-
-مرتفع‌ترین خودپرداز در گردنه خنجراب در پاکستان واقع شده‌است. این دستگاه خودپرداز در ارتفاع ۴۶۹۳ متری توسط بانک ملی پاکستان نصب شده‌است و دستگاه برای کار در دماهای پایین‌تر از ۴۰ درجه سانتی‌گراد طراحی شده‌است. [نیازمند منبع‌معتبر] 
-
-سخت‌افزار
-دستگاه خودپرداز معمولا از دستگاه‌های زیر تشکیل شده‌است: 
-CPU (برای کنترل رابط کاربری و دستگاه‌های معامله) 
-خواننده کارت مغناطیسی یا تراشه (برای شناسایی مشتری) 
-یک پین پد برای پذیرش و رمزگذاری شماره شناسایی شخصی EPP ۴ (مشابه در طرح با صدای لمس یا صفحه‌کلید ماشین‌حساب)، به عنوان بخشی از یک محفظه ایمن ساخته‌شده
-رمزنگاری ایمن، به‌طور کلی در یک محفظه امن نمایش (استفاده‌شده توسط مشتری برای انجام معامله) 
-دکمه‌های کلیدی عملکرد (معمولا نزدیک صفحه نمایش) یا صفحه لمسی (برای انتخاب جنبه‌های مختلف معامله استفاده می‌شود) 
-چاپگر ضبط (برای تهیه سابقه معامله به مشتری) 
-Vault (برای ذخیره قطعات ماشین‌آلات که نیاز به دسترسی محدود دارند) 
-Housing (برای زیبایی‌شناسی و پیوستن به علائم) 
-سنسورها و شاخص‌ها
-
-نرم‌افزار [نیازمند منبع معتبر] 
-با انتقال به سخت‌افزار رایانه شخصی، می‌توان از سیستم‌عامل‌های استاندارد تجاری و محیط‌های برنامه‌نویسی در دستگاه‌های خودپرداز استفاده کرد. پلتفرم‌های معمول که قبلا در توسعه ATM مورد استفاده قرار می‌گرفتند شامل RMX یا OS / ۲ است. 
-
-دستگاه خودپرداز Wincor Nixdorf، ویندوز ۲۰۰۰ را اجرا می‌کند
-
-امروزه اکثریت قریب به اتفاق دستگاه‌های خودپرداز در سراسر جهان از یک سامانه عامل مایکروسافت ویندوز استفاده می‌کنند، در وهله اول Windows XP Professional یا Windows XP Embedded. 
-
-شمار کمی از خودپردازها هنوز هم می‌توانند نسخه‌های قدیمی‌تر سیستم‌عامل ویندوز مانند ویندوز ان‌تی، ویندوز سی‌ای یا ویندوز ۲۰۰۰ را اجرا کنند. 
-
-سیستم‌عامل لینوکس همچنین در بازار خودپرداز مورد استقبال واقع می‌شود. نمونه‌ای از آن بانریسول، بزرگ‌ترین بانک در جنوب برزیل است که سیستم‌عامل ام‌اس-داس را در دستگاه‌های خودپرداز خود با لینوکس جایگزین کرده‌است. Banco do Brasil همچنین در حال انتقال دستگاه‌های خودپرداز به لینوکس است. مهندسی Vortex مبتنی بر هند در حال تولید دستگاه‌های خودپرداز است که تنها با لینوکس کار می‌کنند. 
-
-پروتکل‌های معامله لایه‌های رایج مانند Diebold ۹۱ x (۹۱۱ یا ۹۱۲) و NCR NDC یا NDC + تقلید نسل‌های قدیمی سخت‌افزار را روی سیستم‌عامل‌های جدیدتر با پسوندهای افزایشی ساخته‌شده به مرور زمان برای پرداختن به قابلیت‌های جدید فراهم می‌کند، اگرچه شرکت‌هایی مانند NCR به‌طور مداوم این پروتکل‌ها را صادر می‌کنند. 
-
-نسخه‌های جدیدتر بیشتر تولیدکنندگان عمده دستگاه‌های خودپرداز، بسته‌های نرم‌افزاری را ارائه می‌دهند که این پروتکل‌ها را پیاده‌سازی می‌کند. 
-
-پروتکل‌های جدیدتر مانند IFX هنوز مورد استقبال گسترده پردازنده‌های معاملات قرار نگرفته‌اند. 
-
-با حرکت به یک پایگاه نرم‌افزاری استانداردتر، مؤسسات مالی به‌طور فزاینده‌ای به توانایی انتخاب و برنامه‌های کاربردی که تجهیزات آن‌ها را هدایت می‌کنند علاقه‌مند شده‌اند. WOSA / XFS، که اکنون با عنوان CEN XFS (یا به سادگی XFS) شناخته می‌شود، یک API مشترک برای دسترسی و دستکاری دستگاه‌های مختلف خودپرداز فراهم می‌کند. J / XFS یک اجرای جاوا از CEN XFS API است. 
-
-در حالی که مزایای درک شده XFS شبیه مانترای جاوا «نوشتن یک‌بار، هر جا اجرا شود»، بیشتر فروشندگان سخت‌افزار خودپرداز، تفسیرهای متفاوتی از استاندارد XFS دارند. 
-
-نتیجه این تفاوت‌ها در تفسیر بدان معنی است که برنامه‌های دستگاه‌های خودپرداز معمولا از واسطه استفاده می‌کنند تا حتی تفاوت‌های موجود بین سیستم‌عامل‌های مختلف را نیز از بین ببرد. 
-
-با شروع سیستم‌عامل‌های ویندوز و XFS در دستگاه‌های خودپرداز، برنامه‌های نرم‌افزاری این قابلیت را دارند که باهوش‌تر شوند. این مسئله نوع جدیدی از برنامه‌های خودپردازها را ایجاد می‌کند که معمولا به عنوان برنامه‌های قابل برنامه‌ریزی گفته می‌شوند. این نوع برنامه‌ها می‌توانند میزبان کاملا جدیدی از برنامه‌ها را انجام دهند که در آن ترمینال خودپرداز می‌تواند بیش از ارتباط برقرار کردن با سوئیچ خودپرداز انجام دهد. اکنون اجازه اتصال به سایر سرورهای محتوا و سامانه‌های بانکی ویدئویی را دارد. 
-
-نرم‌افزار قابل‌توجه خودپرداز که بر روی سیستم‌عامل‌های XFS کار می‌کند شامل Triton PRISM , Diebold Agilis EmPower , NCR APTRA Edge , Absolute Systems AbsoluteINTERACT، پلتفرم نرم‌افزاری Kal Kaliteite KAL , Phoenix Interactive VISTAatm , Wincor Nixdorf ProTopas, Euronet EFTS و Intertech inter-AT
-
-قابلیت اطمینان
-پیش از این‌که یک دستگاه خودپرداز در یک مکان عمومی قرار بگیرد، معمولا با پول، تست و سامانه‌های رایانه‌ای که اجازه انجام معاملات را می‌دهد، آزمایش گسترده‌ای انجام شده‌است. عواقب مالی ناشی از کار نادرست دستگاه نیز درجه‌های بالایی از انگیزه برای به حداقل رساندن نقص را فراهم می‌کند. 
-
-دستگاه‌های خودپرداز و شبکه‌های الکترونیکی مالی پشتیبانی، به‌طور کلی بسیار قابل‌اعتماد هستند، که معیارهای صنعت به‌طور معمول ۹۸ ٫ ۲۵ ٪ مشتری را برای دستگاه‌های خودپرداز و در دسترس بودن تا ۹۹ ٫ ۹۹۹ ٪ برای سامانه‌های میزبان که شبکه‌های خودپرداز را مدیریت می‌کنند، تولید می‌کنند. اگر شبکه‌های دستگاه‌های خودپرداز از خدمات خارج شوند، ممکن است مشتریان تا زمان شروع ساعات بعدی بانک خود، قادر به انجام معاملات نباشند. 
-
-ماژول‌های اصلی خودپرداز
-کارت‌خوان یا کارت ریدر (Card Reader): دریافت کارت مشتری، خواندن اطلاعات آن. 
-پین‌پد (EPP: Encrypting PinPad): دریافت رمز مشتری، رمز کردن آن و ارسال به کامپیوتر. 
-چاپگر رسید یا رسید پرینتر (Receipt Printer): چاپ اطلاعات رسید مشتری روی کاغذ رسید، برش و تحویل آن به مشتری. 
-چاپگر ژورنال یا ژورنال پرینتر (Journal Printer): چاپ گزارش عملکرد دستگاه و رول کردن کاغذ جهت استفاده‌های بعدی کاربر شعبه. این چاپگر از دید مشتری پنهان است. 
-اسکناس‌پرداز یا کش دیسپنسر (Cash Dispenser): شمارش اسکناس و تحویل آن به مشتری. 
-دریافت‌کننده اسکناس یا کش اکسپتور (Cash Acceptor): دریافت اسکناس از مشتری و ذخیره آن در دستگاه. 
-Cash Recycler: دریافت و پرداخت اسکناس، ترجمه مستقیم نام این ماژول، بازیافت‌کننده اسکناس یا کش است که مرسوم نیست. این ماژول کار دو ماژول قبل را با هم انجام می‌دهد؛ یعنی هم از مشتری اسکناس می‌گیرد و هم قادر به پرداخت آن است. بعضی از مدل‌ها محفظه دریافت / پرداخت جداگانه دارند و قادر به استفاده مجدد از اسکناس‌های دریافتی نیستند، اما بعضی از مدل‌ها قادر به پرداخت همان اسکناس‌های دریافت‌شده به مشتری بعدی هستند. 
-بارکدخوان یا بارکد ریدر یا بارکد اسکنر (Barcode Scanner, Barcode Reader): خواندن بارکدهایی مثل بارکد قبض. 
-دوربین (Camera): گرفتن عکس یا فیلم از مشتری یا کاربر دستگاه. 
-پنل کاربر یا اپراتور پنل (SOP: Supervisor Operation Panel یا TTU: Text Terminal Unit): یک ماژول داخلی و سمت اپراتور دستگاه و شامل صفحه‌کلید و نمایشگر است. نمایش وضعیت کلی خودپرداز و ماژول‌های آن، وارد کردن تنظیمات، عیب‌یابی ماژول‌ها و … توسط این ماژول انجام می‌شود. 
-واحد سنسورها و اندیکیتورها (Sensors and Indicators Unit: SIU): شامل کلیه سنسورهای دستگاه مثل سنسور درها، ضربه و …، و چراغ‌ها مثل چراغ‌های چشمک‌زن ورود کارت و … است. 
-
-خودپرداز، ماژول‌های دیگری نیز ممکن است داشته باشد که در ایران معمولا از آن‌ها استفاده نمی‌شود. به عنوان مثال Depository برای دریافت پاکت، Coin Acceptor / Dispenser برای ��ریافت / پرداخت سکه و ماژول‌های امنیتی برای رمزنگاری پیام‌ها. 
-
-در ایران
-
-تعداد خودپردازها در ایران
-آخرین گزارش بانک مرکزی ایران در خصوص ابزارهای پرداخت، مربوط به شهریور ۱۴۰۱ و پس از آن تاکنون به‌روزرسانی در این مورد انجام نشده‌است. طبق این گزارش حدود ۶۱ هزار دستگاه خودپرداز در ایران فعال است که به بیش از ۴۱۵ میلیون کارت، خدمات می‌دهند. البته این گزارش برای تعدادی از بانک‌ها به‌روز نیست و آمار مربوط به سال‌های گذشته‌است. 
-
-برندهای خودپرداز در ایران
-خودپرداز یا عابربانک‌های موجود در ایران برندهای مختلفی دارند که به صورت مختصر انواع آن‌ها را بررسی می‌کنیم: 
-NCR: برندی آمریکایی بوده که توسط شرکت «ایران ارقام» نماینده رسمی ان‌سی‌آر آمریکا وارد ایران شده و تا اوایل دهه ۱۳۸۰ و قبل از تحریم این شرکت، در ایران فروخته می‌شد. درصد بالایی از خودپردازهای ریفربیشد که در حال حاضر در کشور فروخته می‌شود خودپردازهای NCR مدل ۵۸۸۶ و ۵۸۸۷ می‌باشد. 
-GRG: شرکت ایران ارقام پس از تحریم شدن توسط NCR، اقدام به واردات از این کمپانی مشهور چینی کرده و به بانک‌های مختلف این دستگاه‌ها را ارائه داد. 
-WINCOR: همواره رقیب سرسخت NCR بوده. وینکور آلمان که توسط شرکت خدمات انفورماتیک (فرادیس البرز) به ایران معرفی شد، بعدها توسط کمپانی دیبولد آمریکا خریداری‌شده و اسم آن از WINCOR NIXDORF به DIEBOLD NIXDORF تغییر داده شد. 
-BANQIT: این برند سوئدی توسط شرکت «ایران نارا» به ایران معرفی شد اما هیچ‌گاه نتوانست در بازار با ان‌سی‌آر و وینکور رقابت کند. 
-Hyosung: شرکت «ایران نارا» پس از بنکیت خودپرداز هیوسانگ کره‌ای را به ایران معرفی کرد که با توجه به کیفیت بالا توانست بازار خوبی کسب کند. 
-TECHNO: برند تکنو توسط شرکت «توسن تکنو» وابسته به شرکت توسن (کیش ویر سابق) معرفی شد که در واقع برندی ایرانی برای دستگاه‌های چینی و کره‌ای با برندهای KINGTELLER و ال‌جی است. دستگاه‌های این شرکت با نام‌های تکنو ۴، ۵، ۶ و جدیدترین آن‌ها که ال‌جی کره است با نام تکنو ۷ به بازار معرفی شدند. 
-EASTCOM: دستگاه‌های این شرکت چینی که دستگاه‌های مشابه وینکور تولید می‌کند توسط شرکت «آدونیس» به کشور وارد شده و مشغول به کار هستند. 
-SIGMA: شرکت «خوارزمی» پس از واردات تعدادی دستگاه وینکور، دستگاه‌های خودپرداز ساخت این شرکت ایتالیایی را وارد کشور کرد. 
-EDGE: برند شرکت GSS برای خودپردازهای چینی معرفی‌شده توسط این شرکت به بازار ایران است. 
-RAVIS و PARA: خودپردازهایی با برند ایرانی که بیشتر به اشخاص حقیقی و دفاتر پست‌بانک فروخته شده‌است. 
-HATEF: اولین خودپرداز طراحی و ساخته‌شده در ایران که در دهه ۱۳۸۰ فعال بود و بانک صادرات بزرگ‌ترین مشتری این شرکت بود. 
-
-خودپرداز در زبان‌های دیگر
-برای خودپرداز در زبان‌های گوناگون واژه‌های گوناگونی به‌کار می‌رود که برخی از آن‌ها در زیر می‌آید: 
-
-انگلیسی آمریکا: (Automated Teller Machine (ATM (معنی: بانکدار خودکار) 
-
-در شرق آمریکا: MAC machine یا (MAC (Money Access Center (معنی: مرکز دسترسی به پول) 
-
-انگلیسی کانادا: (Automated Banking Machine (ABM (معنی: دستگاه خودکار بانکی) 
-
-در برخی زبان‌های اروپایی Bancomat یا Bankomat (دستگاه خودکار بانک) 
-
-در اسپانیایی Cajero Automático (دستگاه خودکار نقد کردن) 
-
-در انگلستان Cashpoint و Cashmachine (نقدگاه) انگلیسی‌ها در زبان عامیانه به دستگاه خودپرداز «سوراخ در دیوار» می‌گویند. 
-
-آلمانی Geldautomat (معنی: دستگاه خودکار پول) 
-
-در نروژ Minibank (معنی: بانک کوچک) 
-
-در هلند Pin Automaat (معنی: دستگاه خودکار پول کشیدن) 
-
-در سوئیس Postomat (معنی: دستگاه خودکار بانکی به نام سوئیس پست). 
-
-پانویس
-
-اتوماسیون
-اختراع‌های آمریکایی
-اختراع‌های انگلیسی
-اختراع‌های سده ۲۰ (میلادی) 
-بانکداری
-بانک‌ها
-تجهیزات بانکداری
-تجهیزات و اصطلاحات بانکداری
-خودپردازها
-سامانه‌های پرداخت
-سامانه‌های توکار
-علم اقتصاد در ۱۹۶۷ (میلادی) 
-فناوری بانکداری
-معرفی‌شده‌های ۱۹۶۷ (میلادی) 
-معرفی‌شده‌های مرتبط با رایانه در ۱۹۶۷ (میلادی)
-سرگرمی یا تفنن به فعالیت‌هایی گفته می‌شود که در آن توجه مخاطبان یا شرکت‌کنندگان به موضوعی یا کنشی سرگرم‌کننده جلب می‌شود. به کسی که این کار را انجام می‌دهد، سرگرمی‌ساز می‌گویند. 
-
-نمونه‌های تفنن و سرگرمی از این دستند: 
-پویانمایی
-شرط‌بندی
-گپ زدن
-سیرک
-رقص
-می‌گساری
-شکار
-گیشا
-خنداندن (کاری که دلقک‌ها، کمدین‌ها، جوک‌گوها، یا وبگاه‌های اینترنتی شوخی‌آمیز می‌کنند) 
-
-جستارهای وابسته
-شعبده‌بازی
-رسانه‌های گروهی
-شاهنامه‌خوانی
-بازی
-ورزش
-موسیقی
-تئاتر
-پیک‌نیک
-تیراندازی
-جورچین
-
-سرگرمی
-سرگرمی‌ها
-مفهوم‌های زیبایی‌شناسی
-پاوه یکی از شهرهای شمالی استان کرمانشاه و مرکز شهرستان پاوه است که در مجاورت مرز ایران و اقلیم کردستان در کشور عراق قرار دارد. 
-
-شهر پاوه در ۲۱ ° ۴۶ طول جغرافیایی و ۰۳ ° ۳۵ عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۵۴۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است. این شهر در ۱۱۲ کیلومتری کرمانشاه، ۴۵ کیلومتری تا نقطه صفر مرزی و در ۵۶۶ کیلومتری تهران قرار دارد. شهر پاوه در کنار دره‌های سرسبز قد برافراشته و رود پاوه رود از جنوب شهر می‌گذرد. آب و هوای منطقه نسبتا سرد و مایل به معتدل مرطوب است. 
-
-در شهر پاوه، زبان کردی سورانی و هورامی به‌عنوان زبان گفتاری و زبان فارسی به عنوان زبان آموزش و مکاتبات رسمی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-نام
-گفته‌شده که نام پاوه از نام سردار معروف یزدگرد سوم به همین نام گرفته‌شده که در برابر حملۀ اعراب مسلمان مقاومت کرده‌است. 
-
-عده‌ای بر این باورند که واژه پاوه به معنی پایدار و پاورجا (ایستاده در گویش گوران، هورامی) است. 
-
-بافت شهری پاوه
-سازه‌ها و منازل مسکونی در این شهر به گونه‌ای طراحی شده‌است که در بیش‌تر موارد پشت‌بام خانه‌ای که در ارتفاع کم‌تری از دامنه کوه ساخته شده‌است حیاط منزلی است که چند متر بالاتر ساخته شده‌است و به بافت روستای ماسوله در استان گیلان شباهت دارد. به همین دلیل در دهه‌های گذشته در تبلیغات گردشگری از پاوه با لقب «شهر هزار ماسوله» نام‌برده می‌شود. 
-
-پاوه در گذشته ۹ محله داشته که ساکنان اصلی شهر در این قسمت‌ها ساکن بوده‌اند و عبارتند از: «پشته»، «میرائاوا»، «شه خه لیان»، «سه ردی»، «قدیم شار»، «ئاسنگران»، «قلاخوان یا کلاخوان»، «فیض ئاوا»، «سواره یا زواره». 
-
-خیابان‌ها
-خیابان ۲۶ مرداد: این خیابان از ترمینال کرمانشاه شروع تا میدان مولوی امتداد دارد. 
-خیابان مولوی: از میدان مولوی شروع وبه میدان شهداء (فلکه فرمانداری) منهی می‌شود. 
-خیابان مرکزی –سراب هولی کمربندی گردشگری –آرامگاه امام غزالی امام خمینی رسالت تکیه دارد. 
-پاوه یک شهر طولیست طول شهر پاوه که از چورژی تا نوریاب امتداد دارد حدود ۱۲ کیلومتر است. پاوه کلا سه خیابان اصلی و چندین خیابان ف��عی خیابانی که از ترمینال کرمانشاه به سمت شهر امتداد می‌یابد در جنب بیمارستان به دو شاخه تقسیم می‌شود شاخه‌ای به نام خیابان ۲۶ مرداد تا میدان مولوی وسپس با نام خیابان مولوی به فلکه فرمانداری (میدان شهداء) منتهی می‌شود؛ که البته در آنجا نیز انشعاباتی یافته وبه خیابان‌های صلاح‌الدین ایوبی، امام غزالی، مرکزی وآرامگاه منتهی می‌گردد. 
-
-تکایا
-در پاوه دو تکیه موجود می‌باشد: تکیه مرحوم حاج شیخ نصرالدین خالصی رهبر طریقت قادری و تکیه و خانقاه نقشبندی که مرکز تجمع دراویش حضرت شیخ حسام‌الدین نقشبندی است. 
-
-فرهنگ شناسی
-موزه مردم‌شناسی پاوه تنها موزه در شهر پاوه است که از سال ۱۳۸۷ راه‌اندازی شده‌است. در این موزه پوشاک کردی گوران منطقۀ هورامان، معماری روستایی، ابزارآلات سنتی کشاورزی، آشپزی کردی، صنایع‌دستی، ماکت مردم در حال انجام کار، نساجی سنتی و نیز بخشی از دانش بومی باغداری در غرفه‌هایی جداگانه نگهداری می‌شود. این اشیاء و ماکت‌ها گویای بخشی از آداب و رسوم فرهنگی منطقۀ پاوه و هورامان در زمینۀ کشاورزی، نساجی، آشپزی و تولید ابزار کار است. 
-
-مراسم سنتی اجتماعی- مراسم مذهبی
-مراسم مذهبی مانند مراسم عرفانی و ذکر که در تکیه و خانقاه برگزار می‌شوند. مراسم سنت‌های اجتماعی مانند تولد نوزاد، عروسی و … به خصوص در روستاهای اطراف پاوه این مراسم به خوبی حفظ شده‌اند. 
-
-مراکز علمی
-دانشگاه پیام نور
-دارالعلوم اسلامی نجار
-دانشگاه علمی کاربردی
-دانشکده سما
-
-جاذبه‌های گردشگری
-کوهستان‌ها: مانند «شاهو»، «آتشگاه»، «کریسان»، «سیمله»، " ریاوکو و …
-چشمه‌ها و آبشارها: مانند «هانه کوان» , «ئورینج «های» ویمیر»، «هانه برالو»، «هانه ساو» و برای آبشار می‌توان از «شلماو» نام برد. 
-یخچال‌های طبیعی: مانند «پیازدول»، «میشیاو» 
-جنگل‌ها: سراسر پاوه و هه ورامان پوشیده از جنگل‌های طبیعی با درخت‌هایی است که ارتباط نزدیکی با نوع تغذیه شهر و منطقه دارند. مانند «مرخیل» 
-
-مکان‌های دیدنی و تاریخی
-معماری و سکونت گاه‌های انسانی: خود شهر که بافت پلکانی دارد
-آرامگاه‌ها و مقبره‌ها: مانند آرامگاه کوسه هجیج، آرامگاه «سید محمد اصفهانی»، زیارتگاه «پیرپرچن» 
-اماکن متبرکه: مانند مسجد «حضرت عبدالله»، مسجد «خضر زنده» 
-موزه‌ها: موزه مردم‌شناسی فرهنگی
-مکان‌های تاریخی: مانند مجسمه پیر میردوک که البته بر اثر فعالیت سودجویان این مجسمه تخریب‌شده و تنها مکان این مجسمه تاریخی، با نام پیر میردوک باقی‌مانده‌است. 
-از مهم‌ترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی پاوه نیز می‌توان به «قلعه دژ» یا «قلعه لا دزی» باقی‌مانده از دوره ساسانی، «مسجد جامع پاوه»، «آتشگاه»، «آرامگاه سلطان اسحاق» در روستای شیخان و «آرامگاه سید عبیدالله» در روستای هجیج اشاره کرد. 
-
-وضعیت طبیعی و آب و هوا
-پاوه منطقه‌ایی است در کنار کوهستان اورامانات در میان دو کوه «شاهو» و «آتشگاه» واقع‌شده، دارای آب و هوای نسبتا سرد رو به معتدل و نیمه مرطوب است. پاوه و منطقه اطرافش دارای جنگل‌ها، مراتع سرسبز، باغات، چشمه‌ها، آبشارها و رودخانه‌های فراوان هستند. 
-
-آب شرب شهر پاوه از منابع آبی متعددی مانند چشمه‌ها و چاه‌های هانی کوان، سرکران، بیدمیری، هولی، بندره و … تأمین می‌شود. در ۱۴ شهریور ۱۴۰۰ اعلام شد که به دلیل خشکسالی دبی این منابع کاهش یافته‌است. محلاتی مانند چورژی ��ه در گذشته روستا بوده و سپس به شهر پاوه الحاق شده‌اند آب شرب ندارند و آب‌رسانی به این محلات با تانکر صورت می‌گیرد. 
-
-کشاورزی و دامداری
-بیش‌تر مردم پاوه به علت داشتن آب و هوای مناسب، به کشاورزی و دام‌داری اشتغال دارند. محصولات کشاورزی شهرستان پاوه؛ گردو، آلوچه، روغن، پشم، میوه، توتون، بادام، انگور، انجیر، و سقز است. آب کشاورزی از چشمه (سراب هولی) و رود و آب آشامیدنی شهر از سراب هولی فراهم شده‌است. 
-
-هم‌چنین از محصولات صادراتی شهرستان پاوه می‌توان به گردو، بادام، انگور، انجیر، فراورده‌های دامی و… اشاره کرد. 
-
-مردم پاوه در گذشته باغدار و دامدار بوده‌اند. این دو حرفه امروزه از رونق خود افتاده‌اند و بخصوص قانون ارث تأثیر بسیاری در قطعه‌قطعه شدن باغ‌های شهر دارد. امروزه پاوه بیشتر یک شهر توریستی خدماتی می‌باشد. 
-
-گیاهان
-از جمله گل‌های وحشی منطقه می‌توان به: «سوره هراله»، «چنور»، «بوژانه»، «ورکه‌مر»، «شب‌بو»، «گل سوسن»، «برزه‌لنگ» اشاره کرد. گیاهان وحشی که برای طب یا به صورت خوراک از آنان استفاده می‌شود عبارتند از: «ریواس»، «سوره بنه»، «کنی‌وال»، «گزنه»، «گل گاو زبان»، «به‌ره‌زا»، «پیچک» «شنگی» و …. درخت‌ها و درخت چه‌های خودرو جنگل‌های پاوه: گلابی، بلوط، ون، تمشک و …. 
-
-مردم
-
-زبان
-زبان مردم پاوه، هورامی و کردی جافی است. 
-
-پوشش
-لباس سنتی مردان این منطقه که «چوخه و رانک» نامیده می‌شود، بسیار معروف است. که از کرک یک نوع بز شال‌هایی را می‌بافند و چوخه و رانک از آن تهیه می‌شود. لباس زنان نیز می‌تواند مثل سایر شهرهای کردنشین، از نیم‌تنه‌ای مثل «سوخمه»، شلواری به نام «گوران، اورامی»، و پیراهنی به نام «کجی»، کت «که وا و پانتول» و کلاه «کلاو» تشکیل‌شده باشد. 
-
-مذهب
-مذهب رایج مردم شهرستان پاوه، سنی شافعی است. هورامی‌های کندوله شیعه مذهب و هورامی‌های منطقه دالاهو و گهواره بر آیین یارسان یا اهل حق هستند. 
-
-جمعیت
-بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۲۵ ٬ ۷۷۱ نفر (۷ ٬ ۹۳۲ خانوار) بوده‌است. 
-
-فرهنگ
-در شهر پاوه یک آمفی‌تاتر روباز به نام «شانو» برای اجرای نمایش‌های خیابانی وجود دارد که در پارک آزادگان واقع در بلوار جانبازان قرار دارد. ساخت این آمفی‌تئاتر از ۱۳۹۷ آغاز شد و در ۱۴۰۲ به بهره‌برداری رسید. 
-
-سوغاتی‌ها
-
-صنایع‌دستی
-صنایع‌دستی این منطقه هم عبارتند از: گیوه‌دوزی، کلاه‌دوزی، چوخا بافی، موج بافی، سجاده بافی و …. صنایع‌دستی: «چه خورانک مه ره ز»، «کلاش»، «شال»، «فره نجی»، «هه لاوه» ۴ و چوخه و رانک (لباس مردانه)، کلاش (گیوه)، نمدمالی، گلیم و جاجیم‌بافی، فرنجی‌سازی و فرش‌بافی. صنایع‌دستی بی‌نظیر مانند: چوخه و رانک (لباس مردانه)، کلاش (گیوه)، نمدمالی، گلیم و جاجیم‌بافی، فرنجی‌سازی و فرش‌بافی. 
-
-معروفترین صنایع‌دستی این منطقه شامل «گیوه کشی»، «گیوه‌بافی»، «شال‌بافی»، «رشک بافی»، «سبد بافی»، «قالی‌بافی»، «پشم ریسی»، «موج بافی»، «سجاده بافی»، «جاجیم» و «خراصطاز» است. 
-
-غذاها
- «دوینه»، «که‌لانه»، «شه‌له‌مینه»، «خورشت هلو» و «خورشت خلال» از غذاهای مخصوص پاوه هستند. همچنین شیرینی‌های محلی توسط مردم پاوه تهیه می‌شود که «نیمه فیسی»، «گیته مژگه»، «شیلکینه»، «شکر له‌می» و «په‌شیه» از مهم‌ترین آن‌هاست. 
-
-غذاهایی که مخصوص پاوه و هورامان اند: «دوینه»، «کلانه»، «شه له مین»، «خورشت هلو»، «خورشت خلال بادام» و …. شیرینی‌های محلی مثل «نیمه فیس»، «نوخورجانه» (کلوچه)، «گیته مژگه»، «شیلکینه»، «شکر له‌می»، «پشیه» و …. 
-
-کلانه (به کردی: که‌لانه) یا کلانه کردستان یکی از غذاهای کردی است که بیشتر در پاوه درست می‌شود. 
-
-نگارخانه
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-جستارهای وابسته
-ملا محمد زاهد ضیایی پاوه‌ای
-
-پاوه
-پراکنش کرد
-پاوه
-شهرهای شهرستان پاوه
-مناطق مسکونی کردنشین در استان کرمانشاه
-رادیو به سامانه و نیز دستگاهی گفته می‌شود که صدا، پیام، یا در حالت کلی، یک سیگنال را به وسیله امواج رادیویی منتقل (ارسال یا دریافت) می‌کند. 
-ارتباط رادیویی، ارسال سیگنال‌ها با استفاده از مدولاسیون امواج الکترومغناطیسی و در فرکانس‌های رادیویی است. 
-امواج الکترومغناطیسی می‌توانند از هوا و خلأ بگذرند. اطلاعات (صدا، تصویر، پیام) با استفاده از روش‌های معین و با تغییر بعضی از مشخصه‌های امواج منتشر شده مانند دامنه، فرکانس، فاز یا پهنای پالس منتقل می‌شوند. امواج الکترومغناطیسی یا به‌طور مستقیم از راه بازتاب یا پراش از محیط (هوا، خلأ) عبور می‌کنند. شدت امواج الکترومغناطیسی، با افزایش فاصله از منبع انتشار کم می‌شود و در بعضی موارد هم انرژی آن‌ها توسط محیط انتشار جذب می‌شود (مانند جذب امواج مایکروویو توسط قطرات باران). پارازیت (تداخل) عموما موج منتشر شده را دچار تغییر می‌کند؛ این تداخل الکترومغناطیسی از سوی منابع طبیعی (مانند رعد و برق) یا منابع مصنوعی (مثل دیگر فرستنده‌ها و انتشار دهنده‌های ناگهانی) ناشی می‌شود. همچنین در گیرنده، نویز تولید می‌شود (نویز را نباید با پارازیت یکی دانست). اگر توان نویز یا تداخل به اندازه کافی زیاد باشد، سیگنال مورد نظر دیگر قابل‌تشخیص و آشکارسازی نیست. این موضوع اساسا باعث محدود شدن گستره ارتباطات رادیویی می‌شود. 
-
-مخابرات رادیویی
-در سامانه‌های مخابرات رادیویی، اطلاعات با استفاده از امواج رادیویی در فضا منتقل می‌شود. در پایان ارسال‌سازی، اطلاعاتی که باید ارسال شود توسط نوعی مبدل به سیگنال الکتریکی متغیر با زمان به نام سیگنال مدولاسیون تبدیل می‌شود. سیگنال مدولاسیون ممکن است یک سیگنال صوتی بیان‌گر صدا از یک میکروفون، یک سیگنال ویدئویی بیانگر تصاویر متحرک از یک دوربین فیلمبرداری، یا یک سیگنال دیجیتال متشکل از دنباله‌ای از بیت‌ها بیانگر داده‌های باینری از یک کامپیوتر باشد. سیگنال مدولاسیون به یک فرستنده رادیویی اعمال می‌شود. در فرستنده، یک نوسان‌ساز الکترونیکی یک جریان متناوب نوسانی در فرکانس رادیویی تولید می‌کند که موج حامل نامیده می‌شود زیرا برای «حمل» اطلاعات از طریق هوا کار می‌کند. سیگنال اطلاعات برای مدوله کردن حامل استفاده می‌شود، برخی از جنبه‌های موج حامل را تغییر می‌دهد و اطلاعات را بر روی حامل جایگزین‌سازی می‌کند. سامانه‌های رادیویی مختلف از روش‌های مدولاسیون مختلفی استفاده می‌کنند: 
-
-ای‌ام (مدولاسیون دامنه) - در یک فرستنده ای‌ام، دامنه موج حامل رادیویی توسط سیگنال مدولاسیون تغییر می‌کند؛: ۳
-
-اف‌ام (مدولاسیون فرکانس) - در فرستنده اف‌ام، فرکانس موج حامل رادیویی توسط سیگنال مدولاسیون تغییر می‌کند؛: ۳۳ در رادیوهای وی اچ اف (فرکانس بسیار زیاد) به‌جای مدوله‌کردن دامنه (AM)، از مدوله کردن فرکانس (FM) اس��فاده می‌شود. در روش اف‌ام، سیگنال خروجی میکروفون به جای آن‌که دامنه موج رادیویی را تغییر دهد، فرکانس آن را تغییر می‌دهد. از روش اف‌ام برای پخش استریو و دستیابی به کیفیت عالی استفاده می‌شود؛ زیرا تداخل کم‌تر از ای‌ام (AM) در آن تأثیر می‌گذارد. 
-
-اف‌اس‌کا (کلیدزنی جابجایی-فرکانس) - در دستگاه‌های دیجیتال بی‌سیم برای انتقال سیگنال‌های دیجیتال استفاده می‌شود، فرکانس موج حامل بین فرکانس‌ها جابجا می‌شود.: ۵۸. 
-
-اواف‌دی‌ام (همتافت‌سازی تقسیم فرکانس متعامد) - خانواده‌ای از روش‌های مدولاسیون دیجیتال پیچیده که به‌طور گسترده در سامانه‌هایی با پهنای‌باند بالا مانند شبکه‌های وای-فای، تلفن‌های همراه، پخش‌همگانی تلویزیون دیجیتال و پخش‌همگانی صوتی دیجیتال (DAB) برای انتقال داده‌های دیجیتال با استفاده از حداقل پهنای‌باند طیف رادیویی استفاده می‌شود. 
-
-اجزای سامانه مخابراتی
-
-فرستنده
-شامل یک منبع سیگنال (اسیلاتور)، که موج حامل با فرکانس معینی تولید می‌کند و نیز فرایندی برای تغییر بعضی از خصوصیات موج حامل تولیدشده (مانند دامنه، فرکانس، فاز یا ترکیبی از این‌ها) بر اساس اطلاعات (صدا، تصویر و …) است. به این فرایند، مدولاسیون می‌گویند. فرستنده، موج حامل مدوله‌شده را پس از تقویت به آنتن می‌دهد که آن را به یک موج الکترومغناطیسی تبدیل کند که می‌تواند از هوا و خلأ عبور کند (گاهی با یک قطبش مشخص). 
-
-اجزای فرستنده
-میکروفون: صدا را به سیگنال الکتریکی تبدیل می‌کند. 
-نوسان‌ساز: موج حامل را تولید می‌کند. 
-مدوله‌کننده: موج حامل را با سیگنال خروجی میکروفون مدوله می‌کند (مثلا دامنه آن را بر اساس سیگنال میکروفون تغییر می‌دهد). 
-تقویت‌کننده: توان موج حامل مدوله‌شده را قبل از ورود به آنتن تقویت می‌کند. 
-آنتن فرستنده: موج حامل مدوله‌شده را به امواج الکترومغناطیسی تبدیل و منتشر می‌کند. 
-
-گیرنده
-امواج الکترومغناطیس به وسیله آنتن گیرنده دریافت می‌شوند. آنتن گیرنده، امواج را گرفته و را به سیگنال الکتریکی تبدیل می‌کند. گیرنده این سیگنال را آشکار کرده و اطلاعات آن را (صدا، تصویر و …) استخراج می‌کند. 
-
-اجزای گیرنده
-آنتن گیرنده: امواج رادیویی را می‌گیرد. این امواج در آنتن، سیگنال‌های ضعیف‌الکتریکی تولید می‌کنند. 
-تیونر: سیگنال یک ایستگاه رادیویی را انتخاب می‌کند و سایر سیگنال‌ها را حذف می‌کند سپس توسط مخلوط‌کننده فرکانس، فرکانس سیگنال دریافتی را کاهش می‌دهد. 
-آشکارساز: سیگنال صوتی را از موج حامل مدوله شده استخراج می‌کند. 
-تقویت‌کننده: سیگنال صوتی را برای بلندگو تقویت می‌کند. 
-بلندگو: سیگنال الکتریکی را به ارتعاشات صدایی مشابه آنچه به میکروفون رسیده بود تبدیل می‌کند. 
-
-کاربردهای رادیو
-از اولین کاربردهای رادیو، فرستادن پیغام‌ها برای ناوگان‌های دریایی، به صورت تلگراف با استفاده از کد مورس بین کشتی‌ها و زمین بوده و اولین استفاده‌کننده‌ها شامل تفنگداران و ناوهای دریایی ژاپن و روسیه در طول جنگ تسوشیما در ۱۹۰۵ بوده‌است. یکی از استفاده‌های فراموش‌نشدنی از تلگراف‌های دریایی، به هنگام غرق شدن کشتی تایتانیک در سال ۱۹۱۲ است، که شامل ارتباط بین اپراتور روی کشتی در حال غرق و کشتی‌های نزدیک به آن و ارتباط با ساحل برای گزارش نجات یافتگان بوده‌است. 
-
-رادیو برای انتقال دستورها و ارتباط بین نیروی ا��تش و نیروی‌های دریایی در جنگ جهانی اول استفاده شده‌است، آلمان‌ها از ارتباط رادیویی برای پیغام‌های سیاسی زمانی که کابل‌های زیر دریا توسط بریتانیایی‌ها قطع می‌شد، استفاده می‌کردند. ایالات‌متحده «اصول چهارده‌گانه» رئیس‌جمهور وقت «وودرو ویلسون» را از طریق رادیو در طول جنگ مخابره می‌کرد. 
-
-برنامه‌های رادیویی از سال ۱۹۰۹، توسط «سن خوزه» از کالیفرنیا شروع شد و در سال ۱۹۲۰ عمومیت پیدا کرد. با کمک به رسمیت شناختن همه‌جانبه توسط گیرنده‌های رادیویی، به ویژه در اروپا و ایالات‌متحده، در کنار برنامه رادیویی، برنامه‌های زنده، شامل پیغام‌های تلفنی و اعلام پخش برنامه‌ها، در سال ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ همه‌گیر شد. 
-
-دیگر استفاده‌های رادیو در سال‌های قبل از جنگ، توسعه دستگاه شناسایی هواپیماها و کشتی با کمک رادار بوده. امروزه رادیو حالت‌های مختلفی دارد؛ شامل شبکه‌های بی‌سیم (یا وایرلس) و شبکه‌های موبایل، درست مانند برنامه‌های رادیویی. 
-
-قبل از ظهور تلویزیون، برنامه‌های رادیویی فقط شامل اخبار و آهنگ نبودند و شامل درام، کمدی، نمایشنامه‌های گوناگون و بسیاری دیگر از سرگرمی‌ها بوده‌است. 
-
-از امواج رادیویی علاوه بر پخش صدا، در انواع دیگری از وسایل ارتباطی استفاده می‌شود. ماشین‌های پلیس و آتش‌نشانی، تاکسی‌های تلفنی و آمبولانس‌ها برای برقراری ارتباط با مرکز یا یکدیگر از امواج رادیویی دوطرفه استفاده می‌کنند. تلفن‌های همراه (موبایل) به کمک امواج رادیویی با شبکه اصلی تلفن ارتباط دارند. در تلویزیون برای ارسال تصویر و صدا از امواج رادیویی استفاده می‌شود. فضاپیماها هم به کمک این امواج کنترل می‌شوند. ماشین‌ها، قایق‌ها و هواپیماهای اسباب‌بازی را نیز می‌توان با امواج رادیوی کنترل کرد. 
-
-تصورات نادرست
-
-گولیلمو مارکونی رادیو را اختراع نکرد بلکه آن را برای ارتباطات و به‌کارگیری عمومی گسترش داد. اختراع رادیو به نام مارکنی ثبت‌شده و امروزه همه او را به عنوان مخترع این وسیله می‌شناسند. در حالی که در سال ۱۹۴۳ دادگاه عالی آمریکا به دلیل اینکه تسلا سال‌ها پیش رادیو را اختراع کرده بود، حق اختراع مارکنی را باطل کرد! امواج رادیویی هم از فرکانس‌هایی هستند که نیاز به فرستنده و گیرنده دارند. تسلا در سال ۱۸۹۳ طی سمینار ملی لامپ‌های الکتریکی این موضوع را عنوان کرده بود. در سال ۱۸۹۷ تسلا اختراع رادیو را در اداره ثبت اختراعات آمریکا به ثبت رساند؛ با این حال در سال ۱۹۰۴ این اداره تصمیمش را عوض و اختراع رادیو را به نام مارکنی ثبت کرد. حمایت توماس ادیسون و آندره کارنجیو از مارکنی دلیل اصلی این موضوع بود که تسلا را از دریافت مزایای اختراعش محروم کند. با این حال امروزه رادیو به عنوان یکی از چندصد اختراع نیکولا تسلا به حساب می‌آید. 
-
-جستارهای وابسته
-گولیلمو مارکونی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-A História da Rádio em Datas (۱۸۱۹ - ۱۹۹۷) (in Portuguese) - notes on etymology
-L. de Forest, article in Electrical World ۲۲ June ۱۲۷۰ / ۱ (۱۹۰۷) , early use of word «radio.» 
-http: / / web. mit. edu / varun_ag / www / bose. html - It contains a proof that Sir Jagadish Chandra Bose invented the Mercury Coherer which was later used by Guglielmo Marconi and along with other patents. 
-
-
-دانشنامه کودکان و نوجوانان آکسفورد، چاپ ششم. تهران،: نشر نی، ۱۳۸۸. (ج. ۱) 
-
-پیوند به بیرون
-
-اختراع‌های ایتالیا
-اختراع‌های بریتانیایی
-تبلیغات بر پایه شیوه
-ترویج و ارتباطات بازاریابی
-رادیو
-زیرساخت
-فرمت‌های رسانه
-در مخابرات، تراگسیل (با کوته‌نوشت TX یا Xmit) فرایند ارسال و پخش نشانک اطلاعات آنالوگ یا دیجیتال در یک محیط انتقال فیزیکی نقطه به نقطه یا نقطه به چند نقطه با سیم، فیبر نوری، یا بی‌سیم است. 
-
-فناوری‌ها و طرح‌های تراگسیل، معمولا به وظایف پروتکل لایه فیزیکی مانند مدولاسیون، دمودولاتور، کد خط، برابرسازی، تشخیص و تصحیح خطا، کد خودهماهنگ‌ساز، هم‌تافتن، دیجیتایزر، و فشرده‌سازی داده‌ها می‌پردازد. 
-
-نمونه تراگسیل، فرستادن نشانک، در یک زمان محدود، بسته یا مجموعه داده، تماس تلفنی، یا ایمیل است. 
-
-تراگسیل پیام دیجیتال یا نشانک آنالوگ دیجیتال شده، تراگسیل داده نامیده می‌شود. 
-
-منابع
-
-مهندسی مخابرات
-نماد یا سمبل کلمه‌ای است که معانی مختلفی دارد. نمادها در معنای حقیقی آن زندگی بشر را آکنده‌اند، به گونه‌ای که هیچ بخشی از زندگی انسان خالی از آن نیست. 
-
-در دیدگاه عرفی آکادمیک مورد اشاره، نمادها چیزهایی هستند که در زندگی روزمره به کار می‌روند و معمولا به معنای نشانه یا کنش‌هایی هستند که قرار است بر اساس مجموعه هنجارها یا قراردادهای مشترکی، معنایی را به فردی دیگر انتقال دهد. پس از آن جا که نماد جایگزین چیز دیگری است حامل و ناقل معناست، هرچند که میان نماد و آن چیز پیوندی ضروری وجود ندارد (بنابراین، نماد در رویکرد حکمی نخست، حقیقتی وجودی و غیر قراردادی و در رویکرد دوم، تابع قراردادهای بشری است، همانگونه که پیرس نیز آن را بدین سان در نشانه‌شناسی خود به کار می‌برد). 
-
-شاید تنها نیرویی که بتوان با اطمینان آن را ویژه انسان دانست توانایی اندیشیدن انتزاعی و نمادپردازی باشد. اندیشه انتزاعی هنگامی شکل می‌گیرد که به مفاهیم تجریدی (آنچه حس‌های پنجگانه از درکش ناتوانند) فکر می‌کنیم. انسان با رمزگذاری (نشانه‌گذاری) اندیشه‌هایش در قالب نمادهای کلامی یا شمایلی، راهی برای ثبت، رجوع مجدد به آن‌ها و قابل‌درک شدن مفاهیم و منظورها برای خود و دیگران یافته‌است. جانوران دیگر همواره ناچار به آزمون و خطاهای اجدادی و تکراری برای بقا هستند، درحالی‌که انسان با رمزگان خاص خودش «زبان و الفبا»، دانسته‌ها و تجربه‌هایش را به همنوعانش انتقال می‌دهد و برای نسل‌های آتی به‌جا می‌نهد. برپایه زبان و الفبا، رمزگان‌های پرشمار دیگری همچون هنرها، ادیان، اساطیر، دانش‌ها و… را بنا نهاده‌است. مهم‌ترین دلیل تغییراتی که انسان را از جانور به موجود امروزی تبدیل کرده‌است، همین توان رمزگذاری و رمزگشایی با بهره از نمادها است که به انباشت داده‌های اطلاعاتی و رشد روزافزون و شتابنده دانایی و توانایی انسان انجامیده‌است. نمادها در ارتباط میان فرهنگ‌ها دست به دست می‌شوند، اما نباید بر این پندار باشیم که در فرایند مهاجرت هر نماد تمام مفاهیم اسطوره‌ایش نیز منتقل و پذیرفته خواهد شد. برخی از نمادها به هنگام مهاجرت در کنار فرم، انگاره‌ها و معانی را نیز با خود به همراه می‌برند. بسیاری از نمادها اما در میهن جدیدشان میان اندیشه‌های کهن مردمان حل‌شده و کارکرد و مفهومی تازه می‌یابند. نمادها گاه مفاهیم متفاوتی را برای بازماندگان فرهنگ‌های گوناگون بازنمایی می‌کنند. حتی در درون یک فرهنگ نیز نمادها در گذر از نسلی به نسل دیگر ممکن است معانی تازه‌ای بیابند. اما هر بازتعریف از یک نماد ابتدا نیاز به پذیرش جمعی دارد؛ بنابراین معانی نماد��ن بر پایه قراردادهای اجتماعی در یک فرهنگ درونی می‌شوند. 
-
-نماد کلمه‌ای است که معنایی فراتر یا غیر از لفظ خود را القا می‌کند. 
-
-نماد (که مظهر و سمبل هم نامیده شده) نشانه‌ای است که نشانگر یک اندیشه، شیء، مفهوم، چگونگی و جز این‌ها می‌تواند باشد. 
-
-نماد می‌تواند یک شیء مادی باشد که شکلش به‌طور طبیعی یا بر پایه قرارداد با چیزی که به آن اشاره می‌کند پیوند داشته باشد. برای نمونه فروهر نماد مزداپرستی است. 
-
-نماد در اصطلاح روان‌شناسی تحلیلی نوعی شبیه ساخته لیبیدو است. صورتی ذهنی که هم می‌تواند لیبیدو را به همان اندازه قبلی سازد و هم اینکه آن را در قالبی متفاوت از صورت اولیه خود به جریان اندازد. اما شکل‌گیری نمادها یک روند آگاهانه نیست بلکه بر عکس از راه مکاشفه یا شهود از دل ناخودآگاه تولید و بیرون داده می‌شود. اغلب اوقات نمادها به‌طور مستقیم از رؤیاها نتیجه می‌شوند یا از آن‌ها تأثیر می‌پذیرند که این‌گونه نمادها پر از انرژی روانی و دارای نفوذی جبری و مقاومت‌ناپذیر هستند. 
-
-نماد نه‌تنها باید بیانگر خیال‌پردازی‌های خودآگاهانه تکنولوژیک و فلسفی انسان باشد بلکه باید از ژرفای سرشت حیوانی او نیز خبر دهد: باید تقلیدی از کلیت انسان و بازگوکننده همان باشد. 
-
-سرمایه نمادین: انسان موجودی است متعالی که همواره به دنبال کمال است و برای رسیدن به کمال تلاش می‌کند، انسان موجودی است که می‌تواند به کمال برسد و برای رسیدن به این کمال نیمه گم‌شده خود را در هر چیزی جستجو می‌کند و از این رو همواره تلاش می‌کند که نمادهای کمال و نیمه گم‌شده خود را در هر چیزی جستجو کند و زمانی که این نمادها را در چیزی می‌یابد، خود را بدان نزدیک کرده یا شبیه به آن می‌کند. این نمادها و سرمایه‌های نمادین به‌طور کلی به سه گروه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قابل تقسیم‌بندی هستند که می‌توانند به‌طور کلی به دو گروه نمادین مبتنی بر معنویت (دینی و اخلاقی) و نمادین مبتنی بر الگوی مادی (لذت‌ها و منافع زودگذر) تقسیم شوند. 
-سر تا سر جامعه از سرمایه‌ها پوشیده شده‌است و جایی از جامعه وجود ندارد که بتوان گفت که سرمایه‌های اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی وجود ندارند و از این رو چون سرمایه نمادین می‌تواند بخشی از سایر سرمایه‌ها تعریف شود، به‌طور کلی می‌توان گفت که سرمایه نمادین در سرتاسر جامعه وجود دارد و حضورش احساس می‌شود و می‌تواند از زمانی به زمانی دیگر و از مکانی به مکان دیگر تغییر یابد و گونه‌های مختلف به خود بگیرد. سرمایه نمادین در سرتاسر جامعه حضور دارد و می‌تواند بر گفتار، رفتار و پندار مردم تأثیر بگذارد و تأثیر بگیرد. 
-در درجه اول سرمایه نمادین نوع تغییر شکل یافته از هر نوع سرمایه محسوب می‌شود که به عنوان نماد و سمبل محسوب می‌شود و دارنده آن از جانب مردم مورد عزت و احترام قرار می‌گیرد و به نوعی، به عنوان پرستیژ محسوب می‌شود و از طرفی هر نوع از سرمایه می‌باشد که در چشم دیگران به عنوان نماد محسوب می‌شود. در بیانی دیگر می‌توان این‌چنین بیان کرد که سرمایه نمادین از هر نوع سرمایه به عنوان بعدی جداگانه محسوب می‌شود و در واقع باید سرمایه نمادین را به عنوان بعدی از هر سرمایه محسوب نمود
-
-ابعاد سرمایه نمادین
-سرمایه نمادین اقتصادی: با توجه به مطالب بیان‌شده می‌توان چنین اظهار نمود که سرمایه نمادین اقتصادی، آن دسته از سرمایه اقتصادی می‌باشد که به عنوان نماد توسط جامعه پذیرفته شده‌است و دارنده آن، از طرف مردم صاحب احترام و منزلت می‌باشد. سرمایه اقتصادی: هر نوع سرمایه و دارایی مشهود می‌باشد که دارنده آن می‌تواند آن را به سرعت به وجه نقد تبدیل نماید. (البته باید به این نکته اشاره نمود که سرمایه نمادین اقتصادی به معنای داشتن سرمایه اقتصادی بیشتر نمی‌باشد و گاهی خلاف آن نیز صدق می‌کند، یعنی شاید در برخی مناطق و میان افراد خاصی ساده زیستی و زندگی بدون تجملات و ساده به عنوان سرمایه نمادین اقتصادی دارای ارزش و احترام باشد). ولی در کل باید چنین بیان کرد، که سرمایه نمادین اقتصادی، هر گونه از سرمایه اقتصادی محسوب می‌شود که به عنوان نماد و سمبل و پرستیژ استفاده می‌شود و دارنده آن از جانب مردم مورد احترام قرار می‌گیرد. 
-سرمایه نمادین فرهنگی: سرمایه نمادین فرهنگی آن دسته از سرمایه فرهنگی می‌باشد که برای مردم به عنوان نماد محسوب می‌شود و مردم برای دارنده آن احترام و منزلت خاصی قائل می‌شوند (سرمایه فرهنگی نمادین، سرمایه فرهنگی است که فرد با داشتن آن سرمایه فرهنگی در چشم مردم، مورد ستایش و احترام است). (البته باید به این نکته اشاره کرد که سرمایه نمادین فرهنگی به معنای داشتن سرمایه فرهنگی بیشتر نمی‌باشد و گاهی خلاف آن نیز صدق می‌کند، یعنی شاید در برخی مناطق و میان افراد خاصی فرهنگ خاص یا کلا فرهنگ منفی و متضاد با فرهنگ پذیرفته‌شده به عنوان سرمایه نمادین فرهنگی دارای ارزش و احترام باشد). 
-ولی در کل باید چنین بیان نمود، که سرمایه نمادین فرهنگی، هر گونه از سرمایه فرهنگی محسوب می‌شود که به عنوان نماد و سمبل و پرستیژ استفاده می‌شود و دارنده آن از جانب مردم (یاگروهی خاص) مورد احترام قرار می‌گیرد. 
-سرمایه نمادین اجتماعی: سرمایه نمادین اجتماعی آن دسته از سرمایه اجتماعی محسوب می‌شود که در میان مردم از احترام و منزلت بالایی برخوردار می‌باشد و به عنوان نماد از سوی جامعه محسوب می‌شود، (مانند عضویت و همکاری و مشارکت و ارتباط با اشخاص و گروه‌هایی که مردم آن را به عنوان نماد به‌شمار می‌آورند و برای فرد منزلت و احترام به همراه دارد). 
- (البته باید به این نکته اشاره نمود که سرمایه نمادین اجتماعی به معنای داشتن سرمایه اجتماعی بیشتر نمی‌باشد و گاهی خلاف آن نیز صدق می‌کند، یعنی شاید در برخی مناطق و میان افراد خاصی، زندگی بدون رفت‌وآمد و ساده به عنوان سرمایه نمادین اجتماعی دارای ارزش و احترام باشد). ولی در کل باید چنین بیان نمود، که سرمایه نمادین اجتماعی، هر گونه از سرمایه اجتماعی محسوب می‌شود که به عنوان نماد و سمبل و پرستیژ استفاده می‌شود و دارنده آن از جانب مردم مورد احترام قرار می‌گیرد
-
-جستارهای وابسته
-نماد کیمیاگری
-فهرست نمادهای ریاضی
-نشانه
-تمثال (دین) 
-نشان‌واره
-نشان ملی
-تصویرنگاشت
-نیانوشتار
-
-پانویس
-
-والتر اودانیک، ولودیمیر. یونگ و سیاست. ترجمه علیرضا طیب. نشر نی. ۱۳۷۹. 
-
-عناصر نحوی
-مفهوم‌ها
-نشانه‌شناسی
-نشانه‌گذاری
-نمادها
-نقاشی یا نگارگری یا رسم، فرایندی است که طی آن رنگ، رنگدانه یا رنگ نقاشی بر روی یک سطح مسطح مانند کاغذ یا بوم ایجاد نقش می‌کند و اثری خلق می‌شود. فردی که این فرایند توسط او انجام می‌گیرد نقاش نام دارد، به‌خصوص زمانی که نقاشی حرفه شخص باشد. 
-
-نقاشی یکی از رشته‌های اصلی هنرهای تجسمی است و قدمت آن شش برابر زبان نوشتاری می‌باشد. برخی از پژوهشگران معتقدند اولین نقاشی‌های یافت‌شده در غارها حاکی از آن است که انسان‌های اولیه با کشیدن نقش حیوانات و شکارشان به نوعی خود را آماده نبرد با آن‌ها می‌کرده‌اند. 
-
-قدیمی‌ترین نقاشی‌ها در جهان که متعلق به حدود ۳۲۰۰۰ هزار سال پیش می‌باشد، در گروته شاوه فرانسه قرار دارد. این نقاشی‌ها که با استفاده از افرای قرمز و رنگ‌دانه سیاه، حکاکی و رنگ شده‌اند، تصاویری از اسب‌ها، کرگدن‌ها، شیرها، بوفالوها و ماموت‌ها را نشان می‌دهند. این‌ها نمونه‌هایی از نقاشی در غار هستند که در اغلب نقاط جهان وجود دارند. 
-
-بسیاری از آثار شناخته‌شده و مشهور هنری امروزی، مانند مونالیزا، شب پرستاره، دختری با گوشواره مروارید و تولد ونوس نقاشی‌های برجسته‌ای هستند که در سراسر جهان از آن‌ها الگو برداری شده‌است. هرچند اختلاف نظرهای جزئی در مورد کاملا هنری بودن آثاری که به روش‌های غیر سنتی و با روش‌های غیر از شیوه‌های کلاسیک خلق می‌شوند وجود دارد اما از لحاظ مفهومی، هنرمندانی که از صدا، نور، آتش‌بازی، چاپگرهای جوهرافشان، پیکسل‌های صفحه نمایشگر و پاستل یا مواد دیگر برای خلق اثرشان استفاده می‌کنند، با کسانی که مواد سنتی و رنگ‌های آمیخته با زرده تخم‌مرغ را بکار می‌برند، یکسان هستند. در نتیجه به اغلب کارهای هنری از این دست نقاشی گفته می‌شود. 
-
-در قیاس با نقاشی، طراحی، سلسله عملیات ایجاد یک سری اثر و نشانه با استفاده از فشار آوردن یا حرکت ابزاری بر روی یک سطح است. 
-
-نقاشی ساختمان یک روش قابل‌اجرا برای تزئین دیوارهای یک بنا با استفاده از رنگ‌آمیزی در ساختار جزئیات کار موجود است. 
-
-از نقاشان معروف می‌توان به: ونگوگ، داوینچی، پیکاسو و فریداکالو اشاره کرد. 
-
-پیشینه
-
-تا سال ۲۰۱۸ میلادی اعتقاد بر این بود که قدیمی‌ترین نقاشی‌های شناخته‌شده در غار شووه در فرانسه و حدود ۳۲۰۰۰ سال قدمت دارند. این نقوش با استفاده از رنگدانه‌های قرمز حکاکی و نقاشی شده‌اند و مضامین آنها اسبها، کرگدن، شیرها، بوفالو، ماموت، طرح‌های انتزاعی و شکل‌های جزئی از انسان هستند. سپس نقاشی‌های غار در اندونزی در غار لوبانگ جریجی صالح پیدا شد که گمان می‌رود قدمت آن ۴۰ هزار سال باشد. با این حال، اولین شواهد مربوط به عمل نقاشی در دو پناهگاه سنگ در آرنهم‌لند، در شمال استرالیا کشف‌شده است. در پایین‌ترین لایه مواد در این سایتها، تکه‌های اکر استفاده‌شده وجود دارد که قدمت آنها ۶۰ هزار سال است. باستان شناسان همچنین قطعه‌ای از نقاشی سنگ را در یک پناهگاه سنگ آهک در منطقه کیمبرلی در شمال غربی استرالیا که قدمت آن ۴۰ هزار سال است، پیدا کرده‌اند. نمونه‌هایی از نقاشی غارها در سراسر جهان از جمله ایتالیا، فرانسه، اسپانیا، پرتغال، چین، استرالیا، مکزیک، وجود دارد. 
-
-در فرهنگ‌های غربی، نقاشی رنگ روغن و نقاشی با آبرنگ دارای سبک و مضمون سنتی غنی و پیچیده‌ای می‌باشد. در شرق، جوهر و جوهر رنگی از لحاظ تاریخی، با سنت‌های به همان اندازه غنی و پیچیده، به عنوان رسانه غالب شد. اختراع عکاسی تأثیر عمده‌ای در نقاشی داشت. در دهه‌های پس از تولید اولین عکس در سال ۱۸۲۹ میلادی فرایندهای عکاسی بهبود یافته و به‌طور گسترده‌تری مورد استفاده قرار گرفتند و نقاشی را از بسیاری از اهداف تاریخی خود برای تهیه یک ثبت دقیق از جهان قابل‌مشاهده محروم کرد. مج��وعه‌ای از جنبش‌های هنری در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیست - به ویژه امپرسیونیسم، پساامپرسیونیسم، فوویسم، اکسپرسیونیسم، کوبیسم و دادائیسم - دیدگاه رنسانس در مورد جهان را به چالش کشیدند. با این وجود نقاشی شرقی و آفریقایی تاریخ طولانی سبک سازی را ادامه می‌دهد و همزمان دچار تحول معادل نمی‌شود. 
-
-هنر مدرن و معاصر از ارزش تاریخی صنعت و مستندات به نفع مفهوم فاصله گرفته‌است. این امر اکثریت نقاشان زنده را از ادامه کار نقاشی یا به‌طور کلی یا بخشی از کارهایشان منصرف نکرده‌است. نشاط و تطبیق پذیری نقاشی در قرن بیست و یکم «اعلامیه» های قبلی مرگ آن را نقض می‌کند. در دورانی که با ایده کثرت‌گرایی مشخص می‌شود، هیچ توافقی درباره سبک نماینده عصر وجود ندارد. هنرمندان همچنان کارهای هنری مهم را در طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و طبع‌های زیبایی شناسانه می‌سازند - قضاوت درباره شایستگی‌های آنها به عهده عموم مردم و بازار است. 
-
-عناصر نقاشی
-
-رنگ
-
-رنگ، متشکل از رنگ، اشباع و ارزش، که بر روی یک سطح پراکنده شده‌است، جوهر نقاشی است، درست همان‌طور که مضراب و ریتم، ذات موسیقی است. رنگ بسیار ذهنی است، اما دارای تأثیرات روانشناختی قابل‌مشاهده است، اگرچه اینها می‌توانند از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر متفاوت باشند. رنگ سیاه در غرب با عزاداری همراه است، اما در شرق، سفید است. برخی از نقاشان، نظریه پردازان، نویسندگان و دانشمندان، از جمله گوته، کاندینسکی، و نیوتن، تئوری رنگ خود را نوشته‌اند. 
-
-علاوه بر این، استفاده از زبان فقط انتزاعی برای یک معادل رنگ است. به عنوان مثال کلمه «قرمز» می‌تواند طیف گسترده‌ای از تغییرات را از قرمز خالص طیف نور مرئی پوشش دهد. ثبت رسمی از رنگ‌های مختلف به روشی که در نت‌های مختلف موسیقی، مانند F یا C♯ توافق وجود داشته باشد، وجود ندارد. برای یک نقاش، رنگ به سادگی به رنگ‌های اصلی (اصلی) و مشتق شده (مکمل یا مخلوط) (مانند قرمز، آبی، سبز، قهوه‌ای و غیره) تقسیم نمی‌شود. 
-
-نقاشان عملا با رنگدانه‌ها سر و کار دارند، بنابراین «آبی» برای یک نقاش می‌تواند هر یک از آبی‌ها باشد: آبی فتالوسیانین، آبی پروسی، نیلی، کبالت آبی، اولترا مارین و غیره. به معنای دقیق، معنای روانشناختی و نمادین رنگ، نقاشی نیست. رنگ‌ها فقط به زمینه بالقوه و مشتق شده معانی می‌افزایند و به همین دلیل، درک یک نقاشی بسیار ذهنی است. تشبیه با موسیقی کاملا واضح است - صدا در موسیقی (مانند نت C) مشابه «نور» در نقاشی، «سایه» های دینامیک و «رنگ‌آمیزی» همان نقاشی است، زیرا صدای خاص آلات موسیقی در موسیقی است. این عناصر لزوما ملودی (در موسیقی) از خودشان نیستند. بلکه می‌توانند زمینه‌های مختلفی را به آن اضافه کنند. 
-
-هنر مدرن و معاصر از ارزش تاریخی صنعت و مستندات به نفع مفهوم فاصله گرفته‌است. این امر اکثریت نقاشان زنده را از ادامه کار نقاشی یا به‌طور کلی یا بخشی از کارهایشان منصرف نکرده‌است. نشاط و تطبیق‌پذیری نقاشی در قرن بیست و یکم «اعلامیه» های قبلی مرگ آن را نقض می‌کند. در دورانی که با ایده کثرت‌گرایی مشخص می‌شود، هیچ توافقی درباره سبک نماینده عصر وجود ندارد. هنرمندان همچنان کارهای هنری مهم را در طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و طبع‌های زیبایی شناسانه می‌سازند - قضاوت درباره شایستگی‌های آنها به عهده عموم مردم و بازار است. 
-
-عناصر غیر سنتی
-هنرمندان مدرن عمل نقاشی را به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای گسترش داده‌اند، به عنوان مثال، کلاژ را که با کوبیسم آغاز شده و به معنای دقیق آن نقاشی نیست، شامل می‌شود. برخی از نقاشان مدرن از مواد مختلفی مانند فلز، پلاستیک، شن، سیمان، کاه، برگ یا چوب برای بافت خود استفاده می‌کنند. نمونه‌هایی از این دست آثار ژان دوبافت و آنسلم کیفر است. جامعه هنرمندان در حال رشد هستند که با استفاده از برنامه‌هایی مانند فتوشاپ و بسیاری برنامه‌های دیگر، از رایانه برای «رنگ» کردن رنگ «بوم» دیجیتال استفاده می‌کنند. در صورت لزوم می‌توان این تصاویر را بر روی بوم سنتی چاپ کرد. 
-
-تکنیک‌های نقاشی
-برخی از تکنیک‌های نقاشی عبارتند از: 
-
-رنگ‌زنی غلیظ
-مداد رنگی
-سیاه قلم
-رنگ روغن
-پاستل
-گواش
-مداد سیاه
-اسیدریلیک
-آبرنگ
-لعاب دادن
-نقاشی یا رنگ مومی، نقاشی یا رنگی که با موم آب‌کرده می‌سازند. 
-نقاشی دیواری، که معروف‌ترین نوع آن فرسکو است. 
-سایش و نقاشی نقطه‌ای
-اسفوماتو (محوکاری) 
-سامی–ای
-تکه‌چسبانی (کلاژ) 
-نقاشی بر روی تخته
-نقاشی با افشانه (ایر براش) 
-نقاشی با مواد جدید
-نقاشی با کامپیوتر
-نقاشی با دود
-
-رنگ روغن
-
-رنگ‌آمیزی روغن فرایند رنگ‌آمیزی با رنگدانه‌هایی است که با یک روغن روغن خشک‌کننده مانند روغن بذر کتان که به‌طور گسترده‌ای در اوایل اروپا مدرن مورد استفاده قرار می‌گرفت، گره خورده‌است. غالبا روغن را با رزینی مانند رزین کاج یا حتی کندر می‌جوشانند. این ماده «لاک» نامیده می‌شدند و برای بدن و براقیت آنها ارزشمند بودند. سرانجام با رواج گسترده مزایای آن، رنگ روغن به ماده اصلی استفاده‌شده برای خلق آثار هنری تبدیل شد. انتقال با نقاشی اوایل هلند در شمال اروپا آغاز شد و با اوج‌گیری روشهای نقاشی رنگ روغن در دوره رنسانس تقریبا به‌طور کامل جایگزین رنگهای مزاجی در اکثریت اروپا شد. 
-
-پاستل
-
-پاستل یک محیط نقاشی به شکل چوب است که از رنگدانه‌های پودری خالص و چسب تشکیل شده‌است. رنگدانه‌های مورد استفاده در پاستل همانهایی هستند که برای تولید همه محیط‌های هنری رنگی از جمله رنگ روغن استفاده می‌شود. چسب دارای رنگ خنثی و اشباع کم است. اثر رنگی پاستیل بیش از هر فرایند به رنگدانه‌های خشک طبیعی نزدیکتر است. از آنجا که سطح یک نقاشی پاستلی شکننده است و به راحتی لکه‌دار می‌شود، حفظ آن نیاز به اقدامات محافظتی مانند قاب‌بندی زیر شیشه دارد. همچنین ممکن است با ماده ثابت کننده اسپری شود. با این وجود، وقتی با رنگدانه‌های دائمی ساخته می‌شود و از آنها به درستی مراقبت می‌شود، ممکن است نقاشی پاستلی قرن‌ها بدون تغییر باقی بماند. پاستل‌ها، همان‌طور که نقاشی‌های ساخته‌شده با یک محیط مایع، در برابر ترک خوردگی و تغییر رنگ که در اثر تغییر در رنگ، تیرگی یا ابعاد محیط خشک می‌شود، حساس نیستند. 
-
-رنگ اکریلیک
-رنگ اکریلیک رنگی است که سریع خشک می‌شود و حاوی سوسپانسیون رنگدانه‌ای در امولسیون پلیمر اکریلیک است. رنگ‌های اکریلیک می‌توانند با آب رقیق شوند، اما در صورت خشک شدن در برابر آب مقاوم می‌شوند. بسته به میزان رقیق شدن رنگ (با آب) یا اصلاح آن با ژل‌های آکریلیک، محیط یا خمیرها، نقاشی اکریلیک تمام‌شده می‌تواند به یک آبرنگ یا نقاشی رنگ روغن شباهت داشته باشد، یا دارای ویژگی‌های منحصر به فرد خود باشد که با سایر رسانه‌ها قابل دستیابی نیست. اصلی‌ترین تفاوت عملی بین اکریلیک‌ها و رنگ‌های روغنی، زمان خشک شدن ذاتی است. روغن‌ها زمان بیشتری را برای ترکیب رنگ‌ها و اعمال لعاب حتی روی نقاشی‌های زیر فراهم می‌کنند. این جنبه خشک شدن آهسته روغن می‌تواند به عنوان یک مزیت برای برخی از تکنیک‌ها دیده شود، اما همچنین می‌تواند مانع توانایی کار سریع هنرمند شود. 
-
-اسیدریلیک
-سبکی از نقاشی را گویند که در آن فرد نقاش با استفاده از رنگ‌های اکریلیک، نقاشی می‌کند با این تفاوت که در این سبک برخلاف سبک‌های رئال وجود داشتن خطاهای انسانی نوعی زیبایی به حساب می‌آید البته به گفته هنرمندان این سبک نو ظهور که بیشتر آنها افراد سایکودلیک هستند وجود داشتن این خطاهای انسانی و استفاده نکردن از هیچ نوع پاکنی و همچنین استفاده از رنگ‌های اکریلیک و مشاهده نقاشی در زیر نور بلک لایت UV باعث به‌وجود آمدن تصاویری مشابه به حالت استفاده از اسید یاLSD می‌شود، البته لازم است ذکر شود که انتخاب طرح در این سبک بسیار مورد اهمیت است چراکه در این سبک بیشتر مفهوم عمیق نقاشی مورد اهمیت است تا زیبای ظاهری آن، در زبان محاوره به این سبک از نقاشی به اصطلاح نقاشی فیریرک اسید /
-Freak asid یا به اختصار نقاشی اسیدی گفته می‌شود. زادگاه این سبک نقاشی به‌صورت دقیق مشخص نیست اما امروزه در کشورهایی همچون آمریکا فرانسه تایلند ژاپن هند و اسرائیل نیز طرفداران بسیاری دارد
-
-آبرنگ
-
-آبرنگ یک روش نقاشی است که در آن رنگ‌ها از رنگدانه‌های معلق در وسیله نقلیه محلول در آب ساخته می‌شوند. حمایت سنتی و معمول از نقاشی‌های آبرنگ، کاغذ است. سایر تکیه گاه‌ها شامل پاپیروس، کاغذ پوست، پلاستیک، مخمل یا چرم، پارچه، چوب و بوم است. در آسیای شرقی، نقاشی آبرنگ با جوهر را نقاشی با قلم‌مو یا نقاشی طوماری می‌نامند. در نقاشی چینی، کره‌ای و ژاپنی محیط غالب، غالبا در رنگهای سیاه یا قهوه‌ای تک رنگ است. هند، اتیوپی و سایر کشورها نیز دارای سنت‌های طولانی هستند. نقاشی روی انگشت با رنگ‌های آبرنگ از چین نشات گرفته‌است. مداد آبرنگ (مداد رنگی محلول در آب) ممکن است به صورت مرطوب یا خشک استفاده شود. 
-
-جوهر
-نقاشی‌های جوهر با مایع انجام می‌شود که حاوی رنگدانه‌ها یا رنگ‌ها است و برای رنگ‌آمیزی یک سطح برای تولید تصویر، متن یا طرح استفاده می‌شود. از جوهر برای نقاشی با قلم، قلم‌مو یا قلم استفاده می‌شود. جوهر می‌تواند یک محیط پیچیده باشد که از حلال‌ها، رنگدانه‌ها، رنگ‌ها، رزین‌ها، روان‌کننده‌ها، مواد حل کننده، سورفاکتانت‌ها، ذرات معلق، فلورسیرها و سایر مواد تشکیل‌شده باشد. اجزای جوهر اهداف زیادی دارند. حامل جوهر، رنگ دهنده‌ها و سایر مواد افزودنی جریان و ضخامت جوهر و ظاهر آن را در هنگام خشک شدن کنترل می‌کنند. 
-
-نقاشی موم داغ
-نقاشی Encaustic که به آن نقاشی موم داغ نیز گفته می‌شود، شامل استفاده از موم گرم شده‌است که رنگدانه‌های رنگی به آن اضافه می‌شود. سپس مایع / خمیر بر روی سطحی قرار می‌گیرد - معمولا چوب تهیه می‌شود، اگرچه بوم و سایر مواد اغلب استفاده می‌شود. ساده‌ترین مخلوط مخروطی را می‌توان با افزودن رنگیزه‌ها به موم به‌دست آورد، اما چندین دستور العمل دیگر نیز وجود دارد که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد - برخی حاوی انواع دیگر موم، رزین دامار، روغن بذر کتان یا سایر مواد تشکیل‌دهنده هستند. رنگدانه‌های خالص و پودر شده را می‌توان خریداری و استفاده کرد، اگرچه برخی از مخلوط‌ها از رنگ‌های روغنی یا انواع دیگر رنگدانه‌ها استفاده می‌کنند. می‌توان از ابزارهای فلزی و برس‌های ویژه برای شکل‌دادن به رنگ قبل از خنک شدن آن استفاده کرد، یا می‌توان از ابزارهای فلزی گرم شده برای دستکاری موم پس از سرد شدن روی سطح استفاده کرد. سایر مواد را می‌توان در محوطه قرار داده یا درون سطح کلاژ کرد یا به صورت لایه لایه استفاده کرد و از محیط مخفی برای چسباندن آن به سطح استفاده کرد. 
-
-این روش برای نقاشی تابلویی یونان و روم باستان روش عادی بود و در سنت شمایل ارتدکس شرقی همچنان مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-نقاشی دیواری
-نقاشی دیواری هر یک از انواع نقاشی دیواری مرتبط است که روی گچ‌بر روی دیوارها یا سقف‌ها انجام می‌شود. کلمه fresco از واژه ایتالیایی affresco [afˈfresːko] گرفته شده‌است که از واژه لاتین تازه گرفته شده‌است. نقاشی‌های دیواری اغلب در دوره رنسانس و دیگر دوره‌های اولیه ساخته می‌شدند. روش Buon fresco شامل نقاشی با رنگدانه مخلوط با آب بر روی لایه نازکی از ملات آهک مرطوب و تازه است که برای آن واژه ایتالیایی گچ، intonaco استفاده شده‌است. در مقابل، یک نقاشی secco روی گچ خشک انجام می‌شود (secco به ایتالیایی «خشک» است). رنگدانه‌ها برای اتصال رنگدانه به دیواره به یک ماده اتصال دهنده مانند تخم‌مرغ (دما)، چسب یا روغن نیاز دارند. 
-
-گواش
-گواش یک رنگ بر پایه آب است که از رنگدانه‌ها و مواد دیگری تشکیل شده‌است که برای استفاده در روش نقاشی مات طراحی شده‌است. تفاوت گواش با آبرنگ به این دلیل است که ذرات بزرگتر هستند، نسبت رنگدانه به آب بسیار بیشتر است و یک رنگدانه سفید اضافی، بی‌اثر، مانند گچ نیز وجود دارد. این باعث می‌شود که گواش سنگین‌تر و مات باشد و دارای کیفیت بازتاب بیشتری باشد. مانند همه دستگاه‌های آبگرم، با آب رقیق می‌شود. 
-
-مینا
-میناها با رنگ‌آمیزی یک‌لایه، به‌طور معمول فلز، با شیشه پودر شده ساخته می‌شوند. مواد معدنی به نام اکسیدهای رنگی رنگ‌آمیزی ایجاد می‌کنند. پس از شلیک در دمای ۷۵۰ – ۸۵۰ درجه سانتیگراد (۱۳۶۰ – ۱۵۶۰ درجه فارنهایت)، در نتیجه ورقه ورقه شدن شیشه و فلز حاصل می‌شود. برخلاف اکثر تکنیک‌های رنگ‌شده، می‌توان سطح را اداره کرد و میناهای مرطوب را به‌طور سنتی برای تزئین اشیای گرانبها استفاده می‌کردند، اما برای اهداف دیگر نیز استفاده می‌شد. مینای لیموژ با صحنه‌های مذهبی و اسطوره‌ای کوچک در محیط تزئین شده، روی پلاک‌ها یا اشیایی مانند نمک یا تابوت، مرکز اصلی نقاشی مینا در دوره رنسانس بود. در قرن هجدهم، نقاشی مینا در اروپا رواج داشت، به ویژه به عنوان وسیله‌ای برای مینیاتورهای پرتره. در اواخر قرن ۲۰، از تکنیک مینای دندان چینی روی فلز به عنوان یک محیط با دوام برای نقاشی‌های دیواری در فضای باز استفاده شده‌است. 
-
-اسپری
-رنگ آئروسل (اسپری رنگ نیز نامیده می‌شود) نوعی رنگ است که در یک ظرف تحت فشار مهر و موم شده وجود دارد و در هنگام فشار دادن دکمه شیر در یک غبار ریز اسپری آزاد می‌شود. یک نوع رنگ‌آمیزی با اسپری، رنگ آئروسل سطحی صاف و یکدست دارد. قوطی‌های با اندازه استاندارد قابل‌حمل، ارزان و نگهداری آسان هستند. آغازگر آئروسل را می‌توان به‌طور مستقیم روی فلزات برهنه و بسیاری از پلاستیک‌ها استفاده کرد. 
-
-سرعت، قابلیت جابجایی و ماندگاری نیز باعث می‌شود رنگ آئروسل به ��ک محیط دیوارنویسی رایج تبدیل شود. در اواخر دهه ۱۹۷۰، امضاها و نقاشی‌های دیواری نویسندگان گرافیتی خیابانی با جزئیات بیشتری شکل گرفتند و سبک منحصر به فردی به عنوان عامل محیط آئروسل و سرعت مورد نیاز برای کارهای غیرقانونی شکل گرفت. اکنون بسیاری از آنها نقاشی‌های دیواری و هنرهای خیابانی را به عنوان یک‌شکل هنری منحصر به فرد تشخیص می‌دهند و رنگ‌های مخصوص تولید آئروسل برای این هنرمند گرافیتی ساخته شده‌اند. استنسیل از یک سطح محافظت می‌کند، به جز شکل خاصی که باید رنگ‌آمیزی شود. استنسیل‌ها را می‌توان به عنوان حروف متحرک خریداری کرد، به عنوان آرم‌های برش حرفه‌ای یا برش دستی توسط هنرمندان سفارش داد
-
-تمپرا
-تمپرا که با نام تخم‌مرغ نیز شناخته می‌شود، یک محیط نقاشی دائمی است که سریع خشک می‌شود و شامل رنگدانه‌های رنگی است که با یک ماده چسباننده محلول در آب مخلوط شده‌است (معمولا یک ماده چسبناک مانند زرده تخم‌مرغ یا اندازه دیگر). Tempera همچنین به نقاشی‌های انجام‌شده در این رسانه اشاره دارد. نقاشی‌های تمپرا بسیار ماندگار هستند و نمونه‌هایی از قرن‌های اول میلادی هنوز وجود دارد. تخم‌مرغ یکی از روشهای اصلی نقاشی بود تا اینکه پس از سال ۱۵۰۰ با اختراع رنگ روغن جایگزین شد. رنگی که معمولا دما نامیده می‌شود (اگرچه اینگونه نیست) متشکل از رنگدانه و اندازه چسب معمولا مورد استفاده قرار می‌گیرد و توسط برخی از تولیدکنندگان در آمریکا به عنوان رنگ پوستری شناخته می‌شود. 
-
-نقاشی دیجیتال
-نقاشی دیجیتال روشی برای ایجاد یک شی هنری (نقاشی) به صورت دیجیتالی یا تکنیکی برای ساختن هنر دیجیتال در رایانه است. به عنوان روشی برای ایجاد یک شی art هنری، از محیط نقاشی سنتی مانند رنگ اکریلیک، روغن، جوهر، آبرنگ و غیره استفاده می‌کند و رنگدانه را برای حامل‌های سنتی مانند پارچه بوم بافته‌شده، کاغذ، پلی‌استر و غیره با استفاده از نرم‌افزار رایانه‌ای که ربات‌های صنعتی یا ماشین‌های اداری (چاپگرها) را هدایت می‌کند به عنوان یک تکنیک، به یک برنامه نرم‌افزاری گرافیکی رایانه‌ای گفته می‌شود که از یک بوم مجازی و جعبه نقاشی مجازی از برس، رنگ و سایر وسایل استفاده می‌کند. جعبه مجازی حاوی ابزارهای بسیاری است که خارج از رایانه وجود ندارند و از یک اثر هنری که به روش سنتی ساخته‌شده، جلوه و احساس متفاوتی به یک اثر هنری دیجیتال می‌بخشد. علاوه بر این، نقاشی دیجیتال هنر «رایانه‌ای» نیست زیرا کامپیوتر با استفاده از برخی محاسبات ریاضی به‌طور خودکار روی صفحه تصویر ایجاد نمی‌کند. از طرف دیگر، هنرمند با استفاده از تکنیک نقاشی خود قطعه خاصی از کار را در رایانه خلق می‌کند. 
-
-جنبش‌های معروف نقاشی
-
-سبک‌های نقاشی می‌توانند با روشهای به‌کارگیری یا با توجه به جنبش هنری که بیشترین تطبیق را با مشخصات غالب و حاکمی که نقاشی نشان می‌دهد دارند، مشخص شوند. برخی از سبک‌های معروف عبارتند از: 
-واقع‌گرایی (واقع‌گرایی) 
-سورئالیسم (فرا واقع‌گرایی) 
-امپرسیونیسم (برداشت گرایی) 
-اکسپرسیونیسم (هیجان نمایی) 
-پوینتیلیسم (نقطه نقطه یا نقطه چینی) 
-هنر خام (هنر ابتدایی یا کودک گونه) 
-کوبیسم (حجم گرایی) 
-فوویسم (به کار بردن رنگ‌های تند) 
-مدرنیسم (نوگرایی) 
-آبستره (انتزاعی) 
-پست‌مدرنیسم (فرا نوین) 
-آوانگارد (پیشگام، وابسته به مکتب‌های هنری نوین و غیر سنتی) 
-کانستراک��یویسم (ساخت‌گرایی) 
-کناره سخت (لبه سخت) 
-گرافیتی
-مینیاتور
-
-واژه‌های مرتبط
-
-طراحی
-مینیاتور
-قلم‌مو
-قلمدان
-دوات
-بوم
-رنگ‌گذاری
-قلم‌گیری
-بست
-نیم‌رخ
-چهره‌نگاری
-تک‌چهره‌سازی
-پرتره
-پرداز
-زراندود
-شنگرف
-لاجورد
-زرنگار
-نقاشی با دود
-رنگ روغن
-آبرنگ
-
-جستارهای وابسته
-فهرست گرانترین نقاشی‌ها
-استادان قدیم نقاشی
-رسم
-
-نگارخانه سبک‌های نقاشی غربی
-
-منابع
-
-How to Master Airbrush Painting Techniques by JoAnn Bortles and Dru Blair, Motorbooks, ۲۰۰۷ , U. S. A
-Brushstroke Handbook: The Ultimate Guide to Decorative Painting Brushstrokes by Maureen McNaughton, North Light Books, ۲۰۰۶ , U. S. A
-
-پیوند به بیرون
-
-پیشه‌ها
-تکنیک‌های نقاشی
-
-هنر
-هنرهای تجسمی
-مطالعات کلاسیک شاخه علمی مطالعه پیرامون آثار یا اندیشه‌های ماندگاری است که رفته‌رفته بخشی از میراث بشری به شمار آمده و می‌آیند. جنبه‌های گوناگون فرهنگی زمانی که به یک حد تکاملی نزدیک بشوند نمونه‌های برجسته‌ای از خود تولید می‌کنند. پس از آن نمونه‌های بهتر و بهتر یا دست‌کم همسطح پدید می‌آید ولی معمولا همان نمونه‌های تکمیل اولیه را آثار کلاسیک این یا آن رشته فرهنگی و هنری و فنی می‌نامند. آثار کلاسیک معمولا الگوی کارهای بعدی قرار می‌گیرند. 
-
-برای نمونه کار استانداردسازی زبان نوشتاری فارسی نو پیرامون ۱۲۰۰ سال پیش (سده ۲ و ۳ هجری) آغاز شد و پس از غربال و پیرایش‌های پیاپی مردم پارسی‌گو رفته‌رفته به یک‌زبان استاندارد نوشتاری دارای چارچوب و معیار دست یافتند (فارسی یکی از نخستین زبان‌های دنیاست که استاندارد نوشتاری پیدا کرد). پس از آن سرایندگان و نویسندگان بسیاری طبع و توان خود را در پروراندن و تکمیل کردن و زیباسازی سبک نوشتاری پارسی آزمودند و هر کس کار شخص پیش از خود را پی گرفت تا اینکه توان نوشتاری پارسی به سطح آفریدن اثری مانند گشتاسپ‌نامه دقیقی و سپس به پیدایش شاهنامه فردوسی رسید. پس از شاهنامه آثار بسیاری در تقلید و تکمیل آن نوشته شد مانند گرشاسب نامه اسدی توسی و غیره ولی نمونه برتر و تکامل‌یافته اولیه همان شاهنامه فردوسی است که به این خاطر از آثار کلاسیک زبان پارسی به شمار می‌رود. 
-به همین ترتیب ما آثار سرآمد و ماندگار یا همان کلاسیک در زمینه موسیقی، تندیس‌گری، معماری، پژوهش‌های فنی و غیره داریم. 
-
-اروپائیان و در پی آن‌ها آمریکائیان در زبان‌های خود با نادیده گرفتن نقش دیگر تمدن‌های جهان در پیشرفت فرهنگ انسانی تنها به دستاوردهای فرهنگی یونان و روم نام کلاسیک داده و دوران‌های باستانی یونان و روم را «دوران کلاسیک» نامگذاری کرده‌اند. این نامگذاری نتیجه روند ریشه‌دار و طولانی اروپامحوری است. 
-
-جستارهای وابسته
-شعر کلاسیک فارسی
-
-منابع
-
-Wellek, René. Classicism in Literature, Dictionary of the History of Ideas, Studies of Selected Pivotal Ideas, ed. by Philip P. Wiener, Charles Scribner's Sons, NY, l ۹۶۸ , l ۹۷۳. 
-
-روم باستان
-علوم انسانی
-مفهوم‌ها
-مطالعات باستانی
-مطالعات روم باستان
-یونان باستان
-تعطیلات به روزهایی که مردم یا گروهی از کار و پیشه مرخصی داشته و آزادند اطلاق می‌شود. در سالنمای همه کشورها روزهایی که بیشتر سالگرد یا زادروز بزرگان است به عنوان روزهای تعطیل نهادینه شده‌است. 
-
-از مهم‌ترین تعطیلات هر کشور می‌توان به جشن‌های آغاز سال، روز استقلال و روزهای تولد یا مرگ شخصیت‌های مهم، تعطیلات فصلی مثل تعطیلات تابستان، تعطیلات ترم دانشگاه و مدرسه اشاره کرد. 
-
-کار
-دو سوم مردم موقع تعطیلات هنوز کار می‌کنند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تعطیلات عمومی در ایران
-تعطیلات رسمی در ایالات‌متحده آمریکا
-
-منابع
-
-
-انواع سفر
-سنت‌های فصلی
-فعالیت‌های گردشگری
-مرخصی
-هواپیما (به انگلیسی: airplane یا aeroplane) (حالت غیررسمی: plane)، هواگرد ثابت‌بالی است که توسط موتور جت، ملخ یا موتور راکت به جلو رانده می‌شود. هواپیماها در ابعاد، اشکال و آرایش‌های مختلف بال ظاهر می‌شوند. طیف وسیع کاربردهای هواپیما شامل مواردی از قبیل تفریح، انتقال کالا و افراد، نظامی و تحقیقاتی است. انتقال‌های هوانوردی تجاری در سراسر جهان سالانه بیش از چهار میلیارد مسافر را از طریق هواپیماهای مسافربری و بیش از ۲۰۰ میلیارد تن-کیلومتر محموله را سالانه جابجا کرده که کمتر از ۱ درصد از جابجایی محموله‌ها در سراسر جهان است. اکثر هواپیماها توسط خلبانی از اعضای خدمه به پرواز در می‌آید، اما برخی از هواپیماها همچون پهپادها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که توسط کنترل از راه دور یا کامپیوتر به پرواز درآیند. 
-
-برادران رایت اولین هواپیما را در ۱۹۰۳ میلادی اختراع کرده و به پرواز درآوردند و اختراعشان به عنوان «اولین پرنده سنگین‌تر از هوای پایدار و کنترل‌شده» شناخته شد. کار آن‌ها ادامه کارهای جورج کیلی در ۱۷۹۹ بود، کسی که مفهوم هواپیماهای مدرن را به پیش کشید (سپس مدل‌ها و گلایدرهای حامل مسافر را ساخته و با موفقیت به پرواز درآورد). اوتو لیلینتال بین سال‌های ۱۸۶۷ تا ۱۸۹۶ میلادی، جزو پیشتازان هوانوردی انسانی اهل آلمان بود که به مطالعه پرندگان سنگین‌تر-از-هوا نیز پرداخت. فناوری هواپیماها پس از استفاده محدود ازشان در جنگ جهانی اول، به توسعه خود ادامه داد. هواپیماها در تمامی نبردهای عمده جنگ جهانی دوم حضور داشته‌اند. اولین هواپیمای جت، هاینکل ۱۷۸ آلمانی در ۱۹۳۹ میلادی بود. اولین جت مسافربری، د هویلند کامت بود که در ۱۹۵۲ میلادی معرفی شد. بوئینگ ۷۰۷، اولین جت تجاری بود که به موفقیت گسترده دست یافت و تا بیش از ۵۰ سال از ۱۹۵۸ تا ۲۰۱۳ میلادی مشغول خدمت بود. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه هواپیما توسط فرهنگستان ایران در زمان رضاشاه پهلوی ساخته‌شد و در ایران و دیگر کشورهای فارسی‌زبان رایج گردید. این واژه از ترکیب دو واژه هوا و پیما که از ریشه پیمایش یا پیمودن مشتق‌شده تشکیل می‌شود. پیش از ساختن واژه هواپیما، در زمان قاجار واژه عربی «طیاره» بکار گرفته می‌شد که با واژه «طیور» در دام‌پروری هم‌ریشه است. در زبان انگلیسی واژه airplane یک وام‌واژه از فرانسوی aéroplane است که ریشه در زبان یونانی دارد. 
-
-تاریخچه
-
-دوران باستان و اساطیر
-در داستان‌های اسطوره‌ای باستان نقل می‌کنند که انسان همیشه سعی می‌کرده به نحوی عمل پرواز را انجام دهد. برای مثال در افسانه‌های یونانی ایکاروس یا افسانه‌های دایدالوس و ویمانا در حماسه هند باستان نشانه‌هایی از پرواز وجود دارد. آن‌ها سعی می‌کردند به تقلید از پرندگان و با بال‌هایی که از پر و موم ساخته بودند پرواز کنند اما بیشتر موجب مرگشان می‌شد. 
-همچنین مشهور است که در حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در یونان باستان، ارخطوس نخستین دستگاه پرنده مصنوعی که به صورت خودکار پرواز می‌کرد را ساخته‌است؛ مدلی شبیه به یک پرنده که احتمالا با نیروی بخار پرواز می‌کرده و گفته می‌شد تا ۲۰۰ متر پرواز می‌کرد. 
-
-دوران جدید
-
-عصر بالون‌ها
-
-در قرن هفد��م، توجه بشر به پروازهای «سبک‌تر از هوا» معطوف گردید؛ بنابراین نخستین پرواز با بالون‌هایی که از هوای گرم و هیدروژن پر می‌شدند انجام گرفت. اگر چه یکی از معایب بزرگ بالون این بود که ساکنان بالون کاملا در اختیار و دستخوش تغییرات هوا بودند و پیوسته به وسیله باد این طرف و آن طرف برده‌می‌شدند. 
-
-هواپیماهای بی‌موتور
-
-برخی از نخستین پروازهای ثبت‌شده در طول تاریخ که توسط گلایدر انجام شده‌است به شاعر و مخترع قرن نهم عباس ابن فرناس و راهب قرن یازدهم Eilmer of Malmesbury نسبت داده‌می‌شود که البته هر دو ایشان صدمه می‌بینند. همچنین لئوناردو داوینچی، نقاش، مجسمه‌ساز، فیزیکدان، فیلسوف، پزشک و دانشمند ایتالیایی توانست مهندسی بال پرندگان را کشف کند و طرح‌هایی را از یک ماشین پرنده را در کتاب قوانین پرواز پرندگان را رسم کند. وی مدعی شد که توسط بال‌های متحرک مصنوعی می‌توان مانند مرغان در آسمان پرواز کرد یا لااقل از مکان‌های مرتفع به آسانی و بی‌خطر فرود آمد. اندیشه وی را یارانش به باد مسخره گرفتند اما او پس از مدتی آزمایش موفق شد دستگاه کوچکی بسازد که مرکب از دو بال، یک بدنه و یک سکان بود، داوینچی دستگاه خود را از مکان مرتفعی به پائین رها کرد و پس از طی خط سیر طولانی به آرامی روی زمین نشست. چندی بعد لئوناردو در سال ۱۵۰۰ دستگاه خود را کامل‌تر کرد بدین معنی که به وسیله یک فنر که حرکات ملایمی به بال‌های دستگاه اختراعی می‌داد موفق شد آن را مدت بیشتری در هوا نگاه دارد، ولی البته کسی با آن پرواز نکرد. 
-
-در قرن‌های بعدی نیز افرادی توانستند به مدل‌هایی از وسیله‌های پروازی برسند. در سال ۱۶۷۸ میلادی بینه فرانسوی همانند داوینچی دستگاهی ساخت که بال‌هایش توسط انسان حرکت می‌کرد. وی در پرواز موفق نشد. 
-در ۱۷۸۴ میلادی بین ونو فرانسوی نیز دستگاهی ساخت که بال‌هایش شبیه پروانه یا فرفره بود. این دستگاه نیز می‌توانست مدت بسیاری در هوا بماند و سقوط نکند. 
-در سال ۱۸۴۳ میلادی هنسون آلمانی دستگاهی ساخت که دارای دو بال بسیار بزرگ، یک سکان و اتاقک کوچک برای حمل انسان بود. این دستگاه نسبتا کامل‌تر از دستگاهای پیشین بود می‌توانست کم و بیش مانند هواپیماهای بی‌موتور عمل کند. 
-بدین ترتیب که آن را با زحمت فراوانی آن را به مکان مرتفعی می‌بردند و هنگام وزیدن باد مناسب آن را به سوی جلو پرتاب می‌کردند. دستگاه سبک حتی با داشتن یک سرنشین در هوا چرخ می‌زد و به آرامی بر روی زمین می‌نشست. 
-موفقیت هنسون در این راه توجه عده بسیاری از پژوهشگران را جلب کرد و از این تاریخ به بعد متوجه شدند که ممکن است دستگاه کاملی تعبیه کرد که از مکان‌های مرتفع در فضا رها شود و مانند پرندگان بر روی هوا بلغزد بدون آنکه سقوط آنی در پی داشته باشد اما ماندن در هوا و ادامه پرواز مشکل بزرگی بود که حل آن به نظر هیچ‌کس نمی‌رسید. 
-از سوی دیگر همین اختراع تکمیل‌شده هنسون معایب فراوانی داشت و تقریبا دیگر افرادی که کار وی را تقلید کردند سقوط کرده و جان خود را از دست دادند. 
-پس از هنسون، آلفونس پنو فرانسوی در سال ۱۸۷۱ میلادی هواپیمای دیگری ساخت که بسیار سبک بود و مدت‌ها می‌توانست در هوا باقی بماند. 
-
-در حقیقت یکی از علت‌های ادامه نداشتن پرواز این‌گونه دستگاه‌ها سنگینی آن‌ها در هوا بود و دیگری آن‌که محور ثقل دستگاه کامل نبود و به همین علت آن طوری‌که پرندگان می‌توانند پرواز آزاد داشته باشند دستگاه‌های اختراعی نمی‌توانست این کار را انجام دهد. 
-
-پس از پنو افراد دیگری در کشورهای مختلف دست به تکمیل این اختراع زدند تا آنکه سرانجام در سال ۱۸۹۵ میلادی اوتو لیلینتال آلمانی (Otto Lilienthal) موفق شد بال پرنده بسازد. این بال پرنده که شبیه بال خفاش بزرگ بود می‌توانست یک سرنشین با خود حمل کند و مدت بسیاری در فضا باقی بماند. 
-جنس این بال‌ها از ابرشیم و فوق‌العاده سبک و محکم بود و محور ثقل آن نیز کم و بیش در محل مناسبی تعبیه‌شده بود. اختراع لیلیان‌تال با آنکه موفقیت‌آمیز بود اما سرانجام به علت نقص فنی کوچک باعث مرگش شد. 
-
-پس از لیلیان‌تال آلمانی مخترعان دیگری سال‌ها در این راه آزمایش کردند تا سرانجام در سال ۱۸۹۶ میلادی شانو فرانسوی موفق شد یک هواپیمای بی‌موتور کامل اختراع کند. 
-این هواپیمای بی‌موتور دارای دو بال، یک سکان متحرک و یک محور ثقل صحیح بود و سرنشین آن می‌توانست باخیال راحت در آن بنشیند و از مکان بسیار مرتفعی در هوا رها شود و به میل خود سکان را حرکت داده به سیر هواپیما تغییر جهت دهد و به همین نحو وزش باد نامناسب را کنترل کند. این هواپیما در حقیقت پدر هواپیماهای موتوری دو پله است. جنس آن از ابریشم و آلومینیوم و چوب‌های فوق‌العاده سبک و محکم بود. 
-
-اکنون اساس هواپیما کشف‌شده و به مرحله عمل درآمده بود. همه می‌دانستند جسم مسطح و سبک و وسیعی که دارای شکل منظم و محور ثقل معین باشد می‌تواند بر روی ذرات هوا بلغزد. در حقیقت ذرات هوا از سقوط آنی این دستگاه به واسطه تماس با سطح وسیع آن جلوگیری می‌کردند. اما مخترعان می‌خواستند این هواپیماهای بی‌موتور رو که فقط بر اثر وزش باد یا از مکان‌های مرتفع حرکت می‌کنند؛ دارای حرکت سریع بوده و به میل سرنشین به بالا و پایین و چپ و راست بالاخره از مکانی به مکان دیگر برود. 
-
-هواپیماهای موتوردار
-
-اما بسیاری مخترع هواپیما به معنای امروزی را برادران رایت می‌دانند. آن‌ها نخستین کسانی بودند که موفق شدند هواپیمای بی‌موتور یا بادبادک هوایی را نیرو داده با سرعت و به میل سرنشین در فضا به پرواز درآورند. برادران رایت پس از سال‌ها آزمایش در ۱۷ دسامبر ۱۹۰۳ در کیتی هاوک در کارولینای شمالی، آمریکا موفق شدند موتور کوچکی بر روی هواپیمای خود نصب کنند و به محور این موتور پروانه‌ای که عینا شبیه یک فرفره بود متصل سازند و در نتیجه هواپیما را بر اثر گردش فرفره با به‌کارگیری نیروی موتور در هوا به پرواز درآورند. 
-با اینکه پیش از برادران رایت موتورهای نفت‌سوز اختراع‌شده بود اما فکر به‌کارگیری پروانه (هلیس) برای شکافتن هوا و پیش بردن هواپیما به اندیشه کسی خطور نکرده بود. آن‌هایی که می‌خواستند هواپیما را با سرعت در فضا به حرکت درآوردند همگی سعی داشتند با به‌کارگیری حرکت دادن بال‌ها این کار را انجام دهند زیرا آن‌ها می‌خواستند عینا از پرندگان تقلید کنند اما کوشش مخترعان در این راه بجایی نرسیده بر همه ثابت شد که اندیشه برادران رایت یعنی به‌کارگیری پروانه برای پیش بردن هواپیما در هوا صحیح‌ترین اندیشه‌ها است. هواپیمای آن‌ها به عنوان «نخستین وسیله سنگین‌تر از هوا که پروازی قابل کنترل و پایدار را توسط موتور خودش» انجام داد نام گرفت. 
-برادران رایت اوتو لیلیان‌تال را به عنوان الهام‌گر خود معرفی کردند. 
-
-پس برادران رایت، کورتیس آمریکایی در سال ۱۹۰۸ اختراع رایت را تکمیل کرد و با قراردادن چند چرخ کوچک در زیر هواپیما مسئله فرود آمدن و برخاستن را حل کرد و بدین ترتیب از آن سال به بعد مخترعان در تکمیل این ماشین کوشیدند. 
-
-هواپیماهای جت
-
-هواپیمای جت هواپیمایی است که از موتور جت برای پیشرانش استفاده می‌کند. نخستین هواپیمای جت قابل‌استفاده، مدل Heinkel He ۱۷۸ آلمانی بود که در سال ۱۹۳۹ آزمایش شد؛ و در سال ۱۹۴۳ هواپیمای مسرشمیت ام‌ئی ۲۶۲ (Messerschmitt Me ۲۶۲) برای نخستین بار در نیروی هوایی آلمان نازی استفاده شد. در اکتبر ۱۹۴۷ هواپیمای بل ایکس- ۱ (Bell X- ۱) نخستین هواپیمایی بود که توانست دیوار صوتی را بشکند. 
-
-نخستین هواپیمای تجاری جت نیز در سال ۱۹۵۲ به نام De Havilland Comet روانه بازار شد. ظرفیت این هواپیما بیش از ۱۰۰ نفر بود و توسط بریتانیا ساخته‌شده بود. بوئینگ ۷۰۷ نخستین هواپیمای تجاری موفق دنیا بود که توانست برای بیش از ۵۰ سال از ۱۹۵۸ تا ۲۰۱۰ میلادی خدمت‌رسانی کند. بوئینگ ۷۴۷ نیز از سال ۱۹۷۰ بزرگ‌ترین هواپیمای تجاری جهان بود تا این‌که در سال ۲۰۰۵ ایرباس آ- ۳۸۰ این رکورد را شکست. 
-
-ساختار هواپیما
-هواپیماها دارای ساختارهای متفاوتی هستند اما چند چیز در همه هواپیماها مشترک است: 
-بدنه
-بال
-مجموعه دم
-ارابه فرود
-پیشرانه
-
-بدنه
-
-در بیشتر هواپیماها بدنه نقش اساسی و مشترکی مبنی بر قرار دادن بال، مجموعه دم، ارابه فرود و نیروی پیشرانه در موقعیت و وضعیت مناسب خود ایفا می‌کند. در واقع بدنه رابط بین بخش‌های اصلی دیگر است. اما در برخی هواپیماها مانند بال‌های پرنده، بدنه و بال یکپارچه بوده و مرزی بین آن‌ها وجود ندارد. از وظایف دیگر بدنه جذب شوک‌های وارده از طرف چرخ‌ها در هنگام فرود است. 
-بدنه هواپیما گونه‌های مختلفی دارد که به شرح زیر است: 
-
-بدنه اسکلتی یا خرپا: 
-
-بدنه اسکلتی یا خرپا (Truss) در هواپیماهای اولیه تا جنگ جهانی اول بسیار استفاده می‌شد. هم‌اکنون در هواپیماهای دست‌ساز و نیز هواپیماهای مدل از این نوع بدنه استفاده زیادی می‌شود چرا که ساده، سبک و مقاوم بوده و با تیرک‌های چوبی قابل ساخت هستند. در این نوع بدنه اغلب نیروها و تنش‌های وارده توسط سازه اصلی تحمل شده و از پوسته برای ایجاد شکل آیرودینامیکی به سازه استفاده می‌شود. سازه اصلی از تیرک‌های طولی، تیرک‌های مورب، قاب‌های عرضی و کابل‌های نگهدارنده تشکیل شده‌است. برادران رایت که اولین هواپیماهای قابل کنترل را ساختند از این حالت در ساختار بدنه هواپیماهایشان استفاده می‌کردند. 
-
-بدنه تخم‌مرغی: 
-
-در بدنه تخم‌مرغی (Monocoque) پوسته بدنه، اغلب نیروهای وارده را تحمل نموده و از سازه داخلی مختصری برای صلب شدن پوسته استفاده می‌شود. معمولا پوسته این نوع بدنه از جنس مواد کامپوزیت بوده و به صورت دو تکه ساخته می‌شود. بسیاری از هواپیماهای گلایدر، فوق سبک و هواپیماهای شکاری فوق مدرن نیز به این روش تولید شده‌است. بسیاری از هواپیماهای مدل و بدون سرنشین کاربردی نیز از این نوع بدنه سود می‌برند. 
-
-بدنه نیمه تخم‌مرغی: 
-
-بدنه نیمه تخم‌مرغی (Semi-Monocoque) دارای مشخصات و ویژگی‌هایی بین دو نوع فوق بوده که باعث شده بیشتر هواپیماهای امروزی از این نوع بدنه استفاده نمایند. 
-تقریبا همه هواپیماهای مسافربری و شکاری دارای این نوع سازه هستند. 
-در بدنه نیمه تخم‌مرغی نیروها و شوک‌های وارده هم به‌واسطه سازه داخلی و هم توسط پوسته تحمل می‌شوند. 
-در این ساختار در قسمت ��یرین هواپیما یک گودی به وجود می‌آید که باعث می‌شود فشار ناشی از پرواز به آن قسمت و پوشش بدنه تقسیم شود. در این حالت فشار از قسمت پوشش بدنه به شدت کاهش می‌یابد و هواپیما دارای عمری بالاتر خواهد بود. 
-
-بال هواپیما
-
-بال هواپیما حساس‌ترین و مؤثرترین قسمت هواپیما محسوب می‌شود. به همین دلیل در هنگام ساخت بال می‌بایست ظرافت و دقت خاصی به کار گرفته شود. تقریبا تمام نیرویی که هواپیما را به سمت بالا می‌کشاند توسط بال هواپیما ایجاد شده و بدنه نیز که به بال متصل است از حرکت بال پیروی می‌کند. 
-کار بال‌ها افزایش نیروی بالا برنده (Lift) می‌باشد و در گردش هوا بسیار کمک می‌کنند. در طراحی هواپیما محاسبات بسیار گسترده‌ای برای به‌دست آوردن شکل مناسب بال اعم از سطح مقطع بال (air foil)، طول بال (wing span)، زاویه نصب بال (angle of incidence)، مکان نصب بال به بدنه (dihedral)، زاویه بین بال سمت چپ و بال سمت راست و… صورت می‌گیرد. 
-یک اشتباه کوچک در ساخت بال حتی در یک هواپیمای مدل می‌تواند باعث زمین‌خوردن یا انحراف عمده هواپیما در حین پرواز شود. 
-
-امروزه درصد بالایی از بال هواپیماها مشابه بدنه نیمه تخم‌مرغی (semi monocoque) دارای سازه داخلی کامل و پوسته نسبتا ضخیم آلومینیومی یا کامپوزیتی می‌باشند که پوسته نیز در تحمل نیروهای وارده به سازه داخلی کمک می‌کند. این نوع بال را در هواپیماهای مسافربری و باربری می‌توان مشاهده کرد. 
-
-هواپیماهای بال ثابت: 
-بیشتر هواپیماهای امروزی به‌ویژه هواپیماهای مسافری در این دسته جای دارند. منظور از بال ثابت آن است که بال هواپیما (برخلاف هلیکوپتر) فقط در اثر پیش‌رانش نیروی برآر ایجاد می‌کند. اگرچه بال در بعضی هواپیماها برای جاگیری کمتر یا ملاحظات هواپویشی ممکن است باز و بسته شود ولی این‌گونه هواپیما را نیز دارای بال ثابت می‌شمارند چون باز و بسته شدن بال ایجاد نیروی برآر نمی‌کند. 
-
-هواپیمای بال متحرک: 
-در بالگردها نیروی برآر ناشی از چرخش بال یا پروانه در هوا است. هلی‌کوپتر یا بالگرد شناخته‌شده‌ترین هواپیما با بال متحرک است. هواچرخ نوع دیگری از این‌گونه هواپیما است. بعضی از هواپیماها مثل و- ۲۲ آسپری ویژگی‌های بال ثابت و بال متحرک را یکجا دارند. 
-
-در بال‌ها دو سیستم قابل حرکت وجود دارد که تحت کنترل خلبان هستند: 
-
-برآافزا: 
-برآافزا (Flap) بر روی بال‌ها وجود دارند و خلبان با استفاده از یک سوئیچ یا اهرم آن‌ها را به هنگام برخاستن یا نشستن باز و بسته می‌کند. واحد آن‌ها درجه می‌باشد. حرکتشان به صورت هم‌زمان به سمت پایین و به حالت اولیه است یعنی حرکتی به سمت بالا که بال هواپیما را رد کند ندارند. 
-کار برآافزاها افزایش نیروی بالابرنده (lift) می‌باشند یعنی به هواپیما کمک می‌کنند تا راحت‌تر به سمت بالا و پایین مانور داده و نرم‌تر پرواز کنند. 
-برآافزاها می‌بایست با توجه به شرایط و نیاز در پرواز به میزان معینی باز و بسته شوند و اگر به مقدار زیادی باز یا بسته شوند می‌توانند در کاهش سرعت هواپیما به شدت تأثیر بگذارند. از برآافزا بیشتر در زمان‌های برخاست و نشست هواپیما که سرعت آن کم است برای جبران کمبود نیروی برآ استفاده می‌شود. 
-
-شهپر: 
-شهپر (Aileron) در نوک بال‌ها قرار دارند. خلبان با استفاده از فرمان هواپیما آن‌ها را به حرکت درمی‌آورد. 
-وظیفه آن‌ها حرکت هواپیما در آسمان به چپ یا راست می‌باشد. حرکتشان برخلاف یکدیگر است یعنی ��مانی‌که شهپر بال چپ بالا می‌رود، شهپر بال راست پایین می‌آید. 
-
-مجموعه دم
-دم هواپیما، کنترل آن و ایجاد تعادل استاتیکی هواپیما را بر عهده دارد. دم هواپیماها نیروی برایی (بالابرنده) تولید نمی‌کند و برخلاف تصور مقدار نیرویی در جهت مخالف هم تولید می‌کند. 
-
-در طراحی ساختمان دم عموما از همان ساختار بال هواپیما تقلید می‌کنند بنابراین دارای همان استخوان‌بندی و آیرودینامیکی بال است. 
-قسمت‌های اصلی مجموعه دم هواپیما شامل پایدارکننده افقی (stabilizer horziontal) و پایدارکننده عمودی (vertical stabilizer) است که وظیفه آن‌ها اولا تعادل و ثبات هواپیما در هوا و ثانیا در هدایت هواپیما به جهات راست، چپ، بالا و پایین است. 
-
-هر کدام از پایدارکننده‌ها درای دو سکان هستند؛ سکان‌های ثابت و سکان‌های متحرک. سکان‌های ثابت کمک می‌کند تا اگر هواپیما در اثر عوامل خارجی منحرف گردد خود به خود هواپیما میل به برگشت به حالت اولیه رو داشته باشد و سکان‌های متحرک که توسط خود خلبان کنترل می‌شود کمک می‌کنند تا خلبان بتواند به اختیار خود هواپیمای خود رو به سمت چپ و راست یا بالا و پایین هدایت کنند. 
-
-پایدارکننده عمودی: 
-پایدارکننده عمودی در بعضی هواپیماها همانند اف- ۱۴ تامکت به صورت دوتایی و در هواپیماهایی مانند بوئینگ ۷۴۷ یا اف- ۴ به صورت تکی وجود دارد. 
-
-به قسمت متحرک پایدارکننده عمودی را در (Rudder) می‌گویند. خلبان به وسیله پدال‌هایی که در زیر پایش قرار دارد را در را حرکت می‌دهد. حرکت را در و تأثیر آن روی هواپیما به این صورت است که با حرکت را در به سمت چپ، هوایی که از سمت چپ پایدارکننده عمودی به را در برخورد می‌کند، آن را فشرده می‌کند و به آن اعمال نیرو می‌کند و باعث می‌شود که قسمت دم هواپیما به سمت راست حرکت کند و این گشتاور ایجاد شده حول محور عمودی باعث چرخش نوک هواپیما به سمت چپ می‌گردد. در اصل را در کمک می‌کند هواپیما بدون تغییر ارتفاع به چپ و راست برود. 
-
-پایدارکننده افقی: 
-شکل ظاهری و ساخت درونی پایدارکننده افقی تقریبا شبیه ساختمان بال است با این تفاوت که بال همیشه ثابت است درحالی‌که پایدارکننده افقی در بعضی هواپیماها ممکن است متحرک باشد و حول محور طولی خود بچرخد. همچنین بال‌ها همیشه به بدنه متصل هستند درحالی‌که پایدارکننده افقی را هم به انتهای بدنه و هم بالای دم عمودی متصل می‌کنند. سکان افقی در حالت معمولی یا خنثی تقریبا موازی با سطح زمین است در حال پرواز از بالا و پایین رفتن غیرضروری نوک هواپیما جلوگیری می‌کنند. 
-
-پایدارکننده افقی که از آن به عنوان دم افقی هواپیما نیز یاد می‌شود، سطحی برا است که در انتهای هواپیما قرار گرفته‌است. یک هواپیما برای پرواز امن باید از نظر طولی متعادل باشد. معنی این حرف آن است که برآیند کل نیروهایی که به یک هواپیما وارد می‌شود نباید حول مرکز جرم آن، گشتاور ایجاد کند. بدون وجود پایدارکننده افقی، تنها با یک ترکیب خاص از سرعت و مرکز جرم هواپیما، تعادل هواپیما حفظ می‌شود. پایدارکننده افقی یک نیروی متعادل‌کننده اعمال می‌کند که باعث می‌شود در صورت تغییر محل مرکز جرم و تغییر سرعت، هواپیما همچنان بتواند تعادل خود را حفظ کند. از آنجایی که پایدارکننده افقی در فاصله به نسبت زیادی از مرکز جرم قرار دارد، مقدار کمی از نیروی برا نیز می‌تواند گشتاور بزرگی در مرکز جرم ایجاد کند. چنانچه هواپیمایی بال داشته یاشد ولی ��اقد دم باشد، از نظر جانبی متعادل است و تنها از نظر طولی با ناپایداری مواجه می‌شود؛ یعنی هر آشوبی (از جمله تندباد) که تمایل به بالا بردن دماغه هواپیما داشته باشد، یک گشتاور بالابرنده دماغه ایجاد می‌کند که آن خود تمایل به بیشتر بالابردن دماغه خواهد داشت. با اضافه کردن پایدارکننده افقی به انتهای هواپیما، یک گشتاور پایین آورنده در دماغه ایجاد می‌شود؛ بنابراین پایدارکننده افقی، خاصیت نامتعادل‌کنندگی بال را بی‌اثر می‌کند و هواپیما را از نظر طولی متعادل می‌کند. یک هواپیمای متعادل، تحت تأثیر گشتاور حاصل از عملیات سرعت‌گیری یا ارتفاع‌گیری قرار نمی‌گیرد. 
-
-پایدارکننده افقی نیز همانند پایدارکننده عمودی از دو سکان افقی ثابت و متحرک تشکیل شده‌است: 
-سطح ثابت یا سکان ایستاور (Horizonal Stabilizer) 
-سطح متحرک یا سکان بالابر (Elevator) 
-
-بالابر (elevator) سطح متحرکی است که به پایدارکننده افقی لولا شده و دارای ترکیبی همانند شهپرها می‌باشد. با این حال بالابرها برخلاف شهپرها که خلاف جهت هم حرکت می‌کند، در جهت موافق هم عمل می‌کنند. بالابر با حرکت خود باعث می‌شود تا دم هواپیما به بالا و پایین برود و به تبع آن نوک هواپیما نیز بالا و پایین برود. 
-
-کانارد: 
-کانارد (canard) نوعی از دم هواپیما که در قسمت جلوی بدنه نصب می‌شود و بدون ایجاد نیروی بالابر مخالف می‌تواند تعادل را ایجاد کند و در واقع نیرویی در دم این هواپیماها تلف نمی‌شود و هم بال و هم دم نیروی برآ تولید می‌کنند. کارکرد کانارد شبیه به کارکرد دم هواپیماست و هر دو نوعی پایدارکننده افقی محسوب می‌شوند. به دلیل سخت بودن طراحی کانارد و پیچیده بودن رفتار هواپیماهایی که از کانارد استفاده می‌کنند کانارد در طراحی هواپیما متداول نیست. 
-
-ارابه فرود
-
-ارابه فرود (Landing gear) سازه‌ای است که هواپیما در هنگام توقف یا حرکت بر روی زمین بر آن تکیه دارد. ارابه‌های فرود یکی از قسمت‌های مهم هواپیما هستند که کار جذب انرژی ناشی از فرود هواپیما را نیز برعهده دارند. 
-در مراحل طراحی یک هواپیما، طراحی ارابه فرود معمولا پس از طراحی بدنه و چیدمان اجزاء هواپیما و محل مرکز ثقل هواپیما است. 
-
-شایع‌ترین و مورد استفاده‌ترین نوع ارابه فرود نوع چرخ‌دار آن است که حداقل سه چرخ داشته باشد. این نوع دارای دو چرخ اصلی در عقب مرکز ثقل و یک چرخ کمک در جلوی مرکز ثقل است. بیشتر هواپیماهای مسافری و همین‌طور جنگنده‌هایی همانند اف- ۱۶ ایالات‌متحده یا میگ- ۲۹ روسیه دارای ارابه فرود سه چرخی هستند اما در برخی هواپیماها اسکی (برای روی برف) و محفظه هوا (برای روی آب) نیز به جای چرخ بکار می‌رود. در بیشتر هواپیماها ارابه فرود پس از برخاستن هواپیما جمع می‌شود تا از نیروی پسار بکاهد به عبارتی دیگر برای آن‌که هواپیما سرعتش زیاد شود، باید کمترین مقاومت را در برابر هوا داشته باشد یعنی باید به بیشترین حالت آیرودینامیکی ممکن برسد. اگر چرخ‌ها جمع نشوند یک مقاومت جدی در برابر باد ایجاد خواهد شد و مانند ترمز باعث کاهش سرعت می‌شوند. 
-
-چرخ‌های هواپیما مانند یک خودرو، دارای ترمز هستند. اما این ترمزها وارد عمل نمی‌شوند مگر زمانی که سرعت هواپیما بسیار کم باشد. خلبان زمانی از آن‌ها استفاده می‌کند که بخواهد به‌طور کامل هواپیما را جلوی ترمینال متوقف کند. 
-
-پیشرانه
-هواپیما برای آنکه بتواند پرواز کند باید نیروی بالابرنده‌اش (lift) را بیشتر کند که این اتفاق با افزایش سرعت هواپیما می‌افتد. افزایش سرعت هواپیما توسط موتور آن است. هواپیماهای نخستین از موتورهای پیستونی استفاده می‌کردند که مکانیزمی همانند موتورهای خودرو داشت اما بعد از چند سال موتورهای جت تولید شدند و هم‌اکنون از آن‌ها در هواپیماها استفاده می‌شود. انواع موتورهای جت عبارتند از: 
-جت (Jet) 
-توربوجت (TurboJet) 
-توربوفن (TurboFan) 
-توربوپراپ (TurboProp) 
-پالس‌جت (PulseJet) 
-رم‌جت (RamJet) 
-توربو رم‌جت (TurboRamJet) 
-اسکرم‌جت (ScramJet) 
-
-هواپیماهای جت سرعتی بین ۷۰۰ تا ۹۰۰ کیلومتر در ساعت (۴۳۰ تا ۵۶۰ مایل در ساعت) دارند. همچنین برای برخاستن از زمین و فرود به ترتیب سرعتی در حدود ۱۵۰ تا ۲۵۰ کیلومتر در ساعت (۹۳ تا ۱۵۵ مایل در ساعت) نیاز دارند. 
-
-موتورهای پیستونی
-در هواپیماهای نخستین و هواپیماهای کوچک از موتورهای رفت و برگشتی (موتورهای پیستونی) برای عامل محرکه استفاده می‌شود. این موتورها از نظر کلیات شباهت زیادی با موتور اتومبیل‌ها دارند با این تفاوت که این موتورها با دور و حجم بالاتری ساخته می‌شوند. 
-
-مقدار نیروی محرکه‌ای که یک موتور پیستونی ایجاد می‌کند رابطه نزدیکی با میزان شعاع ملخ هواپیما (پروانه) دارد. اگر شعاع ملخ کم باشد بازده موتور کم است و اگر شعاع زیاد باشد بازده موتور بیشتر است. اما در صورتی که اندازه ملخ زیاد باشد، برای جلوگیری از ایجاد صدای بیش از اندازه، موتور باید در سرعت خیلی کمتر کار کند که این باعث پایین آمدن سرعت می‌شود. 
-
-به همین دلیل این‌گونه موتورها بیشتر در هواپیماهای کوچک چند سرنشینه که کمتر از ۱ ماخ سرعت دارند استفاده می‌شود. در حالی که برای پرواز با سرعت بیشتر به موتور جت نیاز است. هواپیماهای ملخ‌دار در اغلب موارد کم‌صداتر از هواپیماهای دارای موتور جت هستند. همچنین هزینه ساخت آن‌ها کمتر است. برای مثال هواپیمای ۴ نفره سسنا ۱۷۲ جزء دسته‌بندی هواپیمای‌های تک موتوره پیستونی بال بالا و بال ثابت است که اولین پرواز این هواپیما در سال ۱۹۵۵ صورت پذیرفت و تولید آن هنوز هم ادامه دارد و تاکنون بیشتر از هر هواپیمای دیگری تولید شده‌است. به‌جز خلبان سه سرنشین دیگر ظرفیت دارد و سرعت گشت‌زنی آن ۲۲۶ کیلومتر در ساعت است. تاکنون بیش از ۴۵۰۰۰ هواپیمای سسنا ۱۷۲ تولید شده‌است. 
-
-موتورهای پیستونی در ابتدا با آب خنک می‌شدند به همین خاطر سنگین بودند و مبدل‌های حرارتی آن‌ها نیروی مقاوم زیادی تولید می‌کرد. در سال ۱۹۰۸ میلادی موتورهایی ساخته شد که با هوا خنک می‌شد. در این موتورها پیستون‌ها به‌طور دوار در اطراف محور مرکزی قرار داشتند. 
-
-موتورهای جت
-موتورهای جت، نوعی موتور هستند که از شتاب دادن و تخلیه سیال برای ایجاد پیش‌رانش بر پایه قانون سوم نیوتن استفاده می‌کنند. موتورهایی مانند توربوجت، توربوفن، رم‌جت و موتور موشک همگی گونه‌ای از موتور جت به‌شمار می‌روند؛ ولی معمولا منظور از موتور جت توربینی است که با بیرون‌دادن گاز داغ برای پیشرانش به‌کار می‌رود. 
-
-اصول پایه کارکرد این نوع موتورها تقریبا ساده است، هوا از طریق یک مجرای ورودی به بخش کمپرسور وارد شده و متراکم می‌شود، سپس هوای متراکم وارد محفظه احتراق شده و با اضافه شدن سوخت مشتعل می‌شود. گرمای ناشی از احتراق مخلوط هوا و سوخت باعث منبسط شدن و جریان یافتن آن به سمت انتهای موتور می‌گردد، این جریان منبسط شونده از میان یک سری پره‌های توربین عبور می‌کند که از طریق یک شفت به کمپرسور متصل شده‌اند. هوای منبسط‌شده توربین را به گردش درمی‌آورد که در نتیجه باعث به حرکت درآمدن کمپرسور نیز می‌شوند. 
-زمانی که هوای منبسط شونده بخش توربین را نیز پشت سر گذاشت با سرعتی بسیار بیشتر از زمانی که وارد موتور شده از آن خارج می‌شود که این تفاوت سرعت بین هوای ورودی و خروجی، رانش مورد نیاز را ایجاد می‌کند. در واقع موتورهای جت شتاب بسیار زیادی به حجم کمی از هوا می‌دهند. 
-
-موتور توربوجت
-
-توربوجت یا چرخش زای شارشی نوعی موتور جت است که در آن همه هوای مکیده‌شده به اتاق احتراق می‌رود و پس از مخلوط شدن با سوخت و احتراق به‌صورت گاز خروجی داغ از دهانه عقب موتور خارج می‌شود. این نوع موتور قدیمی‌ترین نوع موتور جت است. موتورهای توربو جت، بیشتر بر نیروی تولیدی از گازهای خروجی اتکا دارند. 
-
-در موتورهای توربوجت، ابتدا، هوا وارد کمپرسور شده و متراکم می‌گردد. اما چون این هوا با سرعت نسبتا زیادی وارد موتور گردیده برای احتراق مناسب نیست و بیش‌تر سوخت مصرف‌شده، بدون اشتعال هدر می‌رود. به همین دلیل هوا به قسمت دیفیوزر یا همان کاهنده سرعت فرستاده می‌شود تا از سرعت آن کاسته شود. در دیفیوزر، ابتدا از سرعت هوا کاسته و بر دما و فشار آن افزوده می‌شود. سپس این هوای آماده برای احتراق، به اتاقک احتراق فرستاده می‌شود. در اتاقک احتراق یا Combaustion Chamber، هوا ابتدا وارد لوله احتراق گشته، با سوخت مخلوط شده سپس محترق می‌گردد. قسمتی از نیروی حاصله از این احتراق صرف گرداندن توربین شده و مابقی برای تولید نیروی رانش به کار می‌رود. گاهی در هواپیماهای توربوجت، بعد از شیپوره خروجی یا نازل، قسمتی به نام پس سوز (After Burner) قرار می‌دهند که بر نیروی محرکه می‌افزاید. 
-
-اولین هواپیمای مجهز به موتور جت و توربوجت اچ. ایی- ۱۷۸ ساخت آلمانی‌ها بود و با به‌کارگیری هواپیمای بوئینگ ۷۰۷ و دی. سی. هشت، ساخته مک دانل داگلاس، خطوط مسافربری با هواپیمای جت نیز آغاز به کار کردند. 
-
-موتور توربوفن
-
-موتورهای توربوفن در سرعت‌های متوسط (اما کم‌تر از سرعت صوت) دارای بازده بهتری هستند و از نظر تولید سر و صدا نیز قابلیت بهتری دارند به همین علت در بیش‌تر هواپیماهای مسافربری که در محدوده سرعت‌های ساب سونیک (Sub Sonic) هستند از این نوع موتور استفاده می‌شود. 
-
-موتور توربوفن، یک کمپرسور بسیار بزرگ در جلوی موتور دارد که نسبت زیادی هوا پس از عبور از فن از فاصله بین فن و پوسته عبور کرده در انتهای موتور با گازهای داغ خروجی موتور یکی می‌شوند و نیروی پیشرانه را افزایش می‌دهد. توربو فن‌ها کارایی بهتری نسبت به توربوجت‌های ساده دارند؛ زیرا به حجم زیادی از هوا که از فن عبور می‌کند شتاب داده می‌شود و با توجه به هوای کمی که از هسته موتور عبور می‌کند، نیروی پیشرانه زیادی تولید می‌کند. 
-در موتورهای توربوفن، ابتدا هوا متراکم شده سپس وارد اتاقک احتراق می‌شود و بعد از احتراق از طریق شیپوره یا نازل خروجی خارج‌شده و در طی این فرایند، نیروی رانش لازم را جهت رانش هواپیما به جلو تأمین می‌کند. البته در موتورهای توربوفن، مقادیر دیگری از هوا از طریق کنارگذر نیز عبور داده می‌شود که در نهایت به گازهای خروجی داغ پیوسته و نیروی رانش را افزایش می‌دهد. به این عمل اصطلاحا جریان سرد می‌گویند و مزایایی از قبیل تولید نیروی رانش بیشتر، خنک کاری موتور و… دارد. 
-تفاوت موتورهای توربوفن با توربوپراپ در این است که موتورهای توربوپراپ، فن یا ملخ ایجادکننده رانش در خارج از پوسته موتور قرار گرفته اما در موتورهای توربوفن، ملخ یا فن تولیدکننده رانش کاملا در درون پوسته موتور قرار گرفته‌است. 
-
-به عبارت دیگر با اتصال یک پروانه (ملخ) به یک موتور جت، موتور توربوفن حاصل می‌شود. پروانه، یک جت سرد ایجاد می‌کند، بنابراین در موتورهای توربوفن دو جت وجود دارد که یکی جت گرم که از انتهای موتور خارج می‌شود و دیگری جت سرد که از داخل پوشش و مجرایی که پروانه را احاطه کرده‌است خارج می‌شود. 
-
-اولین بار در سال ۱۹۳۶ فرانک ویذل طرح موتور توربوفن را به ثبت رسانید و اولین هواپیما با موتور توربوفن، یک هواپیمای مسافربری با نام وی. سی- ۱۰ بود که در سال ۱۹۵۹ پرواز کرد. 
-
-موتور توربوپراپ
-
-توربوپراپ (به انگلیسی: Turboprop)، نوعی موتور هواپیما است که معمولا در هواپیماهای کوچک و کم‌سرعت استفاده می‌شود. توربوپراپ‌ها در سرعت‌های کم، بازده بسیار بهتری نسبت به توربو فن‌ها و توربوجت‌ها دارند. از اشکالات عمده این نوع موتور این است که در سرعت‌های بالا صدای آن‌ها زیاد است. این نوع موتور بیشتر در هواپیماهای ترابری نظامی و هواپیماهای کوچک که در سرعت‌های زیر سرعت صوت (Sub Sonic) حد بیشتر تا ۷۳۰ کیلومتر در ساعت حرکت می‌کنند کاربرد دارد و در سرعت‌های بیشتر کاربرد ندارند. 
-
-موتورهای توربوپراپ، در حقیقت از نیروی ملخ برای تولید رانش استفاده می‌کنند و تنها وجه جت بودن آن‌ها تولید نیروی لازم برای این چرخش توسط موتور جت است. با اینکه گاز خروجی این موتورها نوعی جت است اما در حدود ۹۰ درصد از رانش توسط ملخ فراهم می‌شود. 
-
-تفاوت موتورهای توربوفن با توربوپراپ در این است که موتورهای توربوپراپ، فن یا ملخ ایجادکننده پیشرانه در خارج از پوسته موتور قرار گرفته اما در موتورهای توربوفن، ملخ یا فن تولیدکننده پیش‌رانه کاملا در درون پوسته موتور قرار گرفته‌است. 
-
-موتور پالس‌جت
-
-موتورهای پالس جت دارای توربین، کمپرسور، یا شفت نیستند و تنها قطعه متحرک، البته در نوع دریچه‌دار، دریچه آن است. در این‌گونه موتورها، ابتدا توده بزرگی از احتراق در داخل موتور صورت می‌پذیرد که سبب بسته ماندن دریچه می‌شود. چون تنها راه فرار هوا از موتور قسمت انتهای آن می‌باشد هوا به طرف آنجا هجوم می‌آورد. در نتیجه خروج هوا، خلأ یا حالت مکشی به وجود آمده که باعث بازشدن دریچه و ورود هوای تازه می‌شود. در این حالت، مقداری هوای محترق شده از خروج بازمانده و صرف تراکم و احتراق گاز تازه‌وارد می‌گردد و سیکل به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند. البته این نوع از موتور جت کاربرد زیادی ندارند اما در بعضی از هلیکوپترها جهت افزایش سرعت خطی آن‌ها استفاده می‌شود. 
-
-موتور الکتریکی
-
-موتورهای الکتریکی به جای موتورهای درون‌سوز در هواپیمای الکتریکی استفاده می‌شوند. این انرژی الکتریکی می‌تواند از پیل‌های سوختی، سلول‌های خورشیدی، برق بی‌سیم یا باتری گرفته شود. 
-درحال حاضر پروازها با استفاده از موتور الکتریکی بیشتر به صورت آزمایشی انجام می‌شود، شامل هواپیماهای باسرنشین و بی‌سرنشینی که از موتور الکتریکی استفاده می‌کنند و از دهه ۱۹۷۰ به پرواز درآمده‌اند. 
-
-موتور موشک
-در خلال جنگ جهانی دوم آلمان نازی توانست هواپیمایی با نام می‌۱۶۳ کومت (Me ۱۶۳ Komet) بسازند که با نیروی موتور موشک به پرواز درآید. پس از آن ایالات‌متحده توانست با هواپیمای بل ایکس- ۱ که از موتور موشک برای رانش استفاده می‌کرد از دیوار صوتی برای اولین بار بگذرد. بعدها هواپیمای نورث امریکن ایکس- ۱۵ (North American X- ۱۵) که آن هم از موتور موشک استفاده می‌کرد توانست از دیوار صوتی بگذرد و رکورد بیشترین سرعت و ارتفاع را با رسیدن به مرز فضا ثبت کند. از سال ۱۹۶۷ تا به امروز نیز هواپیمای نورث امریکن ایکس- ۱۵ رکورد رسمی سریعترین هواپیمای سرنشین‌دار را با حد بیشتر سرعت ۷۲۷۴ کیلومتر بر ساعت در اختیار دارد. 
-
-با وجود آن‌که موتورهای موشک در چندین هواپیما در میانه‌های سده بیستم استفاده شد اما امروزه در هواپیماها کاربرد زیادی ندارد و فقط در پروژه‌های نظامی از آن استفاده می‌شود. 
-
-موتور رم‌جت
-
-موتور رم‌جت ساده‌ترین نوع موتور جت است. در این نوع موتور هوایی که وارد موتور می‌شود به خاطر سرعت ورود به مجرای موتور خودبه‌خود فشرده می‌شود و نیازی به داشتن فشارنده (کمپرسور) نیست. 
-
-موتور رم‌جت فقط در سرعت‌های زیاد کارایی دارد به همین دلیل نمی‌توان از آن برای شروع پرواز (take off) استفاده کرد و بایستی هواپیمای مجهز به این موتور توسط فلاخن پرتاب شود یا همانند موشک از یک هواپیمای مادر شلیک شود تا موتور آن به کار افتد. 
-
-موتورهای رم جت، هیچ قطعه متحرکی ندارند و در نگاه اول، مانند یک لوله توخالی به نظر می‌رسند که بیشتر در سرعت‌های مافوق صوت به کار می‌روند. موتورهای رم جت نیز مانند پالس جت، دارای توربین، کمپرسور یا … نمی‌باشند از آن‌ها به عنوان موتور دوم استفاده می‌کنند که با این تفاسیر بیشتر در موشک‌ها به کار می‌روند. در این‌گونه موتورها، برای روشن شدن موتور ابتدا باید سرعت هوا به مقدار لازم برسد در صورت رخداد چنین حالتی، موتور جت به‌طور خودکار خود را روشن می‌کند. در موتور رم جت، هوا با سرعت زیاد وارد موتور شده و به علت سرعت بیش از حد، در قسمت دیفیوزر به خوبی متراکم شده و دما و فشار آن بسیار بالا می‌رود. در این حالت مخلوط هوا و سوخت محترق گشته و با خروج از موتور، نیروی رانش بسیار زیادی را آزاد می‌کنند. این موتورها قدرت بسیار زیادی را دارا می‌باشند اما برای شروع پرواز و برخاست مناسب نمی‌باشند. 
-
-به این دلیل که این نوع موتورها در ابتدا سرعت زیادی ایجاد می‌کنند در نسل جدید موشک‌های هوا به هوای شرکت MBDA یعنی موشک مترو (Metro) به جای استفاده از موتورهای موشکی از این موتورهای جت استفاده می‌کنند که هم سرعت بالایی دارند و هم قدرت مانور فوق‌العاده‌ای به موشک می‌دهند. 
-
-موتور توربو رم‌جت
-
-موتور توربو رم‌جت از دو جزء ساخته می‌شود:۱ -موتور رم جت ۲ - توربوفن. در این نوع جنگنده‌ها ابتدا برای شروع پرواز خلبان موتور توربوفن را روشن می‌کند تا انرژی لازم برای برخاست به وجود آید. سپس بعد از این‌که هواپیما به سرعت ۱ ماخ (سرعت صوت) یا نزدیک به آن رسید خود به خود موتور توربوفن خاموش شده و دریچه آن بسته می‌شود. سپس باد موجود وارد همان موتور گشته ولی به جای ورود به داخل توربوفن، از کنار آن عبور و به داخل موتور رم‌جت می‌رود و در همان حال است که با فشار موجود در هوا، موتور روشن شده و در عرض ۱۵ ثانیه هواپیما از یک ماخ به ۳ / ۵ الی ۷ ماخ می‌رسد. گفتنی است که این موتور فقط در ۲ هواپیما ساخته شده‌است. لاکهید اس آر- ۷۱ (SR- ۷۱) و لاکهید آر-کیو ۱۷۰ (RQ- ۱۷۰). 
-
-هواپیمای لاکهید اس آر- ۷۱ (SR- ۷۱) نوعی هواپیمای سرنشین‌دار شناسایی دوربرد بود که اولین فروند آن در سال ۱۹۶۴ به پرواز درآمده و از سال ۱۹۶۶ تا ۱۹۹۸ در خدمت نیروی هوایی ایالات‌متحده آمریکا بود. این هواپیما با بیشینه سرعتی بالای ۳ ماخ همچنان با اختلاف قابل‌توجه، رکورددار سریعترین هواپیمای سرنشین‌دار تاریخ است. در مجموع ۳۲ فروند از این هواپیما ساخته شد که ۱۲ فروند آن بر اثر سوانح مختلف از دست رفتند اما هیچ‌یک مورد اصابت آتش دشمن قرار نگرفتند. 
-این هواپیما در عمل قابلیت رادارگریزی ندارد به‌طوری‌که حتی از فواصل بسیار دور توسط رادارهای کنترل هوایی مسافربری نیز قابل ردگیری است. اما با این حال، خصوصیت اصلی‌ای که آن را دربرابر تمام حملات موشکی طی ۳۵ سال خدمتش ایمن ساخت، سرعت بالای آن بود. به‌طوری‌که در طی مدت خدمتش بیش از چهار هزار تلاش برای رهگیری آن شکست خورد و از ۳۲ فروند تولید شده آن هیچ‌کدام توسط دشمن سرنگون نشدند. 
-
-لاکهید آر-کیو ۱۷۰ یک هواپیمای شناسایی بدون سرنشین (پهپاد) است که توسط نیروی هوایی ایالات‌متحده آمریکا در عملیات بلندمدت آزادی (جنگ افغانستان) مورد استفاده قرار گرفته‌است. از مشخصات این هواپیما اطلاعات اندکی به بیرون درز پیدا کرده‌است، اما کارشناسان نظامی معتقدند که دارای قابلیت هواپیما رادارگریز بوده و دارای ابزارهای شناسایی می‌باشد. در سال ۲۰۱۱ نیروی هوایی سپاه پاسداران ایران توانست یکی از این پهپادها را که به داخل مرز ایران آمده بود به تصرف خود درآورد. 
-
-موتور اسکرم جت
-
-نام این موتورها از واژه (supersonic combustion ramjet) گرفته‌شده که به معنای احتراق در سرعت مافوق صوت است. این‌گونه موتورها در سرعت‌های مافوق صوت (Hyper Sonic) به کار می‌روند و طرز کار آن‌ها بسیار مشابه موتورهای رم‌جت با تغییراتی می‌باشد. این نکته قابل‌توجه است که مشتعل ساختن مولکول‌های هوا در حالی که هوا با سرعت بالای ۴ ماخ وارد موتور می‌گردد، مانند روشن کردن کبریت در گردباداست! اولین هواپیمای دارای موتور اسکرم جت، هواپیمای بدون سرنشین ناسا ایکس- ۴۳ است که سرعت آن تا ۹ ٫ ۷ ماخ (۱۲ ٬ ۱۰۰ کیلومتر در ساعت) می‌باشد. 
-
-طراحی و ساخت
-
-بیشتر هواپیماها به این منظور ساخته می‌شوند که به تعداد زیادی از مشتریان فروخته شوند. فرایند طراحی یک هواپیمای کوچک از جمله آزمایش‌های امنیتی می‌تواند تا چهار سال به طول بی‌انجامد و این مدت برای هواپیماهای بزرگ بیشتر است. در طول این فرایندها است که اهداف و طراحی هواپیما پیشرفت می‌کند. برای مثال شرکت‌های هواپیماسازی با استفاده از نقشه‌ها و مدل‌های شبیه‌سازی شده هواپیما، به آزمایش مقاومت آن در برابر باد و همین‌طور پیش‌بینی حرکات آن در شرایط مختلف می‌پردازند. این آزمایش‌ها همگی توسط رایانه‌های مخصوص که صرفا برای این کار تهیه شده‌اند انجام می‌شود. همچنین به منظور بررسی آیرودینامیک بودن هواپیما، مدل‌های کوچک شده‌ای از آن در تونل‌های باد قرار می‌گیرد. 
-
-وقتی طراحی هواپیما از این مراحل گذر کرد، شرکت شروع به تولید تعداد محدودی از نمونه‌های اولیه هواپیما می‌گیرد تا آن را بر روی زمین نیز آزمایش کنند. اولین این آزمایش‌ها، اغلب توسط نمایندگانی از سازمان‌های دولتی مرتبط با ترابری هوایی صورت می‌گیرد. به این ترتیب آزمون‌های پرواز ادامه پیدا می‌کند تا تمام نیازهای یک پراوز ایمن فراهم شود. سپس نمایندگان سازمان دولتی ترابری هوایی به شرکت سازنده اجازه تولید انبوه هواپیما را می‌دهد. 
-
-در ایالات متحده آمریکا اداره هوانوردی فدرال (FAA) و در اتحادیه اروپا آژانس امنیت هوایی (EASA) اجازه صدور مجوز برای پرواز یک هواپیما را دارند. 
-
-اما در مواردی که قرار باشد هواپیما به صورت بین‌المللی به فروش برسد، ضروری است که سازمان هوایی هر کشور مجوز پرواز آن هواپیما را صادر کند. برای مثال شرکت هواپیمایی ایرباس (Airbus) که در بریتانیا قرار دارد، باید برای فروش هواپیماهایش در آمریکا از اداره هوانوردی فدرال گواهی بگیرد و همین‌طور شرکت هواپیمایی بوئینگ (Boeing) برای فروش هواپیماهایش در اتحادیه اروپا، نیاز به گواهی تأیید از آژانس امنیت هوایی دارد. 
-
-در سال‌های اخیر توجه به هواپیماهایی که آلودگی صوتی کمتری ایجاد می‌کنند بیشتر است. به خصوص در مناطق شهری‌ای که ترافیک هوایی زیادی دارد این مسئله به عنوان یک نگرانی عمده پیگیری می‌شود. 
-
-تعداد محدودی از شرکت‌های سازنده هواپیماهای بزرگ در جهان وجود دارد. با این حال، فرایند ساخت یک هواپیما به صورتی است که ده‌ها یا صدها کمپانی بزرگ و کوچک دیگر نیز در آن شرکت دارند. برای مثال یک شرکت می‌تواند تولید ارابه‌های فرود را برعهده بگیرد در حالی که یکی دیگر مسئول رادار آن است؛ و تولید قطعات مختلف محدود به شهر یا حتی کشور خاصی نیست به‌طوری‌که در مورد کمپانی‌های هواپیمایی بزرگ این قطعات می‌تواند از سراسر جهان تأمین شود. این قطعات بعد از سفارش و ساخت همگی به سمت شهری که خط مونتاژ اصلی هواپیما در آن قرار دارد فرستاده‌می‌شود. 
-
-پس از طی کامل این مراحل، هواپیما توسط بازرسان سازمان‌های دولتی هوایی چند بار دیگر آزمایش می‌شود تا تمام نواقص و ایرادهای پنهان آن نیز آشکار شود. پس از آن‌که گواهی تأیید پرواز یک هواپیما صادر شد، کمپانی سازنده شروع به انجام آزمایش‌های نهایی می‌کند. در این آزمایش‌ها هواپیما برای ده‌ها ساعت توسط خلبان‌های حرفه‌ای و کارآزموده مورد استفاده قرار می‌گیرد و پس از گذر این این مرحله است که طراحی بصری هواپیما از جمله رنگآمیزی، صندلی‌ها و … انجام می‌شود تا برای تحویل به مشتری آماده‌شود. 
-
-گونه‌های هواپیما
-
-هواپیمای مسافربری و باربری
-
-هواپیمای مسافربری (Airliner) به هواپیماهایی گفته می‌شود که برای ترابری مسافر و باربری هوایی استفاده می‌شوند. این هواپیماها توسط شرکت‌های هواپیمایی اداره می‌شوند و وزنی سنگین‌تر و ابعادی نسبتا بزرگتر از هواپیماهای سبک و فوق سبک دارند. هواپیمای مسافربری جزو کارهای تجاری دسته‌بندی می‌شود. امروزه شرکت‌های زیادی هستند که هواپیمای مسافربری تولید می‌کنند که می‌توان شرکت‌های ایرباس، بوئینگ، بمباردیه و امبرائر را مثال زد که در رقابت عمده با یکدیگر هستند. 
-
-بزرگ‌ترین هواپیماهای مسافری، هواپیماهای پهن‌پیکر جت هستند. 
-
-هواپیمای پهن‌پیکر یک هواپیمای بزرگ مسافربری است که در سالن مسافران آن دو راهرو وجود دارد و در اصطلاح به آن هواپیمای دو راهرویی می‌گویند. عموما هواپیماهای مسافربری پهن‌پیکر، بدنه‌ای با قطر ۵ تا ۶ متر دارند. در این نوع هواپیماها، در سالن اصلی، مسافران در ۷ تا ۱۱ صندلی در کنار یکدیگر می‌نشینند و در کل توانایی حمل ۲۰۰ تا ۸۵۰ مسافر را دارد. هواپیماهای پهن‌پیکر به صورت گسترده‌ای برای حم�� بار و دیگر کارهای خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند. بزرگ‌ترین هواپیما پهن‌پیکر جهان ایرباس آ- ۳۸۰ است که از سال ۲۰۰۸ استفاده‌می‌شود
-
-در مقابل، هواپیماهای مسافربری تنگ‌پیکر دارای قطری در حدود ۳ تا ۴ متر هستند و یک راهرو دارند و تعداد صندلی‌های آن‌ها بین ۲ تا ۶ عدد کنار هم است. هواپیما بوئینگ ۷۰۷ که تنگ‌پیکر بود، نخستین جت مسافری بود که موفقیت تجاری یافت و عصر جت را آغاز کرد. همچنین این هواپیما نخستین هواپیمای جت محصول شرکت بوئینگ به حساب می‌آید. 
-
-هواپیماهای پهن پیکر در اصل برای بهره‌وری بیشتر و در عین حال آسایش مسافران طراحی شده‌است. این هواپیماها به منظور انتقال هرچه بیشتر مسافران و در نتیجه سود و منفعت بیشتر گسترش یافته‌اند. اینکه یک هواپیما چقدر مسافر را حمل کند، به شرکت هواپیمایی هم وابسته‌است زیرا اندازه صندلی‌های هواپیما را شرکت هواپیمایی تعیین می‌کند. برای مثال در پروازهای کوتاه مدت، تعداد صندلی‌ها بسیار بیشتر است. 
-
-هواپیماهای مسافری معمولا در سه کلاس درجه یک (First)، تجاری (Business) و اقتصادی (Economy) هستند. 
-
-هواپیماهای لوکس
-خطوط هوایی لوکس دنیا، دارای سه کلاس پروازی می‌باشند، که آن‌ها را کلاس پروازی درجه ۱، بیزنس و اکونومی می‌نامند. کیفیت مبلمان و خدمات ارائه‌شده در هر یک از این کلاس‌های پروازی، با یکدیگر متفاوت است و افراد بسته به بودجه و اولویت خود، یکی از آن‌ها را، برای سفر خود بر می‌گزینند. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌هایی که کیفیت یک سفر هوایی را تضمین می‌کند، درجه کیفی خط هوایی ارائه دهنده پرواز مورد نظر است. بسیاری از افراد دنیا و به ویژه ثروتمندان و صاحبان کسب و کارهای بزرگ، تنها با خطوط هوایی خاصی سفر می‌کنند، و هرگز حاضر نیستند با سایر خطوط هوایی که از تجملات کم‌تری برخوردارند، سفر کنند. خطوط هوایی امارات، سنگاپور، کانتاس، ژاپن، لوفت هانزا و خط هوایی فرانسه جزء لوکس‌ترین و مجلل‌ترین خطوط هوایی دنیا هستند، و تعریف تازه‌ای از کلاس پروازی درجه ۱ را، در دنیا عرضه کرده‌اند. کیفیت مبلمان، پذیرایی، خدمات ارائه‌شده توسط مهماندارها و کیفیت سرویسی که این خطوط هوایی در کلاس پروازی First class یا همان کلاس پروازی درجه ۱، به میهمانان خود ارائه می‌دهند، چیزی فراتر از حد تصور مسافران است، و هر سفری که با این خطوط هوایی لوکس انجام می‌شود، تبدیل به خاطره‌ای فراموش‌نشدنی برای افراد می‌گردد. البته این بدان معنا نیست که این خطوط هوایی تنها دارای کلاس پروازی درجه ۱ هستند و لازم است بدانید که تمامی هواپیماهای این خطوط هوایی دارای سه کلاس پروازی، درجه ۱، بیزنس و اکونومی می‌باشند، که در ادامه به مقایسه آن‌ها با یکدیگر خواهیم پرداخت. 
-
-درجه یک: 
-کلاس اول هواپیماهای مسافری معمولا گران‌ترین صندلی‌های یک پرواز را تشکیل می‌دهد. در کلاس اول صندلی‌ها مجهز به ماساژور، سیستم حرارتی و برودتی، سیستم سرگرمی، تلویزیون لمسی، حمام، تخت خواب و در بعضی موارد اتاق خصوصی هستند. 
-
-کلاس تجاری: 
-در کلاس تجاری صندلی‌ها از کیفیت بالایی برخوردار هستند و معمولا توسط مسافرهای تجاری خریده می‌شوند. صندلی که تا ۱۸۰ درجه خم می‌شود و می‌تواند به یک تخت تبدیل شوند. همچنین دارای امکانات ارتباطی همچون اینترنت و فکس هستند. در این کلاس پروازی مسافران غذای دلخواه را طبق منوی غذایی سفارش می‌دهد. لوازم بهداشتی به ص��رت پک در اختیار وی قرار می‌گیرد. 
-
-کلاس اقتصادی: 
-بیشتر صندلی‌های هواپیما از این نوع هستند و بیشتر توسط مسافرهایی که سفرهای تفریحی می‌روند خریده می‌شوند. در این کلاس پروازی تعداد صندلی‌ها بیشتر و عرض آن کمتر است. در کل میزان راحتی در این صندلی‌ها کمتر بوده و برای مسیرهای کوتاه زیر ۲ ساعت مناسب است. 
-
-هواپیمای شاتل‌بر: 
-
-هواپیمای شاتل‌بر (SCA) به هواگردی می‌گویند که برای ترابری شاتل فضایی در جو زمین طراحی شده‌است. هواپیماهای شاتل‌بر آمریکایی امروزه شامل دو بوئینگ ۷۴۷ هستند که سازمان فضاپیمایی آمریکا (ناسا) آن‌ها را تا حد زیادی تغییر داده و طرحشان را مناسب این عملیات ویژه کرده‌است. یکی از آن‌ها مدل ۱۰۰ – ۷۴۷ و دیگری ۷۴۷ رده ۱۰۰ SR (میان‌برد) است. در دوران شوروی آنتونوف آ. ان. - ۲۲۵ 'قزاق' همین نقش را برای حمل شاتل بوران ایفا می‌کرد. 
-
-هواپیمای جنگنده
-هواپیمای جنگنده یا شکاری نوعی هواگرد نظامی با سرعت بالا و مانورپذیری بسیار است و از سلاح‌هایی برای از میان بردن هواپیماهای دشمن برخوردار است. جنگنده‌ها در درجه اول برای تضمین کنترل فضای هوایی طراحی می‌شوند. جنگنده‌ها در مقایسه با هواپیماهای نظامی دیگر اندازه کوچکی دارند، آن‌ها به جنگ هوایی با هواپیماهای دیگر پرداخته، بمب‌افکن‌های دشمن را سرنگون کرده و مأموریت‌های تاکتیکی متنوع دیگری را انجام می‌دهند. 
-
-تولید جنگنده‌ها از اوایل جنگ جهانی اول آغاز شد و در ابتدا با بدنه‌های چوبی و سطح پارچه‌ای ساخته می‌شدند. ابتدا از آن‌ها به عنوان هواپیمای دیده‌بان برای راهنمایی توپخانه استفاده می‌شد اما خیلی زود مشخص شد که می‌توان آن‌ها را مسلح کرده و برای نبرد با هواپیماهای دشمن و مأموریت‌های تاکتیکی دیگر از آن‌ها استفاده کرد. در اواخر جنگ جنگنده‌هایی چون فوکر دی. ۷ آلمان و اسپاد فرانسهبه سرعت ۲۱۵ کیلومتر در ساعت دست یافتند. جنگ جهانی دوم شاهد جنگنده‌های تمام فلزی بود که به سرعت‌هایی فراتر از ۷۵۰ کیلومتر در ساعت رسیده و قابلیت پرواز در ارتفاع ۱۰۷۰۰ تا ۱۲ هزار متری سطح دریا را داشتند. با پایان جنگ جهانی دوم عصر جت‌های جنگنده فرا رسید. 
-
-تولید جنگنده‌هایی با موتور جت در اواخر جنگ در هر دو جبهه متفقین و متحدینآغاز شد اما دیرتر از آن وارد جنگ شدند که نقش مؤثری در آن ایفا کنند اما جت‌های جنگنده‌ای چون اف- ۸۶ سیبر آمریکایی‌ها و میگ- ۱۵ روس‌ها در جنگ کره به طرز مؤثری مورد استفاده قرار گرفتند. از آن زمان تاکنون جنگنده‌ها برای نقش‌های جنگی خاصی طراحی شده‌اند. جنگنده‌های رهگیر به گونه‌ای طراحی‌شده و مسلح می‌شوند که برای رهگیری، شکست دادن یا فراری دادن جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های دشمن مناسب باشند. جنگنده‌های برتری هوایی بایستی از برد عملیاتی بالایی برخوردار باشند تا در عمق قلمرو دشمن حرکت کرده و جنگنده‌های دشمن را نابود کنند. بسیاری از جنگنده‌ها از قابلیت‌های ثانویه حمله به اهداف زمینی با استفاده از انواع بمب و موشک هوا به زمین برخوردارند و در نقش جنگنده بمب‌افکن از آن‌ها استفاده‌می‌شود. 
-
-تا به حال چندین نسل از جنگنده‌ها تولید شده‌است. نسل اول جنگنده‌ها بیشتر به جنگنده‌هایی گفته می‌شود که در ابتدای عصر جت و در سال‌های ۱۹۴۵ تا ۱۹۵۵ میلادی یعنی بعد از جنگ جهانی دوم و تا زمان پایان جنگ کره تولید شدند. این هواپیماها، اولین هواپیماهایی بود��د که به موتورهای توربوجت مجهز شدند، ولی با تمام این اوصاف قادر به شکستن دیوار صوتی (Sound barrier) نبودند و از نظر توانایی و قابلیت‌های جانبی، بسیار به همان هواپیماهای پیستونی جنگ جهانی دوم شبیه بودند و تنها وجه مثبت آنها، توانایی سرعت‌گیری سریع‌تر بود. 
-این هواپیماها که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان اف- ۸۶ سیبر آمریکایی (F- ۸۶) که در اختیار نیروی هوایی ایران نیز بود و هواپیمای میگ- ۱۵ روسی اشاره کرد که اغلب مجهز به رادار نبوده و از همان سلاح‌های معمولی توپ و بمب‌های سقوط آزاد و غیر دقیق و موشک‌های معمولی استفاده‌می‌کردند. 
-
-جنگنده‌های نسل دوم که طی سال‌های ۱۹۵۵ تا ۱۹۶۰ میلادی تولید شدند، هواپیماهایی بودند که سرعت بیشتر، سیستم‌های راداری تشخیص هدف و اولین موشک‌های هوا به هوای هدایت‌شونده که ساید ویندر (Sidewinder) نام داشت و هم‌اکنون نیز از آن بسیار استفاده می‌شود، دارا بودند. این جنگنده‌ها، در حقیقت با به عمل‌گیری درس‌هایی که در جنگ کره آموخته شد، طراحی و تولید شدند. نمونه جنگنده‌های نسل دوم هواپیمای اف- ۱۰۴ استارفایتر را می‌توان نام برد. هواپیماهای نسل دوم اولین جنگنده‌هایی بودند که قادر به حفظ سرعت‌های مافوق صوت در پرواز مستقیم بودند. پیشرفت‌های چشمگیر در صنعت موشک‌های هوا به هوا، موجب شد که برای اولین بار در جهان از این موشک‌ها به عنوان سلاح اولیه و اصلی هواپیما به جای همان توپ معمولی استفاده شود. 
-
-در حدود سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰، نسل سوم جنگنده‌ها که بیشتر جنگنده‌هایی را که در جنگ ویتنام شرکت کردند، پوشش می‌دهد، متولد شدند. بیشتر این جنگنده‌ها اولین هواپیماهای چند منظوره بودند که قادر به انجام مأموریت‌های هوا به هوا و هوا به زمین به صورت هم‌زمان بودند. مشهورترین هواپیمای این نسل هواگرد جنگنده فانتوم اف- ۴ است که در نمونه‌های گوناگونی ساخته شد و به خدمت نیروی هوایی کشورهای بسیاری در جهان از جمله ایران نیز درآمده‌است. 
-
-پس از آن و درطی سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰، روند رو به رشد تولید جنگنده‌های چند مأموریتی به طرز قابل توجهی ادامه یافته و سرانجام منجر به تولید هواپیمای مشهوری چون اف- ۱۴ تام‌کت، اف- ۱۵ ایگل، اف- ۱۶ فالکون، اف- ۱۸ هورنت و میگ- ۲۹ شد. در این هواپیماها، تأکید بیشتر بر روی قابلیت مانوردهی هوایی و نبردهای نزدیک (dogfight) بود با سرعت‌های بالاتر، به همین جهت این جنگنده‌ها، در نبردهای هوا به هوا بسیار سریع عمل پس از نسل چهارم، مابین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰ نیز جنگنده‌هایی بسیار مشابه جنگنده‌های نسل چهارم، ولی با قابلیت‌های بهبود یافته و سیستم‌های پیشرفته‌تر مانند هواپیماهای سوپر هورنت، یوروفایتر تایفون و رافال تولید شدند که به جنگنده‌های نسل چهار و نیم مشهورند. 
-
-از سال ۲۰۰۰ تا به امروز، نسل بسیار جدیدی با نام نسل پنجم جنگنده‌ها پدید آمده‌است. در جنگنده‌های نسل پنجم که به صورت نمونه می‌توان به اف- ۲۲ رپتور و اف- ۳۵ آمریکایی و سوخو- ۴۷ روسی اشاره کرد در این جنگنده‌ها خلبان دید کاملی را از صحنه نبرد به وسیله دستگاه‌های اویونیکی (الکترونیک پرواز) پیشرفته روی خود داشته و میدان را کاملا در کنترل خود دارد. مهم‌ترین ویژگی جنگنده‌های نسل پنجم رادار گریزی (Stealth) است که به بقاپذیری جنگنده و محفوظ ماندن از دید راداری دشمن کمک شایانی می‌کند. 
-
-پهپاد
-
-پرنده هدایت‌پذیر از دور (با نماد اخ��صاری پهپاد) یا هواپیمای بدون سرنشین چیزهای پرنده هدایت‌پذیر از راه دور است. کنترل پهپاد بدون استفاده از انسان در درون آن صورت می‌گیرد. اگر چه انسان نیز می‌تواند به عنوان محموله در آن باشد. این وسیله پرنده از نیروهای آیرودینامیکی برای پرواز در مسیر دلخواه استفاده می‌کند. پهپادها یا به وسیله کنترل از راه دور یا با برنامه‌های پیش پروازی ریخته شده از قبل یا با سامانه‌های خودکار دینامیک هدایت می‌شوند. پهپادها در حال حاضر در برنامه‌های نظامی که شامل جاسوسی و حمله می‌شود فعالیت می‌کنند. این هواپیماها همچنین در برنامه‌های غیرنظامی مانند خاموش کردن آتش‌سوزی‌ها یا جایی که پرواز برای خلبان خطر دارد یا کنترل پلیس در ناآرامی‌ها و صحنه‌های جرم یا شناسایی بیشتر حوادث غیرمترقبه طبیعی استفاده‌می‌شوند. 
-
-ایمنی
-اگر مرگ هر مسافر را براساس کیلومتری که طی می‌کنند در نظر بگیریم، سفر با هواپیما ۱۰ برابر امن‌تر از سفر با اتوبوس و قطار است (بجز ماشین که تلفات بیشتر از اتوبوس و قطار دارد). اما با این حال تلفات هر سانحه هوایی بسیار بیشتر از سوانح با دیگر وسایل نقلیه است. 
-همچنین تفاوت بسیاری بین هواپیماهای بزرگ تجاری و هواپیماهای شخصی کوچک وجود دارد به صورتی که هواپیماهای تجاری بزرگ ۸ / ۳ برابر امن‌تر هستند. 
-
-در سال‌های اخیر تعداد سوانح و کشته‌های هوایی به شدت در حال کمتر شدن است. به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۳ فقط تعداد ۲۶۵ نفر در کل جهان بر اثر سانحه هوایی درگذشتند. این در حالی است که در سال ۲۰۰۱ میلادی ۴۱۴۰ نفر کشته شدند که البته این آمار به همراه کشته‌های حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر است. 
-
-فجیع‌ترین سانحه هوایی جهان حادثه فرودگاه تنریف بود که در آن ۵۸۳ نفر جان باختند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-هوانوردی
-هواگرد بالگردان
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-کتابشناسی
-
-Blatner, David. The Flying Book: Everything You've Ever Wondered About Flying On Airplanes. 
-
-پیوند به بیرون
-
-The Aeroplane centre
-Airliners. net
-Aerospaceweb. org
-How Airplanes Work – Howstuffworks. com
-
-اختراع‌های آمریکایی
-پیکربندی هواگردها
-خودروهای عرضه‌شده در ۱۹۰۳ (میلادی)
-پیش‌رانش به معنای هل دادن یا راندن یک جسم به جلو است. 
-
-یک سامانه پیش‌ران شامل یک منبع نیروی مکانیکی و یک پیش‌راننده (به معنای تبدیل‌کننده این نیروی مکانیکی به نیروی پیش‌رانش‌گر) نیست. 
-
-یک سامانه فنی از موتور به عنوان نیروی محرک، و از مکانیزم چرخ و محور، ملخ یا نازل پیش‌ران برای تولید نیروی پیش‌ران و به عنوان پیش‌راننده استفاده می‌کند. اجزایی مانند کلاچ و جعبه‌دنده نیز ممکن است به چرخ‌ها یا ملخ متصل شوند. 
-
-سیستم پیش‌ران بیولوژیکی حیوانات از ماهیچه‌ها به عنوان نیروی محرک و از بال‌ها، پاها به عنوان پیش‌راننده استفاده می‌کند. 
-
-برای مطالعه بیشتر
-
-رانش
-موتور جت
-پیشرانش فضایی
-
-منابع
-
-مهندسی هوافضا
-پیش‌رانش
-فناوری وسایل نقلیه
-رانش یا تراست (Thrust) نیرویی واکنشی است، که جسم را در جهت مخالف به حرکت درمی‌آورد، هنگامی‌که یک سامانه جرمی از یک‌سو رها ساخته می‌شود یا به بیرون فشرده می‌شود. گاه برای این مفهوم واژه پیشرانش هم بکار می‌رود. پیشرانش، رانش رو به جلو و پسرانش، رانش رو به عقب است. رانش هواپیما را در هوا به جلو می‌برد. رانش برای مقابله با نیروی اصطکاک در هواپیما یا نیروی وزن در راکت استفاده می‌شود. این نیرو در هواپیما توسط موتور هواپیما و در راکت ت��سط سیستم‌های سوختی ایجاد می‌شود. 
-
-تعریف
-رانش نیرویی مکانیکی است، برای همین سیستم سوختی باید با سیالی در رابطه باشد. در بیشتر اوقات رانش بر اثر عکس‌العمل جرم گاز شتاب‌دهنده به وجود می‌آید. از آنجایی که رانش یک نیرو است، پس مقداری برداری با اندازه و جهت است. موتور در هواپیما روی گاز کار انجام داده و آن را به سوی عقب موتور شتاب می‌دهد. نیروی رانش در جهت مخالف حرکت گاز دارای شتاب ایجاد می‌شود. میزان رانش به مقدار گاز شتاب‌گرفته و تفاوت سرعت گاز در داخل موتور بستگی دارد. 
-
-برای شتاب دادن گاز نیاز به اضافه کردن انرژی است. انرژی موجود حرارتی است، که در اتاقک احتراق، بر اثر سوختن مایع سوختی تولید می‌شود. معادله رانش نحوه تبدیل شتاب گاز به نیروی محرکه را توضیح می‌دهد. سیستم‌های سوختی بسیاری وجود دارند که نیروی رانش را ایجاد می‌کنند. توربین، موتور جت، پروانه یا راکت از نوع هستند. 
-
-قانون دوم نیوتون
-رانش از دید کمیتی به‌وسیله قانون دوم نیوتون توصیف می‌شود: 
-نیروی کل، برابر و همسو است با جرم (m) ضربدر شتابی (a) که بر جسم وارد می‌شود: 
-
-مثال
-زمانی که ملخ‌های چرخان یک هواگرد هوا را جابجا کنند یا گازهایی منبسط شونده از پشت هواگرد توسط یک موتور جت رها شود رانش پدید می‌آید. پیشرانش متناسب است با جرم هوا ضربدر سرعت میانگین شاره‌ی هوا. 
-در یک ناو هم می‌تواند نیروی رانش (هم پیشرانش و هم پسرانش) پدید آید. این نیرو هنگامی پدید می‌آید که پروانه‌های ناو چرخیده آب را به پس یا پیش برانند. رانش پدید آمده، ناو را حرکت می‌دهد. این حرکت برابر و دیگرسو است با مجموع تغییرات اندازه حرکت به وجود آمده در آب جریان یافته از سوی پروانه. 
-
-جستارهای وابسته
-رانش معکوس
-جهت‌دهی رانش
-واحد توان کمکی
-
-پانویس
-
-آیرودینامیک
-نرخ‌های زمانی
-نیرو
-مهندسی هوافضا، شاخه‌ای اصلی از رشته‌های مهندسی که تمرکز اصلی آن بر طراحی هواپیما و فضاپیما و تمامی وسایل پرنده است. این رشته مهندسی به‌طور کلی دو شاخه اصلی هوانوردی و کیهان‌نوردی دارد که دارای مباحث مشترک و همپوشانی هستند. 
-
-همچنین رشته مهندسی الکترونیک پرواز با امور الکترونیکی مهندسی هوافضا سر و کار دارد. 
-
- «مهندسی هوانوردی» اصطلاح اصلی برای این رشته بود. با پیشرفت فناوری پرواز و شامل وسایل نقلیه در فضای خارج از جو، اصطلاح گسترده‌تر «مهندسی هوافضا» مورد استفاده قرار گرفته است. مهندسی هوافضا، به ویژه شاخه فضانوردی، اغلب در زبان محاوره‌ای به عنوان «علم موشکی» نامیده می‌شود. 
-
-بررسی اجمالی
-وسایل نقلیه هوایی تحت شرایط دشواری حاصل از تغییرات فشار جوی و درجه حرارت پرواز می‌کنند و نیروهای سازه‌ای متفاوتی بر اجزای آن‌ها وارد می‌شود. در نتیجه این وسایل نقلیه محصول فناوری‌ها و علوم مهندسی متنوعی شامل آیرودینامیک، پیشرانش، الکترونیک پرواز، علم مواد و آنالیز سازه‌ها هستند. مهندسی هوافضا آمیزه‌ای متقابل از این فناوری‌هاست و به دلیل پیچیدگی و تنوع موضوعات، هر یک از مهندسین هوافضا در یکی از زمینه‌ها متخصص می‌شوند. 
-
-مهندسی هوافضا یکی از پیشروترین زمینه‌های پژوهشی است و بودجه‌های کلان نظامی و غیرنظامی که صرف این رشته می‌شود زمینه‌های پیشرفت و جهش در دیگر رشته‌های دانش و مهندسی را فراهم ساخته‌است. این مهندسی دانشی راهبردی است که در آن از دانش‌های دیگر مانند مکانیک، متالورژی، علوم رایانه، مهندسی عمران و الکترونیک استفاده می‌شود. 
-
-تاریخچه
-منشاء مهندسی هوافضا را می‌توان به پیشگامان هوانوردی در اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم ردیابی کرد، اگرچه کار سر جورج کیلی از دهه آخر قرن هجدهم تا اواسط قرن نوزدهم بازمی گردد. یکی از مهم‌ترین افراد در تاریخ هوانوردی و یکی از پیشگامان مهندسی هوانوردی، کیلی به‌عنوان اولین فردی شناخته می‌شود که نیروهای بالابر و کشش را که بر هر وسیله نقلیه پرواز جوی تأثیر می‌گذارد، جدا کرد. 
-
-دانش اولیه مهندسی هوانوردی عمدتا تجربی بود و برخی از مفاهیم و مهارت‌ها از شاخه‌های دیگر مهندسی وارد شده بود. برخی از عناصر کلیدی، مانند دینامیک سیالات، توسط دانشمندان قرن هجدهم درک شد. 
-
-در دسامبر ۱۹۰۳، برادران رایت اولین پرواز ثابت و کنترل شده یک هواپیمای نیرومند و سنگین‌تر از هوا را به مدت ۱۲ ثانیه انجام دادند. دهه ۱۹۱۰ شاهد توسعه مهندسی هوانوردی از طریق طراحی هواپیماهای نظامی جنگ جهانی اول بود. 
-
-بین جنگ‌های جهانی اول و دوم، جهش‌های بزرگی در این زمینه انجام شد که با ظهور جریان اصلی هوانوردی غیرنظامی تسریع شد. از هواپیماهای برجسته این دوره می‌توان به Curtiss JN ۴، Farman F.۶۰ Goliath و Fokker Trimotor اشاره کرد. از هواپیماهای نظامی قابل‌توجه این دوره می‌توان به میتسوبیشی A ۶ M Zero، سوپرمارین اسپیت‌فایر و Messerschmitt Bf ۱۰۹ از ژاپن، بریتانیا و آلمان اشاره کرد. پیشرفت قابل توجهی در مهندسی هوافضا با اولین هواپیمای عملیاتی با موتور جت، Messerschmitt Me ۲۶۲ که در سال ۱۹۴۴ در اواخر جنگ جهانی دوم وارد خدمت شد، رخ داد. 
-
-اولین تعریف مهندسی هوافضا در فوریه ۱۹۵۸ ظاهر شد و جو زمین و فضای بیرونی را به عنوان یک قلمرو واحد در نظر گرفت و در نتیجه هر دو هواپیما (هواپیمایی) و فضاپیماها (فضا) را تحت عنوان تازه ابداع شده هوافضا دربر گرفت. 
-
-در پاسخ به پرتاب اولین ماهواره توسط اتحاد جماهیر شوروی، اسپوتنیک، به فضا در ۴ اکتبر ۱۹۵۷، مهندسان هوافضای ایالات‌متحده اولین ماهواره آمریکایی را در ۳۱ ژانویه ۱۹۵۸ پرتاب کردند. اداره ملی هوانوردی و فضایی در سال ۱۹۵۸ در پاسخ به جنگ سرد تأسیس شد. در سال ۱۹۶۹، آپولو ۱۱، اولین ماموریت فضایی انسان به ماه انجام شد. سه فضانورد وارد مدار ماه شدند و دو نفر به نام‌های نیل آرمسترانگ و باز آلدرین در حال بازدید از سطح ماه بودند. سومین فضانورد، مایکل کالینز، پس از دیدار با آرمسترانگ و آلدرین در مدار ماند. 
-
-رشته مهندسی هوافضا
-برای اطلاعات بیشتر: مهندسی هوافضا در ایران
-
-هدف اصلی صنعت هوافضا طراحی و ساخت وسایل پرنده است، در نتیجه فارغ‌التحصیلان مهندسی هوافضا می‌توانند در صنایع و موسسات تحقیقاتی هواپیمایی، موشکی و ماهواره فعالیت نمایند و همچنین در کلیه سازمان‌هایی که به نحوی از وسایل پرنده استفاده می‌کنند، به عنوان کارشناس و محقق خدمت نمایند. اما علاوه بر اشتغال در مراکز فوق، یک مهندس هوافضا با تسلط بر علوم آئرودینامیک، طراحی سازه و روش‌های طراحی توربو ماشین‌ها توانایی کار در شاخه‌های متعددی از مهندسی و پروژه‌های خارج از حیطه صنایع هوافضایی را نیز دارد. 
-
-مهندسی هوافضا از زیرشاخه‌های مهندسی مکانیک است که با توجه به گرایش‌های مختلف مهندسی هوافضا می‌توان این رشته را نزدیک یه گرایش‌های مهندسی مکانیک گرایش سیالات، کنترل، جامدات و حتی مهندسی عمران گرایش سازه دانست و لازم است ذکر شود که کاربرد زمینه‌های مطالعاتی یک مهندس هوافضا تنها به طراحی هواپیما و وسایل پرنده محدود نمی‌شود. برای مثال آیرودینامیک خودرو از برخی جهات شباهت زیادی به آیرودینامیک هواپیما دارد و امروزه در اغلب صنایع خودروسازی با استفاده از تونل باد و علم آیرودینامیک، خودروهای کم‌مصرف‌تری می‌سازند. فرایند سیستم‌های کنترل صنعتی نیز با فرایندهای طراحی کنترل در وسایل پرنده بر یک مبنا است و همچنین سازه اتومبیل و کشتی مشترکات زیادی با سازه یک هواپیما دارد و بالاخره توربین‌های گاز یک نیروگاه یا پالایشگاه همانند یک موتور جت تحلیل و طراحی می‌گردند. در نتیجه یک مهندس هوافضا علاوه بر شرکت‌های هوافضایی و ساخت ماهواره، در نیروگاه‌ها، صنایع نفت و گاز، پالایشگاه‌ها، صنایع خودروسازی و فرودگاه‌ها فرصتهای شغلی بسیار خوبی دارد. 
-
-در ایران رشته مهندسی هوافضا در سال‌های اخیر پیشرفت چشمگیری نموده و به عنوان رشته اول علمی ایران در نقشه علمی کشور شناخته می‌شود؛ و از نظر استخدام فارغ‌التحصیلان، و تخصیص بودجه به عنوان هدف اول علمی کشور به‌حساب آمده‌است. البته فارغ‌التحصیلان در این رشته در ایران هنوز بسیار اندک هستند و نیاز به فارغ التحصیلان بیشتر در این رشته به‌طور چشمگیری احساس می‌شود. در ایران سالانه حدود ۷۰۰ نفر در مقطع کارشناسی، ۴۰۰ نفر در مقطع کارشناسی ارشد و ۲۵ نفر دکتری فارغ‌التحصیل می‌شوند. 
-
-گرایش‌های مهندسی هوافضا خویشاوندی زیادی با گرایش‌های رشته مهندسی مکانیک دارند؛ به‌این جهت دارای شماری درس‌های مشترک با گرایش‌های مهندسی مکانیک مثل مکانیک جامدات و مکانیک شاره‌ها است. در بعضی دانشگاه‌های دنیا، دانشکده مهندسی مکانیک و هوافضا به‌عنوان یک دانشکده مستقل وجود دارد. این رشته از نظر تخصصی و تکنولوژی بسیار پیچیده و سطح علمی بسیار بالایی دارد. 
-پایه بیشتر درس‌های این رشته بر ریاضی و فیزیک است، مانند دینامیک سیالات برای آیرودینامیک یا معادلات حرکت برای دینامیک پرواز. با این‌همه، اجزای تجربی بسیاری نیز در این رشته وجود دارد. از نظر تاریخی، این اجزاء تجربی از آزمایش مدل‌های کوچک و نمونه اولیه، در تونل باد یا در فضای باز منشأ گرفته‌اند. پیشرفت‌های صنعت رایانه این امکان را به‌وجود آورده که از دینامیک محاسباتی سیالات، و شبیه‌سازی رفتار سیال، بتوان برای کاهش هزینه و زمان صرف شده در آزمایش تونل باد استفاده کرد. 
-
-در کل برای ورود به این رشته باید از ریاضیات قوی و همچنین آشنایی کامل با زبان انگلیسی برخوردار بود. در ایران اکثر دانشگاه‌ها دروس اصلی رشته مهندسی هوافضا را در تمام مقاطع به زبان انگلیسی تدریس می‌نمایند و یکی از سخت‌ترین رشته‌های مهندسی به حساب می‌آید. 
-
-مهندسی هوافضا در دانشگاه‌های ایران
-دانشگاه علوم و فنون هوایی شهیدستاری
-دانشکده مهندسی هوافضا دانشگاه صنعتی شریف
-دانشگاه صنعتی امیرکبیر
-دانشکده علوم و فنون نوین دانشگاه تهران
-دانشگاه شهید بهشتی
-دانشگاه صنعتی ارومیه
-دانشگاه علم و صنعت
-دانشگاه فردوسی مشهد
-دانشکده مهندسی هوافضا دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی
-دانشگاه صنعتی مالک اشتر
-دانشگاه امام حسین
-دانشگاه علوم و فنون هوافضا عاشورا
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران
-دانشگاه تربیت مدرس تهران (کارشناسی ارشد و دکتری) 
-مؤسسه آموزش عالی اوج (کارشن��سی) 
-
-گرایش‌ها
-
-آیرودینامیک
-
-آیرودینامیک از مهم‌ترین و اساسی‌ترین پایه‌های هوافضا به‌شمار می‌رود. علم آیرودینامیک به مطالعه و بررسی جریان هوا و محاسبه نیروها و گشتاورهای ناشی از آن بر روی جسم پرنده، می‌پردازد. مهندسین هوافضا در این گرایش جریان‌های پیچیده در اطراف جسم پرنده را تحلیل می‌کنند و با بدست آوردن نیروهای آیرودینامیکی به بررسی پایداری و طراحی سازه شناور در سیال - بیشتر هوای اطراف زمین که در ارتفاعات مختلف فاکتورهای متفاوت دارد، مورد بحث است - می‌پردازند. 
-به جز تحلیل، همواره یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های مهندسین آیرودینامیک، طراحی بال‌ها و بدنه‌هایی با بیشترین کاربرد و کمترین هزینه است. 
-
-پیشرانش
-
-دانش پیشرانه‌ها به مطالعه و بررسی سامانه‌های جلوبرنده (موتور)، اعم از موتورهای هوازی و غیرهوازی می‌پردازد. موتورهای هوازی شامل موتورهای پیستونی و چرخ‌پره‌ای (توربینی) است که از هوا به‌عنوان اکسیدکننده استفاده نموده و سوخت را با خود حمل می‌کنند. اما موتورهای غیرهوازی مانند موتور موشک‌ها و فضاپیماها است که سوخت و اکسیدکننده را با خود حمل می‌کنند. در این دانش نحوه تولید نیروی رانش و همچنین ساختار کلی انواع موتورهای هوافضایی بررسی و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. طراحی و تعیین میزان عملکرد انواع سامانه‌های جلوبرنده نیز بسیار مورد توجه مهندسین پیشرانش هستند. این گرایش بسیار شبیه به مکانیک - تبدیل انرژی و سیستم‌های انرژی می‌باشد و دروس مشترک بسیاری با هم دارند و زمینه‌های کاری بیشتری نسبت به گرایش‌های دیگر هوافضا دارد. (شرکت نفت، ایران‌خودرو، صنایع دفاع، نیروگاه‌ها و…) عمده دانشجویان و فارغ التحصیلان این گرایش به شبیه‌سازی عددی رفتار سیال [CFD] می‌پردازند. 
-
-دینامیک پرواز و کنترل
-
-دینامیک پرواز با بهره‌گیری از داده‌های هواپویشی، هندسی و وزنی، به مطالعه و بررسی رفتار و حرکات هواپیما می‌پردازد. در واقع علم دینامیک پرواز به بررسی برد، مسافت نشست و برخاست (طول باند)، می‌پردازد. به‌طور خلاصه، تحلیل نحوه حرکت یک وسیله در هوا یا فضا و ارائه طرح‌هایی به‌منظور بهینه‌سازی این حرکت، وظیفه دینامیک پرواز و کنترل است. 
-در مبحث دینامیک پرواز وسایل پرنده در ابتدا تعادل نیرویی پرنده مورد بررسی قرار می‌گیرد و بعد از آن به پایداری پرنده پرداخته می‌شود. این گرایش عهده‌دار طراحی سطوح مختلف کنترلی پرنده در جهت پرواز متناسب یا مأموریت آن است. 
-
-سازه‌های هوافضایی
-
-سازه‌های هوافضایی به مطالعه، بررسی و بهینه‌سازی سازه‌های هواپیما و دیگر وسایل پرنده می‌پردازد. هدف اصلی آن طراحی و تحلیل سازه‌هایی است که علاوه بر استواری کافی در مقابل بارهای آیرودینامیکی و دیگر بارهای استاتیکی وارد بر وسایل پرنده، کمترین وزن ممکن را نیز داشته باشند. ضمن اینکه باید بتوانند در برابر ارتعاشات و سایر عوامل محیطی نظیر تغییرات زیاد و سریع دما و رطوبت نیز مقاوم باشند. 
-
-گرایش سازه به دلیل تناسب بسیار زیادی که با گرایش جامدات مکانیک دارد؛ مورد توجه مهندسان مکانیک و هوافضا می‌باشد. 
-
-مهندسی فضایی
-
-مهندسی فضایی شاخه‌ای از هوافضا است که به بررسی پیشرانش، آیرودینامیک، سازه و مکانیک پرواز حامل (موشک) و پرتابه (ماهواره) در فضا می‌پردازد. علاوه بر آن در این شاخه بیشتر به مبحث طراحی سیستمی پرتابه توجه می‌شود. در این گرایش به مباحث فضایی (صرف‌نظر از پسا) و در نظر گرفتن شرایط ویژه فضا (پرتوهای کیهانی، الکتریسیته ساکن و…)، همچنین طراحی مسیر پرتاب و مدار ماهواره پرداخته می‌شود. در واقع رویکرد اصلی در این شاخه استفاده از تمامی دانش گسترده هوافضا به منظور محقق کردن یک هدف فضایی مانند مأموریت‌های علمی، اکتشاف اعماق فضا، مخابراتی و… می‌باشد. در اغلب کشورهای توسعه‌یافته بلندپروازانه‌ترین پروژه‌ها در زمینه فضایی تعریف می‌شوند که ایران هم با توجه به قابلیت‌های علمی دردسترس از این قاعده مستثنی نیست. مهندسی فضایی در ایران به‌طور چشم‌گیری در حال توسعه و پیشرفت است و ساخت ماهواره و موشک به عنوان یکی از اهداف علمی کشور شناخته می‌شود. 
-
-دروس
-
-جستارهای وابسته
-
-دانشکده مهندسی هوافضا دانشگاه صنعتی شریف
-هواپیمای مدل
-هوانوردی
-فضانوردی
-ایستگاه فضایی
-آپولو ۱۱
-تحلیل سازه‌ها
-دینامیک گازها
-دینامیک محاسباتی سیالات
-مهندسی کنترل
-
-منابع
-
-دانشنامه رشد. 
-
-مهندسی هوافضا
-تعمیر و نگهداری هواگرد
-مهندسی هوافضا در ایران، یکی از رشته‌های مربوط به مهندسی هوافضا است. رشته مهندسی هوافضا در اصل یکی از گرایش‌های مهندسی مکانیک است و در مقطع کارشناسی دارای بیش از ۱۰۰ واحد مشترک با سایر گرایش‌های این رشته می‌باشد و در مقاطع بعدی نیز شباهت‌هایی با این رشته دارد. 
-
-در ایران
-رشته مهندسی هوا فضا برای نخستین بار در سال ۱۳۶۶ وارد ایران شد و نخستین دوره کارشناسی این رشته را دانشگاه صنعتی امیرکبیر (پلی‌تکنیک تهران) راه‌اندازی کرد. هم‌اکنون *دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، دانشگاه صنعتی ارومیه، دانشگاه امام حسین، دانشگاه شهید ستاری، دانشگاه صنعتی مالک اشتر، دانشگاه علوم و فنون هوافضای عاشورا، دانشگاه آزاد (واحد علوم و تحقیقات)، مؤسسه آموزش عالی اوج، دانشگاه فنی و مهندسی بوئین‌زهرا، دانشگاه آزاد رامسر و دانشگاه آزاد نجف‌آباد مشغول تربیت دانشجویان این رشته در مقطع کارشناسی هستند. 
-
-کارشناسی
-همچون دیگر رشته‌های مهندسی طول متوسط دوره تحصیلی برای دوره کارشناسی ۴ سال بوده و دروس این مجموعه شامل دروس عمومی، پایه، اصلی، تخصصی، کارگاهی و کارآموزی است و زمینه‌هایی چون آیرودینامیک، سازه‌های هوایی، مکانیک پرواز و پیشرانه‌ها (جلوبرنده‌ها) دروس تخصصی این رشته را شامل می‌شوند. 
-
-کارشناسی ارشد
-در دوره کارشناسی ارشد علاوه بر دانشگاه‌های مذکور، دانشگاه‌های تربیت مدرس، علم و صنعت ایران، فردوسی مشهد، شیراز، شهید بهشتی و پژوهشگاه هوافضا نیز در گرایش‌های مختلف مهندسی هوافضا دانشجو می‌پذیرند. 
-
-شایان یادآوری است که این رشته در مقطع کارشناسی ارشد (در ایران) دارای گرایش‌های مکانیک پرواز، آیرودینامیک، پیشرانش، سازه‌های هوایی و مهندسی فضایی، است و هم‌اکنون امکان ادامه تحصیل در رشته مهندسی هوافضا در داخل کشور تا مقطع دکترا میسر است. 
-
-دکتر مجتبی شهرامیار، نخستین دانش‌آموخته مقطع دکترای مهندسی هوافضا در ایران شهریور سال ۱۳۸۳ در گرایش سازه از دانشکده مهندسی هوافضای دانشگاه صنعتی امیرکبیر دانش‌آموخته شد. 
-
-با توجه به رشد سریع و ناگهانی این دانش در دهه‌های اخیر، هم‌اکنون این رشته جزو رشته‌های راهبردی دانش به‌شمار می‌آید؛ ولی با این وجود این رشته در ��یران از سابقه زیادی برخوردار نیست. اما با این حال ار لحاظ استخدام و جذب نیرو نیاز شدید در صنعت دیده می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-دانشکده مهندسی هوافضا دانشگاه صنعتی شریف
-
-پیوند به بیرون
-http: / / www. mehrnews. com / fa / NewsDetail. aspx ? NewsID= ۱۷۱۱۲۶۶ راه‌اندازی رشته مهندسی ماهواره در دانشگاه امیرکبیر
-
-مهندسی هوافضا
-بدل‌کار به شخصی گفته می‌شود که پیشه‌اش بدل‌کاری است و کارهای نمایشی خطرناکی را در فیلم‌ها و نماهنگ‌ها به جای هنرپیشه اصلی انجام می‌دهد. بدل‌کاری شامل کارهایی مانند پریدن از دیوار، هواپیما و جز اینها، بازی کردن نقش کسی که بدنش در حال سوختن است، نمایش‌های ورزش رزمی و غیره می‌شود. پیش از به وجود آمدن جلوه‌های ویژه رایانه‌ای راهی بجز استفاده از افراد واقعی برای فیلمبرداری چنین صحنه‌هایی وجود نداشت. 
-
-بدل‌کار
-درن شهلوی
-مهسا احمدی
-ارشا اقدسی
-جکی چان
-پیمان ابدی
-محسن کلانتری
-
-جستارهای وابسته
-جلوه‌های بصری
-بدلکاران ۱۳
-بدلکاران گرگان
-
-منابع
-
-اصطلاحات تلویزیون
-بازیگری
-بدل‌کاران
-پیشه‌های تئاتری
-ریسک
-عوامل تولید فیلم
-به فرایند کاهش دادن دما، سرمایش یا برودت می‌گویند. سامانه‌ها و دستگاه‌های گوناگونی وجود دارد مانند یخچال‌ها، سرماسازها، سردکن‌ها، یخزن‌ها، یخسازها، خنک‌کن‌ها و جز اینها که به وسیله آنها فرایند سرمایش انجام می‌گیرد. 
-سرد کردن یا ایجاد سرما واژه نادرستی می‌باشد چراکه معیاری برای سنجش آن وجود ندارد و سرما وجود خارجی ندارد در حقیقت اگر از جسمی گرما گرفته شود به اصلاح ان جسم سرد‌تر شده است اما ممکن است همین جسم سرد در مقابل جسمی سردتر با عنوان جسم گرم خوانده شود. 
-
-سرمایش ممکن است به یکی از موارد زیر اشاره داشته باشد: 
-سرماشناسی
-رسانش گرمایی
-سلول خورشیدی
-سرمایش لیزری
-
-جستارهای وابسته
-گرمایش
-
-مهندسی مکانیک
-تهویه مطبوع
-گرمایش، تهویه و تهویه مطبوع
-فناوری سردکردن
-زم‌زاییک یا کرایوژنیک یا گاهی فوق سرد شناسی، دانش تولید یا کاربرد دماهای بسیار پایین یا بررسی رفتار مواد در دماهای خیلی پایین است. محدوده دمای زم‌زایی یا کرایوژنیک از منفی ۱۵۰ درجه سلسیوس تا صفر مطلق تعیین شده‌است. 
-
-به فردی که خواص مواد را در محدوده دماهای کرایوژنیک مطالعه می‌کند کرایوژنیسیست یا زم‌زایی‌دان می‌گویند. 
-
-اینکه علم سردسازی یا تبرید در چه نقطه‌ای تمام‌شده و زم‌زایی شروع می‌شود دقیقا تعریف نشده‌است اما دانشمندان معمولا یک گاز را زمانی زم‌زایی یا کرایوژنیک می‌نامند که قابل میعان شدن در دماهای زیر منفی ۱۵۰ درجه سلسیوس (۱۲۳ کلوین) باشد. سیزدهمین کنگره بین‌المللی تبرید IIR (که در واشینگتن دی سی در سال ۱۹۷۱ برگزار شد) با پذیرش آستانه ۱۲۰ کلوین (یا درجه سلسیوس) برای تمایز این اصطلاحات از تبرید معمولی، تعریف جهانی از «کرایوژنیک» را تأیید کرد. این محدوده یک خط تقسیم منطقی است، زیرا نقاط جوش طبیعی گازهایی که دائمی نامیده می‌شوند (مانند هلیوم، هیدروژن، نئون، نیتروژن، اکسیژن و هوای طبیعی) زیر است در حالی که مبردهای فریون، هیدروکربن‌ها و سایر مبردهای معمولی دارای نقطه جوش بالاتر از ۱۲۰ درجه سلسیوس هستند. مؤسسه ملی فناوری و استانداردهای ایالات‌متحده، محدوده علم کرایوژنیک را دمای زیر درجه سلسیوس (۹۳ کلوین، درجه فارنهایت) در نظر می‌گیرد. 
-
-کشف مواد ابررسانا با دمای بحرانی بسیار بالاتر از نقطه جوش نیتروژن مایع، علاقه جدیدی به روش‌های مطمئن و کم‌هزینه تولید کرایوژنیک دما-بالا فراهم کرده‌است. منظور از اصطلاح «کرایوژنیک دما-بالا» دماهای بالاتر از نقطه جوش نیتروژن مایع یعنی درجه سلسیوس (۷۷ ٫ ۳۷ کلوین) می‌باشد. 
-
-کریوژنیسیست‌ها به جای سلسیوس و فارنهایت از مقیاس دمایی کلوین و رانکین استفاده می‌کنند. 
-
-کاربردهای صنعتی
-از گازهای مایع مانند نیتروژن مایع و هلیوم مایع در بسیاری از کاربردهای کرایوژنیک استفاده می‌شود. نیتروژن مایع متداول‌ترین عنصر استفاده‌شده در کرایوژنیک است و از نظر قانونی در سراسر جهان قابل خرید است. از هلیوم مایع نیز معمولا استفاده می‌شود که اجازه دستیابی به کمترین درجه حرارت قابل‌دسترس را می‌دهد. 
-
-جستارهای وابسته
-سرمازیست‌شناسی
-سرماداری
-سرمازیستی
-
-منابع
-
-سرماشناسی
-فناوری سردکردن
-فیزیک ماده چگال
-سرمازیست‌شناسی (cryobiology) دانش پژوهش بر جانداران در دماهای بسیار پایین است. 
-شاخه‌های این دانش عبارت‌اند از: 
-سرماداری (cryopreservation) 
-سرمازیستی (cryonics) 
-
-انجماد در طبیعت
-بسیاری از ارگانیزم‌ها توانایی طولانی مدت در دمای زیر صفر آب را دارند. اکثر موجودات زنده مانند پروتئین‌های ضد هسته، پلی‌ال‌ها و گلوکز برای محافظت از خود در برابر آسیب‌های ناشی از انجماد توسط کریستال‌های یخی، محافظ‌های سرما را جمع‌آوری می‌کنند. همچنین بیشتر گیاهان می‌توانند به‌طور ایمن از دمای ۴ - تا ۱۲ - از خود محافطت کنند. 
-
-جستارهای وابسته
-نهان‌زیوی
-
-منابع
-
-Wikipedia contributors, «Cryobiology,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Cryobiology&oldid= ۲۰۶۴۵۶۹۰۵
-
-پیوند به بیرون
-Cell Preservation Technology
-Cellular cryobiology and anhydrobiology
-An overview of the science behind cryobiology at the Science Creative Quarterly
-
-
-تغییرات فازی
-زیست‌شناسی
-سرمازیستی
-سرماشناسی
-زم‌داری یا حفظ سرمایشی یا سرماداری یا انجماد فرایندی است که طی آن یاخته‌ها یا بافت‌ها از طریق سرمایش زیر صفر نگهداری و حفاظت می‌شوند. دماهای بکار رفته معمولا پیرامون - ۸۰ ° یا - ۱۹۶ ° سانتیگراد است (یعنی نقطه جوش نیتروژن مایع). 
-در چنین دماهای پایینی همه فعالیتهای زیستی حتی فعالیتهای زیست-شیمیایی که به مرگ یاخته‌ها می‌انجامد بازمی‌ایستد. البته یاخته‌های سرماداری شده (منجمد) اغلب به هنگام ذوب به دمای اتاق آسیب می‌بینند. 
-
-پیوند به بیرون
-https: / / web. archive. org / web / ۲۰۰۸۰۴۱۵۱۸۰۱۱۸ / http: / / www. ivf. com / boston. html
-http: / / www. alcor. org / Library / html / newtechnology. html
-http: / / www. marine. csiro. au / microalgae / methods / cryopreservation. htm
-http: / / www. sharedjourney. com / define / cryo. html
-
-پی‌نوشت
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-
-روش‌های نگهداری
-سرمازیست‌شناسی
-فناوری
-فناوری‌های نوپدید
-وام‌واژه یا واژه دخیل یا واژه عاریتی به واژه‌ای گفته می‌شود که از یک‌زبان یا گویش دیگر به زبانی وارد شده باشد. به فرایند وارد کردن عناصر واژگانی از زبان‌های دیگر نیز وام‌گیری گفته می‌شود. 
-
-به‌طور کلی فرایند وام‌گیری به دو طریق صورت می‌پذیرد: 
-
-۱. وام‌گیری مستقیم
-
-۲. وام‌گیری غیرمستقیم
-
-در وام‌گیری مستقیم، وام‌واژه به‌طور مستقیم از زبان مبدأ گرفته می‌شود؛ مانند جت، بمب، پرینتر، که به‌طور مستقیم از زبان انگلیسی گرفته شده‌است؛ یا آدمیرال و الکل که زبان انگلیسی از زبان عربی قرض گرفته‌است. در وام‌گیری غیرمستقیم، وام‌واژه با واسطه از زبان (یا زبان‌های) دیگری، غی�� از زبان مبدأ، قرض گرفته می‌شود؛ برای مثال، واژه الکل در قرن ۱۳ میلادی از زبان عربی وارد زبان لاتین شد و از این زبان وارد زبان انگلیسی شد؛ یا واژه فیلسوف که از زبان یونانی به زبان عربی راه یافت و از این زبان وارد زبان فارسی شد. البته بیشترین میزان وام‌گیری از زبان‌های غربی در زبان فارسی متعلق به زبان فرانسه است زیرا تلفظ واژگان فرانسوی با فارسی انطباق زیادی دارد. تعداد این کلمه‌ها به قدری است که غالبا بسیاری از فارسی زبانان نسل حاضر نمی‌دانند که این واژگان در اصل فرانسوی هستند. از جمله می‌توان به کلمه‌هایی نظیردوش (حمام))، کروات، لامپ، فامیل، کادو، شوفر، آسانسور، کودتا، رفوزه، پاساژ، ماساژ، مونتاژ، کتلت، املت، توالت، آژانس، اورژانس، مانتو، پالتو، مرسی، سانسور، دیکتاتور، آلبوم، آسفالت، سلول، مایو، گیشه، سرویس، فستیوال، سیمان، پدال، آمپول، سرنگ، پماد، کنتور اشاره کرد
-
-ورود واژه‌های بیگانه در هر زبانی معمولا با ورود ابزارهای فنی و فناوری‌های نوین همراه است، مانند: تلفن، اینترنت، چت، سایت، آسانسور، سیمان، بمب، کامپیوتر و غیره. یا به دنبال کشفی در علوم است، مانند: میکروب، سلول، اکسیژن، کوآنتوم. یا مربوط به آداب و رسوم و نهادهای ناآشنایی است که در کشور زبان وام‌گیرنده مشابهی ندارد و اگر هم داشته باشد عینا به آن مربوط نیست، بانک، پست، کابینه، رستوران، بوفه، تئاتر، بورس و غیره. 
-
-انواع وام‌گیری واژگانی
-وام‌گیری واژه می‌تواند به طرق مختلفی صورت پذیرد. در ادامه، برخی از این روش‌ها شرح داده می‌شود: 
-
-گرته‌برداری
-گرته‌برداری یا ترجمه قرضی نوعی از وام‌گیری واژگانی است که در آن اجزای تشکیل‌دهنده واژه مبدأ، با حفظ ساختار خود، به زبان مقصد ترجمه می‌شوند؛ برای نمونه، واژه آسمان‌خراش که ترجمه تحت‌اللفظی واژه skyscraper است. واژه‌هایی نظیر راه‌آهن، آزادراه و آبرنگ، واژه‌هایی هستند که به این روش وارد زبان فارسی شده‌اند. 
-
-تعبیر قرضی
-نوع دیگری از وام‌گیری واژگانی‌ست که در آن، کاربر زبان، پدیده یا شیئی وارداتی را تعبیر کرده و براساس کارکرد آن، واژه‌ای بسازد یا واژه‌ای را گسترش معنایی دهد. واژگانی نظیر جاروبرقی، چراغ‌قوه، خودنویس و آچار قفلی (انبر قفلی)، واژه‌هایی هستند که به کارکرد شیء اشاره می‌کنند و ترجمه دقیق واژه مبدأ نیستند. به این نوع وام‌گیری «تعبیر ترجمه‌ای» هم گفته می‌شود. 
-
-ترجمه و تعبیر قرضی
-هرگاه بخشی از واژه مبدأ ترجمه شود و بخشی دیگر تعبیر شود، ترجمه و تعبیر قرضی رخ داده‌است؛ مانند: آجرنسوز، گلخانه، و هواپیما در زبان فارسی. 
-
-آمیزش قرضی
-آمیزش قرضی در واقع نوعی قرض‌گیری نیست. در آمیزش قرضی، بخشی از واژه را وام‌واژه و بخشی دیگر را واژه زبان مقصد تشکیل می‌دهد؛ مانند: فیزیک‌دان، بانک‌دار، و اتمی در زبان فارسی. 
-
-تبادل قرضی
-تبادل قرضی نوعی از وام‌گیری غیرمستقیم است که در آن، واژه موردنظر، به‌واسطه زبانی که کاربران زبان مقصد با آن آشنایی بیشتری دارند، ترجمه‌شده و وارد زبان مبدأ می‌شود؛ مانند: ضبط‌صوت، آچار، عکس، و مجلس در زبان فارسی. 
-
-وام‌واژه‌ها در زبان فارسی
-درصد وام‌واژه‌های عربی در فارسی، امروزه بسته به حوزه و گونه متن تفاوت‌هایی دارد. میانگین درصد کاربرد واژه‌های عربی در فارسی امروزی گفتاری و نوشتاری را حدود ۱۴ درصد برآورد کرده‌اند. البته در بعضی موارد ممکن است درصد واژه‌های عربی بیشتر شود ولی باید توجه داشت که برخی از سخنوران شروع به افراط بهره از واژه‌های بیگانه می‌کنند که در هر زبانی وجود دارد و بهتر است که سخنور مورد نظر صحبت هایش را اصلاح کند
-
-پانویس
-
-منابع
-ویدا شقاقی، مبانی صرف، تهران: سمت، ۱۳۸۹، ص ۱۲۷. 
-
-Seyed Morteza Alamolhoda. Phonostatistics and Phonotactics of the Syllable in Modern Persian. The Finnish Oriental Society, ۲۰۰۰ , p. ۱۹۲. 
-
-پیوند به بیرون
-وام‌واژه‌های فارسی در انگلیسی (به زبان انگلیسی) 
-واژه‌های فارسی در زبان انگلیسی (به زبان فارسی) 
-
-همسان‌سازی فرهنگی
-ترجمه
-ریشه‌شناسی
-زبان‌شناسی تاریخی
-زبان‌ها
-گرته‌برداری‌ها
-زبان‌شناسی اجتماعی
-بیوفیزیک، علمی بین‌رشته‌ای است که رهیافت‌ها، و روش‌هایی را که به طور سنتی در فیزیک استفاده می‌شوند را برای مطالعه پدیده‌های زیست‌شناختی به کار می‌برد. بیوفیزیک، تمام مقیاس‌های سازماندهی زیستی را از مولکول‌ها گرفته تا جانداران و جمعیت‌ها را در بر می‌گیرد. تحقیقات بیوفیزیکی با این شاخه‌ها به طور قابل توجهی هم‌پوشانی دارد: بیوشیمی، زیست‌شناسی مولکولی، شیمی‌فیزیک، فیزیولوژی، نانوفناوری، مهندسی زیستی، زیست‌شناسی محاسباتی، بیومکانیک، زیست‌شناسی تکوینی و زیست‌شناسی سامانه‌ها. 
-
-عبارت بیوفیزیک را کارل پیرسون در ۱۸۹۲ معرفی کرد. یکی از ابهاماتی که راجع به عنوان بیوفیزیک وجود دارد، این است که این عبارت را در مجامع آکادمیک برای اشاره به مطالعه کمیت‌های فیزیکی (همچون جریان الکتریکی، دما، تنش، آنتروپی) در دستگاه‌های زیستی نیز به کار می‌برند، که براساس تعریف اصولا در علم فیزیولوژی مطالعه می‌گردند. با این وجود، سایر علوم زیست‌شناختی نیز روی خواص بیوفیزیکی موجودات زنده تحقیق می‌کنند، علوم مذکور شامل این مواردند: زیست‌شناسی مولکولی، زیست‌شناسی سلولی، و بیوشیمی
-
-تاریخچه
-اولین مطالعات و فعالیت‌ها در زمینه بیو فیزیک به سال ۱۸۴۰ بازمی‌گردد که در مجموعه‌ای تحت عنوان مدرسه فیزیولوژی برلین انجام شد. در این مجموعه افراد شاخصی نظیر هرمان فون هلمهولتز، ارنست هاینریش وبر، یوهانس پتر مولر و کارل لودویگ حضور داشتند. هرچند شروع بیوفیزیک در تاریخ را حتی می‌توان به مطالعات لوییجی گالوانی نیز نسبت داد. 
-محبوبیت این رشته زمانی که کتاب حیات چیست؟، نوشته اروین شرودینگر منتشر شد، افزایش یافت. از سال ۱۹۵۷ متخصصان بیوفیزیک، خود را در انجمن بیوفیزیک سازماندهی کردند که هم‌اکنون حدود ۹۰۰۰ عضو در سراسر جهان دارد. 
-برخی دانشمندان مانند رابرت روزن از بیوفیزیک انتقاد می‌کنند. چرا که وی معتقد است بیوفیزیک خواص بیولوژیکی پدیده‌ها را در نظر نمی‌گیرد. 
-
-مباحث اصلی
-در حالی که برخی از کالج‌ها و دانشگاه‌ها، گروه آموزشی مختص بیوفیزیک، اغلب در سطح عالی دارند، بسیاری دیگر از آن‌ها چنین گروه آموزشی را در سطح دانشگاهی ندارند. به جای آن، گروه‌هایی در گروه‌های آموزشی مربوطه دارند همچون: بیوشیمی، زیست‌شناسی سلولی، شیمی، علوم رایانه‌ای، مهندسی، ریاضیات، پزشکی، زیست‌شناسی موکلولی، علوم اعصاب، داروشناسی، فیزیک و فیزیولوژی. براساس توانایی‌های یک گروه آموزشی در دانشگاه، هر کدام ممکن است روی مباحث خاصی از بیوفیزیک متمرکز شوند. برای مثال موسسه فناوری ماساچوست که از نظر تحقیقات در زمینه‌های مرتبط با بیوفیزیک نظیر آزمایشگاه روی تراشه، زیست ش��اسی مصنوعی و تغییر در خصوص باتری‌های لیتیمی بسیار پیشرفته است. در ادامه، فهرستی از مثال‌هایی از تلاش هر گروه آموزشی در رهیافتش جهت مطالعه بیوفیزیک، آورده می‌شود. این فهرست به هیچ وجه جامع و شامل نیست. همچنین اینگونه نیست که هر موضوع مطالعاتی به صورت انحصاری به یک گروه آموزشی خاص متعلق باشد. هر مؤسسه آکادمیک قواعد خودش را داشته و همپوشانی زیادی بین گروه‌های آموزشی وجود دارد. 
-
-زیست‌شناسی و زیست‌شناسی موکلولی - تنظیم بیان ژن، دینامیک‌های تک پروتئین‌ها، بیوانرژتیکس، پچ کلمپینگ، بیومکانیک، ویروفیزیک. 
-زیست‌شناسی ساختاری - ساختارهایی در مقیاس آنگستروم از پروتئین‌ها، نوکلئیک اسیدها، لیپیدها، کربوهیدرات‌ها، و کومپلکس‌هایشان
-بیوشیمی و شیمی - ساختار بیومولکولی، siRNA، ساختار نوکلئیک اسید، روابط ساختار-فعال. 
-علوم رایانه - شبکه‌های عصبی، بانک‌های اطلاعاتی بیومولکولی و دارو. 
-شیمی محاسباتی - شبیه‌سازی دینامیک مولکولی، داکینگ مولکولی، شیمی کوانتومی. 
-بیوانفورماتیک - هم‌ترازسازی توالی، هم‌ترازسازی ساختاری، پیش‌بینی ساختار پروتئین. 
-
-جستارهای وابسته
-
-روش‌های تجربی در زیست‌فیزیک
-شیمی‌فیزیک زیستی
-آمار زیستی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوندهای بیرونی
-
-Biophysical Society
-Journal of Physiology: ۲۰۱۲ virtual issue Biophysics and Beyond
-bio-physics-wiki
-Link archive of learning resources for students: biophysika. de (۶۰ ٪ English, ۴۰ ٪ German) 
-
-بیوفیزیک
-فیزیک کاربردی
-آنزیم یا زی‌مایه اغلب پروتئین‌هایی هستند که به عنوان کاتالیزورهای بیولوژیکی عمل می‌کنند. کاتالیزورها سرعت واکنش‌های شیمیایی را افزایش می‌دهند. مولکول‌هایی که ممکن است آنزیم‌ها روی آن عمل کنند سوبسترا نامیده می‌شوند و آنزیم بسترها را به مولکول‌های مختلفی که به عنوان فرآورده معروف هستند تبدیل می‌کند. تقریبا تمام فرایندهای متابولیک موجود در سلول نیاز به کاتالیز آنزیم دارند تا به سرعت کافی انجام شود تا زندگی ادامه یابد. مسیرهای متابولیک به کاتالیز مراحل فردی آنزیم‌ها بستگی دارند. مطالعه آنزیم‌ها که به عنوان آنزیم‌شناسی
-نامیده می‌شود و در زمینه جدیدی به نام تجزیه شبه‌آنزیمی رشد یافته‌است، با درک اینکه در طول تکامل، برخی از آنزیم‌ها توانایی انجام کاتالیز بیولوژیکی را از دست داده‌اند، که غالبا در توالی اسیدهای آمینه آنها و خصوصیات غیرعادی «شبه کاتالیستی» منعکس می‌شود. آنزیم‌ها بخشی از سیستم ایمنی هستند که در بزاق اشک عرق و معده وجود دارد و به هضم و حذف هرگونه پاتوژن پاسخ می‌دهد
-
-آنزیم‌ها در بیش از ۵۰۰۰ نوع واکنش بیوشیمیایی به عنوان کاتالیزور شناخته شده‌اند. سایر بیوکاتالیست‌ها مولکول‌های RNA کاتالیزوری هستند که ریبوزیم نامیده می‌شوند. ویژگی آنزیم‌ها از ساختارهای سه‌بعدی منحصر به فرد آنها ناشی می‌شود. مانند همه کاتالیزورها، آنزیم‌ها با کاهش انرژی فعال‌سازی، سرعت واکنش را افزایش می‌دهند. بعضی از آنزیم‌ها می‌توانند با تبدیل خود به بستر موجب تولید میلیون‌ها بار سریعتر محصول شوند. اوروتیدین ' ۵ -فسفات دکربوکسیلاز موجب می‌شود واکنشی که در نبود این آنزیم میلیون‌ها سال به طول می‌انجامد در چند میلی‌ثانیه رخ دهد. از نظر شیمیایی، آنزیم‌ها مانند هر کاتالیزوری هستند و در واکنش‌های شیمیایی مصرف نمی‌شوند و تعادل یک واکنش را تغییر نمی‌دهند. 
-
-آنزیم‌ها با ویژگی‌های خاصی نسبت به سا��ر کاتالیزورهای دیگر متفاوت هستند. فعالیت آنزیم را می‌توان تحت تأثیر مولکول‌های دیگر قرار داد: بازدارنده‌ها مولکول‌هایی هستند که باعث کاهش فعالیت آنزیم می‌شوند و فعال‌کننده‌ها مولکول‌هایی هستند که فعالیت را افزایش می‌دهند. بسیاری از داروهای درمانی و سموم مهارکننده یا بازدارنده آنزیم هستند. فعالیت آنزیم به‌طور قابل توجهی خارج از دمای و pH مطلوب آن کاهش می‌یابد و بسیاری از آنزیم‌ها هنگام قرار گرفتن در معرض گرمای بیش از حد (پایدار) واسرشته می‌شوند و ساختار و خواص کاتالیزوری خود را از دست می‌دهند. 
-
-بعضی از آنزیم‌ها به‌صورت تجاری به‌طور مثال در سنتز آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده می‌شوند. برخی از محصولات خانگی برای سرعت بخشیدن به واکنش‌های شیمیایی از آنزیم‌ها استفاده می‌کنند: آنزیم‌های موجود در پودرهای شستشوی بیولوژیکی پروتئین، نشاسته یا لکه‌های چربی روی لباس‌ها را تجزیه می‌کنند و آنزیم‌های موجود در تردکننده‌های گوشت پروتئین‌ها را به مولکول‌های کوچکتر تجزیه می‌کنند و باعث می‌شود گوشت راحت‌تر جویده شود. 
-
-تاریخچه
-
-در اواخر سده ۱۷ و اوایل سده ۱۸، هضم گوشت توسط ترشحات معده و تبدیل نشاسته به قند توسط عصاره‌های گیاهی و بزاق شناخته شد اما مکانیسم‌هایی که به موجب آن اتفاق می‌افتد مشخص نشده بود. 
-شیمیدان فرانسوی، آنسلم پین اولین کسی بود که در سال ۱۸۳۳ آنزیم، دیاستاز را کشف کرد. چند دهه بعد، هنگام مطالعه تخمیر قند به الکل توسط مخمر، لویی پاستور نتیجه گرفت که این تخمیر توسط نیروی حیاتی موجود در سلول‌های مخمر به نام تخمیر ایجاد شده‌است، که تصور می‌شد فقط در موجودات زنده وجود دارد. وی نوشت: «تخمیر الکلی عملی است که با زندگی و سازماندهی سلول‌های مخمر ارتباط دارد، نه با مرگ یا قرارگیری سلول‌های مخمر.» 
-
-در سال ۱۸۷۷، ویلهلم کوهن (فیزیولوژیست آلمانی) برای اولین بار از اصطلاح آنزیم، که از واژه یونانی ἔνζυμον، به معنای «خمیر» یا «در خمیرمایه» است، برای توصیف این فرایند استفاده کرد. بعدا واژه آنزیم برای اشاره به مواد غیرزنده مانند پپسین مورد استفاده قرار گرفت و از کلمه تخمیر برای اشاره به فعالیت‌های شیمیایی تولید شده توسط موجودات زنده استفاده شد. 
-ادوارد بوخنر اولین مقاله خود را در مورد مطالعه عصاره‌های مخمر در سال ۱۸۹۷ ارائه کرد. در یک سری آزمایش‌ها در دانشگاه هومبولت برلین، وی دریافت که شکر توسط عصاره مخمر حتی وقتی سلول مخمر زنده در مخلوط وجود ندارد تخمیر می‌شود او آنزیمی را که تخمیر ساکارز را به وجود آورد، «زیماز» نامید. وی در سال ۱۹۰۷ به دلیل «کشف یک روش تخمیر بدون سلول زنده» جایزه نوبل شیمی را دریافت کرد. 
-
-به دنبال نمونه بوخنر، معمولا آنزیم‌ها مطابق واکنشی که انجام می‌دهند به صورت ترکیب پسوند -آز با اضافه بستر، برای نمونه، لاکتاز آنزیمی است که لاکتوز را جدا می‌کند یا بسته به نوع واکنش مانند، DNA پلیمراز که پلیمرهای DNA را تشکیل می‌دهد نامگذاری شده‌اند. هویت بیوشیمیایی آنزیم‌ها در اوایل دهه ۱۹۰۰ ناشناخته بود. بسیاری از دانشمندان مشاهده می‌کردند که فعالیت آنزیمی با پروتئین همراه است، اما دیگران (مانند برنده جایزه نوبل، ریچارد ویلستر) برا این باور بودند که پروتئین‌ها صرفا حامل آنزیم‌های واقعی هستند و پروتئین‌ها به خودی خود قادر به کاتالیز نیستند. 
-
-در سال ۱۹۲۶، جیمز ب. سامن�� نشان داد که آنزیم اوره‌آز پروتئین خالص است و موجب بلوری شدن آن می‌شود. او همچین در سال ۱۹۳۷ برای آنزیم کاتالاز نیز همین ترتیب را انجام داد. نتیجه‌گیری که پروتئین خالص می‌تواند همان آنزیم‌ها باشند به‌طور قطعی توسط جان هاوارد نورثروب و وندل مردیت استنلی، که در سال ۱۹۳۰ روی آنزیم‌های گوارشی پپسین، تریپسین و کیموتریپسین کار می‌کردند نشان داده شد. این سه دانشمند جایزه نوبل شیمی را در سال ۱۹۴۶ دریافت کردند. 
-این کشف که آنزیم‌ها می‌توانند متبلور شوند، درنهایت باعث شد که ساختارهای آنها با بلورشناسی پرتو ایکس حل شود و نخستین بار برای لیزوزیم، آنزیمی که در اشک، بزاق و سفیده تخم‌مرغ یافت می‌شود و پوشش برخی از باکتری‌ها را هضم می‌کند انجام شد. این ساختار توسط گروهی به سرپرستی دیوید چیلتون فیلیپس حل و در سال ۱۹۶۵ منتشر شد. ساختار با وضوح بالا‌ی لیزوزیم آغازگر ایجاد زمینه زیست‌شناسی ساختاری و تلاش برای درک نحوه عملکرد آنزیم‌ها در سطح اتمی جزئیات بود. 
-
-نامگذاری
-نام آنزیم اغلب از زیر لایه آن یا واکنش شیمیایی که آن را کاتالیز می‌کند، گرفته می‌شود، با واژه‌ای که به صورت -آز در انتها تمام می‌شود. نمونه‌های آن شامل لاکتاز، الکل دهیدروژناز و دی‌ان‌ای پلیمراز است. آنزیم‌های مختلفی که همان واکنش شیمیایی را کاتالیز می‌کنند، ایزوزیمز نامیده می‌شوند. 
-
-طبقه‌بندی
-اتحادیه بین‌المللی بیوشیمی و زیست‌شناسی مولکولی برای نامگذاری آنزیم‌ها، عدد گروه آنزیم (شماره EC) را ایجاد کرده‌است. هر آنزیم توسط دنباله‌ای از چهار عدد پیش از «EC» که مخفف «کمیسیون آنزیم» است توصیف می‌شوند. شماره اول آنزیم را به‌طور گسترده بر اساس مکانیسم آن طبقه‌بندی می‌کند. 
-این بخش‌ها با سایر ویژگی‌ها از جمله بستر، محصولات و مکانیسم شیمیایی تقسیم می‌شوند. آنزیم با چهار نام عددی معین کاملا مشخص می‌شود. 
-
-به عنوان مثال، هگزوکیناز (EC ۲ ٫ ۷.۱ ٫ ۱) یک ترانسفراز (EC ۲) است که یک گروه فسفات (EC ۲ ٫ ۷) را به یک قند هگزوز، یک مولکول حاوی گروه الکل اضافه می‌کند (EC ۲ ٫ ۷.۱). 
-
-ساختار
-
-آنزیم‌ها به‌طور کلی پروتئین‌های کروی هستند که به تنهایی یا در کمپلکس‌های بزرگتر فعالیت می‌کنند. دنباله اسیدهای آمینه ساختار را مشخص می‌کند که به نوبه خود فعالیت کاتالیزوری آنزیم را تعیین می‌کند. گرچه ساختار عملکرد را تعیین می‌کند، ولی فعالیت آنزیمی جدید نمی‌تواند به تنهایی از طریق ساختار پیش‌بینی شود. ساختارهای آنزیمی وقتی گرم می‌شوند یا در معرض دناتورانت‌های شیمیایی قرار می‌گیرند آشکار می‌شوند که واسرشتن نام دارد و این اختلال در ساختار معمولا باعث از بین رفتن فعالیت می‌شود. 
-
-دناتوراسیون آنزیم معمولا با دمای بالاتر از سطح طبیعی یک‌گونه مرتبط است. در نتیجه، آنزیم‌های موجود در باکتری‌هایی که در محیط‌های آتشفشانی مانند چشمه‌های آب گرم زندگی می‌کنند به دلیل توانایی عملکرد در دماهای بالا مورد مصارف صنعتی قرار می‌گیرند و به این ترتیب واکنش‌های آنزیمی کاتالیز شده با سرعت بسیار بالایی امکان‌پذیر می‌شوند. 
-
-آنزیم‌ها معمولا بسیار بزرگتر از بسترهای آنها هستند. دامنه اندازه از ۶۲ اسید آمینه باقی‌مانده برای برای مونومر ۴ -اگزالوکروتونات تائوتومراز، تا ۲۵۰۰ باقی‌مانده در سنتاز اسیدهای چرب حیوانات متفاوت است. تنها بخش کوچکی از ساختار آنها (حدود ۲ ��� ۴ آمینو اسید) که سایت کاتالیزوری نام دارد به‌طور مستقیم در کاتالیز درگیر است. این سایت کاتالیزوری در کنار یک یا چند سایت اتصال دهنده قرار دارد که در آن مانده‌ها بسترها را جهت می‌دهند. سایت کاتالیزوریک و سایت اتصال دهنده، سایت فعال آنزیم را تشکیل می‌دهند. اکثریت باقیمانده ساختار آنزیم به منظور حفظ جهت‌گیری دقیق و پویایی محل فعال در حضور دارد. 
-
-در بعضی از آنزیم‌ها هیچ اسید آمینه مستقیما درگیر در کاتالیز نیست. در عوض آنزیم حاوی سایت‌هایی برای اتصال و جهت‌یابی کوفاکتور‌های کاتالیزوری است. ساختارهای آنزیمی همچنین ممکن است دارای مکانهای آلوستریک باشد که اتصال یک مولکول کوچک باعث ایجاد تغییر شکل می‌شود که باعث افزایش یا کاهش فعالیت می‌شود. 
-
-تعداد کمی از کاتالیزورهای بیولوژیکی مبتنی بر RNA به نام ریبوزیم‌ها وجود دارند که دوباره می‌توانند به تنهایی یا در کمپلکس به همراه پروتئین‌ها عمل کنند. رایج‌ترین این ریبوزوم است که از پروتئین و اجزای RNA کاتالیزوری تشکیل شده‌است. 
-
-جایگاه فعال
-
-جایگاه فعال ناحیه‌ای از آنزیمی است که در آن مولکول‌های بستر به هم متصل می‌شوند و تحت واکنش شیمیایی قرار می‌گیرند. جایگاه فعال متشکل از باقیمانده اسید آمینه است که پیوندهای موقتی با بستر (محل اتصال) و باقی مانده‌ای ایجاد می‌کند که واکنش را کاتالیز می‌کند. اگرچه جایگاه فعال فقط ۱۰ تا ۲۰ درصد از حجم آنزیم را اشغال می‌کند. اما مهم‌ترین بخش در ساختار یک آنزیم است زیرا مستقیما واکنش شیمیایی را کاتالیز می‌کند. این ماده معمولا از سه تا چهار اسید آمینه تشکیل می‌شود، در حالی که سایر اسیدهای آمینه موجود در پروتئین برای حفظ ساختار سوم آنزیم مورد نیاز است. 
-
-هر جایگاه فعال تکامل یافته‌است تا برای اتصال یک بستر خاص و کاتالیز یک واکنش خاص بهینه شود و در نتیجه ویژگی بالایی داشته باشد. این ویژگی با آرایش اسیدهای آمینه در جایگاه فعال و ساختار بسترها تعیین می‌شود. گاهی اوقات آنزیم‌ها نیز برای انجام عملکرد خود نیاز به اتصال با برخی از کوفاکتورها را دارند. جایگاه فعال معمولا یک شیار از آنزیم است که می‌تواند در یک تونل عمیق درون آنزیم قرار گیرد، یا بین رابط‌های آنزیم‌های چند مولتی قرار گیرد. یک جایگاه فعال می‌تواند یک واکنش را به‌طور مکرر کاتالیز کند زیرا باقیمانده‌ها در پایان واکنش تغییر نمی‌کنند (ممکن است در طول واکنش تغییر کنند، اما تا پایان دوباره تولید می‌شوند). این فرایند با کاهش انرژی فعال‌سازی واکنش حاصل می‌شود، بنابراین بسترهای بیشتری انرژی کافی برای انجام واکنش دارند. 
-
-مکانیسم
-
-اتصال بستر
-آنزیم‌ها قبل از اینکه بتوانند هرگونه واکنش شیمیایی را کاتالیز کنند، باید بسترهای خود را متصل کنند. آنزیم‌ها معمولا مشخص می‌کنند که به چه لایه‌هایی متصل می‌شوند و سپس واکنش شیمیایی کاتالیز می‌شود. ویژگی جایگاه اتصال با شکل مکمل، بار و ویژگی‌های آب دوست / آبگریز به لایه‌ها بدست می‌آید؛ بنابراین آنزیم‌ها می‌توانند بین مولکول‌های سوبسترا بسیار شبیه از لحاظ شیمی گزینی، جهت‌گزینی و استریوسپکتیک تفاوت قائل شوند. 
-
-برخی از آنزیم‌هایی که بالاترین ویژگی و دقت را نشان می‌دهند، در کپی و بیان ژنوم نقش دارند. برخی از این آنزیم‌ها مکانیسم‌های نمونه‌خوانی دارند. در اینجا، آنزیمی مانند DNA پلیمراز در مرحله اول یک واکنش را کاتالیز می‌کند و سپس در مرحله دوم صحت محصول را بررسی می‌کند. این فرایند دو مرحله‌ای منجر به میانگین نرخ خطای کمتر از ۱ خطا در ۱۰۰ میلیون واکنش در پلیمرازهای پستانداران با راستی بالا می‌شود. مکانیسم‌های تصحیح مشابه نیز در RNA پلی مراز، آمینواسیل tRNA سنتاز و ریبوزوم یافت می‌شود. 
-
-برعکس، برخی از آنزیم‌ها دارای خاصیت گسترده بی نظمی آنزیمی هستند و بر روی طیف وسیعی از لایه‌های مختلف مرتبط با فیزیولوژیک اثر می‌گذارند. بسیاری از آنزیم‌ها دارای فعالیت‌های جانبی کوچکی هستند که به‌طور اتفاقی (نظریه تکامل مولکولی خنثی) به‌وجود آمده‌اند، که ممکن است نقطه شروع انتخاب تکاملی جدید باشد. 
-
-مدل قفل و کلید
-برای توضیح ویژگی مشاهده‌شده آنزیم‌ها، در سال ۱۸۹۴ هرمان امیل فیشر، شیمی‌دان آلمانی و برنده جایزه نوبل شیمی پیشنهاد کرد که آنزیم و سوبسترا دارای اشکال هندسی مکمل خاصی هستند که دقیقا در یکدیگر جای می‌گیرند. این پیشنهاد اغلب به عنوان مدل «قفل و کلید» نامیده می‌شود. این مدل اولیه ویژگی آنزیم را توضیح می‌دهد، اما قادر به توضیح ثبات حالت گذار که آنزیم‌ها به دست می‌آورند نیست. 
-
-مدل تناسب القایی
-در سال ۱۹۵۸، دانیل کوشلند اصلاحاتی را در مدل قفل و کلید پیشنهاد داد: از آنجا که آنزیم‌ها ساختارهای نسبتا انعطاف‌پذیر هستند، در اثر فعل و انفعال بستر با آنزیم، سایت فعال به‌طور مداوم با تعامل با بستر تغییر فرم می‌دهد. در نتیجه، بستر به سادگی به یک مکان فعال سفت و سخت متصل نمی‌شود. زنجیره‌های جانبی اسید آمینه که جایگاه فعال را تشکیل می‌دهند در موقعیت‌های دقیق قالب‌بندی می‌شوند که آنزیم را قادر می‌سازد تا عملکرد کاتالیزوری خود را انجام دهد. در بعضی موارد مانند گلیکوزید هیدرولازها، مولکول سوبسترا نیز با ورود به محل فعال، اندکی تغییر شکل می‌دهد. سایت فعال همچنان تغییر می‌کند تا زمانی که بستر کاملا بسته شود در آن زمان شکل نهایی و توزیع بار تعیین می‌شود. تناسب القایی ممکن است درستی تشخیص مولکولی را در حضوری رقابتی و نویز از طریق مکانیسم تصحیح ساختاری افزایش دهد. 
-
-کاتالیز
-
-آنزیم‌ها می‌توانند واکنش‌ها را از چند طریق تسریع کنند، همه این راه‌های گوناگون در نهایت انرژی فعال‌سازی را کاهش می‌دهند (‡ΔG، انرژی آزاد گیبس) 
-با تثبیت حالت گذار: 
-ایجاد یک محیط با توزیع شارژ مکمل به حالت گذار برای کاهش انرژی آن
-با ارائه یک مسیر واکنش جایگزین: 
-واکنش موقت با بستر، تشکیل یک واسطه کووالانسی برای ایجاد حالت انتقال انرژی پایین‌تر
-با بی‌ثبات کردن حالت پایه بستر: 
-بستر (های) مقید را به شکل حالت گذار خود تحریف می‌کند تا انرژی مورد نیاز برای رسیدن به حالت گذار کاهش یابد
-با جهت‌دهی بسترها به یک چیدمان تولیدی برای کاهش تغییر آنتروپی واکنش (سهم این مکانیزم در کاتالیز نسبتا ناچیز است) 
-
-آنزیم‌ها ممکن است به‌طور همزمان از چندین مکانیزم استفاده کنند. به عنوان مثال، پروتئازها مانند تریپسین با استفاده از یک سه‌گانه کاتالیزوری، کاتالیز کووالانسی را با استفاده از یک حفره اکسیانیون انجام دهند و تجمع بار را در حالت گذار تثبیت می‌کنند و با استفاده از یک بستر آب گرا، هیدرولیز کامل را ایجاد می‌کنند. 
-
-پویایی‌شناسی
-
-آنزیم‌ها ساختارهای ساکن و سختی نیستند. در عوض آنها دارای حرکت‌های دینامیکی پیچیده داخلی شامل حرکات قسمت��هایی از ساختار آنزیم مانند باقیمانده اسیدهای آمینه جداگانه، گروه‌های باقیمانده که یک حلقه پروتئین یا واحد ساختار ثانویه تشکیل می‌دهند، یا حتی یک کل حوزه پروتئین هستند. این حرکات منجر به ایجاد یک مجموعه ساختاری از ساختارهای کمی متفاوت می‌شود که در تعادل با یکدیگر تعامل برقرار می‌کنند. حالات مختلف درون این مجموعه ممکن است با جنبه‌های مختلف عملکرد آنزیم مرتبط باشد. به عنوان مثال، ترکیبات مختلف آنزیم دی هیدروفولات ردوکتاز مطابق با تئوری تشدید کاتالیزوری با اتصال بستر، تجزیه، آزاد سازی کوفاکتور و مراحل آزاد سازی محصول از چرخه کاتالیزوری مرتبط است. 
-
-ارائه بستر
-ارائه بستر فرایندی است که در آن آنزیم از بستر خود جدا می‌شود. آنزیم‌ها را می‌توان به غشا پلاسما به دور از یک بستر در هسته یا سیتوزول جدا کرد. یا درون غشا، یک آنزیم را می‌توان به صورت تقسیم لیپید دور از بستر خود در ناحیه مختل شده جدا کرد. هنگامی‌که آنزیم آزاد می‌شود با بستر آن مخلوط می‌شود. متناوبا، می‌توان آنزیم را در نزدیکی بستر آن جداسازی کرد تا آنزیم فعال شود. به عنوان مثال، آنزیم می‌تواند محلول باشد و هنگام فعال شدن به یک لیپید در غشای پلاسما متصل شود و سپس بر روی مولکول‌های غشای پلاسما عمل کند. 
-
-مدولاسیون آلوستریک
-
-مکان‌های آلوستریک یا دگرریختار محل‌هایی روی آنزیم هستند که از جایگاه فعال متمایز هستند و به مولکول‌های محیط سلولی متصل می‌شوند. این مولکول‌ها سپس باعث تغییر در ساختار یا دینامیک آنزیمی می‌شوند که به جایگاه فعال منتقل می‌شود و بنابراین بر سرعت واکنش آنزیم تأثیر می‌گذارد. به این ترتیب، برهمکنش دگرریختار می‌تواند آنزیم‌ها را مهار یا فعال کند. برهمکنش دگرریختار با متابولیت‌های بالادست یا پایین‌دست در مسیر متابولیسم آنزیم باعث تنظیم بازخورد می‌شود و فعالیت آنزیم را با توجه به شار از طریق بقیه مسیر تغییر می‌دهد. 
-
-کوفاکتورها
-
-برخی از آنزیم‌ها برای نشان دادن فعالیت کامل نیازی به مؤلفه‌های اضافی ندارند. برخی دیگر برای محدود کردن فعالیت به مولکولهای غیر پروتئینی به نام کوفاکتور نیاز دارند. کوفاکتورها می‌توانند به صورت معدنی (مانند یون‌های فلزی و خوشه‌های گوگرد آهن یا ترکیبات آلی (به عنوان مثال، فلاوین و هم) باشند. این کوفاکتورها اهداف بسیاری را ارائه می‌دهند. به عنوان مثال، یون‌های فلزی می‌توانند در تثبیت گونه‌های هسته‌ای در محل فعال کمک کنند. کوفاکتورهای آلی می‌توانند یا کوآنزیم‌هایی باشند که در طی واکنش از محل فعال آنزیم آزاد می‌شوند، یا گروه‌های پروتز که محکم به آنزیم وصل می‌شوند. گروه‌های پروتزهای آلی می‌توانند به صورت کووالانسی محدود شوند (به عنوان مثال، بیوتین در آنزیم‌هایی مانند پیروات کربوکسیلاز). 
-
-کربنیک آنهیدراز نمونه‌ای از آنزیمیست که حاوی کوفاکتور است، که از یک کوفاکتور روی که به عنوان بخشی از سایت فعال آن وجود دارد استفاده می‌کند. این یون‌ها یا مولکول‌های معمولا در محل فعال یافت می‌شوند و درگیر در کاتالیز هستند. به عنوان مثال، فلاوین و سازنده‌های هم اغلب در واکنش‌های ردوکس نقش دارند. 
-
-به آنزیم‌هایی که به کوفاکتور احتیاج دارند اما محدودیتی ندارند آنزیم بنزیم یا آپوپروتئین گفته می‌شود. یک آنزیم همراه با کوفاکتور مورد نیاز برای فعالیت یک هولوآنزیم یا هالوآنزیم نامیده ��ی‌شود. اصطلاح هولوزیم نیز می‌تواند برای آنزیم‌هایی از جمله DNA پلیمرازها که حاوی زیر واحدهای پروتئینی متعددی هستند استفاده شود. در اینجا هولوزانیم یک کمپلکس کامل است که شامل تمام زیر واحدهای مورد نیاز برای فعالیت است. 
-
-کوآنزیم‌ها
-کوآنزیم‌ها مولکول‌های آلی کوچکی هستند که می‌توانند آزادانه یا محکم به آنزیم متصل شوند. کوآنزیم‌ها گروه‌های شیمیایی را از یک آنزیم به دیگری منتقل می‌کنند. نمونه‌های آن شامل نیکوتین‌آمید آدنین دی‌نوکلئوتید فسفات (NADPH)، نیکوتین‌آمید آدنین دی‌نوکلئوتید (NADH) و آدنوزین تری‌فسفات (ATP) است. برخی کوآنزیم‌ها، مانند فلاوین مونونوکلئوتید (FMN)، فلاوین آدنین دینوکلئوتید (FAD)، تیامین پیروفسفات (TPP) و تترا هیدروفولات (THF) از ویتامین‌ها مشتق می‌شوند. این کوآنزیم‌ها نمی‌توانند توسط بدن طی فرایند سنتز نوپدید ساخته شوند و ترکیبات (ویتامین‌ها) که از نزدیک مرتبط هستند باید از رژیم غذایی حاصل شود. گروه‌های شیمیایی حمل شده شامل موارد زیر هستند: 
-یون هیدرید (-H)، که توسط +NAD یا NADP حمل شده‌است. 
-گروه فسفات، توسط آدنوزین تری‌فسفات حمل شده‌است. 
-گروه استیل، توسط کوآنزیم آ حمل شده‌است. 
-گروه‌های فرمیل، متیل یا متیل، توسط اسید فولیک حمل شده‌است؛ و
-گروه متیل، توسط اس-آدنوزیل متیونین حمل شده‌است. 
-
-از آنجا که کوآنزیم‌ها به عنوان یک نتیجه از عمل آنزیم شیمیایی تغییر می‌یابند، در نظر گرفتن کوآنزیم‌ها به عنوان یک کلاس خاص از سوبستراها، یا سوبستراهای دوم مفید است که برای بسیاری از آنزیم‌های مختلف مشترک است. به عنوان مثال، حدود ۱۰۰۰ آنزیم شناخته شده‌است که از کوآنزیم NADH استفاده می‌کنند. 
-
-کوآنزیم‌ها معمولا به‌طور مداوم بازسازی می‌شوند و غلظت آنها در سطح ثابت داخل سلول حفظ می‌شود. به عنوان مثال، NADPH از طریق مسیر فسفات پنتوز و اس-آدنوزیل متیونین توسط متیونین آدنوزیل‌ترانسفراز بازسازی می‌شود. این بازسازی مداوم یعنی مقادیر کمی از کوآنزیم‌ها می‌توانند بسیار فشرده استفاده شوند. به عنوان مثال، بدن انسان هر روز وزن خود را در ATP تغییر می‌دهد. 
-
-ترمودینامیک
-
-مانند همه کاتالیزورها، آنزیم‌ها موقعیت تعادل شیمیایی واکنش را تغییر نمی‌دهند. در حضور آنزیم، واکنش در همان جهت که آنزیم نیز حضور ندارد انجام می‌شود فقط حضور آنزیم موجب می‌شود که با سرعت بیشتری انجام شود. به عنوان مثال، انیدراز کربنیک بسته به غلظت واکنش دهنده‌های آن، واکنش آن را از هر جهت تغییر می‌دهد: 
-
-میزان واکنش بستگی به انرژی فعال‌سازی مورد نیاز برای تشکیل حالت گذار دارد که پس از آن در محصولات فروپاشی می‌شود. آنزیم‌ها با کاهش انرژی حالت گذار، سرعت واکنش را افزایش می‌دهند. اول، اتصال یک مجموعه پیچیده آنزیم-سوبسترا کم انرژی (ES) را تشکیل می‌دهد. دوم، آنزیم وضعیت انتقال را به گونه‌ای تثبیت می‌کند که در مقایسه با واکنش غیرقابل تجزیه (ES ‡) به انرژی کمتری برای رسیدن به آن نیاز دارد. سرانجام، کمپلکس آنزیم-محصول (EP) برای انتشار محصولات جدا می‌شود. 
-
-آنزیم‌ها می‌توانند دو یا چند واکنش ایجاد کنند، به طوری که می‌توان از یک واکنش ترمودینامیکی مطلوب برای «رانش» ترمودینامیکی نامطلوب استفاده کرد به طوری که انرژی ترکیبی محصولات پایین‌تر از سوبستراها باشد. به عنوان مثال، هیدرولیز ATP اغلب برای هدایت سایر واکنشهای شیمیایی استفاده می‌شود. 
-
-سینتیک
-
-
-سینتیک آنزیم بررسی چگونگی اتصال آنزیم‌ها به سوبستراها و تبدیل آنها به محصولات است. داده‌های نرخ استفاده‌شده در آنالیزهای سینتیکی معمولا از سنجش آنزیمی به دست می‌آیند. در سال ۱۹۱۳ لیونور میکائلیس و ماد منتن نظریه کمی از سینتیک آنزیم را مطرح کردند که از آن به عنوان سینتیک میکائلیس–منتن یاد می‌شود. سهم عمده میکائلیس و منتن در فکر کردن به واکنشهای آنزیمی در دو مرحله بود. در حالت اول، سوبسترا برگشت‌پذیر به آنزیم متصل می‌شود، و کمپلکس آنزیم-سوبسترا را تشکیل می‌دهد که به افتخار آنها مجموعه کمپلکس میکائلیس و منتن نامیده می‌شود. سپس آنزیم مرحله شیمیایی واکنش را کاتالیز می‌کند و محصول را آزاد می‌کند. این کار توسط جرج ادوارد بریگز و جان هالدین توسعه یافت. آنها معادلات سینتیک را بدست آوردند که امروزه هنوز هم کاربرد گسترده‌ای دارند. 
-
-میزان آنزیم به شرایط محلول و غلظت سوبسترا بستگی دارد. برای پیدا کردن حداکثر سرعت یک واکنش آنزیمی، غلظت سوبسترا افزایش می‌یابد تا اینکه یک مقدار ثابت در شکل‌گیری محصول مشاهده شود که در منحنی اشباع مقابل نشان داده شده‌است. با افزایش غلظت سوبسترا، بیشتر و بیشتر آنزیم آزاد به کمپلکس substrate-bound ES ES تبدیل می‌شود و اشباع رخ می‌دهد. در ماکزیمم سرعت واکنش (V Max) آنزیم، تمام سایت‌های فعال آنزیم به سوبسترا متصل شده و مقدار کمپلکس ES همان مقدار کل آنزیم است. 
-
-V max تنها یکی از چند پارامتر مهم سینتیکی است. مقدار بستر مورد نیاز برای دستیابی به میزان واکنش خاص نیز مهم است که توسط ثابت سینتیک میکائلیس–منتن (Km) که غلظت بستر مورد نیاز یک آنزیم برای رسیدن به نیمی از سرعت واکنش حداکثر (V max) آن است، داده شده‌است. به‌طور کلی، هر آنزیم دارای یک KM ویژه برای یک بستر مشخص است. یکی دیگر از ثابت‌های مفید، kcat است که به آن عدد گردش نیز گفته می‌شود و تعداد مولکول‌های بستر است که توسط یک سایت فعال در هر ثانیه اداره می‌شود. 
-
-کارایی یک آنزیم را می‌توان بر حسب kcat / Km بیان کرد که ثابت ویژه نیز نامیده می‌شود و ثابت سرعت را برای همه مراحل واکنش را شامل می‌شود. از آنجا که ثابت ویژه هم میل ترکیبی و هم توانایی کاتالیزوری را بازتاب می‌دهد، برای مقایسه آنزیم‌های مختلف با یکدیگر یا همان آنزیم با لایه‌های مختلف مفید است. حداکثر نظری برای ثابت ویژه را حد انتشار می‌نامند که حدود ۱۰۸ تا ۱۰۹ (M− ۱ s− ۱) است. 
-در این مرحله، هر برخورد آنزیم با بستر آن منجر به کاتالیز می‌شود و سرعت تشکیل محصول با سرعت واکنش محدود نمی‌شود بلکه با سرعت انتشار محدود می‌شود. آنزیم‌های دارای این ویژگی را آنزیم کاملا کاتالیزوری یا از نظر جنبشی کامل می‌نامند. نمونه این نوع آنزیم‌ها تریوز فسفات ایزومراز، کربنیک آنهیدراز، استیل‌کولین‌استراز، کاتالاز، فوماراز، بتالاکتاماز و سوپراکسید دیسموتاز هستند. تغییر و تبدیل این نوع آنزیم‌ها می‌تواند به چندین میلیون واکنش در ثانیه برسد. اما بیشتر آنزیم‌ها کاملا کاتالیزوری نیستند: مقادیر متوسط مقدار و به ترتیب حدود و است. 
-
-سینتیک میکائلیس–منتن به قانون فعالیت جرمی متکی است، که از مفروضات واپخش آزاد و برخورد تصادفی از ترمودینامیک ناشی می‌شود. بسیاری از فرایندهای بیوشیمیایی یا سلولی به دلیل ازدحام ماکرومولکولی و حرکت مولکولی محدود، از این شرایط به‌طور قابل توجهی منحرف ��ی‌شوند. اخیرا، با گسترش نمونه کمپلکس سعی در اصلاح این اثرات دارند. 
-
-بازداری
-
-
-میزان سرعت واکنش آنزیم به وسیله انواع مختلفی از مهارکننده‌های آنزیم قابل کاهش است. بازدارنده‌های آنزیمی عوامل مولکولی هستند که با کاتالیزوز تداخل پیدا کرده و واکنش‌های آنزیمی را آهسته یا متوقف می‌کنند. بازدارنده‌ها به صورت برگشت‌پذیر یا برگشت‌ناپذیر هستند. بازدارنده‌های برگشت‌پذیر عبارتند از: 
-
-برگشت‌پذیر
-
-رقابتی
-
-یک بازدارنده رقابتی به خاطر تشابه در هندسه مولکولی یا سوبسترا برای جایگاه فعال آنزیم رقابت می‌کند با اشغال جایگاه فعال توسط بازدارنده از اتصال سوبسترا با آنزیم ممانعت می‌کند. مهارکننده (Competitive inhibition) و سوبسترا نمی‌توانند همزمان با آنزیم متصل شوند. اغلب مهار کننده‌های رقابتی کاملا شبیه سوبسترا واقعی آنزیم هستند. به عنوان مثال، داروی متوترکسات یک مهار کننده رقابتی آنزیم دی هیدروفولات ردوکتاز است که باعث کاهش دی هیدروفولات به تتراهیدروفولات می‌شود. شباهت بین ساختارهای دی هیدروفولات و این دارو در شکل نشان داده شده‌است. با غلظت زیاد سوبسترا می‌توان بر این نوع مهارکننده غلبه کرد. در برخی موارد، مهارکننده می‌تواند به سایتی غیر از محل اتصال سوبسترا معمولی وصل شود و یک اثر آلوستریک برای تغییر شکل محل اتصال معمولی اعمال کند. 
-
-غیر رقابتی
-
-مهارکننده غیر رقابتی (Non-competitive inhibition) به مکانی غیر از محل اتصال سوبسترا متصل می‌شود. سوبسترا هنوز هم با تمایل معمول آن متصل می‌شود و از این رو Km یکسان باقی می‌ماند. با این حال بازدارنده بازده کاتالیزوری آنزیم را کاهش می‌دهد به طوری که V max کاهش می‌یابد. بر خلاف مهار رقابتی، نمی‌توان با غلظت زیاد سوبسترا بر مهار غیر رقابتی سوبسترا غلبه کرد. مهار آنزیم انولاز در مسیر گلیکولیز توسط یون فلوئور نوعی از مهار غیر رقابتی است. 
-
-بدون رقابت
-
-مهارکننده بدون رقابت (Uncompetitive inhibitor) نمی‌تواند تنها به مجموعه آنزیم سوبسترا وصل شود، از این رو، این نوع مهارکننده‌ها در غلظت بالای سوبسترا مؤثر هستند. در حضور مهارکننده، مجموعه آنزیم-سوبسترا غیرفعال است. این نوع مهار نادر است. یک بازدارنده نارقابتی در مکانی غیر از سوبسترا به آنزیم متصل شده و بر خلاف مهارکننده رقابتی تنها به کمپلکس ES متصل می‌شود. 
-
-مخلوط
-
-یک مهار کننده مخلوط (Mixed inhibition) به یک سایت آلوستریک متصل می‌شود و اتصال سوبسترا و بازدارنده روی یکدیگر تأثیر می‌گذارند. عملکرد آنزیم هنگام اتصال به بازدارنده کاهش می‌یابد اما از بین نمی‌رود. این نوع بازدارنده‌ها از معادله میکائلیس–منتن پیروی نمی‌کنند. 
-
-برگشت‌ناپذیر
-یک بازدارنده برگشت‌ناپذیر، آنزیم را معمولا با ایجاد پیوند کووالانسی به پروتئین به‌طور دائمی غیرفعال می‌کند. پنی‌سیلین و آسپرین داروهای رایجی هستند که به این روش عمل می‌کنند. 
-
-عملکرد
-در بسیاری از ارگانیسم‌ها، بازدارنده‌ها ممکن است به عنوان بخشی از یک مکانیسم بازخورد عمل کنند. اگر یک آنزیم بیش از حد یک ماده در ارگانیسم تولید کند، ممکن است آن ماده به عنوان یک بازدارنده برای آنزیم در ابتدای مسیر تولیدکننده آن عمل کند و باعث کند شدن تولید ماده در صورت وجود مقدار کافی شود که نوعی بازخورد منفی است. مسیرهای متابولیکی عمده مانند چرخه اسید سیتریک از این مکانیسم استفاده می‌کنند. 
-
-از آنجا که بازدارنده‌��ا عملکرد آنزیم‌ها را تعدیل می‌کنند، اغلب به عنوان دارو استفاده می‌شوند. بسیاری از این داروها بازدارنده‌های قابل برگشت رقابتی هستند که شبیه سوبسترا بومی آنزیم هستند، مشابه متوترکسات که در بالا اشاره شد، سایر نمونه‌های معروف شامل استاتین‌هایی است که برای درمان کلسترول بالا استفاده می‌شود، و بازدارنده‌های پروتئاز که برای درمان عفونت‌های ویروسی مانند ویروس HIV استفاده می‌شود. یک نمونه معمول از یک بازدارنده برگشت‌ناپذیر که به عنوان دارو استفاده می‌شود، آسپرین یا استیل‌سالیسیلیک اسید است که آنزیم‌های COX- ۱ و COX- ۲ را که پروستاگلاندین پیام‌رسان التهاب را مهار می‌کنند. دیگر بازدارنده‌های آنزیم سموم هستند. به عنوان مثال، سیانور یک مهارکننده آنزیم برگشت‌ناپذیر است که با مس و آهن در محل فعال آنزیم سیتوکروم اکسیداز سی ترکیب‌شده و از تنفس سلولی جلوگیری می‌کند. 
-
-تثبیت آنزیم
-
-آنزیم‌ها غالبا در بسترهای بی‌اثر و نامحلول تثبیت می‌شوند که به دلیل قابلیت استفاده مجدد چند برابر، کارایی آنها را افزایش می‌دهند. خواص آنزیم‌های تثبیت‌شده به روش تثبیت و نوع پایه بستگی دارد. انتخاب پایه معمولا مربوط به سازگاری زیستی، پایداری شیمیایی و حرارتی، عدم انحلال‌پذیری در شرایط واکنش، قابلیت بازسازی و استفاده مجدد آسان و همچنین بازده هزینه است. 
-
-اکثر آنزیم‌ها نسبتا ناپایدار هستند و هزینه‌های تولید و جداسازی بالایی دارند و این یک نقطه‌ضعف را نشان می‌دهد که بازیابی آنزیم‌های فعال در مخلوط واکنش پس از استفاده از نظر فنی بسیار دشوار است. 
-آنزیمهای تثبیت‌شده مورد توجه بسیاری قرار گرفته که مایلند از فناوری تثبیت آنزیم برای اهداف خاص در بخشهای پزشکی و صنعتی استفاده کنند. 
-اصطلاح «آنزیمهای تثبیت‌شده» به آنزیم‌هایی گفته می‌شود که از نظر فیزیکی به تکیه‌گاه‌های جامد خاص متصل شده و بنابراین محدود شده‌اند و می‌توانند به‌طور مکرر و مداوم با حفظ فعالیتهای کاتالیزوری خود مورد استفاده قرار گیرند. 
-
-در سالهای اخیر، به‌طور موازی با درک مکانیسم‌های بیوسنتز آنزیمی، بهره‌وری آنزیمی از طریق بهبود فناوری مهندسی ژنتیک، فناوری کشت میکروبی در حال رشد است. استفاده از آنزیم تثبیت‌شده در بیوتکنولوژی دارای مزایایی است. 
-معرفی کاتالیزورهای آنزیمی تثبیت‌شده، عملکرد فنی فرایندهای صنعتی را بسیار بهبود بخشیده و در نتیجه راندمان و بهره‌وری اقتصادی را افزایش داده‌است. آنزیم‌های تثبیت‌شده معمولا پایدارتر از آنزیم‌های متحرک هستند، می‌توان با حذف آنزیم از محلول واکنش، سرعت واکنش را کنترل کرد. یک مزیت این فناوری جداسازی آسان آنزیم از محصول است تا بتوان از آلودگی جلوگیری کرد. همچنین، استفاده از آنزیم تثبیت‌شده امکان ایجاد یک سیستم واکنش چندآنزیمی را فراهم می‌کند. طی دهه‌های گذشته، مطالعات بیوشیمیایی و بیوفیزیکی به منظور افزایش پایداری و فعالیت آنزیم‌ها از طریق تثبیت آنزیم‌ها، به‌طور فعال انجام شده‌است. 
-
-الکترود آنزیمی
-
-الکترود آنزیمی یک مبدل شیمیایی کوچک است که با ترکیب یک روش الکتروشیمیایی با فعالیت آنزیم بی‌حرکت کار می‌کند. برای نمونه از گلوکز اکسیداز تثبیت‌شده روی ژل برای اندازه‌گیری غلظت گلوکز در محلولهای بیولوژیکی و در بافتهای آزمایشگاهی استفاده می‌کند. 
-
-آنزیم‌ها اجزای اساسی کاتالیزوری ز��ست‌شناسی هستند و آنزیم‌های فعال اکسیداسیون ردوکس را در سطوح الکترود جذب می‌کنند و امکان جستجوی مستقیم عملکرد آنها را فراهم می‌کند. 
-از طریق اندازه‌گیری‌های الکتروشیمیایی استاندارد، فعالیت کاتالیزوری، برگشت‌پذیری و پایداری، پتانسیل کوفاکتورهای فعال ردوکس و سرعت انتقال الکترون بین سطحی را می‌توان به راحتی اندازه گرفت. تحقیقات مکانیکی در مورد نرخ بالای الکتروکاتالیستی و انتخاب آنزیم‌ها ممکن است از طراحی الکتروکاتالیست‌های مولکولی و ناهمگن مصنوعی الهام بگیرد. 
-تحقیقات الکتروشیمیایی آنزیم‌ها همچنین به درک ما از فعالیت آنها در محیط بیولوژیکی و چرایی تکامل آنها در ساختار و عملکرد فعلی کمک می‌کند. با این حال، آرایه متداول تکنیک‌های الکتروشیمیایی (به عنوان مثال، ولتامتری و کرونوآمپومتری) به تنهایی یک تصویر محدود از رابط آنزیم-الکترود را ارائه می‌دهد. 
-
-در حسگرهای زیستی و سلولهای سوخت زیستی، اغلب سرعت انتقال الکترون بین سطح آنزیم و الکترود برای بهبود عملکرد دستگاه‌ها (حساسیت یا توان خروجی) مطلوب است. سه استراتژی مهم در دسترس برای بهبود عملکرد الکترودهای اصلاح‌شده با آنزیم: استفاده از مهندسی پروتئین، 
-پلیمرهای طراح (designer polymers) و نانومواد است. مهندسی پروتئین یا پروتئین‌های تشکیل‌دهنده عناصر بیوکاتالیستی امکان تنظیم ثبات، فعالیت و ویژگی آنها را فراهم می‌کند. همچنین می‌تواند باعث تغییر کارایی بی حرکتی آنزیم شود (به عنوان مثال جذب در مقابل بیحرکتی کووالانسی). اگر انتقال مستقیم الکترون مطلوب نباشد، ممکن است بتوان پلیمرهایی را در سیستم وارد کرد که انتقال الکترون را به سطح الکترود یا از آن واسطه می‌کنند. اخیرا پیشرفت چشمگیری در طراحی پلیمرها برای اصلاح الکترودها، از جمله پلیمرهای منقوش مولکولی و پلیمرهای پاسخ‌دهنده، حاصل شده‌است. سومین عنصری که می‌تواند در الکترودها گنجانده شود، ذرات نانو است. این نانومواد می‌توانند به عنوان داربست از طریق جذب یا واکنش شیمیایی با گروه‌های عاملی، افزایش سطح و مقاومت الکترود، عناصر بیولوژیکی را بی‌حرکت کنند. انبوهی از نانومواد به عنوان بخشی از جدیدترین الکترودهای اصلاح‌شده با آنزیم، از جمله گرافن، نانولوله‌های کربنی، نانوذرات فلزی، سیلیس‌ها و چارچوب‌های فلزی - آلی در حال آزمایش است. بعضی از اینها همچنین می‌توانند به عنوان نانوسیم طراحی شوند تا بتوانند انتقال مستقیم الکترون از نقاط فعال دیستال را در آنزیم‌ها انجام دهند یا کوتاه کنند. 
-زیست حسگر گلوکز
-زیست حسگر خودکار
-زیست ابرخازن خود شارژ
-
-عوامل مؤثر بر فعالیت آنزیم
-
-از آنجا که آنزیم‌ها از پروتئین تشکیل شده‌اند، عملکرد آنها نسبت به تغییر در بسیاری از عوامل شیمیایی فیزیکی مانند pH، دما، غلظت بستر و غیره حساس است. 
-
-غلظت آنزیم
-به منظور بررسی اثر افزایش غلظت آنزیم بر میزان واکنش، بستر باید در مقدار اضافی وجود داشته باشد. به عنوان مثال، واکنش باید مستقل از غلظت بستر باشد. 
-هرگونه تغییر در مقدار محصول تشکیل‌شده طی یک دوره زمانی مشخص به سطح آنزیم موجود بستگی خواهد داشت. 
-گفته می‌شود این واکنشها «مرتبه صفر» هستند زیرا سرعتها از غلظت بستر مستقل نیستند و برابر با بعضی از ثابتهای k هستند. 
-شکل‌گیری محصول با سرعتی خطی با زمان پیش می‌رود. افزودن بستر بیشتر به افزایش نرخ کمک نمی‌کند. 
-
-در ��ینتیک مرتبه صفر، اجازه دادن به آزمایش برای مدت زمان دو برابر منجر به دو برابر مقدار محصول می‌شود
-مقدار آنزیم موجود در یک واکنش با فعالیتی که کاتالیز می‌کند اندازه‌گیری می‌شود. رابطه بین فعالیت و غلظت تحت تأثیر بسیاری از عوامل مانند دما، pH و غیره قرار دارد. یک آزمایش آنزیم باید طوری طراحی شود که فعالیت مشاهده‌شده متناسب با مقدار آنزیم موجود باشد تا غلظت آنزیم تنها عامل محدود کننده باشد. 
-وقتی واکنش مرتبه صفر به صورت مطلوب است. 
-برای اندازه‌گیری ایده‌آل فعالیت آنزیم، اندازه‌گیری‌ها باید در آن قسمت از منحنی انجام شود که واکنش مرتبه صفر است. یک واکنش به احتمال زیاد در ابتدا مرتب صفر است زیرا غلظت بستر در آن زمان بیشترین است. برای اطمینان از اینکه یک واکنش مرتبه صفر است، باید چندین اندازه‌گیری غلظت محصول (یا بستر) انجام شود. 
-
-غلظت بستر
-به‌طور تجربی نشان داده شده‌است که اگر مقدار آنزیم ثابت نگه داشته شود و سپس غلظت بستر به تدریج افزایش یابد، سرعت واکنش افزایش می‌یابد تا زمانی که به حداکثر برسد. پس از این مرحله، افزایش غلظت بستر باعث افزایش سرعت (دلتا A / دلتا T) نمی‌شود. این نظریه وجود دارد که وقتی این حداکثر سرعت حاصل شد، آنزیم موجود به ES، کمپلکس بستر آنزیمی تبدیل شده‌است. 
-
-اثر دما
-
-مانند اکثر واکنشهای شیمیایی، با افزایش دما سرعت واکنش کاتالیزور آنزیمی افزایش می‌یابد. ده درجه سانتیگراد افزایش دما فعالیت اکثر آنزیم‌ها را ۵۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش می‌دهد. تغییرات دمای واکنش به اندازه ۱ یا ۲ درجه ممکن است تغییرات ۱۰ تا ۲۰ ٪ را در نتایج ایجاد کند. در مورد واکنش‌های آنزیمی، این واقعیت پیچیده‌است که بسیاری از آنزیم‌ها تحت تأثیر دماهای بالا قرار دارند. 
-
-سرعت واکنش با افزایش دما به حداکثر افزایش می‌یابد، سپس با افزایش بیشتر دما به‌طور ناگهانی کاهش می‌یابد. از آنجا که بیشتر آنزیم‌های حیوانی در دمای بالاتر از ۴۰ درجه سانتیگراد به سرعت دناتوره می‌شوند، بیشترین تعیین آنزیم‌ها تا حدودی زیر آن دما انجام می‌شود. 
-
-در طی یک دوره زمانی، آنزیم‌ها حتی در دماهای متوسط غیرفعال می‌شوند. ذخیره آنزیم‌ها در دمای ۵ درجه سانتیگراد یا کمتر معمولا مناسب‌ترین است. بعضی از آنزیم‌ها در اثر انجماد فعالیت خود را از دست می‌دهند. 
-
-اثر pH
-مقادیر pH بسیار زیاد یا پایین به‌طور کلی باعث از دست رفتن فعالیت اکثر آنزیم‌ها می‌شود. pH همچنین عاملی در پایداری آنزیم‌ها است. همانند فعالیت، برای هر آنزیم نیز منطقه‌ای از پایداری بهینه pH وجود دارد. همان‌طور که جدول نشان داده‌شده، مقدار مطلوب pH از یک آنزیم به آنزیم دیگر بسیار متفاوت خواهد بود
-
-جدول زیر pH مناسب را برای آنزیم‌های مختلف نشان می‌دهد. 
-
-تأثیر فعال سازها
-
-کارکرد زیستی
-آنزیم‌ها کاربردهای گسترده‌ای در اندام‌های زنده دارند. آنها برای ترارسانی پیام و تنظیم فعالیت‌های سلول ضروری اند؛ از جمله مهم‌ترین آنزیم‌ها در تنظیم سلول می‌توان به کیناز و فسفاتاز اشاره کرد. آنزیم‌ها در ایجاد حرکت در ماهیچه‌ها هم موثرند آنها با کمک میوزین و آبکافت ای‌تی‌پی‌ایز در ماهیچه‌ها کشش ایجاد می‌کنند. علاوه بر این آنزیم‌ها در انتقال مواد در پیرامون سلول و جزئی از اسکلت سلولی اهمیت دارند. دیگر ای‌تی‌پی‌ایزها در غشاء سلول، ناقل‌های یونی اند که در فرایند انتقال فعال سلولی درگ��رند. آنزیم‌ها در جانوران کاربردهایی با نمود بیرونی هم دارند برای نمونه در فرایند ایجاد نور در کرمهای شب‌تاب آنزیمها نقش اساسی دارند. ویروس‌ها هم ممکن است برای آلوده کردن سلول از آنزیم استفاده کنند مانند آنزیم اینتگراز و آنزیم رونوشت‌بردار معکوس در HIV یا مانند آنزیم‌های نورآمینیداز در آنفلوانزا که در انتشار ویروس کاربرد دارند. 
-
-یکی از کاربردهای مهم آنزیم‌ها در دستگاه گوارش حیوانات است. آنزیم‌هایی مانند آمیلاز و پروتئاز به ترتیب مولکول‌های بزرگ مانند نشاسته و پروتئین را می‌شکنند تا برای بدن قابل جذب شوند. برای نمونه مولکول نشاسته برای جذب بسیار بزرگ است اما آنزیم‌ها آن را به مولکول‌های کوچکتری مانند مالتوز و بعد گلوکز می‌شکند و آن را قابل جذب می‌کند. هر آنزیمی برای شکستن مولکول خاصی کاربرد دارد برای نمونه پستانداران گیاه‌خوار که رژیم ویژه گیاه‌خواری دارند از آنزیم سلولاز برای شکستن فیبر گیاهان استفاده می‌کنند. 
-
-سوخت‌وساز
-
-چندین آنزیم می‌توانند با ترتیب خاصی با هم کار کنند و مسیرهای سوخت‌وساز را بسازند. در یک مسیر سوخت‌وساز، یک آنزیم، محصول آنزیمی دیگر را می‌گیرد و از آن به عنوان بستر استفاده می‌کند؛ پس از واکنش فروکافتی، محصول به دست آمده به آنزیمی دیگر سپرده می‌شود. گاهی بیش از یک آنزیم در فروکافت یک واکنش نقش دارند و با هم به صورت موازی اثر می‌گذارند؛ البته در این حالت تنظیمات پیچیده‌تری در واکنش وارد می‌شود. 
-
-آنزیم‌ها تصمیم می‌گیرند در جریان مسیرهای سوخت‌وساز هر بار چه گامی باید برداشته شود بدون آنزیم‌ها سوخت‌وساز با همین ترتیبی که صورت می‌گیرد هرگز پیش نخواهد رفت و نمی‌تواند نیازهای سلول را برطرف کند. بیشتر مسیرهای سوخت‌وساز مرکزی، چند گام کلیدی دارند که معمولا توسط آنزیم‌هایی انجام می‌شود که فعالیت شان، هیدرولیز آدنوزین تری‌فسفات را دربر می‌گیرد. چون این واکنش انرژی بسیار زیادی ایجاد می‌کند و واکنش‌های دیگری که برای انجام به انرژی نیاز دارند با این انرژی به دست آمده از هیدرولیز، جفت می‌شوند به این ترتیب زنجیره‌ای از واکنش‌های سوخت و سازی مرتبط با هم، در بدن صورت می‌گیرد. 
-
-کنترل فعالیت
-پنج روش اصلی وجود دارد که فعالیت آنزیم در سلول کنترل می‌شود. 
-
-تنظیم
-آنزیم‌ها می‌توانند توسط مولکول‌های دیگر فعال یا مهار شوند. به عنوان مثال، محصول (های) نهایی یک مسیر متابولیکی اغلب مهارکننده یکی از اولین آنزیم‌های مسیر (معمولا اولین مرحله برگشت‌ناپذیر به نام مرحله متعهد) است، بنابراین مقدار محصول نهایی ساخته‌شده توسط مسیرها را تنظیم می‌کند. چنین مکانیزم نظارتی مکانیزم بازخورد منفی نامیده می‌شود، زیرا مقدار محصول نهایی تولید شده توسط غلظت خود تنظیم می‌شود. مکانیسم بازخورد منفی می‌تواند به‌طور مؤثری میزان سنتز متابولیت‌های میانی را با توجه به نیاز سلول‌ها تنظیم کند. این امر به تخصیص مؤثر مواد و صرفه‌جویی در انرژی کمک می‌کند و از تولید بیش از حد محصولات نهایی جلوگیری می‌کند. مانند سایر دستگاه‌های هموستاتیک، کنترل عملکرد آنزیمی به حفظ یک محیط داخلی پایدار در موجودات زنده کمک می‌کند. 
-
-پیرایش پساترجمه
-
-نمونه‌هایی از پیرایش پساترجمه‌ای شامل فسفوریلاسیون، میریستویلاسیون (Myristoylation) و گلیکوزیلاسیون است. به عنوان مثال، در پاسخ به انسولین، فسفوریلا��یون آنزیم‌های متعدد، از جمله گلیکوژن سنتاز (Glycogen synthase)، به کنترل سنتز یا تخریب گلیکوژن کمک می‌کند و به سلول اجازه می‌دهد تا به تغییرات قند خون پاسخ دهد. نمونه دیگری ازپیرایش پساترجمه‌ای، تجزیه زنجیره پلی پپتیدی است. کیموتریپسین، یک پروتئاز گوارشی، به صورت غیرفعال به عنوان کیموتریپسینوژن (Chymotrypsinogen) در پانکراس تولید می‌شود و به این شکل به معده، جایی که فعال می‌شود، منتقل می‌شود که باعث می‌شود آنزیم قبل از ورود به روده لوزالمعده یا سایر بافت‌ها را هضم کند. این نوع پیش ساز غیرفعال یک آنزیم به عنوان زیموژن یا پروآنزیم شناخته می‌شود. 
-
-تعداد
-تولید آنزیم (رونویسی و ترجمه ژن‌های آنزیم) می‌تواند توسط یک سلول در پاسخ به تغییرات محیط سلول افزایش یا کاهش یابد. به این شکل از تنظیم ژن، القاکننده آنزیم گفته می‌شود. به عنوان مثال، ممکن است باکتری‌ها در برابر آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند پنی‌سیلین مقاوم شوند زیرا آنزیم‌هایی به نام بتا لاکتامازها القا می‌شوند که حلقه مهم بتا-لاکتام را در مولکول پنی‌سیلین هیدرولیز می‌کنند. مثال دیگر از آنزیم‌های موجود در کبد به نام سیتوکروم پی ۴۵۰ اکسیداز است که در متابولیسم دارو (en: Drug metabolism) مهم هستند. القا یا مهار این آنزیم‌ها می‌تواند باعث تداخل دارویی شود. سطح آنزیم همچنین می‌تواند با تغییر در میزان تخریب آنزیم تنظیم شود. نقطه مقابل القای آنزیم، سرکوب آنزیم (Enzyme repressor) است. 
-
-توزیع زیر سلول
-آنزیم‌ها را می‌توان به صورت مسیرهای متابولیکی مختلف در محفظه‌های مختلف سلولی (en: Cellular compartment) وجود دارد تقسیم‌بندی کرد. به عنوان مثال، اسیدهای چرب توسط یک مجموعه آنزیم در سیتوزول، شبکه آندوپلاسمی و گلژی سنتز می‌شوند و توسط مجموعه دیگری از آنزیم‌ها به عنوان منبع انرژی در میتوکندری، از طریق اکسیداسیون β استفاده می‌شوند. علاوه بر این، انتقال (en: Protein targeting) آنزیم به بخشهای مختلف ممکن است درجه پروتون‌دهی (به عنوان مثال، سیتوپلاسم خنثی و لیزوزوم اسیدی) یا حالت اکسیداتیو (به عنوان مثال، اکسید کننده پریپلاسم یا کاهش سیتوپلاسم) را تغییر دهد که به نوبه خود بر فعالیت آنزیم تأثیر می‌گذارد. در مقابل تقسیم به اندامک‌های متصل به غشا، محلی سازی آنزیم درون سلولی نیز ممکن است از طریق پلیمریزاسیون آنزیم‌ها در رشته‌های سیتوپلاسمی ماکرومولکولی تغییر کند. 
-
-عضو ویژه
-در یوکاریوت‌های چند سلولی، سلول‌ها در اندام‌ها و بافت‌های مختلف الگوهای مختلف بیان ژن را دارند و بنابراین مجموعه‌های مختلفی از آنزیم‌ها (معروف به ایزوزیم‌ها) را برای واکنش‌های متابولیکی در دسترس دارند که مکانیزمی را برای تنظیم متابولیسم کلی ارگانیسم فراهم می‌کند. به عنوان مثال، هگزوکیناز، اولین آنزیم در مسیر گلیکولیز، دارای فرم خاصی به نام گلوکوکیناز است که در کبد و پانکراس بیان می‌شود و میل کمتری به گلوکز دارد اما نسبت به غلظت گلوکز حساسیت بیشتری دارد. این آنزیم در حس کردن قند خون و تنظیم تولید انسولین نقش دارد. 
-
-دخالت در بیماری
-
-از آنجا که کنترل دقیق فعالیت آنزیم برای هم‌ایستایی ضروری است، هرگونه سو عملکرد (جهش، تولید بیش از حد، تولید کم یا حذف) آنزیم حیاتی منفرد می‌تواند منجر به یک اختلال ژنتیکی شود. بدعمل کردن فقط یک نوع آنزیم از هزاران نوع موجود در بدن انسان می‌تواند کشنده باشد. مثالی از یک بیماری ژنتیکی کشنده به دلیل کمبود آنزیم، بیماری تی-سکس است که در آن بیماران فاقد آنزیم هگزوزامینیداز (Hexosaminidase) هستند. 
-
-یکی از نمونه‌های کمبود آنزیم رایج‌ترین نوع فنیل کتونوری است. بسیاری از جهش‌های مختلف اسید آمینه در آنزیم فنیل آلانین هیدروکسیلاز، که در اولین مرحله تخریب فنیل‌آلانین را کاتالیز می‌کند، منجر به تجمع فنیل آلانین و محصولات مرتبط می‌شود. برخی از جهش‌ها در محل فعال قرار دارند و به‌طور مستقیم اتصال و کاتالیز را مختل می‌کنند، اما بسیاری از آنها از محل فعال دور هستند و با بی‌ثبات‌سازی ساختار پروتئین یا تأثیر بر اولیومریاسیون صحیح، فعالیت را کاهش می‌دهند. در صورت عدم درمان این بیماری، می‌تواند منجر بهکم‌توانی ذهنی شود. مثال دیگر کمبود سودوکولین استراز (Pseudocholinesterase deficiency) است که در آن توانایی بدن در تجزیه داروهای کولین استر مختل می‌شود. از تجویز خوراکی آنزیم‌ها می‌توان برای درمان برخی از کمبودهای آنزیم عملکردی مانند نارسایی لوزالمعده (Pancreatic insufficiency) و عدم تحمل لاکتوز استفاده کرد. 
-
-همچنین کارکرد نادرست آنزیم می‌تواند باعث بیماری، ناشی از جهش‌های ژرمینال (Germline mutation) در ژن‌های کد کننده آنزیم‌های ترمیم‌کننده DNA است شوند. نقص در این آنزیم‌ها باعث سرطان می‌شود زیرا سلول‌ها کمتر قادر به اصلاح جهش در ژنوم خود هستند. این امر باعث تجمع آهسته جهش‌ها و در نتیجه ایجاد سرطان می‌شود. نمونه‌ای از این سندرم سرطان ارثی گزرودرما پیگمنتوزوم است که باعث ایجاد سرطان پوست در پاسخ به حداقل قرار گرفتن در معرض نور فرابنفش می‌شود. 
-
-فرگشت
-مشابه پروتئین‌های دیگر، آنزیم‌ها با گذشت زمان از طریق جهش‌ها و واگرایی توالی تغییر می‌کنند. با توجه به نقش اصلی آنها در متابولیسم، تکامل آنزیم نقش اساسی در سازگاری دارد؛ بنابراین پرسشی اساسی مطرح است که چگونه آنزیم‌ها می‌توانند فعالیت آنزیمی خود را در کنار هم تغییر دهند. به‌طور کلی پذیرفته شده‌است که بسیاری از فعالیت‌های جدید آنزیم از طریق تکثیر ژن و جهش نسخه‌های تکراری تکامل یافته‌اند اگرچه تکامل نیز می‌تواند بدون تکثیر انجام شود. یک نمونه از آنزیمی که فعالیت خود را تغییر داده‌است اجداد متیونیل آمینوپپتیداز (MAP) و کراتین آمیدوهیدرولاز (کراتینیناز) است که به وضوح همولوگ هستند اما واکنش‌های بسیار متفاوت را کاتالیز می‌کنند (MAP موجب حذف متیونین آمینو ترمینال در پروتئین‌های جدید می‌شود، در حالی که کراتین را به سمت سارکوزین و اوره هیدرولیز می‌کند). افزون بر این، MAP وابسته به یون فلزی است در حالی که کراتیناز نیست، از این رو این ویژگی نیز با گذشت زمان از بین رفته‌است. تغییرات کوچک فعالیت آنزیمی در بین آنزیم‌ها بسیار متداول است. به‌طور خاص، ویژگی اتصال سوبسترا به راحتی و به سرعت با تغییر اسیدهای آمینه تک در پاکت‌های اتصال دهنده سوبسترا خود تغییر می‌کند که اغلب در کلاس‌های اصلی آنزیم مانند کینازها مشاهده می‌شود. 
-
-امروزه تکامل مصنوعی (in vitro) برای اصلاح فعالیت آنزیم یا ویژگی کاربردهای صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-
-کاربردهای صنعتی
-
-در صورت نیاز به کاتالیزورهای بسیار خاص، آنزیم‌ها در صنایع شیمیایی و سایر کاربردهای صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. به‌طور کلی آنزیم‌ها در تعداد واکنشی که برای کاتالیز کردن و همچنین عدم ثبات آنها در حلال‌های آلی و در دم��های بالا وجود دارد، محدود هستند. به عنوان یک نتیجه، مهندسی پروتئین یک زمینه فعال از تحقیقات است و شامل تلاش برای ایجاد آنزیم‌های جدید با خواص جدید، چه از طریق طراحی منطقی و چه از طریق تکامل هدایت‌شده یا آزمایشگاهی است. این تلاش‌ها با موفقیت شروع شده‌است و اکنون چند آنزیم برای کاتالیز واکنش‌هایی که در طبیعت وجود ندارد، طراحی شده‌است. 
-
-آنزیمهای بی‌حرکت در تولید مواد غذایی و کالاهای مختلف از جمله تولید طعم دهنده‌ها، شربت‌ها، قنادی‌ها، صنایع لبنی، نوشیدنی‌های الکلی و میوه‌ای، مخمرهای آشپزی و هیدرولیزهای لاکتوز آب پنیر نقش سودمندی و گسترده‌ای در صنایع غذایی دارند. کاربرد آنزیم‌های بی‌حرکت در صنایع لبنی بسیار مهم است. بسیاری برخی افراد از عدم تحمل لاکتوز رنج می‌برند و نمی‌توانند شیر را مصرف کنند. این مشکل را می‌توان با استفاده از لاکتاز بی‌حرکت، که هیدرولیز لاکتوز را کاتالیز می‌کند، برای تولید شیر بدون لاکتوز حل کرد. آنزیم‌های بی‌حرکت نیز برای شفاف‌سازی آب‌میوه و رفع تلخی از آب مرکبات استفاده می‌شود. 
-یکی دیگر از کاربردهای اصلی آنزیم‌های بی‌حرکت، استفاده از آنها به عنوان حسگرهای زیستی برای تعیین محتوای اجزای مختلف و کنترل کیفیت محصولات است. 
-از آنزیم‌های بی‌حرکت در بسته‌بندی مواد غذایی نیز استفاده می‌شود، که کاربردی چشمگیر برای افزایش ماندگاری و بهبود کیفیت غذای بسته‌بندی شده‌است. 
-
-کاربرد آنها همچنین شامل تولید بیودیزل، سلول‌های سوخت زیستی، پلی‌استر، مواد کاهش‌دهنده ریز آلاینده‌ها و اسیدهای آمینه است. 
-چند نمونه از آنزیمهای بی‌حرکت در این بررسی گزارش شده‌است. 
-
-مهندسی آنزیم
-
-مهندسی آنزیم یا مهندسی پروتئین فرایند طراحی پروتئین‌ها یا آنزیم‌ها با تغییر توالی اسیدهای آمینه از طریق جهش DNA نوترکیب است. انقلاب مستقیم و طراحی منطقی دو تکنیک مورد استفاده در مهندسی آنزیم یا طراحی پروتئین در روند کشف دارو هستند. 
-
-آنزیم‌ها پروتئین هستند، مهندسی آنزیم بخشی از فعالیت بزرگ مهندسی پروتئین است. مهندسی آنزیم با استفاده از فناوری DNA نوترکیب تغییرات دلخواه را در توالی اسیدهای آمینه آنزیم‌ها معرفی می‌کند. 
-
-آنزیم مصنوعی
-
-آنزیم مصنوعی یک مولکول آلی مصنوعی یا آلی است که برخی از عملکردهای آنزیم را بازآفرینی می‌کند. نانوزیم‌ها نانومواد با ویژگی‌های آنزیمی مانند ذاتی هستند که طی دهه گذشته به دلیل توانایی در رفع محدودیت‌های آنزیم‌های طبیعی از جمله پایداری کم، هزینه زیاد و ذخیره‌سازی دشوار، در حال رشد بوده‌اند. آنها به‌طور گسترده‌ای برای کاربردهای مختلف، از جمله سنجش زیستی، تصویربرداری از بدن، تشخیص تومور و درمان، ضدعفونی کردن مورد کاوش قرار گرفته‌اند. 
-فعالیت کاتالیستی این نانوآنزیم ۷۰ برابر بیشتر از کاتالیست Pt / C است. آنها به‌طور خاص می‌توانند بسترهای آنزیم‌های طبیعی را تحت شرایط فیزیولوژیکی با مکانیسم و سینتیک کاتالیزوری مشابه کاتالیز کنند. در مقایسه با آنزیمهای طبیعی، نانوزیمها مزایای منحصر به فردی از جمله فعالیت کاتالیزوری بالا، هزینه کم، ثبات بالا، تولید آسان انبوه و فعالیت قابل تنظیم را نشان می‌دهند. علاوه بر این، نانوزیمها به عنوان نوع جدیدی از آنزیمهای مصنوعی، نه‌تنها دارای فعالیت کاتالیزوری شبیه آنزیم هستند، بلکه ویژگیهای فیزیکوشیمیایی منحصر به فرد نانومواد مانند خواص نوری، حرارتی فوق‌العاده و فلورسانس را نیز نشان می‌دهند. 
-
-در کنار توسعه سریع و درک روزافزون علم نانو و فناوری نانو، پیش‌بینی می‌شود که آنها جایگزین مستقیم آنزیم‌های سنتی شوند. در سال ۲۰۰۷، اولین شواهد مبنی بر اینکه نانوذرات Fe ۳ O ۴ (NP) دارای فعالیت ذاتی تقلید کننده پراکسیداز هستند گزارش شد. تاکنون صدها نانومواد که فعالیت کاتالیزوری پراکسیداز، اکسیداز، کاتالاز، هالوپراکسیداز، گلوتاتیون پراکسیداز، اوریکاز را تقلید می‌کنند، پیدا شده‌است. طیف وسیعی از نانومواد که به‌طور همزمان فعالیت شبیه‌سازی دو یا چند آنزیمی را نشان می‌دهند نیز گزارش شده‌است. برای نمونهل، نانوذرات Fe ۳ O ۴ با توجه به pH مجل واکنش فعالیتهای شبه پراکسیداز و کاتالاز از خود نشان می‌دهند و نانوذرات آبی پروس (Prussian blue NPs) به‌طور همزمان دارای فعالیت شبه پراکسیداز، کاتالاز و سوپراکسید دیسموتاز هستند. با ظهور مفهوم جدید «نانوزیمولوژی» (nanozymology)، نانوزیمها اکنون به یک زمینه جدید در حال ظهور تبدیل شده‌اند که فناوری نانو و زیست‌شناسی را به هم متصل می‌کند. 
-
-آنزیمولوژی مولکولی و اهداف دارویی
-
-تصاویر
-
-جستارهای وابسته
-فهرست آنزیم‌ها
-آنزیم‌های صنعتی
-بانکهای اطلاعاتی آنزیم
-BRENDA
-EXPASy
-IntEnz
-دانش‌نامه ژن و ژنوم کیوتو
-MetaCyc
-
-واژه‌نامه
-
-منابع
-
-خواندن بیشتر
-
-عمومی
-, A biochemistry textbook available free online through NCBI Bookshelf. 
-
-تاریخچه و نامگذاری
-, A history of early enzymology. 
-
-ساختار و مکانیسم آنزیم
-
-
-سینتیک و بازداری
-
-
-آنزیم‌ها
-زیست‌مولکول‌ها
-کاتالیزورها
-متابولیسم
-مواد شیمیایی فرایندی
-ویکی‌سازی رباتیک
-اخترزیست‌شناسی یا برون‌زیست‌شناسی (به انگلیسی: Astrobiology) بررسی منشأ و خاستگاه، فرگشت، توزیع، و آینده حیات در جهان: زندگی فرازمینی و نیز حیات بر روی زمین است که
-اخترزیست‌شناسان میان‌رشته با به‌کارگیری آموخته‌های فیزیک، شیمی، اخترشناسی، زیست‌شناسی، زیست‌شناسی مولکولی، بوم‌شناسی، سیاره‌شناسی، جغرافیا، و زمین‌شناسی، به مطالعه آن می‌پردازند. این رشته برای نخستین بار در ماه مه ۱۹۹۸ توسط سازمان ناسا با ایجاد مؤسسه اخترزیست‌شناسی ناسا در مرکز پژوهشی ایمز (Ames) بنیان‌گذاری شد. 
-در حقیقت اختر زیست‌شناسی حوزه تحقیق مشخصی ندارد؛ می‌توان گفت آن تلفیقی از چندین حوزه علمی است که کاوش حیات برون‌زمینی و مطالعه درباره دیگر سیارات منظومه خورشیدی و قمرهایشان از منظر زیست‌شناسی، وضعیت حیاتی فضانوردان در شرایط خارج از زمین و نیز پی بردن به این‌که حیات روی زمین از کجا منشأ گرفته‌است از وظایف اخترزیست‌شناسی است. 
-توجه ویژه به چیستان پیچیده «بودن» یا «نبودن» گونه‌ای از زندگی در بیرون از کره خاک و این‌که اگر پاسخ مثبت باشد چگونگی و بود راه‌هایی که می‌توان به جست‌وجوی آن پرداخت انگیزه وجودی پژوهش‌های اخترزیست‌شناسی است. 
-
-اهداف و دستاوردها
-اختر زیست‌شناسی تنها با تکیه بر دستاوردهای علمی اخیر به‌طور شایسته‌ای گام به جلو برداشته‌است. این دانش به ما اجازه می‌دهد تا یافته‌های مربوط به اخترشناسی و زیست‌شناسی را در کنار هم بتوانیم بررسی کنیم. 
-یک نمونه عالی از دستاوردهای اخترزیست‌شناسی را می‌توان در مأموریت‌های مریخ نوردان دانست که توانستند داده‌های بسیاری از شرایط محیطی حاکم بر مریخ نظیر ویژگی‌های جوی، شیمیایی، دما و سایر موارد جمع‌آوری و به زمین مخابره نمایند. 
-تحقیقات انجام‌شده بر روی شدت دوست (اکستروموفیل) ها، یعنی موجودات زنده‌ای که شرایط سخت مثل دمای بالا و پائین و فشارهای غیر متعارف برای حیات را ترجیح می‌دهند، اطلاعات تکان دهنده‌ای از میزان تنوع این موجودات به ما داده‌است. این اطلاعات ما را به فکر فرو می‌برد که زندگی تقریبا در تمامی مکان‌های کره زمین در جریان است. 
-ترکیب دو علم اخترشناسی و زیست‌شناسی منجر به پی بردن به این حقیقت شده‌است که برخی میکروبها قطعا می‌توانند در محیط کره مریخ بقا یابند؛ ولی با این حال هنوز موجود دارای حیاتی روی مریخ یافت نشده‌است. 
-اخترزیست‌شناسی همچنین در پی یافت مکان‌هایی است که حیات را در خود جای داده‌اند. این دانش پرسش‌های مهمی مطرح می‌کند: 
-منشأ حیات در زمین چیست؟ 
-چرا تاکنون موجود زنده‌ای در سایر سیارات یافت نشده‌است؟ 
-آیا حیات پیش‌تر در سیارات نابود شده‌است؟ 
-آیا ما در این جهان تنها هستیم؟ اگر این‌گونه است، چرا؟ 
-
-کشف ترکیبات پیچیده‌ای از سیانید در خارج از منظومه خورشیدی
-در آوریل ۲۰۱۵ (فروردین ۱۳۹۴) برای نخستین بار در تاریخ دانش کیهان‌شناسی، دانشمندان موفق به کشف ترکیبات پیچیده‌ای از سیانید (که برای شکلی از حیات که ما می‌شناسیم ضروری است)، در خارج از منظومه خورشیدی شدند. این تحقیقات که در بخشی از کیهان فیزیک مرکز اخترفیزیک هاروارد-اسمیتسونین انجام شده‌است، مشخص کرد که ترکیباتی از سیانید به دور یک ستاره در فاصله ۴۵۰ سال نوری از زمین در حال چرخش هستند. ترکیبات مذکور که به‌طور خاص هیدروژن سیانید (HCN)، متیل سیانید (CH ۳ CN) و سیانو استیلن (HC ۳ N) هستند در مدار ستاره‌ای به نام MWC ۴۸۰ یافت شده‌اند. این ترکیبات در غلظت و چینشی کشف شده‌اند که در زمان آغاز حیات در منظومه خورشیدی در ستاره‌های دنباله‌دار اطراف این منظومه وجود داشته‌اند. ستاره‌ای که این ترکیبات در اطراف آن کشف‌شده، یک ستاره جوان (با سن چند میلیون سال) است که در صورت فلکی گاو (به انگلیسی: Taurus) قرار دارد. پیش از این نیز ترکیبات پایه‌ای از سیانید در دیگر نقاط فضا کشف‌شده بود اما این نخستین بار است که ترکیبات پیچیده‌ای در این سطح در جایی در خارج از منظومه خورشیدی رویت شد. 
-
-بخش‌های اخترزیست‌شناسی
-
-علم اخترزیست‌شناسی به چهار حوزه تقسیم می‌شود: 
-
-برون‌زیست‌شناسی
-برون زیست‌شناسی یا اگزوبیولوژی حوزه‌ای از دانش اخترزیست‌شناسی است که به مطالعه واکنش‌های حیاتی، زیست‌شناسی مولکولی و چگونگی ساز و کارهای زیستی در شرایط فضا و دیگر سیارات می‌پردازد. اینکه حیات در فضا و دیگر سیارات به چه شکلی است، چه رفتاری دارد و در چه مکان‌هایی از فضا می‌تواند شکل گیرد از سوالاتی است که برون زیست‌شناسی در جستجوی پاسخ به آن است. 
-
-زیست‌شناسی سیاره‌ای
-یکی از اهداف اخترزیست‌شناسی بررسی زیست‌شناسی در مقیاس سیارات است. با زیست‌شناسی سیاره‌ای می‌توان نمونه‌های اتمسفر و سنگ‌های دیگر سیارات را به منظور یافتن ترکیبات آلی و فسیل باکتری‌ها بررسی کنیم. 
-نتایج بدست آمده از مطالعات روی کندریت‌هایی با بیش از ۵ درصد کربن این انگیزه را به ما داده‌است تا فرضیه مواد آلی فرازمینی را به بوته آزمایش بگذاریم. یکی از این کندریت‌ها شهاب سنگی بنام «مارکیسون» (Murchison) است که در سال ۱۹۶۹ در دهکده‌ای به همین نام در استرالیا کشف شد. ��ین شهاب‌سنگ در حال حاضر مشهورترین سنگ آسمانی درروی زمین است. مارکیسون در همان مطالعات اولیه دانشمندان را در بهت و حیرت فراوان فروبرد، چرا که درون آن بیش از هشتاد نوع اسید آمینه مختلف با میزان بیش از یک قسمت در میلیون (ppm) شناسایی شد. هشت نوع از این مولکول‌ها جزو مولکول‌هایی هستند که اجزای اصلی پروتئین‌ها و آنزیم‌ها موجود در زمین را تشکیل می‌دهند. طی کنکاش لایه‌های یخی قطب جنوب کلکسیونی از قطعات شهاب سنگی یافت شده‌است که حاوی مولکول‌های قند و بازهای نوکلئیک بوده‌اند. این یافته‌ها نظریه حیات فرازمینی را در اذهان بشدت تقویت کرد. نکته حائز اهمیت‌تر خرده شهاب‌های یافت شده در قطب جنوب اینست که بسیاری از قطعات با اندازه بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ میکرومتر کندریت‌های ذوب نشده هستند؛ یعنی توانسته‌اند بدون دریافت فشار و شوک حرارتی از جو زمین عبور کنند. دانشمندان احتمال می‌دهند این سنگ‌ها زمانی وارد سیاره ما شده‌اند که زمین همچنان فاقد اتمسفر بوده‌است. 
-در فوریه ۲۰۰۶ فضاپیمای Stardust متعلق به ناسا نمونه‌هایی از غبار مربوط به دنباله‌دارها را از آنسوی مدار ماه به زمین آورد. دانشمندان توانستند به حقایق ارزشمندی از ترکیب این سنگ‌های سرگردان دست یابند. تخمین زده می‌شود طی ۶۰۰ میلیون سال گذشته ۱۰۲۰ گرم کربن از فضا وارد زمین شده‌است، این مقدار از کل میزان کربن توده زنده کره زمین بیشتر است. اکنون ما می‌دانیم منبع اصلی مواد آلی که امروزه در پیکره جانداران وجود دارد نه بطن کره زمین بلکه فضای ماورای اتمسفر آن می‌باشد. اما سؤالی که پدید می‌آید اینست که اگر شهاب سنگ‌ها می‌توانند این همه مولکول آلی را وارد زمین کنند، چرا نتوانند خود موجودات زنده را به زمین آورند. البته بایستی خاطر نشان کرد اکثر اجرام فضایی تا هنگام ورود به زمین شرایط بسیار رنج آوری را تجربه می‌کنند. پی بردن به اینکه موجودات دارای حیات چگونه می‌توانند در این شرایط دشوار زنده بمانند اولین گام برای بحث در مورد انتقال بین سیاره‌ای ارگانیسم هاست. شرایط زندگی در فضا و کرات دیگر به مراتب دشوارتر از هر زیستگاه بحرانی است که در روی زمین می‌توان سراغ داشت. از این‌رو باید آزمایش‌ها مداومی برای سنجیدن میزان انعطاف و تحمل‌پذیری اشکال حیاتی زمین در محیط‌های مشابه سایر سیارات انجام گیرد تا به یک روشنگری کلی در مورد میزان قابلیت بقا در شرایط فرازمینی دست پیدا کنیم. راه دیگر انتقال حیات از سیارات مادری به سایر مکان‌های فضایی موجودات هوشمندی هستند که از فناوری‌های پیشرفته مسافرت‌های بین سیاره‌ای برخوردارند، چیزی که ما آن را سفینه‌های سرنشین دار می‌نامیم. تقریبا تمام زیستگاه‌های کره زمین با موجودات زنده اشغال شده‌اند. شاید در میان این موجودات انواعی باشند که قادرند برای یافتن هدف غائی خود و شکوفایی بیشتر راه فضا و دنیاهای دیگر را در پیش گیرند. 
-
-منشأ حیات
-فرضیه‌ای تحت عنوان پان اسپرمیا ادعا می‌کند بذرهای حیات برای اولین بار از فضا و دیگر سیارات توسط شهاب‌سنگ‌ها به زمین آورده شده‌است. یکی دیگر از وظایف اخترزیست‌شناسی بررسی این موضوع می‌باشد. ایده امکان تشکیل حیات درروی زمین بواسطه ورود مولکول‌های آلی از آنسوی فضا بسیار جالب‌توجه است. تجزیه و تحلیل قطعات بدست آمده از شهاب سنگ‌های کربن دار این نظر را اثبات می‌کند که برخی مولکول‌های آلی نظیر آمینو اسیدها در محیط خارج از کره زمین تشکیل شده‌اند. طبق مشاهدات نجومی این مولکول‌های آلی بسیار پیش‌تر از آنکه منظومه شمسی شروع به تشکیل کند درون اجرام فضایی کوچکتر مثل سیارکها و دنباله دارها به وجود آمده‌اند. با وجود دمای بالای سیارات در ادوار شکل‌گیری آن‌ها مولکول‌های اساسی حیات نمی‌توانستند تشکیل شوند یا از شرایط دشوار حاکم برآن جان سالم بدر برند؛ بنابراین این مولکول‌های مهم یا بعدها در اتمسفر سرد شده آن‌ها متولد شده‌اند یا توسط سیارک‌ها، شهاب سنگ‌ها و غبار بین سیاره‌ای وارد زمین گشته‌اند. 
-
-آینده انسان در فضا
-به‌طور کلی ترسیم آینده‌ای از جایگاه انسان در فضا بستگی به موفقیت‌هایی است که در حوزه اخترشناسی و اخترزیست‌شناسی بدست می‌آیند. آموزش فلسفه حقیقی کاوش‌های فضایی و آماده نمودن انسان‌ها برای رویارویی با هر کشف جدید از ضروریات علم اخترزیست‌شناسی است. در صورت کشف تمدن هوشمند فرازمینی، انسان‌ها چگونه واکنش خواهند داد. 
-
-راهبردهای کشف حیات
-وقتی صحبت از کاوش حیات فرازمینی می‌شود دو حوزه بیش از همه جلب توجه می‌کند: 
-
-داخل منظومه شمسی
-برای کاوش درون منظومه شمسی می‌توان فضاپیماهایی مجهز به دستگاه‌های پردازشگر که قابلیت اندازه‌گیری و آزمایش در سیاره مقصد را دارند راهی فضا کرد. گزینه دیگر سنجش از دور است، مثلا نقشه‌برداری از توزیع گاز متان در اتمسفر مریخ که به وسیله سفینه‌های مدارگرد انجام می‌گیرد. این شیوه به ما امکان می‌دهد فقط بیوسفر فعال سطح سیاره هدف را با استفاده از سنجش گازها مطالعه کنیم. در مقابل رهیافت سنجش در محل (In Situ) امکان بررسی بیوسیگناتورهایی نظیر مولکول‌های خاص یا ایزوتوپ عناصر سازنده مولکول‌ها که لزوما متعلق به سیستم‌های در حال حیات نیستند را نیز فراهم می‌کند و نیز از آنجایی که تشخیص یک بیومارکر به تنهایی نمی‌تواند دلیلی برای حضور حیات در حال یا گذشته سیاره‌ای باشد، بایستی مجموعه‌ای از این بیومارکرها به‌طور هم‌زمان بررسی گردند. البته دانشمندان بر سر اینکه باید دنبال مواد آلی تشکیل‌دهنده حیات زمینی یا حداقل چیزی شبیه به آن باشیم یا نه، هنوز به توافق چندانی نرسیده‌اند. بسیاری از آنان اعتقاد دارند حیات سیارات دیگر الزامی برای شباهت داشتن به الگوهای آشنای زمینی ندارند و باید از این قید و بند رها شد. برخی دیگر معتقدند در حال حاضر ناچاریم تحقیقات خود را بر روی جستجوی سیارات و حیات زمین مانند متمرکز کنیم. 
-- ماورای منظومه شمسی: به خاطر فاصله زیاد زمین تا مرز منظومه شمسی در حال حاضر نمی‌توان از گزینه ارسال سفینه برای بررسی وضعیت آنسوی منظومه شمسی استفاده کرد؛ بنابراین ناچاریم به اطلاعات بدست آمده از مشاهدات از راه دور بسنده کنیم. تاکنون بیش از ۲۰۰ سیاره خارج منظومه شمسی شناسایی شده‌است ولی اغلب آن‌ها متفاوت از ان چیزی هستند که بتوان انتظار حضور حیات در آن‌ها را داشت. مأموریت فضایی «داروین» نام پروژه‌ای است که توسط آژانس فضایی اروپا (ESA) با هدف تحقیق درباره اتمسفر سیارات خارج منظومه شمسی مثل میزان گاز ازن و پراکسی راه‌اندازی شده‌است. وظیفه اصلی داروین جستجوی منابع بزرگ اکسیژن مولکولی، ازن، آب، دی‌اکسید کربن و متان در این سیارات است. به نظر می‌رسد این پروژه با چالش‌های جدی مواجه خواهد شد. می‌دانیم درخشش یک ستاره بسیار بیشتر از درخشش سیاره‌اش است. این مطالعات می‌تواند با به‌کارگیری ابزار آلات حساس طیف‌سنجی که بتواند نور منحرف شده توسط سیاره دور را طوری آنالیز کند تا به ترکیب گازهای تشکیل‌دهنده اتمسفر پی ببرد به نتایج قابل قبولی نایل گردد. نکته کلیدی در اینجا اینست که این گازها در صورتی می‌توانند به مقادیر قابل‌تشخیص برسند که به‌طور مستمر توسط سیستم‌های زیستی باز تولید شوند. هر مخلوط گازی که در اتمسفر سیاره‌ای شروع به گسترش می‌کند نمی‌تواند به وسیله واکنش‌های غیر زنده تولید شوند بلکه حاکی از فعالیت‌های زیستی روی آن سیاره است. اگر گازها توسط این فعالیت‌ها به‌طور مستمری بازتولید نشوند به صورت معدنی جذب کانی‌های سیاره شده و از غلظت آن کاسته می‌شود
-
-اختر زیست‌شناختی منظومه شمسی
-در حال حاضر منظومه شمسی جدی‌ترین حوزه کاوش برای حیات فرازمینی است. کما اینکه اطلاعات ارزشمندی از سیارات همسایه خود داریم. این مسئله مرهون فاصله نسبتا نزدیک ما با این سیارات است که می‌توانیم با شیوه‌های کنونی کاوش در فضا، نمونه‌هایی از این سیارات را به زمین آورده یا آزمایشگاه‌های سیار خود را به آنجا اعزام کنیم. با اینکه ۴۵ سال از اولین قدم انسان بر روی ماه می‌گذرد، اما هنوز نتوانسته‌ایم پای بر روی مریخ بگذاریم. به نظر می‌رسد وقوع این رویداد دست‌کم ۲۵ سال دیگر خواهد بود. بیشتر اجرام منظومه شمسی در منطقه خارج از کمربند حیات قرار گرفته‌اند (کمربند حیات منطقه‌ای از منظومه شمسی است که به دلیل فاصله مناسب با خورشید دمای متعادلی داشته و آب در آنجا می‌تواند به شکل مایع باقی بماند. از اینرو حیات در این مناطق می‌تواند تشکیل و تداوم یابد. زمین و مریخ در کمربند حیات قرار دارند). مثلا عطارد آنقدر به خورشید نزدیک است که بیشتر به یک سیب‌زمینی برشته شده می‌ماند تا سیاره‌ای قابل زندگی. دمای سطح عطارد از ۱۸۰ - درجه سانتیگراد در کف دهانه‌های آتشفشانی در قطب‌ها، تا حدود ۴۰۰ درجه در استوا متغیر است. همچنین این سیاره هیچ اتمسفری ندارد به این دلایل انتظار وجود حیات در آن کاملا بیهوده خواهد بود. 
-
-زهره (ونوس) 
-زهره شبیه‌ترین سیاره به زمین در منظومه شمسی است. این سیاره را خواهر زمین نام نهاده‌اند، دست‌کم به خاطر اندازه یکسان آن دو. درگذشته‌های دور شرایطی در سطح این سیاره برقرار بوده که شباهت زیادی به محیط امروزی زمین داشته‌است؛ ولی اکنون این سیاره به علت شرایط گلخانه‌ای زیادی که در اتمسفرش دارد وضعیت دشواری برای زندگی پدیدآورده. طوری‌که دیگر گرمای سوزان ۴۶۰ درجه‌ای، باران‌های اسید سولفوریک، طوفان‌های غبار آلود و متراکم وجود هر گونه حیات سطح این سیاره را غیر محتمل می‌سازد. 
-
-ماه
-تصور بر این است که ماه در نتیجه برخوردی میان یک زمین اولیه نیمه مذاب و یک جرم سیاره‌مانند به اندازه مریخ به وجود آمده باشد. نمونه‌های بدست آمده از مأموریت‌های فضایی آپولو و لونا (Luna) هیچ اثری از زندگی و ترکیبی آلی در سطح ماه‌نشان نمی‌دهند. برخورد UV خشک و تشعشعات یونیزان خورشیدی به سطح عریان و بدون محافظ کره ماه امکان تشکیل مولکول‌های آلی که زیر بنای حیات هستند را نمی‌دهد. به هرحال وجود ماه در نزدیکی زمین و چرخش انتقالی آن در طول سالیان نقش مهمی در توسعه حیات درروی زمین داشته‌است. زمین تنها سیاره منظومه شمسی است که قمری به این بزرگی دارد (نسبت به اندازه زمین). این نسبت بزرگی باعث می‌شود محور چرخش وضعی زمین در انحراف ۵ ر ۲۳ درجه نسبتا پایدار باشد که باعث به وجود آمدن آب و هوا ثابت و جریان‌های هوایی و آب اقیانوس‌ها در طول میلیون‌ها سال شده‌است. 
-
-مریخ
-این سیاره سرخ رنگ هدف اصلی ما برای یافتن حیات فرازمینی و آثار آن در منظومه شمسی است. به یاری دانشمندان و کاوشگران مستقر در مریخ شواهد قانع‌کننده‌ای بدست آمده مبنی بر اینکه مقادیر قابل توجهی آب بر روی این سیاره در دوران‌های گذشته وجود داشته‌است؛ ولی ما هنوز به‌طور دقیق نمی‌دانیم آب چه مدت در سطح این سیاره وجود داشته. یا این‌که احتمال دارد هنوز در زیر لایه‌های سطحی آب مایع در جریان باشد. بر اساس شواهد ریخت‌شناسی در دوران اولیه، مریخ اتمسفر متراکمی داشته‌است؛ ولی به علت اندازه کوچکترش در مقایسه با زمین و گرانش ضعیف‌تر، بادهای خورشیدی گازهای آن را به فضا پراکنده و فقط جو رقیقی از CO ۲ غنی‌شده برجای مانده‌است. دو سفینه وایکینگ (Viking) که در سال ۱۹۷۶ روی ماه فرود آمدند مجهز به ابزار شناسایی حیات و طیف‌سنج گازی بودند. این تجهیزات برای تحلیل خاک پیرامون سفینه‌ها مورد استفاده قرار گرفتند اما در شناسایی مواد آلی دچار مشکل شدند. این یافته‌ها شواهدی از نبود حیات در سطح این سیاره بود؛ ولی با کشف منطقه حاوی حیات در ۱۰۰ متری زیر زمین در معادن طلای آفریقای جنوبی گمانه زنی‌هایی درباره امکان وجود چنین جایگاه‌های رشد میکروبی در لایه‌های زیرین آغاز شده‌است. 
-
-از سوی دیگر دانشمندان نگرانند که کاوش‌های انسانی در سیاره مریخ برای کشف حیات خود موجب اختلال در طبیعت این سیاره شود. برای مثال مریخ‌نورد کیوریاسیتی که در سال ۲۰۱۱ به سوی مریخ پرتاب شد، به محض فرود آمدن بر سطح این سیاره شروع به حرکت کرد. حرکت سریع این مریخ‌نورد می‌تواند آلودگی‌های زیستی احتمالی مانند انواع باکتری، ویروس یا میکروب که به چرخ‌های آن چسبیده‌اند را به سطح مریخ منتقل و با گذر چرخ‌های عقبی از روی آن‌ها، به اعماق خاک مریخ نفوذ کنند و آغازی شود برای یک نوع خاص از زندگی مریخی. 
-
-وجود اقیانوس درگذشته مریخ
-جدیدترین تحقیقات نشان می‌دهد که تغییرات ارتفاع خطوط ساحلی مریخ در اثر جابه‌جایی محور چرخش مریخ است. به این صورت که احتمالا این قطب‌ها بین ۲ تا ۳ میلیارد سال پیش حدود ۳۰۰۰ کیلومتر روی سطح این سیاره جابه‌جا شده‌اند. این جابه‌جایی قطب‌ها موجب شده‌است که خطوط ساحلی ارتفاعی متغیر داشته باشند. 
-
-حتی اگر از زمین به مریخ نگاه کنیم دشتی که قطب شمال آن را احاطه کرده‌است همانند ناحیه‌ای انباشته از رسوبات ته‌نشین شده در بستر یک اقیانوس است. در دهه ۱۹۸۰ تصاویر فضاپیمای وایکینگ چیزی شبیه دو خط ساحلی بسیار قدیمی را در نزدیکی قطب شمال مریخ نشان داد که طول آن‌ها چند هزار کیلومتر بود و عوارضی مشابه با عوارض نواحی ساحلی زمین داشتند. این خطوط ساحلی با نام‌های عربستان (Arabia) و دوترونیلوس (Deuteronilus) مربوط به ۲ تا ۴ میلیارد سال قبل هستند. 
-
-در دهه ۱۹۹۰ نقشه‌بردار سراسری مریخ متعلق به ناسا سطح مریخ را با دقت ۳۰۰ متر نقشه‌برداری کرد و متوجه شد که ارتفاع این خطوط ساحلی در نقاط مختلف تا چندین کیلومتر تغییر می‌کند و آن‌ها همانند موجی‌هایی با طول چند هزار کیلومتر هستند. در زمین ارتفاع این خطوط ساحلی تقریبا ثابت است، به همین دلیل بسیاری از کارشناسان نظریه وجود اقیانوس‌ها در مریخ را رد کردند. 
-
-دانشمندان دانشگاه برکلی به تازگی متوجه شده‌اند که تغییرات ارتفاع خطوط ساحلی مریخ در اثر جابه‌جایی محور چرخش مریخ است. به این صورت که احتمالا این قطب‌ها بین ۲ تا ۳ میلیارد سال پیش حدود ۳۰۰۰ کیلومتر روی سطح این سیاره جابه‌جا شده‌اند. این جابه‌جایی قطب‌ها موجب شده‌است که خطوط ساحلی ارتفاعی متغیر داشته باشند. 
-
- «میکائیل مانگا» (Michael Manga) استاد دانشگاه برکلی و یکی از رهبران این تحقیق می‌گوید: جابه‌جایی محور چرخش مریخ باعث تغییر شکل سطح سیاره و به وجود آمدن پستی و بلندی در خطوط ساحلی شده‌است. «تیلور پرون» (Taylor Perron) محقق اصلی این تحقیق می‌گوید: در سیاراتی مانند زمین و مریخ که پوسته خارجی انعطاف‌پذیری دارند، سطح جامد رفتاری متفاوت با سطح اقیانوس دارد که باعث تغییرات غیر یکسان سطح می‌شود. 
-
-محاسبات پرون نشان می‌دهد که مقاومت پوسته ارتجاعی مریخ باعث تغییرات ارتفاع این خطوط ساحلی شده‌است. پستی و بلندی‌های عربستان و دوترونیلوس به ترتیب ۲ ٫ ۵ و ۰ ٫ ۷ کیلومتر تغییرات ارتفاع دارند. 
-
- «مارک ریچاردز» (Mark Richards) یکی از محققان می‌گوید: نتیجه تیلور بسیار زیباست. توضیح دادن سبب وجود این پستی و بلندی‌ها با یک مدل ساده هیجان‌انگیز است. من هرگز نمی‌توانستم چنین چیزی را از قبل پیش‌بینی کنم. 
-
-وی می‌افزاید: این مدل تأیید می‌کند که مریخ درگذشته اقیانوس داشته‌است. 
-
-محاسبات پرون، مانگا، ریچاردز و همکارانشان نشان داد که دو خط ساحلی عربستان و دوترونیلوس در اثر جابه جایی‌های ۵۰ و ۲۰ درجه‌ای قطبین سیاره به وجود آمده‌اند. فرضیه مانگا می‌گوید که علت جابه‌جایی ۵۰ درجه‌ای، وجود اقیانوسی بزرگ در یکی از قطبین مریخ است. اگر جاری شدن آب باعث پر شدن قطب شمال سیاره شده باشد، جرم این مقدار آب قادر بوده‌است محور چرخش را ۵۰ درجه به سمت جنوب حرکت دهد و سپس با ناپدید شدن آب، محور دوباره به جای اصلی خود بازگشته است. 
-
-مانگا می‌گوید که منبع ناشناخته آب احتمالا سیل بسیار عظیمی در این سیاره به وجود آورده‌است که گواه آن وجود دره‌های بسیار بزرگ در دشت «تارسیس» مریخ است. سپس یا آب بخار شده یا به لایه‌های زیرین نفوذ کرده‌است و نزدیکی سطح به صورت یخ‌زده و در اعماق به صورت مایع وجود دارد. 
-
-وجود چنین اقیانوسی در گذشته مریخ هدف مناسبی برای مطالعات بعدی کاوش گرهای مریخی است. 
-
-مشتری و زحل
-جو سیارات غول‌پیکر یعنی مشتری و زحل (و نیز اورانوس) در اصل مرکب از هیدروژن، هلیوم به همراه متان و مقدار کمتری از آمونیاک است. از نظر اخترزیست‌شناسی این سیارات اهمیت چندانی برای ما ندارند چرا که فاقد سطوح جامد هستند؛ ولی در عوض قمرهای آنان در کانون توجه اخترزیست‌شناسان قرار دارد. 
-
-قمرهای مشتری
-قمرهای بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی به دقت توسط فضاپیمای گالیله مورد بررسی قرار گرفته‌است. داده‌های مغناطیس سنجی حاکی از احتمال وجود اقیانوس آب مایع در زیر قشر منجمد قمر اروپا است. حالت مشابه آن ممکن است در قمرهای گانیمد (Ganymede) و کالیستو (Callisto) نیز وجود داشته باشد. اگر چه فواصل زیاد آن‌ها از خورشید دریافت پرتوهای کافی از خورشید را ناممکن می‌سازد و آب نمی‌تواند در سطح آن به شکل مایع یافت شود، ولی نیروهای حاصل از چرخش وضعی و جاذبه مشتری منابع گرمایی اندکی ایجاد می‌کند که می‌تواند برای ذوب برخی یخ‌ها کافی باشد. البته با فرض اینکه آب مایع در قمر اروپا وجود داشته باشد، شانس تشکیل حیات و توسعه آن در این اقیانوس‌های زیرین بسیار اندک است زیرا هیچ منبع ترکیبات آلی در آن شناخته نشده‌است. با وجود اینکه احتمال می‌رود برخی مواد آلی در تماس با سطح قمر متراکم شوند ولی نقل و انتقال این مواد توسط صفحات یخی بسیار بعید بنظر می‌رسد. البته به رغم این تردیدهای مایوس‌کننده قمر اروپا هنوز در فهرست تحقیقات آتی حیات فرازمینی قرار دارد. گزینه‌هایی مثل رصدهای راداری از روی زمین و اعزام کاوشگرها برای مطالعه این قمر مطرح است. 
-
-قمرهای زحل
-از زمانی که Gerhard Kuiper در سال ۱۹۴۴ گاز متان را در اتمسفر تایتان مشاهده کرد تصور بر این بوده که این قمر برای زندگی مناسب باشد. چرا که متان یکی از اصلی‌ترین محصول فرایندهای زیستی محسوب می‌شود. تایتان اتمسفر متراکمی از نیتروژن و سرشار از مواد آلی در فاز گازی خود دارد. این قمر لابراتواری طبیعی برای بررسی تشکیل مولکول‌های آلی پیچیده در مقیاس بزرگ در طول دوره‌های طولانی زمین‌شناسی بوده‌است. با وجود دمای پائین سطح تایتان که بسیار کمتر از دمای زمین می‌باشد آب مایع اصلا در آن وجود ندارد؛ ولی این قمر شرایط نسبتا متعادل و پایداری را برای تولیدات فرایندهای حیاتی و فیزیکوشیمیایی که تشکیل‌دهنده شیمی آلی سیاره‌ای است فراهم می‌سازد. اما هیچ‌کدام از کاوشگران کاسینی و هایژن (Huygen) اثری از حیات بر روی این قمر پیدا نکرده‌اند. اخیرا قمر دیگری از زحل بنام انکلادوس (Enceladus) توجه دانشمندان را به خود جلب کرده‌است. این قمر از هنگامی مورد توجه قرار گرفته‌است که ناسا از کشف آبفشان‌های عظیمی بر روی این قمر توسط فضاپیمای کاسینی خبر داد. فوران‌های بزرگ مواد یخی در بالای قطب جنوب این قمر کیلومترها امتداد یافته‌است. عقیده بر این است که جریان‌های حاصل از آبفشان‌ها از منابع انباشته‌شده زیرین طغیان نموده‌اند و احتمال دارد در زیر آن‌ها آب مایع در جریان باشد. این در حالی است که دمای پوشش یخی در سطح این قمر به ۲۰۰ - درجه سانتیگراد می‌رسد. 
-
-سیاره‌های حاشیه‌نشین منظومه شمسی
-غول‌های یخی، اورانوس و نپتون به همراه پلوتو و کایپر (Kuiper) از خورشید بسیار دورند. دمای بسیار پائین آن‌ها هیچ شانسی برای وجود آب مایع و حیات باقی نمی‌گذارد؛ ولی کاوش این سیارات برای افزایش دانسته‌هایمان از چگونگی تشکیل منظومه‌های سیاره‌ای بسیار حائز اهمیت است. 
-
-دنباله‌دارها
-دنباله‌دارها جزو اجرام کایپر یا قطعات غبار Oort هستند که نیروی جاذبه سیارات خارجی آن‌ها را به درون منظومه شمسی می‌کشانند و مدار آن‌ها را دچار تغییر و تحول می‌سازند. دنباله‌دارها حاوی مقادیر زیادی آب هستند، اکنون ما می‌دانیم دو سوم هسته دنباله‌دار هالی از آب منجمد تشکیل شده‌است. بقیه آن موادی متشکل از سیلیکات‌ها و مواد آلی مثل فرمالدهید، متانول و… است. فناوری‌های اخیر وجود مواد آلی دیگر مثل آمونیاک، متان، استیلن حتی مولکول‌های پیچیده نظیر سینواستیلن را در هسته دنباله‌دارها اثبات کرده‌اند. با این حال ما تاکنون نتوانستیم ارزیابی مستقیمی از ترکیب هسته ستارگان‌دنباله‌دار انجام دهیم. ماموریت فضاپیمای Rosetta متعلق به سازمان فضایی اروپا با سفینه Philae یکی از راهبردهایی است که با مطالعه دنباله‌دار ۶۷ P / Churyumov-Gerosimenko در راه پرده برداشتن از اسرار این تکه یخ‌های سرگردان گام خواهد گذاشت. جستجوی برای یافتن ��نیاهای جدید همواره از اساسی‌ترین کوشش‌های بشر بوده‌است. اختر زیست‌شناسی چیزی غیر از تداوم این تلاش در قالب‌های جدید و علم گرایانه نیست که مطمئنا می‌تواند ما را با ابعاد عمیق مفهوم زندگی روی سیاره منحصر بفردمان «زمین» بیش از پیش آشنا ساخته و ما را در کسب آگاهی از ارزش واقعی حیات در کائنات کمک کند نا از این سیاره زیبا و موجودات زنده آن بیشتر محافظت کنیم. 
-
-جستارهای وابسته
-ناسا
-اخترشناسی
-زیست‌شناسی
-پان اسپرمیا
-ترابشریت
-پسابشریت
-زیست فرازمینی
-اخترلرزه‌شناسی
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس و منابع
-
-The International Journal of Astrobiology, published by Cambridge University Press, is the forum for practitioners in this interdisciplinary field. 
-Astrobiology, published by Mary Ann Liebert, Inc. , is a peer-reviewed journal that explores the origins of life, evolution, distribution, and destiny in the universe. 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-زیست فرازمینی
-سرچشمه زندگی
-فرگشت گمانه‌زن
-ترابشریت جنبشی فکری و فرهنگی است که می‌گوید با پیشرفت فناوری و افزایش در دسترس بودن آن، می‌توان به جلوگیری از افزایش سن پرداخت یا به توانمندسازی انسان‌ها به لحاظ توانایی‌های فیزیکی، ذهنی یا روان‌شناختی، دست زد. این مکتب فکری، چنین تغییرهای بنیادی‌ای در وضعیت انسان‌ها را ممکن می‌بیند و آن را هم ضروری و هم خوشایند می‌داند. متفکران ترابشریت، درباره مزیت‌ها یا خطرهای بالقوه فناوری‌های نوپدیدی که می‌توانند به محدودیت‌های بنیادین انسان پایان دهند، مطالعه می‌کنند و همچنین درباره مسئله‌های اخلاقی‌ای که در گسترش دادن یا استفاده از این فناوری‌ها پیش می‌آید، بحث می‌کنند. آن‌ها پیش‌بینی می‌کنند که انسان‌ها، در نهایت می‌توانند خودشان را به موجودهایی تبدیل کنند که آن‌چنان نسبت به انسان‌های فعلی ارتقاءیافته‌اند که بتوان آن‌ها را پساانسان نامید. اف‌ام ۲۰۳۰، که در دهه ۶۰ میلادی، در دانشگاه نیواسکول نیویورک، «مفهوم‌های نوین از انسان» خوانده بود، نخستین استاد آینده‌پژوهی بود که مفهوم امروزی ما از ترابشریت را مورد معرفی و پیش‌بینی قرار داد. کسانی که از فناوری‌ها، سبک‌های زندگی و جهان‌بینی‌هایی استفاده می‌کردند که باعث تراگذری و انتقال انسان به پساانسان می‌شوند، توسط اف‌ام ۲۰۳۰، ترابشر نامیده شدند. این حرف‌ها، زمینه‌ساز ماکس مور، فیلسوف بریتانیایی شدند که در دهه ۹۰ میلادی، آغاز به معرفی اصل‌های ترابشریت، به عنوان یک فلسفه آینده‌پژوه کرد و طبقه روشنفکری را در کالیفرنیا سازماندهی کرد که در نهایت گسترش یافت و جنبش جهانی ترابشریت را شکل داد. 
-تا حدی تحت تأثیر اثرهای اولیه علمی‌تخیلی، نگاه ترابشریت‌گرایان از آینده تراگذشته و انتقال‌یافته بشریت، موافقان و مخالفان بسیاری را طیف‌های فکری مختلف برانگیخته است. یکی از منتقدان، فرانسیس فوکویاما، آن را به عنوان خطرناک‌ترین ایده جهان، معرفی کرده‌است، در حالیکه رونالد بیلی که از طرفداران این ایده است، این جنبش را «دلیرانه‌ترین، شجاعانه‌ترین، انتزاعی‌ترین و آرمانی‌ترین اشتیاق بشری» معرفی کرده‌است. 
-
-تاریخچه
-نیک باستروم معتقد است که پیشینه تعالی طلبی در گذشته حداقل به حماسه گیلگمش و مفاهیمی مانند آب زندگانی یا اکسیر حیات و سایر تلاش‌های اسطوره‌ای برای دوری از پیری و مرگ بازمی‌گردد. نیچه در نگرش فلسفی خود مفهوم ابرانسان را توصیف می‌کند که از دید او غایتی برای بشر است. در این رابطه که آیا مفهو�� ابرانسان نیچه با پساانسان یکسان است اختلاف نظر وجود دارد. زیرا تأکید ابرانسان نیچه بر مفهوم خودشکوفایی است و نه الزاما دگرگونی با استفاده از فناوری. علی‌رغم این موضوع برخی از فلاسفه ترابشریت نظیر ماکس مور و استفان لورنز سورنر بشدت تحت تأثیر افکار نیچه قرار دارند. ایده‌های اولیه ترابشریت برای اولین بار در سال ۱۹۲۳ میلادی توسط جان هالدین، زیست‌شناس تکاملی و متخصص ژنتیک در مقاله‌ای با عنوان «دایدالوس: علم و آینده» مطرح شد. در این مقاله هادلین از مزایایی بسیار بزرگ کنترل بیولوژی انسانی به کمک ابزار علمی و ژنتیک سخن می‌گوید. او پیش‌بینی می‌کند که در آینده برای یک جامعه ثروتمند که از انرژی فراوان و پاکیزه استفاده می‌کند، بکارگیری ژنتیک جهت ایجاد افراد بلند قدتر، سالم‌تر و باهوش‌تر امری پیش پا افتاده خواهد بود. مقاله او برخی محافل علمی و افکار عمومی را تحت تأثیر قرار داد. جان دزموند برنال، بلورشناس از کمبریج در مقاله‌ای با عنوان «جهان، گوشت و شیطان» در سال ۱۹۲۹ دیدگاهایی در مورد استعمار سیارات در فضا، ارتقاء توانایی جسمی از طریق ایمپلنت‌های بیولوژیک و همچنین پیشرفت‌های ذهنی ناشی از دستاوردهای علوم اجتماعی و روان‌شناسی منتشر کرد. از آن زمان تاکنون این موارد از جمله ایده‌های رایج در باورهای ترابشری بوده‌است. 
-
-اما بسیاری جولیان هاکسلی زیست‌شناس را به عنوان بنیان‌گذار ترابشریت می‌شناسند. او در سال ۱۹۵۷ واژه ترابشریت را در عنوان مقاله‌ای بکار برد. البته این واژه قبلا در مقاله‌ای از فیلسوف کانادایی، ویلیام لایت هال استفاده‌شده بود. هاکسلی در مقاله خود می‌نویسد: تابحال زندگی انسانی، همانگونه که هابز آن را توصیف کرده‌است 'کثیف، زننده و کوتاه ' بوده‌است. اکثریت انسان‌ها (اگر در دوران جوانی نمرده باشند) در زندگی خود دشواری و بدبختی را تجربه کرده‌اند… با دلایلی منطقی می‌توانیم باور داشته باشیم که چنین پهنه‌ای از فرصت‌ها وجود دارد و محدودیت‌های کنونی و ناامیدی‌های خسته‌کننده وجودی ما می‌تواند از میان برداشته شود… نوع بشر اگر بخواهد می‌تواند خود را ارتقاء دهد، نه فقط به صورت گاه‌وبیگاه… شخصی در جایی به نوعی و شخصی در جایی دیگر به نوعی دیگر… بلکه تمامیت آن به عنوان جامعه بشری. در سال‌های دهه ۱۹۶۰ میلادی در ژاپن، پیروان سبک معماری متابولیسم، اعلامیه‌ای را منتشر کردند که هدف آن 'تشویق به توسعه متابولیک جامعه' از طریق طراحی و فناوری‌های جدید بود. در 'فصل ماده و انسان' این اعلامیه، نوبورو کاوازوئه اعلام می‌دارد که: بعد از دهه‌ها، با پیشرفت سریع فناوری ارتباطات، هر انسانی از گیرنده امواج مغزی برخوردار خواهد شد که گوش وی جاسازی شده‌است. این گیرنده می‌تواند مستقیما و دقیقا آنچه را که انسان فکر می‌کند به دیگران انتقال دهد و برعکس. در چنین شرایطی دیگر ضمیر مستقل و منفردی وجود نخواهد داشت، آنچه خواهد بود اراده نوع بشر است به عنوان یک کل. 
-
-هوش مصنوعی و تکینگی فناوری
-مفهوم تکینگی فناوری یا ظهور فوق‌العاده سریع هوش ابرانسانی برای اولین بار توسط ریاضی‌دان و رمزگشای انگلیسی، اروین جان گود در سال ۱۹۶۵ میلادی پیشنهاد شد: تصور کنید که یک ماشین ابرهوشمند، ماشینی باشد که بتواند از تمامی توانایی‌های ذهنی یک انسان، هر چقدر هم که باهوش باشد، فراتر رود. از آنجایی که طراحی خود ماشین نیز یکی ا�� این فعالیت‌های ذهنی‌ست، آن ماشین ابر هوشمند می‌تواند ماشین بهتری طراحی کند؛ بنابراین بدون تردید از آن پس شاهد یک انفجار هوشمندی خواهیم بود و هوش انسانی به سرعت عقب خواهد ماند. به همین دلیل می‌توان گفت که اولین ماشین ابرهوشمند، آخرین اختراعی خواهد بود که نیاز است آن را بسازیم. به گفته ماروین مینسکی، دانشمند علوم رایانه، ارتباط بین انسان و هوش مصنوعی از دهه ۱۹۶۰ میلادی آغاز گشت. در طی دهه‌های بعد، این شاخه با پیدایش متفکرین با نفوذی همچون هانس موراوک و ریموند کرزویل توسعه پیدا کرد، که در مرز فضاهای فنی مرتبط و تفکرات فلسفی آینده‌نگرانه ترابشریت در تکاپو بودند. او در سال ۱۹۷۳ کتابی با عنوان «جناح بالا، مانیفست آینده‌گرایی» منتشر کرد. رابرت اتینگر (پدر سرمازیستی) در سال ۱۹۷۲ در کتابی با عنوان از «انسان به ابرانسان» مفاهیم و ویژگی‌های ترابشریت را تشریح نمود. 
-
-رشد ترابشریت
-اولین همایش رسمی که عنوان ترابشریت را بر خود داشت در اوایل دهه ۱۹۸۰ در دانشگاه کالیفورنیای لس‌آنجلس برگزار شد که به نوعی به مرکز تفکرات ترابشریت تبدیل‌شده بود. در آن همایش، اف‌ام ۲۰۳۰ یک سخنرانی با عنوان «راه سوم، ایدئولوژی آینده‌گرایی» ارائه کرد. در محل نمایشگاه‌ای زد تی وی ناتاشا ویتا مور فیلمی ساخته خود به اسم گسست را به نمایش درآورد که موضوع آن فراتر رفتن انسان از محدودیت‌های بیولوژیک خود و گذر جاذبه زمین به سوی فضا بود. پس از آن ویتا مور و اف‌ام ۲۰۳۰ شروع به برگزاری گردهمایی‌هایی در مورد ترابشریت در لس‌آنجلس کردند که در آن دانشجویان کلاس‌های اف‌ام ۲۰۳۰ و طرفداران تولیدات هنری ویتا مور شرکت می‌کردند. در سال ۱۹۸۲ ویتا مور بیانیه هنرهای ترابشری را تدوین کرد و شش سال بعد از آن نمایشی تلویزیونی با اسم ترانس ستتری آپدیت را تولید کرد که تعداد بینندگان آن به بیش از صد هزار نفر رسید. 
-
-در سال ۱۹۸۶ اریک درکسلر کتابی با عنوان موتورهای خلقت: عصر پیش روی فناوری نانو را منتشر کرد. در این کتاب او در مورد چشم‌انداز فناوری نانو و سازنده‌های مولکولی به بحث پرداخت. او همچنین انستیتو غیرانتفاعی فورسایت را با هدف تحقیق در مورد فناوری نانو راه‌اندازی کرد. به عنوان اولین مرکز غیرانتفاعی تحقیقات، حمایت و انجام عمل سرمازییستی، دفتر بنیاد افزایش طول عمر الکور در کارولینای جنوبی تبدیل به مرکزی مورد علاقه برای آینده گرایان شد. در سال ۱۹۸۸ ماکس مور و تام مارو اولین شماره مجله‌ای به نام مجله اکستروپی را منتشر کردند. در سال ۱۹۹۰ مور دکترین ترابشریت خود را ایجاد کرد که برداشتی بود از مبانی اکستروپی. این دکترین به نوعی مبانی و تعاریف مدرن ترابشریت را پایه‌ریزی کرد: ترابشریت، مجموعه‌ای از فلسفه‌هاست که تلاش دارد ما را به سوی شرایط ابرانسانی هدایت کند. ترابشریت دارای وجوه مشترک زیادی با بشریت است از جمله احترام به علم و منطق و تعهد به پیشرفت و ارزشمندی وجودی بشر (یا ترابشر) …. اما ترابشریت با بشریت از جهاتی نیز متفاوت است از جمله در پیش‌بینی و به رسمیت شناختن تحولات بنیادین در طبیعت زندگی انسانی و فرصت‌های موجود ناشی از علوم و فناوری‌های مختلف… در سال ۱۹۹۲ مور و مارو انستیتو اکستروپی را راه‌اندازی کردند. هدف از تأسیس این انستیتو تسهیل ارتباط بین آینده گرایان و کمک به ایده پردازی در ساختارهای میمی (واحدهای بنیادی نظری) از طریق برگزار�� همایش‌ها و همچنین ایجاد انجمنهای اینترنتی بود که در آن طرفداران ترابشریت دیدگاه‌های خود را در زمینه فرهنگ مجازی و روان‌شناسی سایبری به اشتراک بگذارند. در سال ۱۹۹۸ نیک بوستروم و دیوید پیرس انجمن جهانی ترابشریت را پایه‌گذاری کردند. سازمانی غیردولتی که تلاش می‌کرد ترابشریت را به عنوان موضوعی مشروع در تحقیقات علمی و سیاست‌های عمومی بگنجاند. این انجمن بعدها به سازمان «هیومنیتی +» تغییر نام یافت. در سال ۲۰۰۲ این انجمن تدوین جدیدی از بیانیه ترابشریت منتشر کرد. در بخش پرسش و پاسخی که توسط این انجمن تهیه‌شده بود، دو تعریف رسمی از ترابشریت به چشم می‌خورد:۱ - جنبشی فرهنگی و روشنفکری که هدف آن خواست و ممکن‌سازی بهبود شرایط بنیادین انسان با استفاده از خرد است، خصوصا با توسعه استفاده از فناوریهایی که اثرات افزایش سن را از میان می‌برند و توانایی‌های ذهنی، جسمی و روانی انسان را گسترش می‌دهند. ۲ - مطالعه تأثیرات، فرصت‌ها و خطرات بلقوه فناوری‌هایی است که ما را قادر می‌سازند بر محدودیت‌های بنیادین انسانی غلبه کنیم، و همچنین مطالعه موضوعات اخلاقی مرتبط با توسعه و استفاده از چنین فناوری‌هایی. 
-
-منابع
-
-آینده‌پژوهی
-اخلاق زیستی
-اخلاق علم و فناوری
-ایدئولوژی‌ها
-پیش‌بینی فناوری
-تاریخ ایده‌ها
-تاریخ فلسفه‌های اخلاق
-ترابشریت
-تغییر فناوری
-تکینگی
-توسعه فناوری
-خرده‌فرهنگ‌ها
-خطرهای فناوری
-دگرش بدن
-سناریوهای آخرالزمانی
-علمی تخیلی
-علوم حاشیه‌ای
-فراانسان‌گرایی
-فرهنگ داستان‌های علمی تخیلی
-فلسفه اجتماعی
-فلسفه علم
-فلسفه فرهنگ
-فلسفه هوش مصنوعی
-متافیزیک
-مردم‌شناسی فلسفی
-معرفی‌شده‌های ۱۹۹۰ (میلادی) 
-موضوعات علمی تخیلی
-نامیرایی
-نظریه‌های ذهن
-نوشتارهای صوتی
-هوش مصنوعی
-گوردخمه نوعی معماری صخره‌ای می‌باشد و فضایی است که در صخره‌ها، کوه‌ها یا تپه‌ها برای خاکسپاری متوفیان ساخته می‌شده‌است. گوردخمه با دخمه تفاوت دارد. دخمه یا برج خاموشی مکانی است که بر فراز بلندی ایجاد می‌شد و متوفی در آنجا قرار داده می‌شد تا توسط حیوانات و پرندگان متلاشی شود. همچنین گوردخمه در زبان عامیانه گاه به‌طور هم‌معنی و مترادف با استودان نیز به کار گرفته می‌شود در حالیکه این دو از لحاظ ساختاری با هم تفاوت دارند. کلمه استودان که از ترکیب واژه‌های «استو» به معنی استخوان و «دان» به معنی جایگاه تشکیل‌شده و محل نگهداری استخوان متوفیان بوده‌است. استودان‌ها در مقایسه با گوردخمه‌ها دارای ظاهر بسیار ساده‌تری بوده و ابعاد کوچکتری نیز دارند و در واقع حفره‌هایی هستند که برای نگهداری استخوان متوفیان در داخل صخره‌ها ایجاد می‌شدند. در مقابل گور دخمه‌ها در اصل آرامگاه‌هایی بودند که در دل کوه و صخره کنده می‌شدند و شکل اتاقی دارند که یک یا چند قبر در داخل آن‌ها تعبیه می‌شد. این فضاهای اتاقی شکل گاه جای کافی برای نشستن، قرار دادن اشیاء و برگزاری مراسم داشته‌اند. گور دخمه‌های متعددی از دوره‌های مختلف در ایران یافت شده‌اند که نمی‌توان آن‌ها را به شخص خاصی منسوب نمود. در مورد قدمت آن‌ها نیز اتفاق نظر وجود ندارد و نظرات متعددی در مورد سن آن‌ها ارائه شده‌است. در حالت کلی گوردخمه‌های ایران را می‌توان از لحاظ قدمت به سه دسته کلی گوردخمه‌های دوره مادها، دوره هخامنشیان و دوره پس از هخامنشیان دسته‌بندی نمود. 
-گور��خمه‌های زیادی از دوران پیش از ماد، در مناطق تحت نفوذ اورارتو (اطراف دریاچه وان در ترکیه امروزی) یافت شده‌است. به این ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که گوردخمه‌ها بیش از آنکه ریشه و منشأ آشوری و مادی داشته باشند، به هنر معماری اورارتوها مرتبط هستند. 
-
-مادها
-
-گوردخمه‌های یافت شده از دوران مادها نوع تکامل‌یافته هنر اورارتویی هستند؛ زیرا برخلاف گوردخمه‌های دوره اورارتو، اغلب دارای نقش‌برجسته و تزئینات معماری مانند ستون و نیم‌ستون بوده و بر اساس اهمیت فرد دفن شده و همچنین تاریخ ساخت، دارای نمای ورودی متفاوت هستند. برخلاف گوردخمه‌های هخامنشیان که صاحبانشان مشخص و معلوم هستند، گوردخمه‌های دوران ماد را نمی‌توان به شخص خاصی منسوب نمود. از طرفی به لحاظ مورد دستبرد قرارگرفتن در طول تاریخ، نمی‌توان در رابطه با چگونگی تدفین یا ماهیت اشیاء همراه مرده در گوردخمه‌های این دوره، اظهارنظر نمود. این گوردخمه‌ها بر اساس نمای ورودی به‌طور کلی به سه دسته مختلف تقسیم می‌شوند. 
-گوردخمه‌هایی که در نمای ورودی دارای ستون آزاد هستند. گوردخمه فخریگاه یا دخمه سنگی با شماره ثبت ملی ۲۸۸ (پانزده کیلومتری شمال شرقی مهاباد)، گوردخمه صحنه (۶۰ کیلومتری راه کرمانشاه به همدان در محل سراب صحنه) و گوردخمه دکان داود (نزدیکی سرپل ذهاب) از این جمله‌اند. گوردخمه صحنه که در تاریخ ۱۳۱۵ / ۱۰ / ۱۰ و با شماره ثبت ملی ۱۴۸ به ثبت رسیده‌است از جمله نادرترین گور دخمه‌های دوطبقه دوره مادها می‌باشد. 
-گوردخمه‌هایی که به‌جای ستون آزاد، در دوطرف نمای ورودی آن‌ها دو نیم ستون تزئینی در کوه کنده شده‌است. از این نوع گوردخمه‌ها می‌توان به گوردخمه دودختر یا دادور با شماره ثبت ملی ۲۹۹ (نزدیکی ممسنی استان فارس) و گوردخمه آخور رستم (هشت کیلومتری جنوب تخت جمشید اشاره کرد. 
-گوردخمه‌های ساده که فاقد ستون یا نیم‌ستون بوده و عمدتا در منطقه کردستان یافت شده‌اند. گوردخمه سکاوند (پانزده کیلومتری هرسین کرمانشاه)، گوردخمه دیره (قریه دیره سرپل ذهاب) و گوردخمه سرخ‌ده (۱۹ کیلومتری گوردخمه سکاوند) از این جمله‌اند. 
-
-هخامنشیان
-
-گوردخمه‌های هخامنشی برخلاف گوردخمه‌های مادها، شکلی یکسان داشته و طرحی از صلیب دارند. ورودی گوردخمه معمولا در محل تلاقی دو خط صلیب واقع بوده و در اطراف آن بر روی خط افقی صلیب، نیم ستون‌هایی کنده شده‌است. بر قسمت بالایی صلیب شامل یک نقش برجسته ظریف و بخش پایینی آن معمولا فاقد هر تزئینی بوده‌است. اغلب گوردخمه‌های هخامنشی در نقش رستم و نقش رجب متمرکز هستند. 
-
-نخستین نمونه این گوردخمه‌ها مربوط به داریوش بزرگ بوده و سایر نمونه‌ها از آن تقلید نموده‌اند. آخرین گوردخمه هخامنشی مربوط به داریوش سوم است که کار حجاری آن (ظاهرا با حمله اسکندر مقدونی به ایران) ناتمام مانده و فقط در قسمت بالای آن نقش شاه را در مقابل آتشدان نشان می‌دهد. تعداد قبور در گوردخمه‌های هخامنشی از دو قبر تا ۹ قبر متفاوت است. 
-
-با توجه به این واقعیت که داریوش سوم تنها شش سال حکومت کرد و با توجه به میزان حجاری ناتمام انجام‌شده در مقبره وی، به نظر می‌رسد که کار ساخت هریک از این گوردخمه‌ها بیش از ده سال به طول می‌انجامیده‌است. 
-
-پس از هخامنشیان
-
-با حمله اسکندر به ایران و پیدایش سلسله‌های سلوکیان و اشکانیان، نقش مذهب در سلطنت به‌کلی کمرنگ شد. سلوکیان یونانی (جانشینان ��لوکوس یکم) بوده و مذهبی متفاوت با ایرانیان داشتند. منابع کافی در خصوص دین و مذهب اشکانیان نیز وجود ندارد. به گونه‌ای که گمان می‌رود آنان مختلف‌الدین بوده و مردگان خود را (برخلاف زرتشتیان) به طرق گوناگونی دفن می‌کرده‌اند؛ بنابراین از این دوران گوردخمه‌ای به شکلی که در دوران هخامنشیان یا مادها برای شاهان ساخته می‌شده، یافت نشده‌است. صرفا دخمه‌های عمومی به دو شکل درون خاک و درون سنگ برای رعایای زرتشتی ساخته می‌شده و پس از قراردادن تعداد معینی از اجساد، در آن‌ها با سنگ و آهک مسدود می‌شده‌است. 
-
-با ظهور ساسانیان، مذهب زرتشتی در ظاهر مجددا ارزش یافته و حتی دولت مرکزی در بخش‌هایی از کشور همچون مازندران، مهرپرستان را تحت فشار قرار داد؛ ولی با این وجود، ساخت گوردخمه‌های دوران هخامنشی دیگر رواجی نیافت و ساخت دخمه‌های عمومی تا قرنها پس از حمله اعراب به ایران ادامه پیدا کرد. 
-درحال حاضر هنوز در برخی مناطق ایران، به‌ویژه در غرب، گوردخمه‌ها برای خاکسپاری مرده‌گان استفاده می‌شود؛ مثلا در خرم‌آباد برخی خانواده‌ها به‌جای ایجاد قبر تازه، مرده را در گوردخمه خانوادگی قرار می‌دهند که به آن لحک می‌گویند. 
-
-محافظت
-برای محافظت از گوردخمه‌های موجود در کشور، بجز ثبت ملی، عملا هیچ اقدامی صورت نمی‌پذیرد. به گونه‌ای که قاچاقچیان اشیای عتیقه گاه با مواد منفجره اقدام به حفاری در این گوردخمه‌ها می‌کنند. 
-
-جستارهای وابسته
-ایوان قدمگاه
-گورخمره
-
-منابع
-
-جستارهای وابسته
-
-تپه باستانی
-
-
-بناهای زیرسطحی
-ساختمان‌ها و سازه‌های زیرسطحی
-گوردخمه‌های ایران
-گورستان‌ها
-استان کرمان پهناورترین استان ایران با مرکزیت کلانشهر کرمان است. استان کرمان در جنوب ایران قرار گرفته و جمعیت آن در سال ۱۳۹۵ و بر اساس آمار مرکز آمار ایران برابر با ۳ ٬ ۱۶۴ ٬ ۷۱۸ نفر بوده‌است. کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳۱۹۳ کیلومتر مربع نخستین استان پهناور ایران می‌باشد. کرمان نهمین استان پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. استان کرمان همچنین بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت‌شده دارد و از استان‌های تاریخی ایران می‌باشد. استان کرمان ۷ اثر ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو از جمله ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان، دهکده صخره‌ای میمند در شهربابک، کویر لوت و سه قنات، رتبه نخست ایران را از این حیث دارد. استان کرمان همچنین چندین سال متوالی رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را از آن خود کرده‌است. استان کرمان اقلیم متنوعی دارد و شهر لاله‌زار در استان کرمان، با ارتفاعی نزدیک به ۲۸۷۰ متر از سطح دریا، مرتفع‌ترین شهر ایران به‌شمار می‌رود. استان کرمان با تنوع اقلیمی خود، بزرگ‌ترین تولیدکننده خرما و پسته، رتبه دوم تولید گردوو رتبه دوم تولید گل محمدی در ایران را دارا است. 
-
-پیشینه
-
-نام کرمان از نام یکی از ده شاخه اصلی پارسیان که به جنوب ایران آمدند گرفته شده‌است. شاخه‌های اصلی پارسیان این‌ها بودند: 
-پاسارگادی، مارافی، کرمانی، ماسپی، پانتیالی، دروسی، دایی، مردی، دروپیکی و ساگارتی. 
-کرمان در زمان هخامنشیان بخش عظیمی از شهر (ساتراپی) فارس به‌شمار می‌رفت. از شهرهای کهن این سامان سیرجان (شیرگان باستان)، شهربابک، بردسیر، بافت (تپه یحی) (به اردشیر باستان)، گواشیر (کرمان امروزی)، فهرج (پهره باستان) و ارگ بم، نرماشیر، راین و جیرفت است. 
-
-آقامحمد خان ��اجار، تعدادی از مردم آن را کور کرد. وی یک هزار تن از جوانان تنومند این استان را به سرکردگی مرتضی‌قلی‌خان کرمانی به تهران فرستاد و پس از آن به میاندوآب و سراب و برخی نقاط دیگر آذربایجان تبعید کرد. این کرمانیان پس از چند نسل در جمعیت این شهرها حل شدند ولی در میاندوآب تا مدتی پیش محله‌هایی به نام محله کرمانی‌ها، سیرجانی‌ها، زرند، راه‌بر و لک‌ها وجود داشت. 
-
-قلعه دختر و قلعه اردشیر از آثار دوران ساسانی در شرق شهر کنونی کرمان، که هنوز خرابه‌های آن‌ها برجاست، گواه بر این است که لااقل در زمان اردشیر بابکان در همین محل، شهری آباد یا قلعه‌ای مهم وجود داشته‌است. مؤلف جغرافیای کرمان معتقد است که حدود سال ۲۲۰ پس از میلاد، به هنگام فتح کرمان به دست اردشیر، این محل گواشیر نام داشته و مرکز ولایت کرمان بوده‌است. بنا به گفته هرودت کرمانیا از قبایل دوازده‌گانه ایران می‌باشد و ساتراپی چهاردهم (دارا) مشتمل بر ایالت کرمان بوده‌است. در روایات اساطیری آمده‌است که کیخسرو کرمان و مکران را به رستم بخشید همچنین نشانی‌هایی از فرمانروایی بهمن بر این خطه می‌دهند آنگاه روایت تاریخی این سرزمین آغاز می‌شود و اینکه در زمان هخامنشیان کوروش آن را تبعید گاه نبونید (پادشاه مغلوب شده بابل) قرار داد سپس سخن از حکومت اشکانیان را شکست داد و فرزند خود را که او هم اردشیر نام داشت به حکومت کرمان گماشت. 
-
-بنا به نوشته‌های مورخ کلدانی و کاهن معبد مردوک در سال‌های ۵۳۹ – ۵۳۸ –که کتب او از منابع مهم تاریخ زمان کورش است – کرمان از ولایات تابعه کوروش بوده و محلی مطمئن برای او به‌شمار می‌رفته‌است. در عصر داریوش کبیر نام کرمان جزء ولایات تابعه هخامنشی آمده‌است و در کتیبه بنای شوش کلمه‌ای مشاهده می‌شود که نام چوب درختی بوده‌است که برای استحکام بنای ساختمان‌ها (شاید همان کاخ) به کار می‌رفته و محل تهیه این چوب کرمان ذکر شده‌است. در این مورد داریوش می‌گوید «چوب بیش مکن از گنداره (پیشاور) و کرمان حمل شود» در متن کتیبه‌ای که از شاپور اول ساسانی – در اطراف کعبه زرتشت در نقش رستم فارس – بدست آمده‌است، شاپور درباره قلمرو خود چنین می‌نویسد: منم خداوندگار مزداپرست شاپور شاهنشاه ایرانیان وغیر ایرانیان. امارات و ولایات امپراتوری ایران این‌ها هستند: پارس، پارت، خوزستان، میشان، آشور، آذیان، عربستان، آذرآبادگان (آذربایجان)، ارمینیا، (ارمنستان)، سسیگان، کرمان و بلوچستان. در کتب تاریخی از عهد قدیم، چند جا به نام کرمانیان به صورت بخشی از ایران برمی‌خوریم هرودت گوید: پارسی‌ها به شش طایفه شهری و ده‌نشین و چهار طایفه چادرنشین تقسیم شده‌اند شش طائفه اولی عبارتند از: مرفیان، ماسپیان، پانتالیان، دروسیان، گرمانیان در خصوص گرمانیان تصور می‌رود همان کرمانیان باشند. در کتیبه‌های هخامنشی ظاهرا مقصود از کلمه کارمانیا همان کرمان است. در کتب تاریخی از عهد قدیم، چند جا به نام کرمانیان به صورت بخشی از ایران برمی‌خوریم. 
-
-احمد علیخان وزیری (مؤلف کتاب جغرافیای کرمان) معتقد است که حدود ۴۳۰ سال قبل از اسلام – به هنگام فتح کرمان بدست اردشیر – این محل گواشیر نام داشته که مرکز ولایت کرمان بوده‌است. بخشی از خانه‌های مسکونی مردم فقیر در پای دامنه‌های این دو تپه و قلعه شکل یافته بوده و بعدا با گسترش تدریجی شهر کرمان در جهت غرب توسعه‌یافته وبا توجه به توسعه و رونق اقتصادی در دوره‌های بعد از اسلام این شهر به تدریج نضج گرفته و رفته‌رفته بزرگتر شده تاجایی که وسعت آن به حدود دویست هکتار هم رسیده، با گذشت زمان و به دلیل نا امنی منطقه و حمله غارتگران و دزدان علاوه از حصارهای رفیعی که دور قلعه دختر وقلعه اردشیر کشیده شده بود گرداگرد شهر نیز حصاری بلند کشیده شد. 
-
-ایالت بزرگ کرمان
-ایالت کرمان از شرق به مکران، و از شمال به خراسان، و از غرب به فارس، و از جنوب به دریای فارس محدود بوده‌است. کرمان در روزگار سلجوقیان از بهترین و آبادترین بلاد ایران به‌شمار می‌آمد. این سرزمین دارای دو نوع آب و هوای گرمسیری و سردسیری بوده البته مناطق سردسیر کرمان در مقایسه با مناطق سردسیر فارس، گرمتر است. به‌طور کلی، مناطق گرمسیری پهنه بزرگتری از سرزمین کرمان را فراگرفته‌است و مناطق سردسیری که به‌طور عمده در ارتفاعات بوده، در حدود یک چهارم کرمان است. از آنجا که ایالت کرمان غالبا مشتمل بر مناطق گرمسیری است، اهالی آن مردمانی سبز چرده و نازک اندام‌اند. 
-
-مقدسی در قرن چهارم، کرمان را بر پنج خوره و ناحیه تقسیم کرده‌است: نخستین آن‌ها از سوی فارس، بردسیر (کرمان امروزی)، سپس نرماشیر، سپس سیرجان، سپس بم، سپس جیرفت. 
-
-شهرهای مهم استان کرمان
-سیرجان: جغرافی نویسان عرب آن را السیرجان و الشیرجان نوشته‌اند. این شهر پایتخت قدیم ایالت کرمان بوده و مرکزیت آن در کرمان تا زمان آل‌بویه ادامه داشت؛ اما در آن زمان، ابن الیاس که حاکم بویهی کرمان بود، به علت نامعلومی کرسی کرمان را از سیرجان به بردسیر (شهر فعلی کرمان) منتقل ساخت. همچنین سیرجان از بابت قرار گرفتن در مسیر استان‌های همجوار و مسیر جاده تهران بندر عباس، چهار راه اقتصادی استان کرمان نامیده می‌شود. 
-کرمان: یاقوت حموی اگر چه به نقل از ابن بناء بشاری، سیرجان را بزرگ‌ترین شهر کرمان به‌شمار آورده‌است، اما خود، بردسیر را بزرگ‌ترین شهر کرمان در پایین‌دست کویر واقع در میان کرمان و خراسان می‌داند. 
-
-همچنین در گزارش وی چنین آمده‌است: … گفته می‌شود شهری از دوران ساسانی است که توسط اردشیر بابکان بنا یافته‌است، و حمزه اصفهانی گوید که بردسیر عربی شده اردشیر است و اهالی کرمان آنجا را گواشیر می‌خوانند، و در آنجا دژی مستحکم واقع است. بردسیر دارای چهار دروازه است، و دارای دژی بس بلند است که مسجد جامع خوبی در نزدیکی آن است. 
-بم (بم): در سمت خاور کرمان در حاشیه کویر بزرگ قرار دارد. مقدسی در قرن چهارم، بم را قصبه‌ای مهم، بزرگ و خوب وصف می‌کند که در سرزمین‌های اسلام نامبردار است. دژی بر آن است که چهار دروازه دارد، مسجد جامع و چند بازار نیز در آن دژ جای دارد. گفتنی است که شهرت بم به سبب پارچه‌های صادراتی اش بوده‌است، و در حوالی بم دهکده بزرگی واقع بوده که بیشتر پارچه‌ها را در آنجا می‌بافته‌اند. اصطخری نیز با مشهور خواندن قلعه بم، گوید که شهر بم دارای سه مسجد جامع بوده‌است: یکی مسجد خوارج که در بازار جای داشت، و دیگر مسجد جامع در محله بزازین، و سوم مسجد جامعی در داخل قلعه بم. همچنین، وی شهر بم را بزرگ‌تر از جیرفت برمی‌شمارد. 
-شهربابک
-برخی از پادشاهان ساسانی چون به آبادانی شهری همت می‌گماشتند نام خود را بر آن شهر می‌نهادند، چنان‌که اردشیر چهار شهر ساخت و نام خود را بر آنها نهاد. 
-و اما در مورد نام و وجه تسمیه شهربابک چنان‌که گذشت چون حکومت شهربابک به بابک سپرده شد و وی به آبادانی آن همت گماشت نام خود را بر آن نهاد و شهربابک خوانده شد که امروزه بسیاری از مورخین و محققان این نکته را تأیید می‌کنند، مثلا علی‌اکبر دهخدا در لغت‌نامه خود می‌نویسد: 《شهربابک شهری است که به بابک پدر اردشیر مؤسسه سلسله شایانی منسوب است و از توابع کرمان شمرده‌شده و هنوز باقی است. 》
-اضطراری و مقدسی و دیگران نیز از آن نام‌برده و تفضیلی درباره آن نداده‌اند. حمدالله مستوفی در 《 نزهت القلوب 》آنرا از توابع کرمان دانسته و می‌نویسد: 《 شهربابک منسوب به بابک جد مادری اردشیر بابکان بوده‌است از اقلیم سیم بوده و از شیراز تا شهربابک شصت و هفت فرسنگ است 》و سایکس در حوالی شهربابک آتشکده‌ای را پیدا کرده‌است. با نگاهی به کتاب (تاریخ و فرهنگ شهربابک) 
-نرماشیر (نرماشیر): ولایت نرماشیر که آن را به فارسی نرماشیر گویند در جنوب غربی بم و حاشیه کویر واقع است. مقدسی در قرن چهارم، در وصف نرماشیر گوید: قصبه‌ای مهم، بزرگ، آباد، بارانداز، و پناهگاه و در این سرزمین زبانزد است. انباری است گران‌مایه و خواستنی، شهری با جمعیت شگفت‌آور، با کاخ‌های زیبا و پاکیزه بازرگانان گران‌مایه و کالا و زیبایی‌ها است… کالای عمان به اینجا می‌آید. خرمای کرمان در اینجا گردآوری می‌شود. راه حاجیان بلوچستان از اینجا است. بر بهار از اینجا می‌گذرد. همین جغرافیدان درباره ساختار شهر مزبور گوید: دژی با چهار دروازه دارد… جامعش آباد در میان بازار است… و مناره‌ای دارد که در این سرزمین بی‌مانند است. همچنین وی نرماشیر را کوچک‌تر از سیرجان دانسته‌است. 
-کهنوج: در اوایل دهه هشتاد بزرگ‌ترین شهرستان این استان بوده‌است. 
-شهر کهنوج از شمال با جیرفت و عنبرآباد، از جنوب به منوجان، از شرق به قلعه گنج و رودبار جنوب و از غرب به فاریاب و رودان در استان هرمزگان محدود می‌شود. همچنین کهنوج به دلیل قرار گرفتن در مسیر اصلی زاهدان به بندرعباس و همچنین کرمان به بندرعباس از موقعیت مهمی برخوردار است. 
-
-شهرستان‌های جدا شده از کهنوج
-چهار شهرستان فاریاب، قلعه گنج، رودبار جنوب و منوجان از شهرستان کهنوج جدا شده‌اند و به مرور از بخش به شهرستان تبدیل گشته‌اند. 
-
-به این پنج شهرستان {رودبار جنوب - منوجان - کهنوج - فاریاب - قلعه گنج} پنج گنج گفته می‌شود. 
-جیرفت: جیرفت در قرون میانه شهری بسیار مهم بود. اکنون خرابه‌های جیرفت به شهر دقیانوس (شهر امپراتور decius) معروف است. این دقیانوس در مشرق زمین، مثل استبداد و ستمکاری است. بنا به گزارش اصطخری جیرفت شهری بوده‌است به درازای دو میل (تقریبا)، و آنجا تجارتخانه خراسان و سیستان بوده که همه محصولات گرمسیری و سردسیری در آنجا گرد می‌آمده‌است، و آب شهر از رودخانه دیو رود تأمین می‌شده و این شهر بسیار سرسبز بوده و از جمله محصولاتش خرما و گندم و اترج است. 
-مقدسی در گزارش خود از جیرفت گوید که آنجا دژی با چهار دروازه دارد. مسجد جامع در نزدیکی دروازه بم است که دور از بازار واقع است، و گوید که شهر جیرفت از اصطخر بزرگ‌تر است. بنا به نقل ابن حوقل، در نزدیکی جیرفت جاهایی به نام «میزان» و «درفارد» بوده‌است که میوه و برخی از آذوقه مورد نیاز مردم جیرفت از آنجا تأمین می‌شده‌است. 
-هرموز (هرموز کهنه): در نگارش «هرمز» هم آمده‌است. آنجا، شهری بوده در یک فرسنگی دریا، مسجد جامع آن در بازار واقع بوده، و بازار آن پررونق و پرکار بوده‌است. تا آنجا که بنا به تعبیر اصطخری، هرموز، مجمع تجارت کرمان بوده‌است. به رغم فاصله اندکی که با دریا داشته باریکه‌ای از دریا به شکل خلیج، موسوم به جیر تا آنجا کشیده شده و آنجا بندرگاه دریا بوده‌است. یاقوت حموی در قرن هفتم از هرموز به عنوان بندرگاه کرمان یاد می‌کند که کشتی‌ها در آنجا کناره می‌گرفته‌اند؛ و از هرموز، کالاهای وارداتی از هند تا کرمان و سیستان و خراسان بار می‌شد. 
-کوهبنان
-زرند
-همگان متفق القواند که این شهر قدمتی بس دیرینه دارد و حدود پنج هزار سال پیش که در اثر سرد شدن ناگهانی سرزمین‌های سیبری انسان‌ها به اروپا مهاجرت کرده و دسته‌هایی از آن‌ها به ایران و به نواحی کرمان و سپس به زرند آمدند. وعده‌ای از قدما بر این باورند هنگامی‌که اسکندر مقدونی، کاخ‌های تخت جمشید را به آتش کشید و آریون برزن راه را بر آنان بست و پس از شکست با انبوه لشکریان خود به این ناحیه برای چرای اسبان آمدند و مشاهده کردن، عده‌ای از بومیان در حال که درون بی کندها و ساختمان‌هایی که چندان ارتفاعی نداشته زندگی می‌کنند. 
-
-مردم به کشت غلات و حبوبات می‌پرداختند و برکه‌های آب در گوشه و گوشه این سامان جاری بود و مردم به هنرهای ازجمله دوزندگی، مسگری، درودگری، سفالگری، ذوب فلزات و کشاورزی مشغول بودند و سپاه اسکندر پس از هفته‌ها اقامت در این سرزمین راه جنوب را در پیش‌گرفته و به‌سوی هند رهسپار شدند. 
-در آن زمان این شهر را زراوند می‌خواندند و همه نوع حیوان مثل آهو، کل، آهوبره، بلدرچین، گورخر و حتی گوزن به وفور یافت می‌شود. 
-راور
-راور شهری در حاشیه لوت شمالی و یکی از با قدمت‌ترین شهرهای استان است مردم این منطقه اکثرا کشاورز هستند نام راور از راهور گرفته‌شده به معنی قلعه راه زیرا شهر راور در مسیر کرمان به خراسان قرار داشته و در این منطقه کاروانسرا و برج‌های زیادی قرار دارد. 
-از صنایع‌دستی راور می‌توان به قالی ان اشاره کرد که جزو نفیس‌ترین قالی‌های ایران است که باعث شده راور شهر جهانی قالی لقب بگیرد. 
-
-استان کرمان در جنوب شرقی فلات مرکزی ایران قرار دارد. این استان بین ۵۳ درجه و ۲۶ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۲۹ دقیقه طول شرقی و ۲۵ درجه و ۵۵ دقیقه تا ۳۲ درجه عرض شمالی قرار دارد. این استان از شمال به استان خراسان جنوبی، از غرب به استان‌های یزد و فارس، از جنوب به هرمزگان و از شرق به استان سیستان و بلوچستان محدود می‌شود. مساحت این استان برابر با ۱۸۳۲۸۵ کیلومتر مربع می‌باشد و بنابراین اولین استان پهناور ایران است. این استان در تقسیمات کشوری سابق به همراه سیستان و بلوچستان و هرمزگان استان هشتم را شامل می‌شده‌است. بیشترین جمعیت زرتشتیان ایران بعد از یزد در استان کرمان زندگی می‌کنند و جشن سده در فهرست آیین‌های ملی ثبت شده‌است. 
-
-تقسیمات کشوری
-
-براساس آخرین تقسیمات کشوری، استان کرمان دارای ۲۵ شهرستان، ۶۱ بخش، ۱۶۸ دهستان و ۸۴ شهر است: استان کرمان جغرافیای انسانی
-
-جمعیت استان کرمان در سال ۱۳۹۵ و بر اساس آمار مرکز آمار ایران برابر با ۳ ٬ ۱۶۴ ٬ ۷۱۸ نفر بوده‌است. کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳۱۹۳ کیلومتر مربع نخستین استان پهناور ایران می‌باشد.. ترکیب جمعیت ساکن در شهرستان‌های ریگان، فهرج، رودبار جنوب، قلعه گنج و منوجان در جنوب شرقی استان کرمان از قومیت فارس و بلوچ می‌باشند. 
-در شهرستان‌های جنوبی کهنوج، رودبارجنوب، قلعه گنج و منوجان گویش عامه مردم بومی فارسی کرمانی نیست بلکه «گویش گرمسیری» می‌باشد. 
-
-عشایر
-
-طوایف بلوچ: در مناطق شرقی و جنوب شرقی استان پراکنده‌اند و از قدیمی‌ترین ایلات استان کرمان به حساب می‌آیند. 
-ایل افشار: از ایلات ترک ساکن کرمان هستند که با گذشت زمان به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم شده‌اند که جنوبی‌ها هنوز حالت ایلیاتی دارند و در مناطقی از بافت و سیرجان زندگی می‌کنند اما شمالی‌ها ساکن شده‌اند. 
-ایل بچاقچی: ترک‌تبار هستند و زمان نادرشاه افشار از ارسباران آذربایجان به کرمان کوچانده شده‌اند و در دهستان بلورد شهرستان سیرجان ساکن شدند. 
-ایل سلیمانی: از ایلات لر زبان و از قوم لر بختیاری هستند که حدود سال ۱۷۵۰ میلادی ابتدا از چهارمحال و بختیاری و بعد از استان فارس به کرمان آمده و در کوه پایه‌های کوه شاه ساکن شده‌اند. 
-طوایف لر: اینان در کرمان به لری معروفند و در دو ناحیه، کوه پنج و دشت آب و رابر سرحد دار هستند. گروهی خود را منسوب به ایل لر بویر احمدی می‌دانند. 
-ایل لک: در سرحد شمالی شهرستان بافت و در دامنه کوه شاه طوایفی لک تباری زندگی می‌کنند که از ناحیه کوهدشت استان لرستان به منطقه کیسکان مهاجرت کرده‌اند. 
-ایل جبال بارزی: از ایل‌های قدیمی کرمان هستند که زیستشان در کرمان حداقل به زمان ساسانیان می‌رسد و در جبالبارز سکونت دارند. جبال بارزی‌ها از لحاظ قومی فارس هستند و به زبان فارسی لهجه جبال بارزی سخن می‌گویند و بزرگ‌ترین جمعیت ایلی کرمان را تشکیل می‌دهند. 
-ایل بحراسمان: از قوم فارس هستند که در کوهای بحراسمان جیرفت ساکن هستند. 
-طوایف عرب: از ایلات عرب فارس هستند که از قرن هشتم به این سمت به کرمان آمده‌اند و در جیرفت و بافت باقی‌مانده‌اند. 
-
-جغرافیای طبیعی و اقلیم
-
-کرمان با دربر گرفتن بیش از ۱۱ درصد از وسعت ایران با حدود ۱۸۳۱۹۳ کیلومتر مربع نخستین استان پهناور ایران می‌باشد. 
-کرمان نهمین استان پرجمعیت کشور محسوب می‌شود. استان کرمان همچنین بیش از ۶۶۰ اثر ملی ثبت‌شده دارد و از استان‌های تاریخی ایران می‌باشد. استان کرمان ۷ اثر ثبت‌شده در میراث جهانی یونسکو از جمله ارگ بم، باغ شاهزاده ماهان، دهکده صخره‌ای میمند در شهربابک، کویر لوت و سه قنات، رتبه نخست ایران را از این حیث دارد. استان کرمان همچنین چندین سال متوالی رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را از آن خود کرده‌است. کرمان رتبه نخست صادرات غیرنفتی کشور را در سال ۹۴ کسب کرد استان کرمان با تنوع اقلیمی خود، بزرگ‌ترین صادرکننده خرما و پسته، رتبه دوم تولید گردو و رتبه دوم تولید گل محمدی در ایران را دارا است حدود ۱۷ ٪ از باغ‌های کشور در این استان قرار دارد که از این رو دارای رتبه نخست کشوری است. استان کرمان با داشتن دانشگاه‌های بزرگ و مهم و نیز قشر تحصیل‌کرده در کشور یکی از قطب‌های علمی در ایران نیز به‌شمار می‌رود. استان کرمان با اقلیم‌های متنوع خود در بسیاری از محصولات باغی از جمله گردو، خرما، مرکبات و پسته رتبه‌های اول تا سوم کشور را در اختیار دارد. کرمان یکی از استان‌های ورزش خیز کشور است و باشگاه‌ها، آکادمی‌ها، تیم‌ها و قهرمانان ورزشی زیادی از این استان به دنیا معرفی شده‌است. سال ۱۴۰۱ طرح پیشنهادی تقسیم جنوب استان به استان کرمان جنوبی تصویب و آغاز شد. 
-
-استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد و ارتفاعات آن دنباله رشته کوه‌های مرکزی ایران است. این ارتفاعات با دارا بودن بیش از ۱۴ قله با ارتفاع بیش از ۴۰۰۰ متر بهشت کوهنوردان نامیده شده‌است. کوه هزار چهارمین کوه مرتفع ایران با ارتفاع ۴۵۰۱ متر در کرمان و در جنوب غربی شهر راین واقع شده‌است. کوه شاه نیز با ارتفاع ۴۴۰۰ متر در شمال روستای تلخه چار شهرستان بافت قرار دارد. استان کرمان از تنوع آب و هوایی از گرم تا معتدل و بسیار سرد در بسیاری از نقاط مانند بافت، رابر، کوهبنان، بردسیر و تاحدی شهربابک برخوردار است. شهر لاله‌زار در استان کرمان با ارتفاع ۲ ٬ ۷۷۵ متر از سطح دریا بلندترین شهر کشور و بام ایران است. این استان تحت تأثیر بادهای مختلف برون منطقه‌ای و محلی است. وزش این بادها آب و هوای ان را دستخوش تحولات زیادی می‌کند. تنوع اقلیمی در استان کرمان بسیار زیاد بوده و مناطق کوهستانی سرد و پر برف مثل رابر، بزنجان، بافت، چهارگنبد، سرچشمه راین، کوهبنان، گوغر، بیدخون، خبر، سیرچ، ساردوئیه، لاله‌زار و دهبکری و نیز مناطق گرمی مثل شهداد و جازموریان را در خود جای داده‌است. 
-بلندی‌های استان کرمان دنباله رشته کوه‌های زاگرس و رشته‌کوه مرکزی ایران است که از چین خوردگی‌های آتشفشانی آذربایجان آغاز می‌شود و تا بلوچستان امتداد می‌یابد و دنباله آن را در فلات مرکزی، حوزه‌های پست داخلی و کویر چندین بار قطع می‌کنند. کوه هزار مرتفع‌ترین قله استان کرمان و چهارمین قله ایران است و ارتفاع آن ۴۵۰۱ متر می‌باشد و در غرب شهر راین واقع شده‌است. کوه شاه لاله‌زار نیز با ارتفاع ۴۴۰۰ متر در نزدیکی بخش لاله‌زار قرار دارد. 
-
-تنوع آب و هوایی
-
-تنوع آب و هوایی استان کرمان به دلیل شرایط خاص اقلیمی در خور توجه‌است. در نتیجه این شرایط اقلیمی، در نواحی شمال، شمال غربی، آب و هوا خشک، در جنوب و جنوب شرقی گرم و مرطوب و در جنوب غربی و مرکز سرد و کوهستانی است. بارندگی‌های ۳۰ – ۶۰ میلی‌متری دشت نرماشیر و شهداد و ۳۵۰ – ۴۰۰ میلی‌متری بلندی‌های ساردوئیه، دهبکری و جبالبارز، و حتی بیش از ۴۰۰ میلی‌متر در شهرستان بافت و نیز وجود تنها پارک ملی جنوب شرق ایران و بزرگ‌ترین پارک ملی جنوب ایران یعنی پارک ملی خبر در جنوب غربی شهرستان بافت خود گویای مناطق اکولوژیک متفاوت در این استان است. مناطق مرکزی، غربی، جنوب غربی و تاحدی شرقی استان از بارش برف و کولاک زیادی در فصل زمستان برخوردار است. 
-رژیم بارندگی در مناطق جنوب شرقی و شمال شرقی استان اغلب به صورت باران و در نواحی مرکزی، جنوب غربی و غرب و شمال غرب استان برف می‌باشد و در محدوده آبان ماه تا فروردین‌ماه قرار دارد و از بادهای غربی و شمال غربی منطقه تغذیه می‌شود که اغلب موسمی و خشک است. 
-
-محیط‌زیست و اکوسیستم
-استان کرمان از جمله مهم‌ترین استان‌های کشور از جهت وجود مناطق حفاظت‌شده و گونه‌های کمیاب است، به‌طوری‌که در حال حاضر بیش از ۱۹ درصد از پرندگان و ۴۶ درصد از پستانداران حمایت‌شده کشور در این استان زندگی می‌کنند که برخی از آن‌ها در سطح جهان حائز اهمیت هستند. در حال حاضر مهم‌ترین پارک ملی نیمه جنوبی کشور به نام پارک ملی خبر در استان کرمان قرار دارد. 
-
-برخی آبگرم‌ها و چشمه‌های آب معدنی و تالاب‌ها
-آبگرم و آب‌درمانی جوشان، چشمه‌های آب معدنی آرتزین چمن جیرفت، آبگرم دیمند و گویگان و آبگرم گور ساردوئیه و اختیارآباد کرمان، چاه آرتزین واقع در غرب رباط شهربابک، چشمه حسین‌آباد راین، چشمه سرمور فیض آبادراور، حوض نو کرمان، چشمه بوجان سیرجان، آب معدنی قاسم‌آباد رفسنجان، سولو و ده شیخ بافت، آبگرم قلعه عسکر بردسیر، چشمه ته خاتون کرمان، چشمه‌های معدنی یاس چمن بافت چشمه معدنی غرغرهراین، چشمه ابارق بم، چشمه معدنی پاچنار کرمان، آوران رفسنجان، چشمه آب معدنی حسین‌آباد رفسنجان، گلی آونگ سیرجان، باب تنگل زرند
-این چشمه‌ها از خواص معدنی برخوردارند در درمان بیماری‌های لنفاتیک و غددی و پوستی و بیماری‌های عصبی و زنان مؤثر است. همچنین به علت دارا بودن منیزیم و سولفات کلسیم اثرات صفراآور و مدر را نیز داراست. و همچنین دریاچه زیبای فصلی مخرگه در جنوب شهربابک و دریاچه فصلی نمک در غرب سیرجان از دیگر جاذبه‌های گردشگری استان می‌باشد. 
-
-درختان کهنسال
-سرو ۲۵۰۰ ساله در دهبکری بم، سروهای ۳۰۰۰ ساله طرز راور) کهن‌سال‌ترین درخت استان کرمان، چنار مسجدجامع راین، چنار مسجد جامع فیض آبادراور، درخت چنار کهنسال ترنگ و چنار کهنسال بزنجان بافت، پسته کهنسال اودرج رفسنجان، گردو کهنسال گوغر بافت، سرو کهنسال امامزاده احمد سیرجان
-
-آبشارها
-آبشار اوردیکان (بردسیر. گلزار)، آبشار راین (راین کرمان)، آبشار کوهپایه (کرمان)، آبشارهای خوشکار (بافت)، آبشار فیض‌آباد (راور)، آبشار رودفرق عنبرآباد، آبشار سرندکوه عنبرآباد، آبشار بنگان، آبشار دلفارد (جیرفت)، آبشار دره ده والی ساردوئیه جیرفت، آبشار طرنگ
-بافت، آبشار عشق‌آباد هنزا رابر
-
-قابلیت‌ها و ظرفیت‌های گذشته و حال
-
-در برخی از سندهای تاریخی جغرافیایی این منطقه، کرمان، کارمانیا و کرمانی ذکر شده‌است. درقرن ۲۰ قالی‌بافی، صنعت عمده این کرمان را تشکیل می‌داده‌است. این صنعت به تدریج از شهر به روستاهای اطراف مانند ماهان، جوپار و چترود کشیده شد. امروزه شهر کرمان (مرکز استان کرمان) به دلیل وجود معادن و کشاورزی توسعه چشمگیری یافته‌است. تا جاییکه با افزایش میزان شهرنشینی، هم‌اکنون به یکی از کلان‌شهرهای ایران مبدل شده و رفته‌رفته حق طبیعی خویش را بازیافته‌است و با سرعتی چشمگیر روند رو به پیشرفت را همچنان ادامه می‌دهد. 
-آناناس‌ها و مرکبات و گلخانه‌های توت‌فرنگی جیرفت و باغ‌های پسته رفسنجان و سیرجان و شهربابک، نخلستان‌های بم، گیلاس و بادام و به شهربابک، باغ‌های گردوی رابر همه از کشتگاه‌های بزرگ ایرانند. (مجتمع معادن مس میدوک، مجتمع کارخانجات ذوب مس خاتون‌آباد، کارخانجات بابک مس ایرانیان، مجتمع معادن مس چاه فیروزه و چاه مسی درشهربابک)، مس سرچشمه، سنگ آهن گل گهر کرومیت اسفندقه جیرفت، فروکروم بافت، مناطق آزاد سیرجان و بم و شهر کرمان هم از مناطق صنعتی این استان هستند. استان کرمان مهم‌ترین تولیدکننده مس در کشور است. 
-
-برخی آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری
-باستان شناسان ایران و جهان استان کرمان را به سبب دارا بودن آثار تاریخی ماقبل میلاد و بسیار تاریخی (که در برخی موارد قدیمی‌ترین آثار جهان محسوب می‌شوند) از جمله تمدن هلیل رود شهرستان جیرفت، تپه یحیی شهرستان بافت، همچنین (بازار بزرگ کرمان، ارگ راین، مسجد جامع، گنبد جبلیه، باغ شاهزاده ماهان) از آثار گردشگری شهرستان کرمان، (ارگ تاریخی بم)، (روستای تاریخی دستکند میمند، عمارت موسی خانی، مسجد و حسینیه شهر کهنه، خانه صمد خانی، آتشکده اذربغ، قلعه کمر مرج، و غار ایوب دهج بزرگ‌ترین غار آذرین ایران) در شهرستان شهربابک و تل ابلیس و دژهای ساسانی کرمان به همین واسطه استان کرمان را گهواره تمدن نامیده‌اند. 
-
-استان کرمان با تصویب هیئت دولت به دو استان کرمان و کرمان جنوبی تقسیم می‌شود. 
-
-مشاهیر کرمان
-شاه نعمت‌الله ولی
-خواجوی کرمانی
-شاه شجاع کرمانی
-خواجوی کرمانی
-ایرج بسطامی
-محمود شاهرخی
-داریوش رفیعی
-صدیقه سام نژاد
-باستانی پاریزی
-احمد زیدآبادی
-روح‌الله خالقی
-احمد بهمنیار
-عبدالله دهش
-محمد دهش
-سعید نفیسی
-علی اطهری کرمانی
-جواد نوربخش
-عباس ریاضی کرمانی
-آرش نوذری
-کورس سرهنگ‌زاده
-اهورا ایمان
-
-کتابخانه‌ها
-در استان کرمان ۱۳۲ باب کتابخانه عمومی، بیش از یک‌میلیون و ۶۰۰ هزار جلد کتاب و ۱۳۰ هزار عضو فعال کتابخانه‌های عمومی وجود دارد و به‌طور میانگین به ازای هر ۲۰ هزار و ۳۷۹ نفر یک باب کتابخانه عمومی در استان وجود دارد. 
-
-علم و مراکز دانشگاهی
-
-استان کرمان استانی دانشگاهی است. دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی زیادی در شهرهای مختلف استان کرمان وجود دارد. در حال حاضر بیش از ۱۱۰ دانشگاه و مرکز آموزش عالی وابسته به وزارت علوم در استان فعالیت دارند. از جمله به‌طور خاص می‌توان به دانشگاه‌های زیر اشاره کرد: 
-
-برخی دانشگاه‌ها
-دانشگاه علوم پزشکی کرمان
-دانشگاه شهیدباهنر کرمان
-دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی کرمان
-مرکز بین‌المللی علوم و فناوری پیشرفته کرمان
-دانشگاه پیام نور واحد کرمان
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان
-دانشکده فنی شهید چمران کرمان
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد بافت
-دانشگاه ولی‌عصر رفسنجان
-دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات سیرجان
-دانشگاه پیام نور واحد سیرجان
-دانشگاه بین‌المللی منطقه ویژه اقتصادی گمرک سیرجان
-دانشگاه صنعتی سیرجان
-دانشکده پزشکی سیرجان
-دانشکده مدیریت واقتصاد بافت
-دانشگاه پیام نور واحد بافت
-دانشگاه بین‌المللی علوم پزشکی بم
-دانشگاه علوم پزشکی بم
-دانشگاه بم
-دانشگاه علوم بهزیستی بم
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد بم
-دانشگاه پیام نور مرکز بم
-دانشکده فنی و مهندسی بم
-دانشگاه جامع علمی کاربردی بم
-دانشگاه آزاد واحد بردسیر
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد کهنوج
-دانشگاه پیام نور واحد کهنوج
-دانشگاه علوم پزشکی جیرفت
-دانشگاه جیرفت
-مؤسسه غیرانتفاعی جاوید جیرفت
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت
-مرکز علمی کاربردی جیرفت
-دانشگاه پیام نور واحد جیرفت
-مؤسسه غیرانتفاعی نگین جیرفت
-دانشکده فرش راور
-آموزشکده فنی و مهندسی شهربابک
-دانشگاه آزاد شهربابک
-دانشگاه پیام نور شهر بابک
-دانشگاه علمی کاربردی شهر بابک
-و دانشگاه‌های دیگر در سایر شهرهای استان کرمان. 
-
-حمل و نقل
-
-هوایی
-شرکت بزرگ هواپیمایی ماهان ایر برای اولین بار در کرمان تأسیس شد و مرکز اصلی آن در این شهر قرار دارد در حال حاضر در استان کرمان ۵ فرودگاه وجود دارد که فرودگاه بین‌المللی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی کرمان، فرودگاه بم مرز هوایی، فرودگاه رفسنجان بین‌المللی، فرودگاه سیرجان مرز هوایی و فرودگاه جیرفت داخلی هستند. 
-
-ریلی
-استان کرمان از خطوط ریلی شمال-جنوب و شرق-غرب برخوردار است. 
-طول خطوط اصلی و فرعی ریلی منطقه کرمان ۷۷۲ کیلومتر است که شش درصد سهم خطوط ریلی کشور را به خود اختصاص داده و از لحاظ خطوط اصلی رتبه سوم و در خطوط فرعی رتبه ششم کشور را دارد. 
-راه‌آهن کرمان باعث شده که خطوط ریلی با استان تهران، استان اصفهان، هرمزگان، خراسان، استان یزد، سیستان و بلوچستان به هم مرتبط شوند و نقش مهمی در شبکه ریلی کشور ایفا کند. راه‌آهن کرمان -بم و بم-زاهدان نیز در سال ۸۹ افتتاح شد. هم‌اکنون استان کرمان در مناطق کرمان، زرند، سیرجان، بم، خاتون‌آباد شهربابک، احمدآباد رفسنجان و راین کرمان داری ایستگاه راه‌آهن فعال می‌باشد. 
-
-جاده‌ای
-استان کرمان راه ارتباطی ترانزیت کشور، تهران بندرعباس را به واسطه شهرستان‌های انار، شهربابک و سیرجان مرتبط می‌کند. این مسافت ۱۳۰۰ کیلومتری در حوزه استحفاظی استان کرمان ۳۲۰ کیلومتر می‌باشد که تمامی آن از اتوبان تشکیل شده‌است. 
-همچنین از راه ترانزیتی ۱۸۰۰ کیلومتری تهران به استان سیستان و بلوچستان، بندر چابهار و سواحل اقیانوس هند ۵۲۰ کیلومتر آن از استان کرمان و از شهرستان‌های انار، رفسنجان، کرمان، بم، نرماشیر و ریگان می‌گذرد که کاملا از اتوبان تشکیل شده‌است. 
-
-اقتصاد
-صنایع و معادن
-صنایع استان کرمان به دو دسته صنایع‌دستی و ماشینی تقسیم می‌شوند. صنایع‌دستی شامل شال، پته و ترمه‌است که به غیر از پته دوزی باقی از رونق سابق برخوردار نیستند. صنایع‌دستی کارگاهی چون: قالی‌بافی، جاجیم بافی، گلیم‌بافی و خورجین بافی از صنایع رایج این استان به‌شمار می‌رود. صنایع ماشینی استان به سه دسته کارگاهی کوچک، متوسط و بزرگ تقسیم می‌شوند که از این صنایع می‌توان سیمان، خانه‌سازی، مواد غذایی و لبنیات، نوشابه‌سازی، قند، زغال‌سنگ و مس که معروفیت جهانی دارد را نام برد. معادن استان در تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع کشور نقش ارزنده‌ای بر عهده دارند. معادن سرشار آهن در سیرجان، زغال‌سنگ، مس و دیگر فلزات چرخ‌های صنعت استان و کشور را به گردش درمی‌آورند. 
-معادن زغالسنگ شهرستان کوهبنان از بزرگ‌ترین معادن کشور به حساب می‌روند، معادن زغال‌سنگ کوهبنان قسمتی از نیاز کارخانه ذوب‌آهن اصفهان را تأمین می‌کنند. منابع معدن مس سرچشمه رفسنجان که به گواهی کارشناسان از غنی‌ترین و خالص‌ترین معادن مس درجهان به‌شمار می‌رود، از مشخصه‌های ویژه اقتصادی استان کرمان محسوب می‌شود. معادن بزرگ سرب و روی کوهبنان، مجتمع معادن مس میدوک و چاه فیروزه و چاه مسی در شهرستان شهربابک از دیگر معادن مهم مس در استان و کشور می‌باشند. معادن بافت و جیرفت و کهنوج نیز از مهم‌ترین معادن کرومیت ایران به‌شمار می‌روند و معدن تیتانیوم کهنوج تنها معدن از این فلز در ایران می‌باشد. معادن فاریاب در شهرستان منوجان نیز از اهمیت بالایی برخوردارند. 
-
-مجتمع سنگ آهن گل گهر سیرجان
-یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین صنایع استان می‌باشد. این مجتمع ۵۰ درصد نیاز فولاد مبارکه اصفهان و فولاد خوزستان را تأمین می‌کند. 
-در کل مجموعه گل گهر یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تن ذخیره آهنین دارد. معادن شماره ۲ - ۳ - ۴ این مجتمع نیز ذخایر قابل توجهی دارند که آنچه پیش‌بینی می‌شود ۵۰ میلیون تن در معدن شماره دو، ۶۴۰ میلون تن در معدن شماره ۳ و ۸۸ میلیون تن در معدن شماره چهار وجود دارد که سطح برداشت متفاوتی دارند. وسعت معدن شماره یک را ۱ ٫ ۵ در ۳ ٫ ۵ کیلومتراست. وسعت کل مجموعه گل گهر ۷۰۰ هکتار است و معدن شماره یک که متعلق به گل گهر است از قسمت شرق تا هزار متر قابل توسعه‌است. 
-
-تجاری
-
-منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید بم
-منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید، با هدف ایجاد و توسعه زمینه‌های لازم برای فعالیت‌های کارامد صنعتی، جذب فناوری‌های نوین و افزایش زمینه‌های اشتغال از طریق جلب و هدایت سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در دهه فجر سال ۱۳۷۶، تأسیس و رسما کار خود را آغاز کرد. مساحت این منطقه بالغ بر ۱۱۰۰ هکتار است که در فاصله ۱۰ کیلومتری شرق شهر بم واقع شده‌است. 
-زیر ساختها و امکانات پشتیبانی مورد نیاز از قبیل احداث ترمینال اختصاصی در فرودگاه بم، تأسیس ترمینال مسافری و باربری، راه‌آهن و انبارهای مجهز کالا، خودرو سازی، گمرک، تأمین آب، برق و مخابرات، ساخت هتل‌ها، امکانات ورزشی، تفریحی، آموزشی و سایر تسهیلات بوده‌است که علاوه بر فراهم آمدن زمینه‌های لازم برای توسعه پیش از پیش سرمایه‌گذاری‌های صنعتی، امید می‌رود تا این منطقه با توجه به پتانسیل‌های لازم در آینده‌ای نزدیک به یکی از قطب‌های توریستی و تفریحی کشور نیز تبدیل شود. 
-
-منطقه ویژه اقتصادی سیرجان
-از نظر اقتصادی منطقه ویژه اقتصادی سیرجان اهمیت استان کرمان را افزایش داده‌است. این منطقه ویژه صرف‌نظر از تأثیراتی که در توسعه اقتصادی کل استان داشته، از دیدگاه توسعه جهانگردی نیز اهمیت زیادی دارد. سیرجان گذرگاه اصلی انتقال کالا به کشورهای خاور ایران و هم‌چنین اروپا و خلیج‌فارس بوده و مسیر رفت و برگشت کلیه کالاها از بندر شهید رجایی به کشورهای آسیای میانه، قفقاز و روسیه است. در واقع این شهر محل اتصال کلیه محورهای ترانزیتی و حمل و نقل کالا از جنوب به شمال، خاور و باختر ایران و سایر کشورهای شمالی، خاوری و باختری اروپا و خلیج‌فارس است. راه ترانزیت اصلی زمینی (جاده‌ای و ریلی) از طریق بندر شهید رجایی به سایر استان‌های کشور، از مسیر این شهرستان و منطقه ویژه اقتصادی عبور می‌کند. این منطقه به عنوان یک قطب اقتصادی ویژه بر بستر مزیت‌های باراندازی، در ساختار اقتصادی استان کرمان نقش و موقعیت قابل توجهی را احراز کرده‌است و در آینده نیز بر اهمیت این جایگاه اقتصادی افزوده خواهد شد. 
-
-منطقه ویژه اقتصادی رفسنجان
-در چهارده کیلومتری شرق رفسنجان قرار دارد. کارخانه‌ها متعددی با سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی در منطقه وجود دارد. 
-
-ظرفیت‌ها
-یک پنجم باغ‌های کشور در این استان قرار دارد و نقش اساسی در تأمین محصولات زراعی و خودکفایی در تولید گندم در سال ۸۸ داشته‌است. هم‌اکنون در سند توسعه این استان رسیدن به عنوان سومین استا توسعه‌یافته کشور پس از تهران و اصفهان، برنامه‌های قابل توجهی در حال اجراست که تا سال ۱۳۹۵ محقق خواهد شد. 
-
-کشاورزی
-از نظر سطح زیر کشت، باغات استان ۱۷ درصد اراضی زیر کشت باغات کشور را به خود اختصاص داده‌است. استان کرمان به لحاظ میزان سطح زیر کشت و تولید پسته با سطح ۳۰۲۵۳۴ هکتار و تولیدی ۱۴۸۲۱۴ تن معادل ۷۵ درصد باغات استان و ۷۷ ٫ ۵ در صد باغات کشور مقام اول را در کشور دارا می‌باشد و سطح زیر کشت مرکبات استان کرمان ۱۰۷۴۸ هکتار برآورد شده‌است که حائز رتبه سوم کشور است. 
-هند ایران: جیرفت و کهنوج به دلیل شرایط مساعد اقلیمی، وجود منابع ارزشمند آب‌وخاک، و پیوستگی اکولوژیکی در عرصه کشاورزی، موقعیت خاص یافته‌اند، آن‌طور که جیرفت را (هند ایران) نامیده‌اند. 
-
-شهرستانهای انار، سیرجان، رفسنجان و بخش بهرمان، زرند، شهربابک و راور از بزرگ‌ترین مراکز تولید پسته در کرمان می‌باشند. پسته اکبری که م��غوب‌ترین پسته و بسیار بازار پسند می‌باشد محصول شهرستان انار است. یکی از مرغوب‌ترین خرمای ایران در شهرستان بم تولید می‌شود. همچنین تولید محصول به، گردو، بادام، سیب، زرد آلو، آلوچه و زعفران در شهرستان شهربابک نسبتا خوب می‌باشد. یکی از بزرگ‌ترین سطح زیر کشت گردوی کشور در شهرستان بافت قرار دارد. زیره سیاه بافت که در ارتفاعات کوه شاه و پارک ملی خبر می‌روید معطرترین و ارزشمندترین زیره کرمان است. هم‌چنین زیره مرغوب از ارتفاعات جوپار، سیرچ و راین نیز برداشت می‌شود. شهرستان جیرفت نیز مهم‌ترین کانون فراوردن مرکبات در کرمان است؛ که کیفیت مرکباتش بی‌نظیر است گردو، سیب درختی، عسل، زیره، گل محمدی و گلاب، مرکبات، محصولات جالیزی، پنبه و ذرت، زعفران و گیاهان دارویی از قبیل به لیمو، گاوزبان از سایر محصولات کشاورزی مهم استان کرمان می‌باشد. باغ‌های بزرگ بادام هما شهر از مراکز بزرگ تولید بادام در بخش پاریز محسوب می‌شوند. 
-
-گردشگری
-باغ شاهزاده ماهان کرمان
-باغ فتح‌آباد کرمان
-گندم بریان یا ریگ سوخته راور
-دریاچه جوان شهداد
-روستای صخره‌ای میمند شهربابک
-عمارت موسی خانی شهربابک
-آبشار بنگان در شهرستان بافت
-ارگ بم
-ارگ راین
-بازار سیرجان
-منطقه بلورد
-حمام گنجعلیخان کرمان
-خانه حاج آقا علی رفسنجان
-پارک ملی خبر در بافت
-غار طرنگ بافت
-سروهای سه هزار ساله طرز راور
-مسجد و حسینیه شهر کهنه شهربابک
-کلوت‌های شهداد
-منطقه گردشگری مزار در ارزوییه
-آبشار آبسر رابر
-آبشار راین کرمان
-خانه ایرانمنش در بافت
-آبشار و دره کشیت گلباف
-ارگ انار
-گنبد جبلیه
-غار ایوب دهج بزرگ‌ترین غار آذرین ایران واقع در شهربابک
-دریاچه مخرگه شهربابک
-منطقه کوهستانی و بزرگ‌ترین دهانه آتشفشانی ایران واقع در آبدر شهربابک
-مناطق کوهستانی میمند و پاقلعه شهربابک
-مناطق کوهستانی مسینان و جوزم شهربابک
-دشت ریگ سفید شهربابک
-دشت ریواس شهربابک
-مناطق کوهستانی دهبکری
-مناطق کوهستانی ساردوئیه و دلفارد
-قلعه تاریخی منوجان
-کوه شاه
-تخت سرتشتک هنزا
-شاه فیروز سیرجان
-سد نسا بم
-نخلستان‌های بم
-
-بازارها
-بازار مسگرها
-بازارهای شرقی و غربی
-بازار میدان ارگ
-چهار سوق گنجعلی خان
-بازار اختیاری
-بازار سرداری
-بازار عطاری
-بازار مظفری
-بازار زرگری
-بازار سیرجان
-
-برخی جاذبه‌های گردشگری
-مجموعه گنجعلی خانی
-شامل حمام، بازار کرمان، مدرسه، کاروانسرا، آب‌انبار، ضرابخانه و میدان گنجعلی خان مربوط به عصر صفویه
-
-بازار سیرجان
-
-کاروانسراها
-
-کاروانسرای وکیل
-کاروانسرای زرتشتیان (بم) 
-کاروانسرای علینقی خان
-کاروانسرای هماشهر (سعادت‌آباد) سیرجان
-کاروانسرای سهرج (راور) 
-کاروانسرای آب بید (راور) 
-کاروانسرای چاه کوران (راور) 
-کاروانسرای چهل پایه (یکی از سالم‌ترین کاروانسراهای ایران) (راور) 
-تیمچه حاج آقا عبدالله
-تیمچه کوزه‌گرها
-سرای گلشن
-سرای جر
-کاروانسرا هنود (هندی‌ها). 
-
-یخدان‌ها
-یخچال زریسف
-یخدان مؤیدی
-یخدان جو مؤیدی
-یخدان لنگر
-یخدان عباس‌آباد حاجی
-یخدان راور
-یخدان انار
-یخدان‌های دوقلو سیرجان
-
-مساجد
-مسجد جامع ملک (امام) 
-مسجد جامع مظفری
-مسجد گنجعلیخان
-مسجد چهلستون
-مسجد رسول (ص) بم (تاریخ ساخت هم‌زمان با ورود اسلام به ایران در صدر اسلام. این مسجد در زلزله بم تخریب شد) 
-مسجد و حسینیه شهر کهنه واقع در شهر شهربابک
-
-آب انبارها
-آب‌انبار علی مردان خان
-آب‌انبار حاج آقا علی
-آب‌انبار ابراهیم خانی
-آب‌انبار حاج المیرا
-
-دریاچه جوان شهداد دریاچه جوان یا دریاچه جوان شهداد همچنین به دریاچه کلوت نیز مشهور است در نزدیکی منظقه شهداد در استان کرمان قرار دارد یکی از جوان‌ترین دریاچه‌های ایران است. دریاچه جوان کرمان در میان کلوت‌های دشت لوت متولد شده‌است. این پدیده در دل این‌چنین کویری که حیات در آن به ندرت دیده می‌شود خود به تنهایی معجزه است. این دریاچه طبیعی در اثر طغیان رودخانه شور که از ارتفاعات استان خراسان جنوبی سرچشمه می‌گیرد و سیلابی که در بهار سال ۱۳۹۸ در استان کرمان رخ داد، ایجاد شد. 
-دریاچه جوان در استان کرمان، درست در میان کویر لوت و در جوار کلوت‌های استوار و سربرافراشته شهداد به‌وجود آمده‌است. گویی این دریاچه برای تکمیل زیبایی شهداد و گواه قدرت رود شور در دل کویر متولد شده‌است. همانگونه که می‌دانید کویر لوت کرمان، یکی از گرم‌ترین نقاط در جهان است. به تبعیت از این گرما حیات چندانی در این منطقه به چشم نمی‌خورد. پیدایش این دریاچه در این منطقه، احتمالا باعث ایجاد تغییراتی در آب و هوای کویر خواهد شد. به بیانی دیگر این تغییرات به شکل زنجیروار سبب تغییر و به‌وجود آمدن اکوسیستمی جدید در این قسمت از کویر شود. در حال حاضر، دریاچه، بسیار گسترده شده‌است. لازم است ذکر شود نام‌گذاری این دریاچه توسط کوهسار فعال گردشگری و اهل رسانه استان کرمان انجام شده‌است. 
-
-آرامگاه‌ها
-
-آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی، بقعه بشر بن حارث معروف به بشر حافی واقع در شهرستان انار خواجه خضر، مقبره میرزبیر هماشهر، مقبره اتابک بر غوچ (بزقش) مقبره میر حیدر، آرامگاه شاه فیروز، آرامگاه سید احمد طرنگ، آرامگاه آخوند، آرامگاه میر زبیر، مزار شیخ علی‌بابا، آرامگاه شاهزاده حسین جوپار، زیارتگاهی واقع در غار ایوب دهج شهربابک است. 
-
-موزه‌ها
-
-موزه بزرگ هنرهای معاصر صنعتی کرمان
-، موزه آستانه شاه نعمت‌الله ولی
-، تنها موزه مردم‌شناسی زرتشتیان جهان
-، موزه ضرابخانه سکه
-، موزه مردم‌شناسی کرمان
-، موزه باغ تاریخی ماهان، موزه شهید باهنر (روحانیت) 
-، موزه سنگ در گنبد تاریخی جبلیه
-، موزه ارگ قدیم بم
-، موزه آب بافت (درحال احداث)، موزه مردم‌شناسی عمارت موسی خانی و موزه مردم‌شناسی دهکده صخره‌ای تاریخی میمند واقع در شهرستان شهربابک، موزه حمام قدیمی قریشی رفسنجان (مردم‌شناسی) 
-، باغ موزه دفاع مقدس کرمان
-، موزه ریاست جمهوری در رفسنجان
-موزه باستان‌شناسی در شهداد، موزه باستانی جیرفت
-، موزه و نمایشگاه یخدان قدیمی، باغ موزه هرندی (موزه ساز کرمان) موزه سیرجان موزه مسجد جامع کرمان، موزه مطبوعات کرمان
-
-صنایع‌دستی کرمان
-صنایع‌دستی کرمان آوازه جهانی دارند و عبارتند از پته دوزی، مسگری، فرش و قالی کرمان، قالی راور، انبر و چاقو راینی، منسوجات دستباف مانند ترمه، شال‌بافی، گلیم شیریکی پیچ که این نوع گلیم ثبت درمیراث جهانی یونسکو شده‌است. 
-فرش استان کرمانفرش هنر ارزنده و بی‌نظیر استان کرمان، در واقع بافته‌ای است از هزاران گره کوچک که به مدد سرپنجه‌های قالیبافان هنرمند کشورمان بر خامه و نخ زده می‌شود تا محصولی ساخته‌وپرداخته شود که افزون بر جنبه‌های مصرفی قوی، هنر را در مقیاس وسیع و گسترده‌ای مطرح و متجلی سازد. فرش استان کرمان به نام تجاری فرش کرمان از شهرت فراوانی در جهان برخوردار ��ست. مهم‌ترین مراکز بافت فرش در استان کرمان از قدیم شامل شهرستان‌های کرمان، راور و شهربابک بوده‌است. 
-قلم‌زنی روی مسقلم‌زنی هنر کندن نقوش بر اشیاء فلزی است. این هنر همواره با سبک ایرانی ملازمت داشته و نقوش آن گل‌وبته‌های اسلیمی و ختایی بوده‌است. در کندن فلز از قلم فولادی و چکش مناسب با آن استفاده می‌شود. در حال حاضر بیشتر بر روی مس و برنج قلم‌زنی می‌شود و استان کرمان یکی از اصلی‌ترین مراکز قلم‌زنی ایران است. 
-گیوه‌دوزیگیوه آجید ه یکی از هنرهای سنتی استان است که به دلیل خواص طبی و دیگر مزیت‌های آن، طرفداران بسیاری در داخل و خارج از کشور دارد از رایج‌ترین مراکز تولید گیوه شهرستان بافت است. 
-گلیم‌بافیگلیم به‌طور ساده یک فرش با بافت صاف یا یک نوع قالی بدون کرک یا خوب گره‌خورده‌است که در استان کرمان به‌صورت ساده (تخت) و برجسته‌کار می‌شود. شهرهای سیرجان و بافت از مرکز عمده تولید گلیم شیریکی پیچ بافی هستند. 
-منبت کاریهنر معرق روی چوب یکی از رشته‌های پر پیشینه صنایع‌دستی است که به نسبت سایر صنایع دارای قدمت بیشتری است این هنر صنعت که ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود، به کمک ذوق و اندیشه معرق سازان هنرمند ایرانی تغییر شکل داد و صنعتگران کشورمان به‌جای یک نوع چوب که معمولا متن اصلی دست‌ساخته‌ها را تشکیل می‌داد به استفاده از انواع چوب بارنگ‌های مختلف پرداختند این هنر در بیشتر شهرهای استان کرمان رواج دارد
-شال کرمان'''
-
-در گذشته ارزش بسیار داشته‌است به گونه‌ای که در خانه‌های ایرانی آن را به عنوان کالای سرمایه‌ای نگاه‌داری می‌کرده‌اند و به گاه تنگدستی آن را گرو می‌گذاشتند. شاهان قاجار به جهت پاداش یک طاقه شال کرمان هدیه می‌دادند. ارزش شال کرمان به حدی بوده که قطعات کوچک آن را می‌کشیده و می‌فروختند. در دوره صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر از تولید آن حمایت زیادی شده به گونه‌ای که نوعی شال کرمان به‌به شال امیری معروف می‌شود. 
-
-سوغات کرمان
-پسته رفسنجان، پسته و سوهان زرند، نان مشهور کرنون شهربابک که به ثبت میراث ملی و معنوی هم رسیده‌است، قورمه گوسفندی اعلا، لبنیات وعسل رابر از جمله پنیرمشکی، اسپار، کشک، دوغ، تلف، مسکه و از همه مهم‌تر روغن خیلی مشهور آن به نام روغن زرد، دوشاب، عسل، نان تیرو، نان سیرو و انواع نان کماج، گردو و بادام و پسته، به، فرش، نگین سنگ فیروزه مخصوص جواهرات و ظروف مسی فیروزه کوبی شده همه از سوغات شهرستان شهربابک) می‌باشد. گردو بافت ورابر، بادام هماشهر، عرقیات مشهور لاله‌زار بردسیر که هر ساله جشنواره آن نیز برگزار می‌شود، خرما و مرکبات بم، جیرفت وکهنوج وارزوئیه، شیرینی‌های خاصی مثل کلمپه، کماج سهن، حلوا، حاجی بادام، پسته و مسقطی سیرجان و قاووت یا همان قوتو معروف، زیره، حنا، بزقورمه و فالوده کرمانی. 
-
-باشگاه‌های مهم ورزشی
-باشگاه صنعت مس کرمان
-باشگاه صنعت مس رفسنجان
-باشگاه گل گهر سیرجان
-باشگاه مس شهربابک
-باشگاه فولاد سیرجان ایرانیان
-باشگاه فولاد زرند ایرانیان
-باشگاه شهرداری بم
-باشگاه شهرداری شهربابک
-باشگاه شهرداری سیرجان
-باشگاه گهر زمین سیرجان
-
-منابع
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست آثار تاریخی کرمان
-فهرست بخش‌های استان کرمان
-کارمانیا
-
-پیوند به بیرون
-استانداری کرمان
-وب‌سایت شهرداری کرمان
-
-کرمان
-کرمان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۱۶ در ایران
-تخت سلیمان یا آتشکده آذرگشسپ نام یک مجموعه تاریخی در استان آذربایجان غربی است که در بخش تخت سلیمان در شهرستان تکاب واقع شده‌است. این مجموعه در نزدیکی شهر تازه‌کندنصرت‌آباد قرار دارد و در گذشته دور «گنجک» نامیده شده‌است. هم‌اکنون نام آن شهر، تخت سلیمان است. گفته‌شده که تخت سلیمان همان «فره‌اسپه» پایتخت شاهنشاهی اشکانی بوده‌است. تخت سلیمان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به‌شمار می‌رفت؛ اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور روم به ایران، تخریب شد. در آن زمان این شهر گنجک نام داشت. آتشکده آذرگشسپ در شهر گنجک جای داشت که امروزه با نام روستای (شهر) تخت سلیمان شناخته می‌شود. 
-
-تاریخچه
-
-گنزک (به پارسی میانه) یا گنجک (به پهلوی)، گنزه، گنجه و به ارمنی گنزکا یا کادزا، به سریانی گنذزک یا گنژگ، به یونانی گنزکا، گادزاکا، گادزا، مورخان عرب آن را جزن، جنزه، جزنق یا جنزقه نام برده‌اند، مغولان آن را ستوریق گفته‌اند. نام دیگر این شهر، «شیز» بوده‌است. شهری باستانی و مقدس برای ایرانیان بود. پلوتارک مورخ یونانی این شهر را با نام فراد نوشته‌است. در نوشته‌های دیگر پهلوی شیچ خوانده‌شده، در شاهنامه چیچست به کار رفته و کهن‌تر از همه این نوشته‌ها، در اوستا است که نام آن را برگرفته از دریاچه آن چئی‌چست آورده‌است. چیچست نام دریاچه‌ای بود که امروزه با نام دریاچه ارومیه شناخته می‌شود. امروزه تمام این نام‌ها از بین رفته و این محل را از روی پادشاه یهودی، سلیمان برگرفته‌اند و تخت سلیمان می‌نامند. 
-
-این شهر باستانی در دوره‌های گوناگون مکان زندگی اقوامی مانند مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و مغولان بوده و در هریک از دوران‌های بالا، این محل در اوج قدرت و تمدن زمان مربوط به خود بوده‌است. اکنون آثاری از این شهر در آذربایجان غربی شهرستان تکاب (تیکان تپه) برجای مانده‌است که جلوه‌گر شکوه و عظمت این شهر باستانی بسیار زیباست. 
-
-در زمان حمله اعراب در مدارک رومی و ارمنی نام سپهبد و شاهزاده آذربایجان «رستم پسر فرخ هرمز» آورده شده که البته با توجه به متن شاهنامه در بخش نامه رستم فرخزاد به برادرش دلالت بر تاریخی بودن شاهنامه دارد؛ همچنین فردوسی به نام گنجه هم اشاره کرده که آن نیز سند تاریخی است. 
-
-شیز زادگاه زرتشت
-اگرچه این سخن مورد قبول همه محققان نیست، ولی یکی از جاهایی که حدس زده می‌شود محل تولد زرتشت باشد، شهر شیز است. 
-ناصری در انجمن‌آرای آورده‌است که گویند زرتشت در شهر اردبیل و سبلان ظهور کرده و اصلش از شهری بوده، در میان بناب و زنگان که شیز نام داشته‌است. 
-در دوران اردشیر یکم و پس از او تمایل به حذف تاریخ و نقش اشکانیان در کلیه امور بود. تباین و تضادی که ساسانیان با اشکانیان داشتند بیشتر بر این بنیادها قرار داشت: سعی در تقویت حکومت مرکزی و مبارزه با ادیان غیر زرتشتی. این حکومت متمرکز نامی فراگیر لازم داشت که مسبوق به دین رسمی کشور و آیات و اصطلاحات اوستا باشد. در اوستا از «ائیریانم وئجه» به عنوان زادگاه زرتشت یاد شده بود که در دوران ساسانی تمایلی به تغییر محل آن از ری به آذربایجان احساس گردید؛ زیرا ری از مدت‌ها پیش در تیول خاندان معروف مهران، از خاندان‌های مهم دوران اشکانی بود و پیوسته مانند نسا از شهرهای اشکانی دوست و مورد سوءظن ساسانیان بود. در حالی که آذربایجان هم یکی از سه آتش بزرگ دوران ساسانی را در خود داشت. همچنین آتشکده آذرگشسپ به تیسفون پایتخت ساسانی نزدیک‌تر بود و زیارت‌های شاهان ساده‌تر انجام می‌شد؛ پس «ائیریانم وئجه» که قبلا زادگاه زرتشت تصور شده بود به آذربایجان منتقل گردید با نام تازه «ایران ویج». جزء نخست این کلمه مقدس می‌توانست بهترین نام ممکن برای سرزمین واحد و فراگیر ساسانیان باشد. این جزء نخست در ایرانی باستانی آریانام aryānām و در زبان اوستایی aryānem بود. از شکل ایرانی باستان آن در دوران اشکانی آریان حاصل‌شده بود، اما ساسانیان بیشتر به اوستا نظر داشتند. 
-
-گنزک پایتخت دوران اورتایی
-
-آتروپات فرماندار یا ساتراپ ماد شمالی در زمان اسکندر بود. بعد از فروپاشی امپراتوری اسکندر در سال ۳۲۸ پیش از میلاد، او اعلام استقلال کرده و گنزک را پایتخت کشور تازه استقلال‌یافته ماد کوچک قرار داد. واژه معرب آذربایجان از همین نام خاندان آتورپاتگان ریشه گرفته‌است که «گ» تبدیل به «ج» شده‌است. 
-
-محاصره گنزک به‌دست رومی‌ها
-در سال ۳۶ پیش از میلاد مارک آنتونی، سردار نامدار جمهوری روم، به ایران باستان حمله کرد. 
-
-پادشاه اشکانی در این هنگام فرهاد چهارم بوده‌است. پلوتارک می‌نویسد «آنتوان بعد از جدا شدن از معشوقه‌اش ملکه کلئوپاترا همراه با یکصد و سیزده هزار سپاهی به قصد تصرف ماد به طرف آذربایجان حرکت کرد. او که می‌خواست زمستان را با کلئوپاترا بگذراند، در هر کاری از خود شتاب‌زدگی نشان می‌داد و بدون استراحت دادن به سربازان و بدون حمل اسباب و آلات جنگی که باعث کندی حرکت شده بودند، به طرف گنجک (فراد) رفت تا آن شهر را در محاصره گیرد؛ بنابراین جنگ‌افزارهای خود را کمی عقبتر جا گذاشت تا سبک‌بار به سمت گنجک برود. گنجک شهری بود بزرگ و زنان و کودکان پادشاهان ماد در آنجا سکونت داشتند. در حین محاصره، آنتوان به آلات جنگی نیازمند شد و فهمید که نیاوردن و جا گذاشتن آن آلات، چه اشتباه بزرگی بوده‌است. فرهاد چهارم پادشاه پارتها که همراه با سپاه بزرگی به طرف گنجک حرکت می‌کرد، سواره‌نظامی را مأمور کرد که بروند و آن آلات جنگی را بگیرند و از دسترس رومی‌ها خارج کنند. پارت‌ها به سپاه رومی حمله کرده و اسیران بسیار بگرفتند. مادها هم که در محاصره بودند به پارت‌ها پیوسته تا اینکه رومی‌ها مجبور به عقب‌نشینی شدند.» 
-
-گنزک در زمان خسرو پرویز
-اقامتگاه تابستانی خسرو پرویز ظاهرا در نواحی دریاچه ارومیه در سر راه بناب و تبریز در نزدیکی لیلان بوده‌است. در نزدیکی آن کوه آتش‌فشانی بوده که آتشکده آذرگشسپ به‌واسطه گازهای طبیعی قابل اشتعال آن روشن می‌شده‌است. در دوره ساسانی معمولا یکی از مرزبانان را به فرمانداری آذربایجان می‌گماردند. در اواخر آن دوره، حکومت آذربایجان در دست خاندان فرخ‌هرمز بود و پایتخت آن گنجک یا شیز نام داشت که مطابق با ویرانه‌های لیلان در جنوب شرقی دریاچه ارومیه گزارش شده‌است. شهر تاریخی شیز متعلق به دوران تاریخی ساسانی است، اما باستان‌شناسان در مورد محل قطعی آن اتفاق نظر ندارند، لذا کشف ۲۳ عدد سکه از شهر تاریخی لیلان به احتمال وجود شهر تاریخی شیز در لیلان اعتبار بیشتری می‌بخشد. 
-
-گنزک در زمان ساسانیان
-با استقرار امپراتوری ساسانی در ایران و رواج آیین مزدیسنا، اوج شکوه و آبادانی این شهر آغاز گردید. ساختمان آتشکده آذرگشسب به‌عنوان نماد اقتدار آیین زرتشت باعث رشد و توسعه دوباره شهر گردید. این آتشکده که ویژه پادشاهان و سرداران بوده موقعیت جنگجویان را حفظ می‌کرده و به‌عنوان نماد وحدت کشور از احترام بالایی برخوردار بوده به‌گونه‌ای که پس از مرگ پادشاهان، جانشینان شاهان از خاندان ساسانی با پای پیاده به این محل می‌آمدند و ضمن زیارت، تاج شاهی را بر سر می‌گذاشتند. آذرگشنسب به‌عنوان مهم‌ترین پرستشگاه زرتشتیان مورد احترام حکومت و مردم آن دوره بوده و آتش جاودان این آتشکده، در حدود هفت قرن نماد اقتدار آیین زرتشت بوده‌است. 
-در عصر سامانیان، شهر گنجک شهر شامل سه بخش عمده بود: ۱. تالارها و کاخ‌ها، ۲. ساختمان آتشکده آذرگشسپ، ۳ - خانه‌های مسکونی. 
-گنجک در زمان ساسانیان به‌جهت همین آتشکده تقدس خاصی پیدا کرد و شهر به صورت مجموعه مذهبی درآمد، به‌طوری‌که طبقه خاص از روحانیان مذهبی که در آیین زرتشت از آن‌ها به‌عنوان موبد نام‌برده می‌شود در خانه‌های مسکونی شهر ساکن شده‌اند. به دلیل اقتدار و شکوهی که این آتشکده داشت مردم منطقه آن را تخت سلیمان نامیدند. از آن پس در تمام کتاب‌ها و آثار باقی‌مانده نام آتشکده آذرگشسپ کمتر دیده شده‌است. 
-
-در سال ۶۲۳ میلادی هراکلیوس به منظور جلوگیری از پیشرفت سپاه فاتح ایران و دفع حمله آوارها، از طریق آسیای صغیر با نیروهای خود به قفقاز حمله‌ور گشت. هراکلیوس نخست ارمنستان را فتح کرد و پس آنگاه ناحیه گنزک را به تصرف درآورد. هراکلیوس، در آذربایجان که در آن ایام برحسب روایات موبدان، زادگاه زرتشت نیز به حساب می‌آمد، با شوقی انتقام‌جویانه و به تلافی این‌که سپاهیان خسرو پرویز با همکاری یهودیان اورشلیم، در سال ۶۱۴ میلادی، مزار عیسی مسیح را در اورشلیم با خاک یکسان کرده بودند، مقدس‌ترین مکان مذهبی زمان ساسانی، یعنی آتشکده آذرگشسپ را با خاک یکسان کرد. 
-
-شرح ویرانی شیز و آتشکده آن در کتاب تاریخ امپراتوری صغیر، نوشته شارل لبو فرانسوی آمده‌است. تخت طاقدیس یا تخت طاق‌ویس که وصف آن در شاهنامه آمده‌است، یکی از شگفتی‌های گنجک بوده‌است که توسط هراکلیوس ویران شد. تاریخ‌نویسان با آب و تاب تمام، شرح آن را اینگونه نوشته‌اند که بناهای شهر گنجک، به‌دست صنعتگران سراسر کشور ایران، از عاج و زر و گوهرهای گوناگون ساخته‌شده بود. 
-شارل لبو درباره تخت طاقدیس می‌نویسد: «هراکلیوس و گروهی از تازیان که مزدورش بودند و پیشاپیش لشکریانش می‌رفتند بر پیشروان سپاه ایران تاختند و چنان هراس انگیختند که خسرو پرویز همان دم با همه لشکریانش گریخت. هراکلیوس بی‌مانع وارد گنزک شد. می‌گفتند که زرتشت در این سرزمین به دنیا آمده و در آنجا زیسته‌است. مجسمه بسیار بزرگی از خسرو پرویز با غرور در میان کاخ در زیر گنبدی که نمایش آسمان بود، نشانده بودند، در گرداگردش خورشید و ماه و ستارگان دیگر را می‌دیدند، همراه با فرشتگان که چوب به دست داشتند. به‌وسیله بعضی دستگاه‌ها باران می‌ریخت و تندر به صدا درمی‌آمد. هراکلیوس همه را، همراه با سه هزار خانه اطراف آتشکده، دستخوش آتش کرد.» 
-
-آتشکده آذرگشسپ
-
-در زمان ساسانیان ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند که یکی از آنان در شهر گنجک بوده و آذرگشسپ نام داشت. 
-تخت سلیمان در اواخر دوره ساسانی به خصوص خسرو اول و خسرو دوم بیشتر مورد توجه قرار گرفت. باستان‌شناسان آلمانی که این مکان را بررسی کرده‌اند، نتایج خود را این‌گونه بیان می‌کنند: «دو اتاق در محور عرضی آتشکده سقف گنبدی یکی به عنوان مرکز پرستش آتش و دیگری احتمالا مرکز پرستش آب با یک ارزش موازی در کنار هم قرار دارند.» 
-
-معماری معبد آناهیتا
-در قسمت شرق آتشکده حیاطی مرکزی شکل است که گفته‌شده متعلق به ناهید است. حیاطی است مربعی شکل با چهار ستون مستطیلی در هر طرف، طاق آجری شکل دو دهنه در حیاط است که به طرف دالان‌های باریک هدایت می‌شود. در وسط دیوارهای هر دالان، دروازه‌ای به سمت اتاق‌های بلند و باریک باز می‌شود. اتاق‌های شمالی و جنوبی درهای دیگری ندارد اما اتاق‌های شرقی و غربی به حیاط اصلی آتشکده ختم می‌شود. ستون‌ها و دیوارها از جنس سنگ‌های تراشیده و قطور هستند. طاق‌ها از آجر با سبک معماری ضربی شکل ساخته شده‌است. در دوران ساسانی یا اوایل دوران اسلامی حیاط مرکزی توسط دیواری که از شرق تا غرب سازه کشیده‌شده‌است، به دو قسمت مجزا تقسیم‌شده و حیاط را از روباز به پوشیده تغییر داده‌است. 
-
-آثار باستانی در روستای تخت سلیمان
-مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف چشمه رسوبی ساخته شده‌است. آب این چشمه که از عمق بیش از ۷۸ متری از درون زمین به سطح می‌آید و به زمین‌های اطراف می‌ریزد دارای املاح زیادی از جمله آرسنیک است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده‌است. بر خلاف تصور همگان، این یک دریاچه نبوده و هیچ آبی به آن نمی‌ریزد. رسوب‌های حاصل از این املاح در طی قرن‌ها، لبه چشمه را شکل داده و متغیر کرده‌است. 
-
-آثار و بناهای دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده‌است. مهم‌ترین آثار به‌جامانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی روستای تخت سلیمان ساخته شده‌است. کاوشگاه باستانی شیز از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شده‌است و طرح‌های بزرگی برای بازسازی و کاوش در آن در دست اجراست. 
-
-جستارهای وابسته
-
-آتشکده آذرگشسب
-تکاب
-شهرستان تکاب
-قله و بقعه ایوب انصاری
-زندان سلیمان
-تخت مادر سلیمان
-غار دانیال
-
-پانویس
-
-منابع
-رضا، عنایت‌الله. ایران و ترکان در روزگار ساسانیان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵
-زرین‌کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران قبل از اسلام. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴
-معین، محمد. فرهنگ فارسی، جلد ششم. چاپ سوم. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۸
-قرشی، امان‌الله. ایران‌نامک، نگرشی نو به تاریخ و نام ایران. چاپ اول. تهران: ناشر مؤلف، ۱۳۷۳
-محمدی، علی. تکاب افشار. تهران: ناشر مؤلف، ۱۳۶۹
-
-پیوند به بیرون
-
-جدول مکانی میراث جهانی بر اساس منطقه
-تخت سلیمان در تارنمای یونسکو
-Iranica Vol. X, Fasc. ۳ , pp. ۲۸۹
-https: / / ana. press / fa / news / ۴۷ / ۳۲۸۵۵ / کشف- ۲۳ -سکه-طلا-متعلق-به-دوران-بیزانس-در-آذربایجان-شرقی
-
-آتشکده‌ها
-آتشکده‌های ایران
-استان آذربایجان غربی
-بناهای تاریخی شهرستان تکاب
-تاریخ استان آذربایجان غربی
-تخت سلیمان
-جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان غربی
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در استان آذربایجان غربی
-سلیمان
-شهرستان تکاب
-شهرهای باستانی ایران
-شهرهای ساسانیان
-قلعه‌های استان آذربایجان غربی
-قلعه‌های تاریخی ایران بر پایه شهرستان
-قلعه‌های ساسانیان
-معماری ایرانی
-معماری ساسانی
-مناطق مسکونی پیشین در ایران
-میراث جهانی یونسکو در ایران
-نیایشگاه‌های باستانی ایران
-خوزستان استانی در جنوب���غرب ایران است که جنوب آن در کرانه خلیج‌فارس قرار دارد. مساحت استان خوزستان ۶۴ ٬ ۰۵۷ کیلومتر مربع است و با جمعیتی برابر با ۴ ٬ ۷۱۰ ٬ ۵۰۹ نفر (۱۳۹۵)، پنجمین استان پرجمعیت ایران محسوب می‌شود. مرکز استان خوزستان در سال ۱۳۰۳ از شوشتر به اهواز منتقل شد و از آن زمان تا کنون شهر اهواز مرکز این استان است. استان خوزستان در جوار خلیج‌فارس و اروند رود قرار دارد. خوزستان در جایگاه بسیار استراتژیک و ترانزیتی واقع‌شده است. خوزستان، پس از استان تهران، بیشترین تولید ناخالصی در بین استان‌های ایران را دارد. 
-
-از لحاظ تاریخی، خوزستان یکی از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی فلات ایران محسوب می‌شود که پیشینه سکونت انسان در آن به ۲ ٬ ۷۰۰ سال پیش از میلاد مسیح و شکل‌گیری تمدن عیلام در هزاره سوم پیش از میلاد، بازمی‌گردد. 
-
-خوزستان از شمال به لرستان، از شمال شرق و شرق به استان چهارمحال و بختیاری، از شمال‌غرب به ایلام، از جنوب‌شرقی به کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به بوشهر و خلیج‌فارس و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود. 
-
-استان خوزستان هم‌اکنون دارای ۱۸ نماینده در مجلس شورای اسلامی و ۶ نماینده در مجلس خبرگان رهبری می‌باشد. شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، شرکت ملی حفاری ایران، شرکت فولاد خوزستان و شرکت نفت و گاز اروندان در استان خوزستان مستقر هستند. 
-
-نام
-
-نقشه‌های کهن
-
-دوران هخامنشیان
-خوزستان یعنی سرزمین مردمان خوزی یا هوزی. در سنگ‌نوشته‌های فارسی باستان که مربوط به ۲ ٬ ۵۰۰ سال پیش هستند برای نامیدن سرزمین عیلام (یعنی منطقه جنوب‌غربی ایران امروز و دربردارنده خوزستان امروز) واژه‌های -ʰŪja و -ʰŪvja (اوجیا) به‌کار رفته‌است. این واژه‌ها ۲۴ بار در سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ و یک‌بار در سنگ‌نوشته‌ای از خشایارشا ثبت شده‌اند. همین واژه -ʰŪja است که در زبان فارسی تبدیل به خوز شده‌است. 
-
-واژه‌های -ʰŪjiya و -ʰŪvjiya نیز ۷ بار در سنگ‌نوشته‌های داریوش بزرگ به کار رفته‌اند که در واقع صفت و به معنای «خوزی یعنی اهل سرزمین -ʰŪja و -ʰŪvja» هستند. همین واژه -ʰŪjiya است که در زبان فارسی تبدیل به خوزی شده‌است. 
-
-استرابون و پلینیوس از خوزستان به اسم اوکسی نام می‌برند. این استان با عیلامیان باستان و شوش کم و بیش مرتبط است. نام اهواز، شوش و هویزه منعکس‌کننده ساکنان این منطقه در زمان عیلامیان بوده‌است. 
-
-دوران ساسانیان
-نام خوزستان در فارسی میانه (پهلوی ساسانی) و نیز در پارتی (پهلوی اشکانی) به صورت hūğestān (یعنی هوجستان) یا hūžestān (یعنی هوژستان) آمده‌است. سریانی‌ها به آن بت هوزایه می‌گفتند. 
-
-بخشی از متنی پارتی بر روی دست‌نویس مانوی M ۵۵۶۹ که از زمان و مکان مرگ مانی می‌گوید و در سده سوم میلادی (سیصد سال پیش از اسلام) نوشته شده‌است: 
-آوانگاری به خط فارسی: 
-
-آوانگاری به خط آوانگار بین‌المللی: 
-
-برگردان فارسی: 
-
-دوران اسلامی
-
-به گفته سوات سوجک در کتاب‌های تاریخ کلاسیک اسلامی، نام این استان، خوزستان بوده‌است. ابن حوقل جغرافی‌دان قرن ۱۰ میلادی در کتاب «صورت‌الارض» در فصلی جداگانه، این استان را همراه با نقشه توصیف می‌کند و یاقوت در سده ۱۳ میلادی در معجم البلدان جزئیاتی از خوزستان نوشته‌است. 
-
-ریچارد فرای در مورد خوزستان می‌نویسد: «خوزستان استانی ثروتمند و کم‌ارتفاع بود که دست‌کم به هفت کوره تقسیم می‌شد؛ بزرگ‌ترین جز آن هرمزداردشیر یا هرمزدشهر ب��د که عرب‌ها بدان سوق‌الاهواز می‌گفتند». 
-
-واژه خوزستان به معنای سرزمین «خوزها» است و خوز را به صورت‌های «هوز» و «حوز» نیز می‌نوشته‌اند و جمع هوز در زبان عربی اهواز است که نام مرکز استان خوزستان است. ابن خردادبه (متوفای حدود ۳۰۰ ق) خوزستان را با همان اهواز یکی می‌داند و آنجا را سرزمینی وسیع، مشتمل بر هفت کوره برمی‌شمارد که با نام کور الاهواز می‌خواندش. 
-
-ابن خردادبه، نظر دیگری درباره نام اهواز دارد. او نه فقط اهواز بلکه کل موقعیت جغرافیایی خوزستان امروزی را اهواز می‌داند. خوزستان را با همان اهواز یکی می‌داند و آنجا را سرزمینی وسیع، مشتمل بر هفت کوره برمی‌شمارد و به آن اکوار الاهواز می‌گوید. سبب وجود همین هفت کوره در این سرزمین، عضدالدوله دیلمی، آنجا را اقلیم هفت حوزه نام‌گذارده تا آنجا که مقدسی در قرن چهارم هجری، از رواج این نام خبر داده و پیروی خود را از آن، اعلام می‌دارد. همچنین او یادآور می‌شود که برخی از این حوزه‌ها از میان رفته‌است. 
-
-در نوشته‌های دوران اسلامی
-
-ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه و صفحه ۲۵۶ نوشته‌است: «و قیل آنه بلد من خوزستان؛ و لیس ذلک ببعید، غیر ان قول هرقل ملک الروم، حین هرب من انطاکیة الی قسطنطینیة، و التفت الی الشام و قال: «علیک السلام یا سوریة»، سلام مودع، لا یری آنه یرجع الیها ابدا، دلیل علی ان سورستان هی بلاد الشام.» (ترجمه فارسی: گفته‌شده که (سورستان) بلد و شهری و قسمتی از خوزستان است و این سخن دور از صواب نیست ولی هنگامی‌که هرقل امپراتور رم هنگامی‌که از انطاکیه به قسطنطنیه می‌گریخت روی خود را به شام کرده و گفت سلام بر تو‌ای سوریه و این سلام، تودیع و خداحافظی کسی با توست که دیگر به تو بازنمی‌گردد پس گفتار قیصر رم دلیل بر آن است که سورستان شام است) 
-
-همچنین در صفحه ۳۶۷: " … فی الثالث و العشرین، ذکران مارجیورجس الشهید، و هو جرجیس المقتول مرارا بألوان العذاب؛ و فی الرابع و العشرین، ذکران مارقوس صاحب الانجیل الثانی؛ و فی الخامس و العشرین، ذکران ایلیا الجاثلیق بخراسان؛ و فی السابع و العشرین، ذکران خریسطفوروس؛ و فی الثلاثین، ذکران شمعون بن صباعی الجاثلیق، المقتول بخوزستان مع من کان معه من النصاری. (ترجمه فارسی: روز بیست و سوم ذکران مارجیورجس شهید است که به انواع عذاب چند مرتبه او را کشتند و روز بیست و چهارم ذکران مارقوس صاحب دومین انجیل است؛ و روز بیست و پنجم ذکران ایلیا جاثلیق خراسان است و روز بیست و هفتم ذکران خریسطفورس است و روز سی‌ام ذکران شمعون صباعی است که در خوزستان جاثلیق نصاری بوده و با دیگر مسیحیان که با او بودند کشته شد.) 
-
-ابوسعد سمعانی در ذکر مردم این منطقه و در بیان جغرافیا، بارها به نام‌های خوزستان و اهواز اشاره‌کرده‌است. 
-
-استخری در کتاب المسالک و الممالک، خوزستان را بین فارس و اصفهان و کرخه و لرستان می‌داند. 
-
-ابوعبدالله خوارزمی در نیمه دوم قرن چهارم ه‍. ق در کتاب مفاتیح‌العلوم از خوزستان و زبان خوزی نام برده‌است. 
-
-در کتاب مروج الذهب (قرن چهارم هجری) نیز نام خوزستان به‌کار رفته‌است. 
-
-جغرافیا
-استان خوزستان از شمال و شرق توسط رشته کوه‌های زاگرس احاطه شده‌است، با حرکت به سمت داخل استان از ارتفاع این کوه‌ها کاسته شده و جای خود را به تپه ماهورها می‌دهد. خوزستان شامل دو منطقه کوهستانی و جلگه‌ای است. دو پنجم کل مساحت این استان کوهستانی و سه پنجم آن جلگه‌ای می‌باشد. کوه چو، زردکوه، شاویش، آب‌بندان، مامازاد، کوه سیاه و کوه چال، از جمله کوه‌های خوزستان هستند. جلگه خوزستان شیب کمی دارد و در برخی از نقاط آن گنبدهای نمکی موجود است که نقش عمده‌ای در شور کردن اراضی و آب‌ها دارد. 
-
-رودها
-
-خوزستان پرآب‌ترین استان ایران است. پنج رود بزرگ که از زاگرس سرچشمه می‌گیرند، زمین‌های جلگه خوزستان را سیراب کرده و به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم، به خلیج‌فارس می‌ریزند. کارون بزرگ‌ترین این رودها، بزرگ‌ترین رودخانه ایران است، این رود که از کوه‌های زاگرس مرکزی سرچشمه می‌گیرد، در جنوب شوشتر رود دز نیز به آن می‌پیوندد و سپس در نزدیکی دهانه اروندرود در خلیج‌فارس، به این رود می‌ریزد. رود کرخه سومین رود بلند ایران پس از کارون و سفیدرود است. این رود که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد، پس از طی مسیری نزدیک به ۷۵۵ کیلومتر، در جهت جنوب غربی به تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق می‌ریزد. نام کرخه از شهری در کوره شوش خوزستان به نام کرخا یا کرخه برگرفته‌شده‌است. رود دز از زاگرس مرکزی در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی بروجرد نزدیکی چهاربره جریان می‌یابد از نزدیکی شهر اندیمشک می‌گذرد و پس از عبور از سد دز اندیمشک، از میان شهر دزفول می‌گذرد و سپس مرز شهرستانهای شوشتر و شوش را می‌سازد. رود دز در جنوب شهر شوشتر در محلی به نام بند قیر به کارون می‌ریزد. این رود با حجم بالای آب در طول تاریخ شریان حیاتی کشاورزی متمرکز در منطقه بوده‌است. رود مارون از کوه‌های راه باریک، سفید و گل گیلک در ۵۳ کیلومتری شمال غرب یاسوج سرچشمه می‌گیرد پس از تلاقی با رود اعلاء در چم هاشم با نام جراحی به راه خود ادامه می‌دهد و پس از مشروب کردن دشت رامهرمز و رامشیر و در کل پس از پیمودن مسافتی نزدیک به ۴۳۸ کیلومتر به خورموسی و خلیج‌فارس می‌ریزد. رود هندیجان یا زهره از کهگیلویه سرچشمه می‌گیرد و دو سرشاخه اصلی آن دو رود آب شیرین یا خیرآباد و آب شور یا شولستان است، این رود پس از گذر از هندیجان به خلیج‌فارس می‌ریزد. 
-
-تاریخ
-
-دوران باستان
- «خوزستان» در دوران باستان، به ویژه در دوره هخامنشی به دو ناحیه تقسیم می‌شد: بخش‌های شمال و شمال شرقی که انشان (انزان) نام داشت و کوهستان‌ها و جنگل‌های فراوانی را شامل بود و ناحیه جنوبی که دارای آب و هوای گرم و مرطوب و دشت‌های حاصل‌خیز و جلگه‌ای جنوبی که دارای آب و هوای گرم و مرطوب و دشت‌های حاصل‌خیز و جلگه‌ای سرسبز و پرآب بوده‌است. بخش‌های جنوبی که «ایلام» نام داشته یادآور تمدن‌های دیرینه خوزستان است و بشدت تحت تأثیر فرهنگ «میان‌رودان» بوده و جغرافیای وسیعی را شامل می‌شده که حد فاصل لرستان و خوزستان و سواحل خلیج‌فارس امروزی است. 
-
-در سال ۵۵۸ پیش از میلاد پادشاهی کوروش بزرگ (کوروش دوم) در انشان (فارس) و خوزستان آغاز شد و پایتخت هخامنشیان به شوش منتقل شد. 
-
- «استرابون» جغرافی‌دان عهد باستان، خوزستان را از حاصل‌خیزترین جلگه‌های جهان می‌داند؛ زیرا رودخانه‌های زیادی این دشت را آبیاری می‌کرده که امکان کشاورزی و آبادانی را در این منطقه میسر می‌ساخته‌است. شاید بر همین اساس بوده که عده‌ای بر این باورند که نام این سرزمین «هند» یا «اند» بوده که به معنی «جایی با آب‌های فراوان» است. 
-
-درباره آبادی مرکز خوزستان در کتاب «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» تألیف «ابو عبدالله محمد بن احمد مقدسی» جهانگردی از بیت‌المقدس آمده‌است: 
-
-همچنین در سفرنامه «ابن بطوطه» جهانگرد مراکشی می‌خوانیم: 
-
-وجود مراکز علمی و فرهنگی همچون دانشگاه جندی‌شاپور در این استان دال بر اهمیت و رونق این منطقه‌است که استادان بزرگ دانش پزشکی را از یونان، مصر، هند و روم گرد هم آورده بوده‌است. این دانشگاه را ساسانیان بنیان‌گذاردند. این دانشگاه پزشکی که به دستور شاپور اول (۲۴۱ – ۲۷۱ م) به سبب وجود آب و هوا و طبیعت پربار و مناسب در گندی شاپور (نزدیک دزفول) ساخته شد. توسط شاپور دوم (ذوالاکتاف) مرمت و بازسازی گشت و در زمان انوشیروان تکمیل و توسعه یافت. دانشمندان و شاعران بزرگی همچون ابونواس حسن بن هانی اهوازی، که از ارکان شعر عرب است، عبداله بن میمون اهوازی، نوبخت اهوازی منجم و فرزندانش، جورجیس پسر بختشوع گندی‌شاپوری و شاعران شیعی، مانند ابن سکیت و دعبل خزائی که با اشعار خود ولایت و امامت را پاس داشته‌اند و زبان به مقاومت گشوده‌اند از همین منطقه برخاسته و در این دیار زندگی می‌کرده‌اند. 
-
-در سال ۲۲۴ میلادی، اردوان پنجم به وسیله اردشیر بابکان حاکم فارس (بعدا اردشیر یکم ساسانی) در نبرد هرمزدگان واقع در استان خوزستان کنونی، شکست‌خورده و کشته می‌شود. طی این رویداد پادشاهی ۴۷۱ ساله اشکانیان پایان می‌پذیرد. 
-
-آغاز اسلام
-
-والی بصره در اوایل سال ۱۶ مغیره بن شعبه را از طرف خود مأمور فتح بلاد خوزستان کرد و مغیره به آسانی دهقانان ایرانی اهواز را به تسلیم و قبول جزیه واداشت. اما عمر به علت حرکت زشتی که از مغیره روایت کردند او را از حکومت بصره برداشت و ابوموسی اشعری را به جای او فرستاد. ابوموسی دنباله فتوحات پیشینیان خود را گرفت و پس از چند رشته جنگ، بلاد رامهرمز و شوش را فتح‌کرد. اما چون به شوشتر رسید به مقاومت هرمزان والی آنجا که در قلعه شهر متحصن بود برخورد، ناچار از خلیفه کمک خواست و عمر دستور داد که از کوفه عمار بن یاسر با لشگریانی به یاری ابوموسی برود. 
-
-هرمزان و ایرانی‌های شوشتر مقاومت‌کردند و لشکر عرب با وجود زیادی بر ایشان پیروزی نیافتند تا آنکه با یاری یک ایرانی بر مقام زنان و اطفال مدافعین راه یافتند و این کیفیت پای هرمزان و اصحاب او را در مقاومت سست کرد و جمعی از ایشان برای آنکه به دست مسلمین نیفتند خود و عزیزان خود را کشتند. سرانجام هرمزان از ابوموسی امان خواست و ابوموسی قبول این تکلیف را به امر خلیفه موکول ساخت و هرمزان را به مدینه فرستاد. هرمزان به ظاهر، پیش خلیفه اسلام آورد و عمر برای او وظیفه‌ای نیر مقرر داشت، اما چون بعدها به شرکت در قتل خلیفه و همدستی با ابولولو متهم شد مسلمین او را کشتند. 
-
-پس از تسلیم هرمزان، شوشتر و جندی‌شاپور و بلاد دیگر خوزستان همه مسخر ابوموسی شدند و به این ترتیب فتح قسمت جلگه‌ای ایران تماما به دست مسلمین به انجام رسید. 
-
-نام عربستان در دوره‌ای از تاریخ
-به گفته ریچارد فرای به خاطر تأثیر قوی عرب‌زبان‌های مهاجر به جنوب غربی این استان (مخصوصا مهاجرت بنی کعب و بنی لام) از قرن ۱۶ تا ۱۹ میلادی، نام عربستان به این ناحیه از زمان صفویه اطلاق‌گردید تا اینکه در زمان رضا شاه پهلوی با نام خوزستان جایگزین شد و خط پایانی بر آرزوهای تجزیه‌طلبانه شیخ خزعل، رئیس قبیله کعب شد. 
-
-در اواخر قرن ۱۶ میلادی قبیله کعب از عراق به جنوب خوزستان مهاجرت کردند. در طی قرون موفقیت‌آمیز، قب��یل عرب بیشتری از جنوب عراق به نوار مرزی جنوب غربی خوزستان مهاجرت کرده‌اند. 
-
-در گویش‌های فارسی باستان و پارسی میانه که در خوزستان و جنوب غربی ایران تکلم می‌شده (و هنوز می‌شود) «او» به «هو» قابل تغییر است؛ مانند «اورمزد» - «هورمزد» و «اوشمند» - «هوشمند» همچنانکه «هورداد و حورداد» را «خرداد» و «خورتات» نیز گفته‌اند. البته تا سال‌های اخیر این اسامی را با حرف (ح) نیز می‌نوشته‌اند. از سوی دیگر «یاقوت حموی» واژه «خوز» را با نام‌های «خوز» و «هوز» و «اهواز» و «هویزه» هم‌ریشه می‌داند. «اهواز» محرف واژه «آواز» و «اوجا» نیز هست که در کتیبه داریوش بیستون آورده شده و این نام در کتیبه نقش رستم «خواجا» یا «خوجا» حک‌شده که هزار سال پیش، مرکز حکومت‌نشین استان خوزستان بوده‌است. پس از هخامنشی، در دوران اشکانی، ساسانی و تمام دوران اسلامی شوشتر مرکز حکومتی خوزستان بوده‌است. در سال ۱۳۰۳ در پی شیوع بیماری وبا در شوشتر مرکز حکومتی خوزستان به شهر تازه تأسیس اهواز که در ان زمان به نام ناصرالدین‌شاه ناصریه خوانده می‌شد منتقل شد و تاکنون نیز اهواز است. 
- «به هر حال به وسیله بیگانگان برای تعمیم نام عربستان و فراموش‌شدن کلمه خوزستان سعی بسیار به کار رفت. این وضع تا سال ۱۳۰۳ ه‍. ش؛ که حکومت مرکزی موفق شد پس از چندین سال غفلت از امور خوزستان به آن ناحیه توجه کند، باقی بود. در این تاریخ نام عربستان به کلی از فرمانها و مکاتبه‌های دولتی حذف و به {نام قدیمی آن} خوزستان تغییر نام یافت.» 
-
-در شاهنامه فردوسی به تصحیح جلال خالقی مطلق از این خطه با نام خوزیان یاد شده‌است. برای نمونه: 
-
- «ابن منظور» به سال ۷۱۱ ه‍. ق در «لسان العرب» اشاره دارد: و الخوز جیل من الناس، اعجمی معرب، یعنی: «خوز» قوم یا قبیله‌ای از مردم عجم‌اند. از سوی دیگر «خوز» را به معنی «شکر» و «نیشکر» نیز معنا می‌کنند؛ زیرا خاک حاصلخیز و بارور خوزستان، استعداد ویژه‌ای برای رشد این گیاه داشته و آنجا بهترین محصول نیشکر را به دست می‌داده‌است. 
-
-در کتاب «مجمع التواریخ و القصص» خوزستان به نام «حجوستان» و «حبوجستان و اجار» آمده‌است که به نظر می‌آید، برگرفته از پارسی میانه با عناوین «حبوجستان» و حوجستان است. همچنانکه در بعضی از گویش‌های رایج در این استان، «بختیاری‌ها» برای ادای حرف «خ» از «ح» نیز بهره می‌گیرند؛ بنابراین واژگان «اوج»، «هوز»، «هوج»، «حوز» و «خوز» در سیر تحول و تطور لفظی با پسوند «ستان» و «اوجستان» به تدریج بر اثر سایش تلفظ، از «هوجستان» به «خوزستان» تغییری یافته‌است. در متون پارتی نیز واژه هوزستان اشاره به همان نام خوزستان در دوران نوین دارد. 
-
-جمعیت‌شناسی
-برپایه نتایج نهایی سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، جمعیت استان خوزستان ۴ ٬ ۷۱۰ ٬ ۵۰۹ نفر بوده‌است که از این تعداد ۷۵ / ۵ درصد در سکونتگاه‌های شهری و ۲۴ / ۵ درصد در سکونتگاه‌های روستایی زندگی می‌کردند. شمار عرب‌های استان خوزستان در نواحی روستایی وشهری استان خوزستان حدود ۶۸ درصد کل جمعیت روستایی استان را دربر می‌گرفت. 
-
-زبان
-گویش‌های بومی خوزستان، مانند هرجای دیگر ایران، تحت تأثیر زبان معیار قرار دارند. عوامل مؤثر بر آن افزایش باسوادی، گسترش رسانه‌های جمعی، از جمله اینترنت، و رشد اقتصادی است. مورد آخر منجر به یک‌جانشینی عشایر، مهاجرت از روستا به شهر، و مهاجرت گسترده از دیگر نواحی کش��ر به درون استان شده‌است. باید به جابجایی جمعیت در نتیجه جنگ ایران و عراق و انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ نیز اشاره کرد. همه این عوامل منجر به کاهش سخنگویان به گویش‌های بومی می‌شود. پیش از وقوع مهاجرت گسترده در جریان قرن بیستم و پس از آن، جمعیت خوزستان غالبا از دو گروه زبانی تشکیل می‌شد: سخنگویان به عربی، که در نواحی کشیده شده از خلیج‌فارس و اروندرود به سوی شهر اهواز و بالاتر از شهر اهواز تا نزدیکی‌های مرز استان‌های همجوار و پیش از برخورد به روستاهای بختیاری زندگی می‌کردند، و سخنگویان به گویش‌های ایرانی که در نواحی به سوی شرق و شمال شرق و کوهپایه‌های رشته‌کوه زاگرس ساکن بودند. 
-
-عربی خوزستانی دارای لهجه‌های متفاوت بین مناطق مختلف آن می‌باشد اما در هر حال بیشترین شباهت را با لهجه جنوب عراق دارد. گرچه ارزیابی زبانی از خوزستان تاکنون انجام‌نشده، گویش‌های صحبت شده توسط ایرانی زبانان استان به نظر بر سه نوع می‌رسد: دزفولی- اهوازی-شوشتری، که در آن سه شهر بدان صحبت می‌شود، و زبان لری بختیاری که توسط مردمی که در مناطق کم ارتفاع خوزستان و کسانی که در روستاها و شهرهایی چون آغاجاری، مسجدسلیمان، باغ‌ملک، ایذه و … زندگی می‌کنند، صحبت می‌شود و زبان لری بالاگریوه‌ای که توسط مردم شهرستان اندیمشک و شوش صحبت می‌شود. زبانهای فارسی، عربی، لری، و دزفولی در شوش صحبت می‌شود. 
-
-ترکیب زبانی در خوزستان
-
-استان خوزستان دارای اقوام گوناگونی است که عبارتند از: فارس‌ها، لرها (بختیاری‌ها، بهمئی‌ها و فیلی‌ها)، عرب‌ها و ترک‌ها (قشقایی). براساس پژوهش‌های جامعه‌شناسان بومیان خوزستان، مردمان بومی فارسی‌زبان شوشتر، دزفول، بهبهان، ماهشهر، رامهرمز، هندیجان، رامشیر، زیدون، بندر امام خمینی و شادگان از بازماندگان مردم شهرنشین خوزستان باستان هستند و هر کدام گویش ویژه خود را دارند که تا حدودی با هم متفاوت‌اند. 
-
-تا پیش از جنگ ایران و عراق عمده تمرکز جمعیتی عرب‌های خوزستان، بیشتر در شهرستان‌های آبادان، خرمشهر، دشت آزادگان، شادگان، شوش و هویزه بود، اما پس از شروع جنگ جنگ‌زدگان عرب بیشتر در شهرک‌های اطراف و محله‌های شهرهای امیدیه، ماهشهر و اهواز سکنی یافتند. 
-
-لرهای بختیاری در شهرستان‌های ایذه، مسجدسلیمان، اندیکا، لالی گتوند، باغ‌ملک، رامهرمز و هفتکل و شوشتر، دژپارت، اهوازساکن هستند. استان خوزستان محل اسکان قشلاقی ایل بختیاری است. 
-
-لرهای شمالی در شهرستان‌های اندیمشک و شوش و بخش‌های از شهرستان گتوند و دزفول ساکن هستند. 
-
-لرهای کهگیلویه در شهرستان‌های صیدون، رامهرمز، امیدیه، باغ‌ملک، آقاجری، زیدون، بهبهان، هندیجان و اهواز استان خوزستان ساکن هستند. لرهای کهگیلویه ساکن در استان خوزستان از بلوک لیراوی می‌باشند و مهم‌ترین ایلات آن بهمئی، طیبی و آغاجری می‌باشد. 
-
-ترک‌های قشقایی نیز در شهرهایاهواز، هفتکل زندگی می‌کنند. 
-
-طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ خورشیدی انجام شد و براساس یک بررسی می‌دانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در استان خوزستان به قرار زیر بود: 
-
-وضعیت اجتماعی
-
-مهاجرت
-استان خوزستان بالاترین نرخ مهاجرت به بیرون را در میان تمام استان‌های ایران دارد. تنها در چند سال پیش از ۱۳۹۷، ۴۰۰ هزار ��فر از مردم خوزستان بنا به دلایلی مانند آب ناسالم، ریزگردها و هوای نامطبوع، گرمای زیاد هوا و شرایط اقلیمی نامساعد همچنین بیکاری، فقر و گرانی، محل سکونت خود را ترک کرده و به شهرهای شمال ایران مهاجرت کرده‌اند. 
-
-اقتصاد و منابع طبیعی
-
-در سال ۱۲۸۷ خورشیدی نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه، توسط گروهی بریتانیایی به سرپرستی ویلیام ناکس دارسی در شهر مسجد سلیمان در خوزستان حفر و نفت از آن استخراج شد. این چاه که به «چاه شماره یک» مشهور است، نخستین چاه نفت در جهان است که از آن در مقیاس صنعتی، نفت استخراج‌شده، و اولین گام در تأسیس صنعت نفت ایران و شرکت نفت انگلوپرشین بوده‌است. چاه شماره یک هم‌اکنون به صورت موزه تحت مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب ایران (NISOC) اداره می‌شود. 
-
-اهواز، مرکز صنایع پخش نفت و گاز در خوزستان است. پالایشگاه آبادان و پتروشیمی بندر امام و پتروشیمی ماهشهر از جمله صنایع وابسته به نفت در این استان هستند. 
-
-کارخانجات ذوب و فولادسازی و محصولات آهنی و فولادی و لوله‌سازی از جمله صنایعی هستند که تأثیر بسزایی در اقتصاد منطقه و استان دارند. از جمله این مجموعه‌ها می‌توان به لوله‌سازی خوزستان، گروه ملی صنعتی فولاد ایران، شرکت فولاد خوزستان، نورد کاویان و شرکت نورد و لوله اهواز اشاره کرد. 
-
-گرمای بیش از حد و تمرکز صنایع بزرگ در استان خوزستان باعث شده‌است که این استان پس از استان تهران بزرگ‌ترین مصرف‌کننده انرژی در ایران باشد. 
-این وضعیت که بار مستقیم آن بر دوش صنعت برق است، تهدیدی برای توسعه استان است زیرا با گرم‌تر شدن دما، بسیاری از نیروهای متخصص یا کارآفرین ترجیح می‌دهند که به مناطق خوش آب و هوا‌تر کوچ کنند. همچنین افزایش دما تأثیر نامطلوبی بر بخش‌های رفاهی، تفریحی، صنعت و بخصوص کشاورزی دارد که در دراز مدت می‌تواند آثار سوء خود را به رخ استان بکشد. اما بر اساس یک نظریه قدیمی، هر تهدیدی می‌تواند یک فرصت نیز بشمار رود. 
-گفته می‌شود در طول سال، حدود ۳۰۰ روز هوای آفتابی در ایران وجود دارد که البته این آمار در خوزستان بسیار بیشتر است؛ یعنی استان خوزستان در شمار بهترین مناطق ایران و جهان در زمینه استفاده از پتانسیل انرژی خورشیدی به حساب می‌آید. 
-نیروگاه‌های حرارتی و گازی استان عبارتند از رامین، زرگان، آبادان، خرمشهر و فجر. 
-
-تا چندی پیش قابلیت کشتی‌رانی تجاری در رود کارون تا بندری در شهر اهواز وجود داشت و بخشی از بار ترانزیت تجاری از این راه منتقل می‌شد. اما در پی عدم رسیدگی این کاربرد در حال حاضر منتفی است و کشتی‌رانی تجاری عملا انجام نمی‌گیرد. بندرهای آبادان و خرمشهر (با دسترسی از رود بهمن‌شیر) و ماهشهر و بندر امام پیش از جنگ ایران و عراق از لحاظ تجاری اهمیت فراوانی داشتند و مجموعه این بنادر با خط آهن خرمشهر-تهران، مسیر پراهمیتی برای حمل و نقل تجاری بود، اما در طول جنگ ایران و عراق، آسیب فراوانی دیدند و عملا مخروبه و متروکه شدند و امروز با روندی بسیار کند، به کسری از وضعیت سابق خود نزدیک می‌شوند. 
-
-آب فراوان رودهای کارون، کرخه و هندیجان (زهره)، جراحی، مارون، اروندرود و دز که اکثرا جزو پرآب‌ترین رودهای ایران هستند و ساختار جلگه‌ای استان خوزستان، قابلیت بالقوه کشاورزی فراوانی در آن ایجاد کرده‌است. جدا از کشاورزی سنتی و نیمه مکانیزه محصولات سنتی (مثل برنج، گندم، مرکبات و صیفی‌��ات)، نیشکر هم به صورت صنعتی در قالب طرح توسعه نیشکر و صنایع جانبی استان خوزستان در ابعاد جغرافیایی وسیعی کاشته شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. از جمله صنایع جانبی قدیمی نیشکر در خوزستان، مجتمع کاغذسازی هفت‌تپه است که از دیرباز با استفاده از ضایعات نیشکر به تولید کاغذ می‌پردازد. 
-
-تقسیمات استانی
-
-استان خوزستان دارای ۲۹ شهرستان، ۷۰ بخش، ۱۴۶ دهستان و ۸۸ شهر است. 
-
-استان خوزستان
-
-جزایر خوزستان
-خوزستان دارای چند جزیره است که از جمله آن‌ها می‌توان به جزیره بونه و جزیره دارا که به آن‌ها دیره و بنه هم می‌گویند و همچنین به جزیره قبر ناخدا، جزیره آبادان و جزیره مینو اشاره کرد. 
-
-میراث فرهنگی و گردشگری
-
-خوزستان در جنگ ایران و عراق
-این استان از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا واپسین روز جنگ ایران و عراق همواره صحنه عملیاتهای گوناگون ایران برای بازپس‌گیری مناطق اشغال‌شده توسط نیروهای ارتش عراق بود. در آغاز جنگ شهرهایی چون آبادان، سوسنگرد، بستان، دزفول، اندیمشک، خرمشهر، و اهواز که مرکز استان بود مرتبا هدف حملات موشکی و توپخانه ارتش عراق قرار داشتند. 
-
-خوزستان از جمله استان‌هایی است که در طول جنگ ایران و عراق دچار آسیب و خسارت فراوانی شد. اشغال طولانی‌مدت برخی مناطق استان، موشک‌باران دایمی برخی شهرها و حملات هوایی و زمینی به شهرهای دزفول، بستان، هویزه، سوسنگرد، اهواز، شوش، شوشتر، شادگان، اندیمشک و بسیاری از مناطق دیگر، باعث آسیب‌های فراوان به سرمایه‌های طبیعی و انسانی و زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن شد. 
-
-باستان‌شناسی
-
-چغازنبیل ثبت‌شده در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو
-سازه‌های آبی شوشتر (مجموعه آبشارها، آسیابها، پل‌ها و سدهای باستانی) ثبت‌شده در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو
-قلعه سلاسل (شوشتر) 
-معبد بردنشانده (مسجدسلیمان) 
-صفه سر مسجد (مسجدسلیمان) 
-کاخ آپادانا (شوش) 
-بند میزان (شوشتر) 
-پل بند لشکر (شوشتر) 
-مسجد جامع شوشتر
-آرامگاه دانیال نبی (شوش) 
-قلعه شوش
-برج کلاه فرنگی شوشتر (شوشتر) 
-پل بند شادروان (شوشتر) 
-آرامگاه یعقوب لیث
-
-خانه تیزنو (دزفول) 
-حمام شاه رکن‌الدین (دزفول) 
-حمام کرناسیان (دزفول) 
-خانه سوزنگر (دزفول) 
-پل قدیم (دزفول) (با ۱۷ قرن سابقه) 
-الیماییس
-ارجان (بهبهان) 
-تپه چغا در گتوند
-آتشگاه مسجدسلیمان
-شیرهای سنگی بختیاری
-شهر باستانی ایذه (آیاپیر، آنزان، انشان، مالمیر) 
-منطقه باستانی کول فرح (ایذه) 
-منطقه باستانی اشکفت سلمان (ایذه) 
-کلیسای ارامنه (آبادان) 
-مسجد رنگونی‌ها (آبادان) 
-موزه آبادان
-سینما تاج آبادان
-خانه بچاری (آبادان) 
-اسکله بحرکان (هندیجان) 
-رود هندیجان (هندیجان) 
-دهنو (هندیجان) 
-محوطه چنگا (اندیکا) 
-بردگوری‌های باغات کتک (اندیکا) 
-تشکوه (رامهرمز) 
-عمارت صمیمی (رامهرمز) 
-غار‌های تاریخی ستلون و آسیاب آبی کوچک سرچشمه در ابوالفارس رامهرمز
-قلعه دا و دختر (رامهرمز) 
-
-وضعیت اقتصادی
-
-در جریان سفر محمدباقر قالیباف به خوزستان، نمایندگان این استان گزارش‌هایی از مشکلات این منطقه دادند که نشان‌دهنده بحران آب، بیکاری گسترده و وجود طرح‌های نیمه‌تمام بزرگ در استان خوزستان است. بر اساس گزارشی که روز ۱۵ شهریور ۱۳۹۹ منتشر شد، رئیس مجلس در نشست پایانی سفر گفت با وجود اینکه ۳۰ درصد منابع آبی ایران در استان خوزستان هستند، «۷۰۰ روستای این استان با تنش آبی» مواجه هستند. حبیب آقاجری، نماینده ماهشهر نیز در این نشست گفت که با وجود صنایع بزرگی که در این منطقه وجود دارد، «نرخ بیکاری این منطقه حدود ۲۵ درصد است». او همچنین از بحران آب و حاشیه‌نشینی به عنوان دیگر مشکلات این منطقه نام‌برده و گفت: «بیشترین پول و منابع اعتباری در حوزه انتخابیه من است، اما گردش پول در تهران است». 
-
-بحران آب روستاهای خوزستان در طول سال ۱۳۹۸ بارها مطرح شد و برخی نمایندگان مجلس از وجود بحران آب در ۸۰۰ روستای این استان خبر داده بودند. در خردادماه ۱۳۹۸، ساکنان بخش غیزانیه در ۴۵ کیلومتری اهواز در اعتراض به این وضعیت تجمع کردند که با برخورد نیروی انتظامی مواجه شدند. محمد مولوی، نماینده آبادان گفت که شرایط نامناسب زندگی در این استان باعث شده که ۲۰۰ هزار نفر از استان خوزستان به سایر مناطق کوچ کنند. در شهریور سال ۱۳۹۷ پروانه سلحشوری، نماینده تهران خبر داد که در «چند سال اخیر»، حدود ۴۰۰ هزار نفر از این استان به شهرهای شمالی ایران مهاجرت کرده‌اند. ابراهیم متینیان، نماینده رامهرمز و رامشیر در مجلس نیز در این نشست گفت که طرح ۵۵۰ هزار هکتاری به «موضوع سیاسی» تبدیل‌شده و «عمدا اجرایی نمی‌شود». 
-
-اشاره این نماینده به مجلس به طرح ۵۵۰ هزار هکتاری به طرحی بازمی‌گردد که سال ۱۳۷۵ و در جریان سفر علی خامنه‌ای به استان خوزستان مصوب شد. در این طرح ابتدا قرار بود برای توسعه کشاورزی در ۸۰۰ هزار هکتار از زمین‌های استان‌های خوزستان و ایلام برنامه‌ریزی شود ولی پس از مدتی اعلام شد که این طرح در ۵۵۰ هزار هکتار از این زمین‌ها اجرایی می‌شود. با وجود گذشت بیش از ۱۴ سال از تصویب این طرح، هنوز سرنوشت نهایی این طرح و زمان اجرای کامل آن مشخص نیست. 
-
-صنعت برق در استان خوزستان
-تاریخ برق در استان خوزستان با فوران اولین چاه نفت در این استان ارتباط مستقیم دارد. در ساعت چهار صبح روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ با فوران نفت از چاه شماره یک در مسجدسلیمان، نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به وقوع پیوست وحیات اقتصادی و اجتماعی ایران را به کلی دگرگون کرد. در سال ۱۲۹۰ یعنی ۳ سال پس از فوران نفت از چاه میدان نفتون مسجد سلیمان، پالایشگاه آبادان ساخته شد. 
-
-برای تأمین برق مورد نیاز جهت انتقال نفت از مسجد سلیمان به پالایشگاه نفت آبادان از طریق تلمبه خانه‌ای در منطقه تمبی واقع در مسجدسلیمان یک نیروگاه بخار با قدرت ۶۰۰ کیلووات ساخته شد. این نیروگاه علاوه بر برق تلمبه خانه، روشنایی تأسیسات و معابر و نقاط مورد نیاز و برخی مناطق در شهر را نیز تأمین برق می‌کرد. به این ترتیب می‌توان گفت که صنعت برق در استان خوزستان تاریخی به بلندی تاریخ کشف نفت دارد و همزمان با گسترش صنایع مرتبط با نفت، صنعت برق نیز به عنوان یک زیرساخت ضروری گسترش و توسعه یافت و از حالت یک کالای صرفا لوکس برای تأمین روشنایی منازل بزرگان و اشراف خارج شد و ماهیتی زیربنایی و خدماتی به خود گرفت. از آن زمان تاکنون صنعت برق در استان خوزستان دوران بسیار پر فراز و نشیبی را طی کرده‌است. 
-
-برق در اهواز
-حاج میرزا حسین خان موقر بوشهری که از تجار بزرگ در حدود سال‌های ۱۳۰۸ محسوب می‌شد و صاحب چندین کشتی تجاری نیز بود برای تأمین برق کارخانه یخ تازه احداثش، از موتور برق استفاده کرد که آنرا روی نوعی قایق به نام دوبه نصب کرده بود و به این ترتیب اولین استفاده از انرژی برق رقم خورد. 
-
-میرزا حسین خان موقر بعدها نخس��ین کارخانه تولید برق اهواز را در ساحل شرقی کارون ساخت. این منطقه اکنون محل استقرار بانک ملی مرکزی است و روبروی ترمینال ۲۴ متری کنونی اهواز می‌باشد. از آن زمان اهواز دارای برق شد و خانواده‌های نقشینه، حاجی خان دولتی، مرتضوی، جزایری، علوی، فتحی و شاهرودی که دارای تمکن مالی بودند منازل و معابر منتهی به منازل خود را با استفاده از روشنایی برق کارخانه روشن ساختند. با توجه به اینکه در آن زمان هنوز کنتور نیز استفاده نمی‌شد، روش محاسبه بهای برق نیز به این صورت بود که با توجه به تعداد شعله‌های برق (لامپ) و تعداد چراغ برق از مشترکان مبالغی دریافت می‌شد. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست مشاهیر استان خوزستان
-فهرست جاذبه‌های گردشگری استان خوزستان
-زبان خوزی
-اهواز
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه‌استانداری خوزستان
-سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خوزستان
-همشهری آنلاین: آشنایی با استان خوزستان
-
-منابع
-
-
-https: / / www. irna. ir / amp / ۸۲۲۱۵۶۳۰ /
-
-
-خوزستان
-جنگ ایران و عراق
-هلال حاصل‌خیز
-همه مورخان هم‌نظرند که یعقوب لیث در جندی‌شاپور دفن شده ولی محل شهر جندی‌شاپور و محل آرامگاه یعقوب لیث به‌طور قطعی مشخص نیست. آرامگاه شاه ابوالقاسم در روستای شاه ابوالقاسم (شاه‌آباد) در ده کیلومتری جاده دزفول به شوشتر محلی است که برخی احتمال داده‌اند آرامگاه یعقوب لیث صفاری باشد و در کنار این آرامگاه خرابه‌هایی وجود دارد که برخی احتمال داده‌اند بازمانده‌های شهر گندی شاپور باشد.. تعلق این آرامگاه به یعقوب لیث از سوی برخی پژوهشگران رد شده است. 
-
-گنبد مضرس (دندانه‌دار) سفید رنگ و عمارت بقعه شاه ابوالقاسم از دور کاملا جلوه‌گر است. در اطراف بقعه، قبرستان وسیعی است که در آن وجود سنگ قبرهای قدیمی، نشانگر تاریخ این بنا می‌باشد. 
-
-پیشینه
-کمتر از ۴۰۰ سال پیش فتحعلیخان حاکم شوشتر در دوره صفوی برای بزرگداشت عارفی به نام شاه ابوالقاسم یکی از مریدان شیخ اسماعیل قصری ساختمانی بر قبر او ساخت. 
-
-احمد اقتداری در دهه ۵۰ خورشیدی در کتاب آثار و بناهای تاریخی خوزستان (دیار شهریاران) در خصوص مکان شهر گندی‌شاپور و محل دفن یعقوب لیث مرور منابع انجام داده و چنین نتیجه گرفته که این شهر و مدفن می‌بایست در محدوده میان شهرهای شوشتر، شوش و دزفول قرار داشته باشد، محمدزمان خدایی شهر شوشتر را همان شهر معروف گندی‌شاپور و محل دفن یعقوب می‌داند
-و محمد علی امام شوشتری آرامگاه شاه‌ابوالقاسم در روستای شاه‌آباد دزفول را محتملا محل آرامگاه یعقوب لیث دانسته است. 
-
-مطرح شدن احتمال تعلق آرامگاه به یعقوب لیث از آن جا ناشی می‌شود که در سال ۱۳۱۶ محمدعلی مرتضوی یکی از منسوبان محمدعلی امام شوشتری در محل بقعه این عارف کتیبه‌ای مشاهده کرد که بر آن ابیاتی منسوب به یعقوب لیث حک‌شده بود، بنابر این محتمل دانست که این بنا آرامگاه یعقوب لیث باشد و چون یعقوب در جندی‌شاپور وفات یافته بود، محتمل دانست که جندی‌شاپور نیز می‌بایست در محل روستای شاه ابوالقاسم مابین شوشتر و دزفول واقع‌شده باشد. برخی منابع این فرضیه را مبنا قرار داده‌اند. شعر روی کتیبه به شرح زیر است: 
-
-بگرفتم از خراسان تا ملک پارس یکسر
-
-ملک عراق از من هرگز نبود رسته
-
-بدرود یاد گیتی بانوی نوبهاران
-
-یعقوب لیث گویی در آن نبد نشسته
-
-احمد اقتداری پژوهشگر تاریخ، دکتر احمد خامه یار پژوهشگر مزارهای اسلامی و دکتر محمدزمان خدایی پژوهشگر باستانشناسی فرضیه محمدعلی امام شوشتری را رد کرده‌اند. 
-
-احمد اقتداری درباره دلایل امام‌شوشتری در تعلق این آرامگاه به یعقوب لیث و واقع‌شدن شهر جندی‌شاپور در روستای شاه‌آباد می‌گوید: قبول این مطلب نیازمند دلایل و مدارک بیشتری است که وی در پنج مورد برشمرده است. اقتداری می‌گوید همه مورخان هم‌نظرند که یعقوب لیث در جندی‌شاپور دفن شده و در ادامه توضیح می‌دهد نظر امام‌شوشتری در مورد تعلق آرامگاه شاه‌ابوالقاسم در شاه‌آباد به یعقوب لیث صحیح به نظر نمی‌رسد. 
-محمدزمان خدایی معتقد است که با توجه به این‌که شیخ ابوالقاسم ۳۰۰ سال بعد از فوت یعقوب وفات یافته و بقعه او ۸۰۰ سال بعد از فوت یعقوب توسط فتحعلی‌خان حاکم شوشتر ساخته‌شده و همچنین با توجه به جنس سنگ، این کتیبه نمی‌تواند به مدت یازده قرن از زمان فوت یعقوب به جا مانده و نشانه‌ای از مقبره یعقوب لیث و شهر گندی‌شاپور باشد. وی همچنین دلایل جغرافیایی در رد فرضیه امام شوشتری برمی‌شمرد. 
-
-معماری بنا
-این بنا از یک ورودی برخوردار است و سطح داخلی آرامگاه را از سطح بیرونی آن جدا می‌کند. سازه اصلی بنا خشت خام است و نقوش برجسته و ملات گچ و خاک دارد. سازه اصلی بنا خشت خام است و نقوش برجسته و ملات گچ و خاک دارد. 
-
-تخریب
-در تاریخ ۲۰ مرداد سال ۱۳۹۸ دیوار ضلع جنوبی این آرامگاه در حین انجام عملیات مرمت و ساماندهی آرامگاه تخریب و دلیل آن اشتباه پیمانکار پروژه عنوان شد. به دنبال این اشتباه، پیمانکار پروژه تعویض شده است. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-یعقوب لیث
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-آثار ملی ایران
-آرامگاه‌ها در استان خوزستان
-بناهای تاریخی استان خوزستان
-صفاریان
-معماری ایرانی
-دودمان قاجار یا سلسله قاجار یا قاجاریان نام سلسله‌ای ایرانی است که از حدود سال ۱۱۷۵ تا ۱۳۰۴ بر ایران قاجاری به مدت حدود صد و سی سال فرمان راندند. بنیان‌گذار این سلسله آقامحمدخان قاجار بود. سردودمان قاجاریه مربوط به یکی از طایفه‌های ترکمان ایران به نام ایل قاجار بود که بر اثر یورش مغول از آسیای مرکزی به ایران مهاجرت کردند. آنان ابتدا در پیرامون ارمنستان ساکن شدند. ایل قاجار یکی از هفت ایل اصلی قزلباش بود که شاه اسماعیل یکم به یاری توان نظامی آن‌ها دودمان صفویان را بنیان نهاد و به دلیل کمک‌های بزرگی که به دربار صفوی می‌نمود، قدرت بیشتری یافت. شاه‌عباس بزرگ یک دسته از آنان را در استرآباد (گرگان امروزی) ساکن کرد. 
-
-در دوران پادشاهی شاهان قاجار به استثناء بازپس‌گیری برخی سرزمین‌های متعلق به ایران در ناحیه شرق و غرب در زمان آقامحمدخان قاجار، طی عهدنامه‌های مختلف به ویژه در دوران فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه، مناطقی از خاک کشور، تحت فشار روسیه تزاری از محدوده زمام‌داری ایران جدا گردید. 
-
-خاندان قاجار یکی از خانواده‌های دارای زیرشاخه‌های نسبتا زیاد در ایران محسوب می‌گشت و آخرین دودمان پادشاهی ترک‌زبان تاریخ ایران از این خاندان بود. اعضای این خاندان از نوادگان شاهزادگان قاجار هستند. پس از اجباری شدن نام خانوادگی و شناسنامه در دوره رضاشاه، هرکدام از شاخه‌های این خانواده نامی انتخاب کردند که اغلب برگرفته از نام یا لقب شاهزاده‌ای بود که نسب خود را به او می‌رساندند. اکنون بسیاری از نوادگان قاجار در ایران، جمهوری آذربایجان، اروپا و آمریکا زندگی می‌کنند. 
-
-تجارت خارجی ایران در دوره قاجار (به ویژه سده نوزدهم میلادی) به سرعت رشد کرد. بین سالهای ۱۸۰۰ و ۱۹۱۴، کل تجارت قابل‌مشاهده (ارقام ترکیبی برای واردات و صادرات) احتمالا از ۲ ٫ ۵ میلیون به ۲۰ میلیون پوند استرلینگ (به قیمت فعلی) افزایش یافته‌است. 
-
-پیشینه ایل قاجار
-
-سردودمان قاجاریه مربوط به یکی از طایفه‌های ترک اوغوز در شمال شرق ایران به نام ایل قاجار بود که از آسیای میانه به ایران آمدند. آنان ابتدا در پیرامون ارمنستان ساکن شدند که شاه‌عباس بزرگ یک دسته از آنان را در استرآباد (گرگان امروزی) ساکن کرد و حکومت قاجاریه نیز از قاجارهای استرآباد تشکیل یافته‌است. قبیله قاجار یکی از قبایل ترک قزلباش بود، که ارتش صفوی محسوب می‌شدند. پس از حمله مغول به ایران و بین‌النهرین، قاجارها نیز به همراه چند طایفه ترکمان و تاتار دیگر به شام (سرزمین) و آناتولی کوچیدند. 
-
-هنگامی‌که تیمور گورکانی به این ناحیه تاخت، قبایل ترک بسیاری از جمله قاجارها و دیگر کوچندگان را به بند کشید و قصد بازگرداندن آن‌ها به آسیای میانه را داشت؛ ولی آن‌ها به خواهش خواجه علی سیاهپوش - صوفی خانقاه صفوی - آزاد شدند که این موضوع باعث شیعه شدن آنان و ارادتشان به خاندان صفوی شد. پس از آن قاجارها یکی از سازندگان سپاه قزلباش شدند. 
-
-ایل قاجار ابتدا در شمال رود ارس ساکن بود و در آن زمان به دلیل کمک‌های بزرگی که به دربار صفوی می‌نمود، قدرت بیشتری یافت و سپس شاه‌عباس یکم دسته‌ای از آنان را به غرب استرآباد و دشت گرگان کوچاند تا به عنوان سدی در برابر حملات پیاپی قبایل ترکمن و ازبک عمل کنند. ایل قاجار در استرآباد به دو شاخه تقسیم شدند. شاخه بالای رود گرگان به یوخاری‌باش (بالادستی) و شاخه پایین رود گرگان به آشاغی باش (پایین دستی) معروف شدند. حکومت قاجاریه از ایل آشاغی باش تشکیل یافت. 
-
-ریشه نام قاجار
-در حقیقت واژه قاجار از نام یکی از فرماندهان سپاه چنگیزخان مغول به نام قاچار نویان گرفته شده‌است واژه قاجار عربی شده واژه ترکی (قاچار) است قاچ + ار: به معنی دونده یا کسی که خوب می‌دود. (قاچار در ترکی به معنی دونده است) همانند واژه قاچاقی که از یک ریشه هستند. پس قاچار نویان که نام قاجارها از وی گرفته شده‌است یعنی نویانی که تند می‌دود نویان هم یک نام مغولی است. 
-
-تلاش برای پادشاهی
-پس از شورش افغان‌ها و فروپاشی حکومت صفویان شاه تهماسب دوم، پادشاه آواره صفوی، پس از مدتی به مازندران گریخت و فتحعلی‌خان قاجار خدمت وی را پذیرفت. فتحعلی خان قاجار سردار سپاه تهماسب دوم شد. اما با پیوستن نادر به سپاه تهماسب، فتحعلی خان مقام پیشینش را از دست داد و در مشهد به تحریک نادر کشته شد. 
-
-پس از فتحعلی‌خان، پسر دوازده ساله‌اش محمدحسن‌خان قاجار جای او را گرفت؛ ولی نادرشاه افشار در زمان حکومتش برای جلوگیری از به قدرت رسیدن محمدحسن‌خان که در هنگام قتل پدر ۱۲ سال بیش نداشت یوخاری‌باشها که ساکنین بالادست رود گرگان بودند را به حکمرانی منصوب کرد تا بدین ترتیب با ایجاد شکاف و چندگانگی میان طوایف قاجار، نگران ناآرامی‌های داخلی نگردد و آشاغی باش‌ها زیر نظر حکومت ایشان گردند. 
-
-پس از مرگ نادرشاه در سال ۱۱۲۶ هجری خورشیدی، طایفه قاجارهای استرآباد به سردمداری محمدحسن‌خان در پی به‌دست آوردن پادشاهی برآمدند. اما در نهایت از کریم‌خان زند شکست خوردند و محمدحسن‌خان در نبرد با سپاه صادق‌خان زند، کشته شد. فرزندان او از جمله آقامحمدخان و حسینقلی‌خان جهانسوز به عنوان گروگان در دربار زندیان نگهداری شدند. یک‌بار حسینقلی‌خان که از سوی کریم‌خان زند برای سرکوبی حاکم استرآباد فرستاده‌شده بود، در سمنان یاغی شد، ولی به دست زکی‌خان زند کشته شد. 
-
-شاهان قاجار
-
-نمودار سال‌شمار پادشاهی شاهان قاجار
-
-تعدادی از شاهزادگان معروف قاجار
-
-حسینعلی میرزا فرمانفرما
-رشیدالملک محمدتقی میرزا
-محمدعلی میرزا دولتشاهی
-مرادمیرزا حسام‌السلطنه
-تهماسب میرزا مؤیدالدوله
-عباس میرزا نایب‌السلطنه
-عباس میرزا ملک‌آرا
-حسنعلی میرزا شجاع‌السلطنه
-کامران میرزا نایب‌السلطنه
-مسعود میرزا ظل‌السلطان
-محمد میرزا کاشف‌السلطنه
-عبدالحسین میرزا فرمانفرما
-عبدالمجید میرزا عین‌الدوله
-ملک منصور میرزا شعاع‌السلطنه
-ابوالفتح میرزا سالارالدوله
-فرهاد میرزا معتمدالدوله
-حبیب‌الله میرزا
-ایرج میرزا جلال الممالک
-شیخعلی میرزا الملوک
-امام‌وردی میرزا
-ارسلان میرزا قوانلو قاجار
-
-جستارهای وابسته
-دودمان صفوی
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-مهرهای شاهان قاجاریه iichs. ir
-
-انحلال‌های ۱۹۲۵ (میلادی) در ایران
-اهالی ایران در سده ۱۷ (میلادی) 
-اهالی ایران در سده ۱۸ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۷۸۵ (میلادی) در ایران
-پادشاهی‌ها
-تاریخ ایران
-دودمان‌های مسلمان
-سلسله‌های شیعه
-شاهان ایران
-شاهان قاجار
-قاجاریان
-شاهزاده ابوالحسن میرزا شیخ‌الرئیس قاجار فرزند محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه نوه فتحعلی‌شاه قاجار بود و در سال تاج‌گذاری ناصرالدین‌شاه در تهران زاده شد. ابوالحسن در کودکی آبله گرفت و نابینا شد. در وبای همه‌گیر تهران دچار وبا هم شد ولی درمان شد. 
-
-آموزش ابتدایی را در تهران گذراند و سپس برای ادامه تحصیل راهی سامرا شد. پس از بازگشت به علت مخالفت با شاه در تهران نماند و به مشهد رفت. آصف‌الدوله، والی وقت خراسان، از شیخ‌الرئیس به شاه گلایه کرد که وی در اینجا سخن از آزادی مردم می‌زند و باعث شد که ناصرالدین‌شاه فرمان تبعید او از ایران را صادر کند. پس از آن وی رهسپار عشق‌آباد شد. ناصرالدین‌شاه در اواخر عمرش قصد دلجویی از ابوالحسن میرزا کرد و از او خواست به ایران بازگردد. او در راه بازگشت وقتی به شیراز رسید، ناصرالدین‌شاه کشته شد. ابوالحسن میرزا مدتی در شیراز ماند و هنگامی‌که به تهران رفت، مظفرالدین‌شاه برای دلجویی و جبران خسارات برای او سالیانه پانصد تومان مقرری تحت عنوان «حق افطاریه» تعیین کرد که هر ماه رمضان به او پرداخت شود و در تهران بماند. بعدها در سال ۱۲۹۰ خورشیدی، مجلس شورای ملی این مبلغ را به سیصد تومان کاهش داد. 
-
-در بیرون از ایران، ابوالحسن میرزا به فعالیت‌های انقلابی پرداخت. زمان جنبش مشروطه در ترکیه، هند، عراق، و فرانسه با چاپ نوشته‌هایش ایرانیان را به جنبش آزادی‌خواهی خود فرا می‌خواند. 
-
-پس از پیروزی مشروطیت، شیخ‌الرئیس به ایران بازگشت ولی پس از به توپ بسته شدن مجلس، از سوی محمدعلی‌شاه دستگیر شد و او را زنجیر به گردن به باغ‌شاه بردند. شاه دستور داد دهانش را خرد کنند و آنقدر با تفنگ به دهانش کوبیدند تا دندان‌هایش شکست. شاه دستور داده بود شکم شیخ‌الرئیس را هم پاره کنند ولی با می‌انجی‌گری عضدالملک (شاخص قاجار) حکم قتل وی به زندان تبدیل شد. او پس از فتح تهران از سوی مشروطه‌خواهان آزاد شد. 
-
-شیخ‌الرئیس در دوره دوم مجلس شورای ملی از سوی مردم مازندران به نمایندگی مجلس برگزیده شد و چون سالخورده‌ترین نماینده بود، در آغاز مجلس به عنوان رئیس سنی انتخاب شد اما در همان جلسه اول رأی‌گیری برای ریاست مجلس به عمل آمد و موتمن‌الملک پیرنیا به ریاست مجلس برگزیده شد سپس به دلیل نداشتن اعتبارنامه از جلسه چهارم، نمایندگی‌اش پذیرفته نشد تا این‌که در ۳ تیر ۱۲۸۹ اعتبارنامه‌اش تصویب شد و به مجلس راه یافت. از جمله اقدامات او در مجلس این بود که پیشنهاد داد جمعی از روحانیونی که قدرت حمل سلاح دارند به خدمت نظام گرفته شوند تا به امور دینی و پیشنمازی و آموزش مسائل شرعی بپردازند و «تکالیف راجعه به دفاع از استقلال مملکت را به آحاد و قشون اسلامی خاطرنشان نمایند و تحریص نمایند مؤمنین را به مقابله و مقاتله با دشمنان وطن عزیز». کمیسیون مبتکرات مجلس این طرح را قابل‌توجه تشخیص داد اما «چون مشتمل بر مواد قانونی نبود، جزء تنسیقات عسکریه» دانست و اعضای کمیسیون به اتفاق آرا طرح را به وزارت جنگ فرستادند تا درباره‌اش تصمیم بگیرد و اگر خواست، به آن عمل کند. 
-
-ابوالحسن‌میرزا در سال ۱۳۳۴ هجری قمری بر اثر بیماری تیفوس مرد و در رواق کاشانی حرم شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد. 
-
-منابع
-ماهنامه ارمغان سال ۵۳، دوره چهلم، شماره ۳. خردادماه ۱۳۵۰ (برگرفته از نوشتاری از علی جواهرکلام) 
-
-پانویس
-
-افراد انقلاب مشروطه
-قاجار، ابوالحسن میرزا شیخ‌الرئیس
-خاک‌سپاری‌ها در حرم شاه عبدالعظیم
-درگذشتگان ۱۳۳۴ (قمری) 
-درگذشتگان ۱۹۱۶ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت تیفوس
-زادگان ۱۲۶۴ (قمری) 
-زادگان ۱۸۴۸ (میلادی) 
-زندانیان اهل ایران
-قاجار، ابوالحسن میرزا شیخ‌الرئیس
-شاهزادگان نابینا
-نابینایان اهل ایران
-نمایندگان دوره دوم مجلس شورای ملی
-استان مازندران () () (اوستایی: 𐬨𐬀𐬰𐬀𐬌𐬥𐬌𐬌𐬀، لاتین‌نویسی: mazainiia) استانی به مرکزیت شهر ساری در شمال ایران و در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران است و با استان‌های گلستان، سمنان، تهران، البرز، قزوین و گیلان هم‌مرز می‌باشد. استان مازندران پیش از اسلام، تپورستان (به پارسی میانه:) نامیده می‌شد که برگرفته از نام قوم تپوری (به یونانی: Τάπυροι، تپیری) می‌باشد که پس از اسلام قوم تبری نام گرفتند و سرزمینشان تبرستان نامیده شد. استان مازندران یکی از پرجمعیت‌ترین و متراکم‌ترین مناطق ایران از لحاظ جمعیتی است و دارای ۲۲ شهرستان می‌باشد. مازندران پر افتخارترین استان ایران در بازی‌های المپیک است. قله دماوند مرتفع‌ترین کوه ایران و بلندترین آتشفشان آسیا و خاورمیانه در مازندران و در شهرستان آمل قرار دارد. باداب سورت ساری به عنوان دومین میراث طبیعی بعد از کوه دماوند در شهر ساری ثبت‌شده است. 
-
-وسعت مازندران معادل ۱ ٫ ۴۶ درصد مساحت ایران است. این استان در ساحل جنوبی بزرگترین دریاچه جهان، دریای مازندران و در کنار چهار کشور مجاور این دریا یعنی ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و جمهوری آذربایجان از یک‌سو و شمال کلانشهر تهران (پایتخت ایران) از سوی دیگر قرار گرفته‌است. امتیاز حمل و نقل دریایی با کشورهای همسایه از طریق منطقه ویژه اقتصادی بندر امیرآباد، بندر فریدون‌کنار و بندر نوشهر و پایانه و سکوی نفتی بهشهر در شرق مازندران، اتصال آن به راه‌آهن سراسری ایران، وجود فرودگاه‌های بین‌المللی فرودگاه بین‌المللی دشت ناز ساری، نوشهر و رامسر، بر��ورداری از سه جاده ارتباطی با استان تهران و طرح در دست ساخت آزادراه تهران - شمال با امکان دسترسی سریع با فاصله کوتاه ۱۲۱ کیلومتر با تهران، عبور خطوط بین‌المللی فیبر نوری، شبکه ارتباطی در مسیر کریدور بین‌المللی شمال جنوب از هلسینکی فنلاند به بندر لاوان روسیه تا ساحل دریای خزر از امتیازات این استان است. اکتشافات باستان‌شناسی در غارهای هوتو و کمربند که در بهشهر قرار دارد، زیست انسانی در مازندران را به حدود ۹۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رساند. مازندران کنونی بخشی از سرزمین گسترده‌تری است که در متون تاریخی از آن با نام پتشخوارگر یاد کرده‌اند. 
-
-دسترسی به زیر‌ساخت‌های ارتباطی، به‌همراه تسهیلات زیر‌بنایی آب، برق، فاضلاب و گاز همراه با شرایط آب و هوایی معتدل، اراضی حاصلخیز، طبیعت گوناگون و مفرح ساحلی، دشتی، جنگلی و کوهستانی مساعد برای توسعه صنعت گردشگری و دسترسی به بازارهای هدف داخلی و خارجی، امکان توسعه سریع را در بخش‌های گردشگری، کشاورزی، صنعتی و تجاری، فناوری اطلاعات و ارتباطات را یک جا در خود گرد آورده است. همچنین مازندران برخوردار از میراث فرهنگی و دانش‌آموختگان با تحصیلات دانشگاهی است. مازندران باسوادترین استان کشور است و براساس آمارهای موجود دو برابر میانگین کشوری نخبه دارد که بسیاری از آنها در چند زمینه علمی نخبه هستند. مازندران هر ساله در سطح بالای امید به زندگی در مردان و زنان در کشور قرار می‌گیرد. مازندران یکی از استان‌های صنعتی کشور است و رتبه نخست گردشگرپذیری در ایران را دارد. 
-
-با کشفیات دانشمندان در غارهای هوتو و کمربند که در بهشهر قرار دارد، گواهی بر زندگی انسان‌ها در ۷۵ هزار سال پیش در مازندران است؛ همچنین باستان‌شناسی در گوهرتپه که در بهشهر قرار دارد، ثابت کرد مازندران و گلستان بیش از ۵ هزار سال پیشینه تمدن شهری دارند. مازندران یکی از پایگاه‌های باستان‌شناسی در منطقه خاورمیانه است و در فرهنگ‌سازی و تمدن شهرنشینی مردم در ایران نقش ایفا کرده است. 
-
-استان‌های گلستان، سمنان و تهران که در اولین تقسیمات کشوری ایران در کنار مازندران، استان دوم را تشکیل داده بودند، در سال‌های ۱۳۴۹، ۱۳۵۵ و ۱۳۷۶ از مازندران جدا شدند. 
-
-شهرستان‌ها
-
-جغرافیا
-
-مازندران به خاطر جغرافیای گوناگون آن‌که شامل جلگه‌ها، علفزارها، بیشه‌ها و جنگلهای هیرکانی با صدها گونه گیاهی منحصر به فرد در جهان است و آب و هوای گوناگون آن از سواحل شنی با پست‌ترین نقطه، تا کوهستان‌های ناهموار و همیشه پوشیده از برف البرز و با داشتن یکی از هفت آتشفشان معروف دنیا، کوه دماوند، بسیار شناخته شده‌است. 
-
-رشته کوه‌های البرز همچون سدی بلند مازندران را به دو قسمت جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم کرده‌است و به همین دلیل این استان از قسمت داخلی ایران جدا شده‌است. بخشی از البرز غربی و البرز شرقی و تمامی البرز مرکزی در این محدوده قرار دارد و شیب زمین از منطقه کوهستانی به سوی جلگه و دریا کاهش می‌یابد. رشته‌کوه البرز دارای کوه‌های فرعی است که از جنوب به شمال یا به موازات دریا کشیده شده‌اند. از مرتفع‌ترین قلل مازندران می‌توان بادله کوه، کوه چنگی و کوه سفید را در شهرستان ساری نام برد. بلندترین قله‌هایی که به موازات دریا کشیده‌شده‌است عبارتند از سیالان با ارتفاع ۴۱۲۵ متر از سطح دریا و تخت سلیمان با بیش از ۴۰۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا ��ر جنوب شرقی شهرستان تنکابن و قله شور، خرو نرو در سوادکوه، کلارآباد و سیاه سنگ در شهرستان نوشهر است. 
-
-جنگل‌های مختلط کاسپینی هیرکانی یک زیست‌منطقه در زیست‌بوم جنگل‌های مختلط پهن‌برگ حاشیه جنوبی دریای خزر به مساحت ۵۵ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع است که در حاشیه جنوبی و جنوب غربی دریای خزر و در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان است. این جنگل با قدمت ۴۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌آید و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود. 
-
-ناهمواری‌ها
-در این استان قسمت جنوبی غالبا کوهستانی و قسمت شمالی آن عمدتا جلگه‌ای و ساحلی می‌باشد. شیب آن به طرف مشرق در دشت گرگان است که به تدریج به ارتفاعات غربی خراسان منتهی می‌شود و به علت فراوانی نسبی آب و فرسایش کوه‌ها، آبرفت‌های ناشی از آن در دریا ته‌نشین شده و جلگه مازندران را تشکیل داده‌است. 
-
-پوشش جانوری
-در استان مازندران جانورانی چون ببر (منقرض‌شده)، پلنگ، خرس، گرگ، گربه وحشی، روباه، خوک وحشی، خرگوش، آهو، بزکوهی، میش و گربه ایرانی یافت می‌شوند و پرندگان استان شامل قرقاول، شاهین، اردک، قو، کبک، تیهو، قمری، جغد، قوش، کرکس، حواصیل و کلاغ هستند و از خزندگان می‌توان به انواع مار و لاک‌پشت اشاره کرد. در کناره‌های ساحلی انواع پرندگان مهاجر از جمله اردک، غاز، پرلا، پلیکان و چنگر در فصول سرد سال دیده می‌شوند. در آبگیرها و رودهای استان نیز انواع ماهی فراوان است. 
-
-آب و هوا
-آب و هوای مازندران با توجه به وجود دریا، کوه و جنگل به دو نوع معتدل مرطوب و کوهستانی تقسیم می‌شود. 
-
-مرطوب و معتدل
-وجود دریای مازندران و رشته کوه‌های البرز و نزدیکی این دو مظهر طبیعت به یکدیگر در نواحی جلگه‌ای تا کوهپایه‌های شمالی البرز، آب و هوای معتدل و مرطوب را به وجود آورده‌است، تابستان‌های آن به ویژه در سواحل دریا گرم و مرطوب است. زمستان‌های این نواحی معتدل و مرطوب و به ندرت یخ‌بندان می‌شود. 
-
-کوهستانی
-
-شامل آب و هوای معتدل کوهستانی و آب و هوای سرد کوهستانی است. دوری از دریا و افزایش تدریجی ارتفاع در اراضی جلگه‌ای، تغییرات خاصی را در آب و هوای این استان پدیدآورده است. به‌طوری‌که در ارتفاعات ۱۸۰۰ تا ۳۰۰۰ متری، آب و هوای معتدل کوهستانی با زمستان‌های سرد و یخ‌بندان طولانی و تابستان‌های کوتاه و معتدل وجود دارد. در ارتفاعات بالای ۳۰۰۰ متر که دمای هوا به شدت پایین می‌آید، دارای زمستان‌های سرد همراه با یخ‌بندان طولانی و تابستان‌ها کوتاه و خشک است. در این نواحی هوا غالبا برفی است و در ارتفاعات مهم چون تخت سلیمان و دماوند یخچال‌های کوهستانی و طبیعی ایجاد شده‌است. میانگین میزان ریزش باران در این استان کمتر از گیلان است. آزادکوه، تخت سلیمان، خلنو و علم‌کوه از کوه‌های مهم استان می‌باشند. 
-
-منابع آب
-دریای مازندران که در بین کشورهای ایران، روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان واقع شده‌است با وسعتی حدود ۰۰۰ ` ۳۶۰ کیلومتر مربع بزرگ‌ترین دریاچه جهان است. سطح آب این دریاچه در دوران‌های گذشته بالاتر از سطح دریاهای آزاد بوده‌است. ٪ ۸۷ از آب رودخانه‌های ولگا و اورال در روسیه ٪ ۷ رودخانه‌های سواحلی غربی و ٪ ۵ رودخانه سواحلی جنوبی در ایران به این دریا می‌ریزد. حجم آب دریای مازندران ۷۹۳۱۹ کیلومتر مکعب است. این دریاچه یکی از میدان‌های گسترده و غنی نفتی جهان است. 
-
-رودها
-
-بیشتر رودهای جاری در مازندران دایمی هستند. در نواحی کوهستانی در فصل زمستان و اوایل بهار پرآب و در تابستان‌ها کم‌آب و گاهی خشک است. طول رودهای غرب این استان به دلیل نزدیک بودن کوه به دریا کوتاه‌تر و رودهای شرقی طولانی‌تر است. رودهایی که از جنوب به شمال در جریان است عبارتند از: 
-
-هراز
-بابل‌رود
-رود چالوس
-تالار
-تجن
-چشمه کیله
-
-که این رودها همگی به دریای مازندران می‌ریزد. از دیگر منابع آب این استان دریاچه‌های کوچک محلی است که به هنگام طغیان رودها در قسمت‌هایی که سطح آب‌های زیرزمینی بالا است به وجود می‌آید و برای کشاورزی، صید و شکار مورد استفاده قرار می‌گیرد. نوع دیگر ذخایر آبی و مهار سیلاب آب‌بندان است که در آن ماهی پرورش می‌یابد. دریاچه دایمی «ولشت» یا «سما» در شمال غربی مرزن‌آباد شهرستان چالوس یکی دیگر از منابع آبی طبیعی است که از جوشش چشمه‌های اطراف تشکیل‌شده و از جاذبه‌های گردشگری استان است. در مازندران چشمه‌های آب معدنی فراوانی یافت می‌شود که خاصیت درمانی دارد و در معالجه امراض پوستی، مفصلی، عصبی، و گوارشی مؤثرند، چشمه آبگرم آزرود (آرزو) بابل، چشمه‌های آب آسک، لاریجان، آملو و استراباکو در آمل و حمام‌های آب معدنی (گوگردی) در شهرهای رامسر و کتالم و سادات محله شهرستان رامسر و رینه بخش لاریجان شهرستان آمل از آن جمله‌اند. 
-
-سدها
-سد لار: این سد در استان مازندران یکی از سدهای خاکی تأمین‌کننده آب آشامیدنی حوالی تهران و تأمین‌کننده آب مورد نیاز آبیاری‌های کشاورزی منطقه می‌باشد. این سد در ۷۵ کیلومتری شمال شرق تهران و در ۱۰۰ کیلومتری شهر آمل قرار دارد. مطالعات احداث این سد از سال ۱۳۳۰ آغاز شد و در نهایت در سال ۱۳۶۱ گشایش یافت. سطح حوزه آبریز این سد بالغ بر مساحت ۶۷۵ کیلومتر مربع می‌باشد و متوسط جریان آب سالانه ۴۸۱ میلیون متر مکعب دارد. از انتقال آب این سد و پیوستن آب آن به سد لتیان، جهت استفاده در نیروگاه‌های منطقه برای تولید متوسط سالانه ۱۵۰ هزار مگاوات ساعت انرژی برق‌آبی استفاده می‌شود. دریاچه سد لار به دلیل نزدیکی به کوه دماوند و واقع بودن در منطقه دشت لار به یکی از گردشگاه‌های ایران تبدیل شده‌است که در سال‌های اخیر به عنوان مراکز پرورش ماهی قزل‌آلا و ماهیگیری و همچنین ورزش‌هایی چون اسکی روی آب از آن استفاده می‌شود. اطراف این دریاچه در ماه اردیبهشت مملو از شقایق می‌شود که بر زیبایی‌های این منطقه می‌افزاید. بودجه برآورد شده برای ساخت سد، دویست میلیون دلار بود. 
-سد البرز: به علت بالا بودن دبی آب بابلرود، بر روی آن سدهایی احداث‌شده که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به سد البرز (سد آیت‌الله صالحی) در جنگل‌های لفور اشاره کرد که بزرگ‌ترین سد خاکی کشور است. این سد ۸۳۸ متر طول، ۷۸ متر ارتفاع و با حجم ذخیره ۱۵۰ میلیون مترمکعب، در سال ۱۳۸۷ به بهره‌برداری رسید. این سد خاکی در منطقه‌ای واقع شده‌است که به لحاظ تاریخی دارای اهمیت زیادی است. از جمله ماهیان معروف سد لفور می‌توان به زردپر، سرخ باله و سفید رودخانه‌ای اشاره نمود. 
-سد میجران (رامسر): از جاده رامسر به سمت تنکابن، یک جاده فرعی به نام جنت رودبار وجود دارد که آسفالت است و از میان جنگل‌های دالخانی می‌گذرد؛ این جاده فوق‌العاده را تا روستای نمک دره ادامه دهید، پس از ۱۰ کیلومتر، یک جاده آسفالت دیگر در سمت راست مشاهده می‌کنید که به ن��دیک سد میجران می‌رود. وارد جاده که شوید و اندکی پیش روید، دریاچه سد میجران را مشاهده می‌کنید. به روستای تالش سرا رفته و جاده منتهی به سد را دنبال کنید. این سد در ابتدا و در سال ۱۳۸۲ برای تأمین آب کشاورزی ۱۵۰۰ هکتار زمین و به منظور استفاده گردشگری و همچنین تآمین آب آشامیدنی شهرهای رامسر، سادات شهر و کتالم ساخته شد. دریاچه مجیران ۱ ٫ ۸ کیلومتر طول و نزدیک ۴۶ هکتار مساحت دارد. این منطقه بکر بسیار خوش آب و هوا و دیدنی است. 
-
-سد شهید رجایی (سلیمان تنگه): این سد در ۴۵ کیلومتری جنوب باختری ساری در نزدیکی روستای افراچال در منطقه‌ای کوهستانی و سر سبز واقع شده‌است. این سد در سال ۱۳۷۹ برای بازدید مسافران و گردشگران آماده شده‌است. اقامت شبانه در کنار رودخانه تجن، بازدید از تاج سد با گرفتن بلیت در روزها ممکن بوده و در این سد امکانات قایقرانی و اسکی روی آب برای گردشگران فراهم شده‌است. دهکده آرامش، تاج سد، اسکله شیرین رود و قهوه‌خانه تلاونگ از جمله مکان‌های تفریحی سد سلیمان تنگه یا همان سد شهید رجایی می‌باشند. 
-سد هراز: بزرگ‌ترین سد شمال ایران است که بر روی یکی از سرچشمه‌های رود هراز بنا شده‌است. 
-سد فینسک: سد فینسک با ظرفیت مخزن ۱۱ ٬ ۸ میلیون مترمکعب، بر روی رودخانه سفیدرود که یکی از سرشاخه‌های رودخانه تجن ساری است، موقعیت این سد در منطقه حفاظت‌شده پرور و نزدیک روستاهای تم و تلاجیم است که در گذشته بخشی از مازندران بودند و ظاهرا این دو روستا به زیرآب می‌روند و در صورت ساخت این سد، علاوه بر به‌هم خوردن تعادل محیط‌زیست منطقه حفاظت‌شده دودانگه و تهدید جانوران در معرض انقراض و جنگل‌ها و خشک‌شدن چشمه‌ها و آبشارهای این مناطق، شاهد نابودی مزارع کشت برنج و معیشت روستاییان بندبن و چهار رودبار بخش چهاردانگه خواهیم بود. 
-
-دریاچه‌ها
-
-دریاچه الندان، دریاچه عباس‌آباد، دریاچه ممرز، دریاچه شورمست، دریاچه ساهون، دریاچه دوخواهران، دریاچه گل‌پل، دریاچه چورت، دریاچه ولشت، دریاچه آبیدر، دریاچه حصارچال، دریاچه الیمالات، دریاچه قو رامسر، دریاچه امامزاده علی، دریاچه استخر پشت، دریاچه خضرنبی، دریاچه فراخین و دریاچه لفور از مهم‌ترین دریاچه‌های مازندران به‌شمار می‌روند. 
-
-نیروگاه‌ها
-نیروگاه تلمبه‌ای ذخیره‌ای سیاه‌بیشه، نیروگاه سیکل ترکیبی شهید سلیمی، نیروگاه سیکل ترکیبی غرب مازندران و نیروگاه گازی غرب مازندران چهار نیروگاه مهم استان هستند. 
-
-تالاب‌ها
-کنوانسیون رامسر کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی، به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی معروف به کنوانسیون رامسر پیمانی بین‌المللی برای حفاظت از تالاب‌ها و حیوانان و گیاهان وابسته به آن‌ها (به ویژه پرندگان آبزی) است که در سال ۱۹۷۱ میلادی در شهر رامسر به تصویب رسید. در ابتدا این معاهده به امضای نمایندگان ۱۸ کشور شرکت‌کننده رسید، اما امروزه ۱۶۹ کشور جهان عضو این پیمان هستند. 
-
-استان مازندران از آغاز قانون تقسیمات کشوری
-
-پیش از تشکیل مجلس و تصویب قانون ایالات و ولایات در سال ۱۲۸۶ کشور به‌صورت ایالتی و ولایتی اداره و به دوازده ولایت اصلی تقسیم می‌شد. براساس این قانون مازندران یکی از دوازده ولایت محسوب می‌شد و شهرهای اصلی آن آمل، استارآباد، اشرف، بارفروش، ساری، فرح‌آباد، تنکابن، کلارستاق، نور، سوادکوه و کجور بودند. صفی خان در سال ۱۲۸۶ مازندران را در ردیف یکی از ولایات دوازده‌گانه و ساری، فرح‌آباد، اشرف، بارفروش، آمل را از مهمترین شهرها و تنکابن، سخت‌سر، کلارستاق، کجور، نور، لاریجان، هزارجریب، سوادکوه و فیروزکوه را از مهمترین توابع و محال مازندران ذکر کرده. 
-
-کیهان در سال ۱۳۱۱ کشور را به بیست و هفت قسمت تقسیم کرده است. در این تقسیم‌بندی مازندران در قسمت ششم جای گرفته و از حیث تقسیمات حکومتی از ده قسمت به‌نام‌های زیر تشکیل‌شده است: 
-ساری و اشرف و علی‌آباد: شامل کلیجان‌رستاق، انده‌رود، میانده‌رود، شهرخواست، اسفیرود شوراب، گیل‌خواران، فوکنده‌کا، بیشه‌سر، کلباد، رودپی، مذکوره، قره‌طغان، پنج‌هزاره و علی‌آباد. 
-بارفروش (بابل): شامل پازوار و مشهدسر، بانصرکلا، بیشه، مشهدگنج‌افروز، سامی‌کلوم، لاله‌آباد، جلال‌ارزک، رودبست، بندپی، بابلکنار، بالاتجن، تالارپی و کیاکلا. 
-هزارجریب: به دو ناحیه چهاردانگه و دو دانگه، شامل بلوکات مهم چهاردانگه شامل کیاسر، چالو، دردیمه، درکا سفید و پشت کوه و بلوکات مهم دودانگه شامل سیدآباد، میاندرود و علی‌آباد. 
-سوادکوه: از دو قسمت به نام‌های راستوپی و ولوپی تشکیل شده‌است. بلوکات مهم راستوپی شامل سرخه‌رباط، پل سفید، دوآب بالا، خانقاه‌پی، خانقاه و راست‌پی کوچک. بلوکات مهم ولو پی شامل: چرات، انند و زیرآب، آلاشت، کارمزد، کلاریجان و کمند و کسلیان. 
-بندپی: شامل سه قسمت به نام‌های بندپی غربی، بندپی شرقی و بالاکوه و قریه مهم آن آینه‌ور. 
-آمل و لاریجان: شامل چهار قسمت به نامهای آمل، لاریجان، رستاق و دلارستاق. توابع آمل بدین شرح بوده‌است: دابو، دشتسر، هزارپی، اهلم‌رستاق، پایین‌رستاق، پایین‌خیابان، بالاخیابان، چلاو، بهرستاق‌لاریجان، دلارستاق، امیری، بالالاریجان، ناتل‌کنار نور، میان‌رودسفلی، ناتل‌رستاق، ناییج، لاویج، میان‌بند، هلوپشته، بلده، کمرود، یالرود، میان‌رودعلیا، تترستاق، نمارستاق و ازرود. 
-نور: شامل بلوکات ازرود، کمرود، یالرود، نمارستاق، بالاده، میانرود، تخت‌رستاق، ناییج، لاویج، میان‌بند، هلوپشتک، شهرکلادون، ناتل‌کنار، ناتل‌رستاق. 
-کجور: شامل بلوکات کران، خیرودکنار، گلرودپی، پنجک‌رستاق، کوه‌پرو، چلندر، توابع علوی‌کلا، زانوس‌رستاق، کجرستاق و کالج. 
-کلارستاق: شامل بلوکات بیرون‌بشم، کوهستان‌شرقی، کوهستان‌غربی، قشلاق‌کلارستاق (چالس‌رستاق)، کلاردشت. 
-تنکابن: شامل بلوکات سخت‌سر، کلیجان، جنت‌رودبار، خرم‌آباد، سه‌هزار، زوار، نشتا، لنگا. 
-
-در سال‌های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۵ تغییراتی در تقسیمات استان مازندران و نام شهرها ایجاد گشت. در تاریخ ۱۳۱۱ / ۱۰ / ۷ براساس تصویبنامه شماره ۱۱۹۹، مقرر شد منطقه صحرا و استرآباد، توامان گرگان نامیده شود. دو سال بعد در تاریخ ۱۳۱۳ / ۲ / ۸ براساس تصویب نامه شماره ۱۳۵۴ – ۳۶۸۸، نام بارفروش به بابل، علی‌آباد به شاهی، استرآباد به گرگان و صحرای ترکمن به دشت گرگان تغییر یافت. همچنین در تاریخ ۱۳۱۴ / ۳ / ۸، براساس تصویبنامه شماره ۳۱۸ / ۶۵۰۲ نام دهنو به نوشهر و سختسر به رامسر تغییر یافت. در تاریخ ۱۳۱۵ / ۱۲ / ۵، براساس تصویبنامه شماره ۴۰۴۳۴، مشهدسر به بابلسر تغییر نام داد. در تاریخ ۱۳۱۳ / ۱۰ / ۲۴، براساس تصویبنامه شماره ۲۳۳۰۸ / ۱۲۷۷۱، رودسر، رانکوه و روستاهای مربوط به آنها جزو تنکابن مازندران شدند و لنگرود در محدوده گیلان قرار گرفت. 
-
-چگونگی نام‌گذاری
-
-نام تاریخی سرزمین شمالی ایران در دوران باستان به‌صورت تپوش‌آری و تپوری و تپورستان بوده‌است که ریشه در نام قوم تپور دارد. به گفته اسدالله عمادی نخستین بار نام این سرزمین در کتیبه‌های آشوری به‌صورت تپوش‌آری ذکر شده‌است. کتزیاس مورخ عصر هخامنشیان در شرح لشکرکشی‌های آشوریان، به سرزمین تپوری بین دو سرزمین هیرکانی و کادوسی اشاره می‌نماید و پولیبیوس به کوه‌های تپوری در حد فاصل دروازه کاسپین (گرمسار) و دریای هیرکانی اشاره می‌نماید و استرابون به سرزمین تپوری در نزدیکی ری و دروازه کاسپین (گرمسار) اشاره می‌کند و آریان و کوینت کورس در شرح جنگ‌های اسکندر مقدونی و هخامنشیان به یک ساتراپ به نام ساتراپ تپوری در حاشیه دریای مازندران اشاره می‌کنند که سرزمین آمارد نیز به آن ضمیمه شده بود. مورخان ارمنی عصر ساسانی همچون موسی خورنی و سبئوس به این سرزمین با عنوان تپرستان یاد کرده‌اند. نام این سرزمین در سکه اسپهبدان طبرستان به‌صورت تپورستان ذکر شده است. 
-
-بر سر این‌که مازندران از ابتدا همین سرزمین کنونی بوده باشد، اختلاف نظر وجود دارد. تا قرن‌ها نام ناحیه‌ای، که بخش اصلی آن را استان مازندران کنونی تشکیل می‌داده، «تپوری» یا «تپورستان» یا «طبرستان» بوده‌است که برگرفته از نام قوم باستانی تپورها می‌باشد که در مازندران سکونت داشتند و پس از اسلام طبری نامیده شدند. این قوم پیش از ورود آریایی‌ها در کنار آماردها قومیت اصلی منطقه بوده‌است. بعدها عبارت مازندران به نواحی جلگهای جنوب دریای خزر اطلاق شد و در کنار طبرستان (برای نواحی کوهپایه‌ای) استفاده می‌شود. متأخر بودن نام مازندران برای این ناحیه این تردید را به وجود آورده‌است که مازندران در شاهنامه فردوسی به سرزمینی که اکنون مازندران نامیده می‌شود، اطلاق نمی‌گردد. صادق کیا مطابق با نظر ظهیرالدین مرعشی مازندران را بخشی از طبرستان می‌داند و به گفته وی طبرستان شامل دو ولایت مازندران و گرگان می‌شد و از دیناره جاری تا ملاط لنگرود بخشی از طبرستان بود و طبرستان به دو ولایت کوچک‌تر به نام مازندران و گرگان تقسیم می‌شد و از بیشه انجدان تا ملاط لنگرود بخشی از مازندران بود و از بیشه انجدان تا دیناره جاری بخشی از گرگان بود. 
-
-حدود طبرستان و مازندران
-
-سرزمین تپورستان در دوران باستان میان دو سرزمین هیرکانی و کادوسی قرار داشت به گونه‌ای که کتزیاس مورخ یونانی عصر هخامنشی به سرزمین تپوری بین دو سرزمین هیرکانی و کادوسی اشاره می‌نماید. پولیبیوس مورخ یونانی نیز به کوه‌های تپوری بین دروازه کاسپین (گرمسار) و دریای هیرکانی اشاره می‌کند. و استرابون به سرزمین تپوری در نزدیکی ری و دروازه کاسپین (گرمسار) اشاره می‌کند و آریان و کوینت کورس در شرح جنگ‌های اسکندر مقدونی و هخامنشیان به یک ساتراپ به نام ساتراپ تپوری در حاشیه دریای مازندران اشاره می‌کنند که سرزمین آمارد نیز به آن ضمیمه شده بود و این ساتراپ تا رود آماردوس امتداد داشت. مورخان ارمنی عصر ساسانی همچون موسی خورنی و سبئوس از تپرستان به عنوان سرزمینی در شمال ایران یاد کرده‌اند و به شهرهای آمل، رویان و زریچان در آن اشاره نمودند. 
-
-سرزمین طبرستان در عصر اسلامی از سمت غرب با دیلم و از سمت شرق با جرجان همسایه بود و شامل شهرهای «آمل، ساریه، مامطیر، ترنجه، ربست، میلا، هزارگریب، مهروان، تمیش، تمار، ناتیل، چالس، رویان و کلار» می‌شد؛ هرچند طبرستان در اوج قدرت گرگان و دیلمان را شامل می‌شده‌است به گونه‌ای که مورخان اسلامی همچون زکریای قزوینی در آثار البلاد و اخبار العباد و ابن عبدالحق بغدادی طبرستان را ناحیه‌ای بین عراق و خراسان توصیف نموده‌اند، که در کنار دریای خزر واقع شده‌است و شهرها و دهات بسیار دارد و محمد بن محمود بن احمد طوسی طبرستان را اقلیمی دانست که حد آن از بلاد اران تا جرجان و حدی تا دریای خزر تا طالقان و حمزه اصفهانی، مورخ قرن سوم، دیلم را بخشی از طبرستان ذکر نموده‌است. یوزف مارکوارت طبرستان را همان پتشخوارگر می‌داند و ابن فقیه همدانی پتشخوارگر را بخشی از طبرستان و از شهرهای رویان می‌داند. طبق نظر ابن فقیه همدانی رویان از کوره‌های طبرستان است و از شهرهای رویان: چالوس، لارز، شرز و بذشوارجر است. 
-
-امین احمد رازی مولف کتاب تذکره هفت‌اقلیم در باب طبرستان می‌نویسد: از حوالی جرجان و حدود دامغان تا کوهستان ری و طالقان بخشی از طبرستان است. رستمدار و کجور و دیمه و لاریجان نیز متعلق به طبرستان است و برخی جیلانات را نیز داخل طبرستان شمرده‌اند. 
-
-دهخدا در فرهنگ خود ذیل واژه تبرستان می‌نویسد: 
-
-ظهیرالدین مرعشی در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران می‌نویسد: حد طبرستان از طرف شرقی دیناره‌جاری و از طرف غربی ملاط که آن قریه شهر هوسم که اکنون به فرضه روده‌سر اشتهارد دارد. حد مازندران از طرف شرقی بیشه انجدان می‌باشد و از طرف غربی ملاط می‌باشد. حد گرگان حالیا که به استرآباد مشهور است و اصلا دهستان می‌گفتند شرقی دیناره جاری است که حد شرقی تمام طبرستان است و غربی انجدان که حد شرقی مازندران است. به گفته ظهیرالدین مرعشی مازندران بخشی از طبرستان است و سرزمین طبرستان، گرگان و مازندران هر دو را در بر می‌گرفت. 
-
-یاقوت حموی در معجم البلدان ذیل کلمه مازندران و طبرستان می‌نویسد: «طبرستان معروف به مازندران است و نمی‌دانم از کی به مازندران نامیده شده‌است و آن نامی است که ما آن را در کتاب‌های قدیم نیافتیم، و همانا از زبان اهل آن بلاد شنیده شده‌است و بی‌شک مازندران و طبرستان یکی است.» 
-
-در حقیقت این دو اسم یعنی طبرستان و مازندران به یک معنی بوده‌اند اما در همان حال که اسم طبرستان بر تمامی نواحی کوهستانی و اراضی پست ساحلی اطلاق می‌شد کلمه مازندران بر منطقه ارضی پست ساحلی از دلتای سپیدرود تا جنوب شرقی بحر خزر امتداد دارد اطلاق می‌گردید. 
-
-به مازندران موزاندرون می‌گفتند به سبب آنکه موز نام کوهیست از حد گیلان کشیده تا بلار و قصران که موز کوه گویند همچنین تا به جاجرم یعنی این ولایت درون کوه موز است اما آنچه منسوب به طبرستان منسوب است از دینار جاری شرقی تا به ملاط که دهی است ورای هوسم می‌گویند که در قدیم بیشه بوده‌است. 
-
-حدود رویان
-رویان به سرزمینی آباد در غرب مازندران گفته می‌شد که شامل کجور، کلارستاق، لنگا، تنکابن، سختسر، هوسم، الموت، طالقان، لورا، ارنگه، رودبار قصران و لارقصران می‌شد. 
-منطقه کجور: از رود چالوس تا رود هراز شامل خاچیک (نوشهر)، سولده (نور)، علمده، ناتل، چمستان، بلده، زندرستاق، پنجک رستاق، زانوس رستاق، میخساز رستاق، خورشید رستاق، خیررودکنار، بندی پی چلندر
-منطقه کلارستاق: از نمکابرود تا رود چالوس در جلگه بیرون بشم و میان بشم شامل چالوس، هچیرود، مرزن‌آباد (مزنه)، کلاردشت (کلار) 
-منطقه لنگا: از ��مکابرود تا آب نشتا شامل عباس‌آباد، نشتارود، کلارآباد، پلنگ کلا و ساقی کلا
-منطقه تنکابن: از آب نشتا تا آب شیرود شامل شهسوار، خرم‌آباد، شیرود، گلیجان، چالکش، سه هزار و دوهزار
-منطقه سختسر: از آب شیرود تا رودخانه سرخانی شامل سختسر (رامسر)، اشکور شرقی، جورده
-منطقه هوسم: از رودخانه سرخانی تا آب ملاط شامل رودسر، املش، چابکسر و کلای چای و اشکور غربی
-منطقه الموت: از رودبار زیتون تا طالقان شامل رودبار الموت شرقی و رودبار الموت غربی
-منطقه طالقان: شامل بالا طالقان، میان طالقان و پایین طالقان
-منطقه لورا: شامل دهکده‌های کنار رود کرج تا دوآب شهرستانک
-منطقه ارنگه: شامل دهکده‌های کنار رود کرج از دو آب شهرستانک به طرف کرج
-منطقه رودبار قصران: شامل شمیرانات و دهکده‌های کناررودخانه جاجرود به انضمام لواسان بزرگ
-منطقه لارقصران: شامل دهکده شعبه اصلی هراز با مراتع میان کوه‌های خرسنگ و خاتون بارگاه تا دهنه زیر پلور و لاریجان
-
-رویان طبرستان
-منطقه رویان کهن از نواحی غربی طبرستان بوده‌است که شامل شهرستان‌های نور، نوشهر، چالوس، کلاردشت (کلار)، عباس‌آباد (لنگا)، تنکابن و رامسر (سختسر) می‌شده‌است و گاهی مرز غربی آن تا رودسر (هوسم) ادامه می‌یافت مردم رویان کهن به زبان طبری و گویش طبری رویانی که زبان اسپهبدان طبرستان نیز بود سخن می‌گفتند. به گفته ابن فقیه همدانی، رویان از کوره‌های طبرستان است و از شهرهای رویان: چالوس، لارز، شرز و بذشوارجر است. در حدودالعالم؛ ناتل، چالوس و کلار از کوره رویان و جزئی از خاک طبرستان معرفی شده‌است. 
-
-حدود رستمدار
-از قرن هفتم تا دوره صفویه منطقه رویان عمدتا با نام رویان و رستمدار یا رستمدار شناخته می‌شد و در این دوره مرزها ی ولایت رستمدار شامل مناطق کلارستاق، کجور، نور، طالقان، لاریجان، لواسانات، شمیرانات و مناطق پشت کوه البرز مرکزی می‌شد. سابقا طبرستان شامل گرگان، استرآباد، مازندران و رستمدار می‌شد یعنی سرتاسر ناحیه‌ای که بین دینار جاری در مشرق و ملاط لنگرود (واقع در گیلان) در مغرب بود را شامل می‌گشت. سرحدات قدیمی رستمدار عبارت بود از: سیسنگان یا رودخانه مانهیر در مشرق و ملاط لنگرود در مغرب. مدتی بعد این سرحدات تغییر شکل یافتند و می‌توان گفت که رستمدار ناحیه‌ای را که از آمل تا گیلان ادامه می‌یافت شامل می‌شد. رویان نام اراضی مسطح بود ولی همچنین به سرتاسر رستمدار نیز اطلاق می‌گشت. 
-
-حدود کلارستاق
-کلارستاق منطقه‌ای دهستانی ساحلی و کوهستانی در طبرستان و رستمدار است که از دو بخش غربی و شرقی تشکیل‌شده و به مرکزیت رود سرداب‌رود از هم جدا می‌شوند. بخش کلارستاق شرقی از رود چالوس و کلارستاق غربی از رود پلنگاب‌رود که به ترتیب کلارستاق را از بخش‌های کجور و لنگا جدا می‌کنند، امتداد دارد. کلارستاق از جنوب توسط ارتفاعات تخت سلیمان و کندوان در کوه‌های البرز مرکزی از طالقان جدا می‌شود. 
-کلارستاق از چهار دهستان تشکیل می‌شود؛ 
-بخش جلگه‌ای کلارستاق در کنار خط ساحلی شامل چالوس و هچیرود، دهستان بیرون بشم در کنار دره چالوس در مرکز منطقه، دهستان کوهستان در جنوب و کلاردشت در غرب تا جنوب غربی که مجموعا شامل ۱۲۰ سکونتگاه می‌شوند. 
-
-مرکز اداری بخش شمالی کلارستاق شهر چالوس، مرکز بیرون بشم و کوهستان، مرزن‌آباد و مرکز کلاردشت حسن‌کیف است. 
-
-فردوسی: 
-
-برخی ریشه نام مازندران را آمیخته‌ای از ماز به معنی بزرگ و نیز میانه، ایندیرا و آن پس وند مکان دانسته‌اند و در نتیجه عبارت «مازیندیران» را به معنی جایگاه دیو بزرگ، ایندیرا می‌دانند. گواه آن را هم شاهنامه دانسته‌اند که در آن از مازندران به عنوان جایگاه دیو سفید نام برده‌است و نیز ایندیرا را کوهی دانسته‌است در میانه این سرزمین. بر پایه همین موضوع ملک الشعراء بهار بیت زیر را سروده‌است: 
-
-پندار دیگر آنست که «ایندرا» را از خدایان افسانه‌ای آریایی بدانیم که در نوشته‌های سانسکریت همانند «ریگ ودا» دیده می‌شود؛ «ایندرا» خدای باران، آذرخش و تندر، جنگاوری و فرمانروای دیوان (خدایان) است و بهشت را در دست دارد. سوار بر ابرها باران می‌آورد و بیابان‌ها را بوستان می‌کند. اژدهای خشکسالی در کوهستان را نابود می‌سازد. «ایندرا» در کوه خانه دارد. در اوستا، «ایندرا» دیو بی‌هنجاری و در ستیز با اردیبهشت است. 
-
-نام کهن و اصلی مازندران تبرستان است که در واقع تپورستان بوده و علت نامگذاری آن وجود قوم؛ البی که در آن وجود دارد به نام قوم تپور می‌باشد که از شهر بابل تا شهر گرگان امتداد دارد. از اقوام دیگر مازندران قوم آمارد است که مرکز آن آمل و از آمل تا تنکابن و قوم کادوس از تنکابن تا رامسر هستند. 
-
-برخی نام مازندران را به شکل ماز + اندر + آن می‌دانند. ماز در زبان مازندرانی به زنبور عسل گفته می‌شود و کسانی که این ریشه‌یابی را پذیرفته‌اند معنای مازندران را «جایی که زنبورعسل در آن هست» می‌دانند. 
-
-به باوری دیگر، نام مازندران برگرفته از کوه ماز است. پس مازندران سرزمینی است که کوه ماز در آن جای دارد (ماز+اندر+آن). رشته‌کوه ماز در جنوب مازندران، در راستای غرب به جنوب شرق کشیده شده‌است. رشته‌کوه ماز هم راستا با دوبرار در دشت لار و پلور است که تا فیروزکوه پیش می‌رود. مردم دماوند هنوز به این کوه بلند که در شمال شهر دماوند امتداد یافته، ماز می‌گویند. از سوی دیگر در لاسم و در میان رشته‌کوه دوبرار، قله‌های بلندی مانند انگمار، سیاه کمر دیده می‌شود که یکی از آن‌ها قله بلند ماز است. منوچهری دامغانی (قرن پنجم) واژه «ماز» را به همراه مازندران در یک بیت می‌آورد: 
-
-می‌دانیم منوچهری دامغانی سراینده زبردستی در ترسیم طبیعت در سروده‌های خود بوده و همچنین سال‌ها در مازندران زیسته‌است. «ماز» در اینجا همان کوه ماز است که ابرها چون ماری به خود پیچیده، آن کوه را دربر گرفته‌اند. گروهی، ماز را پیچ و خم می‌دانند، ولی واژه «شکنج» در «مار شکنجی» خود به معنی پیچ و خم است و آوردن واژه‌ای دیگر (که ماز باشد) به معنی پیچ و خم در اینجا، درست نمی‌نماید. ابن اسفندیار در کتاب تاریخ تبرستان به سال ۶۱۳ هجری می‌نویسد: و مازندران محدث است به حکم آنکه مازندران بحد مغربست و به مازندران پادشاهی بود چون رستم زال آنجا شد او را بکشت. منسوب این ولایت را موز اندرون گفتند به سبب آنکه موز نام کوهیست از حد گیلان کشیده تا به لار و قصران که موز کوه گویند همچنین تا به جاجرم. 
-عده‌ای نیز به این دلیل که سابقا این سرزمین مملو از گوزن بوده و مازن نیز به معنای گوزن بوده و از طرفی دران را نیز به معنای درندگان می‌باشد اینطور استنباط کرده‌اند که دران به معنای درنده کنایه از ببر مازندران است و چون این سرزمین در گذشته مملو گوزن و ببر بوده مردم آن سرزمین را به این نام خواندند. 
-
-مازندران کنونی در درازای تاریخ، شاهد وقایع �� اتفاقات فراوان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بوده‌است. در اهمیت سرگذشت وقایع تاریخی این استان، کافی است که گفته شود هیچ‌یک از مناطق ایران به اندازه این سرزمین، شاهد رویدادهای تاریخی نبوده‌است. 
-
-به همین سبب است که نویسندگان و مورخان ایرانی و خارجی، فراز و نشیب‌های تاریخی این سرزمین را در کتاب‌هایی به رشته تحریر درآورده‌اند. از آثار نویسندگان روسی درباره مازندران، تاریخ مازندران و استرآباد تألیف رابینو، و از آثار نویسندگان مازندرانی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران تألیف میر ظهیرالدین مرعشی، و از آثار نویسندگان ایرانی، تاریخ طبرستان به کوشش اردشیر برزگر و مازندران از قدیم‌ترین ایام تا به امروز، نوشته محمد مشکور را می‌توان نام برد. اما این‌که نام مازندران از چه زمانی در این سرزمین متداول شد اختلاف نظر وجود دارد. بعضی از مورخان معتقدند از زمان ابن اسفندیار و یاقوت، به جای هیرکانیا کلمه مازندران بکار برده شده‌است عده‌ای هم تاریخ به‌کارگیری واژه مازندران را از سده چهارم هجری قمری به بعد می‌دانند. 
-
-ریشه‌شناسی واژه مازندران
-از منظر زبان‌شناسی همواره با گذر زمان، ریشه بسیاری از کلمات و علت نامگذاری آنها، در هاله‌ای از ابهام فرومی‌رود و گمانه‌های مختلفی در رابطه با وجه تسمیه انتخاب کلمات پدید می‌آید. یکی از این واژگان «مازندران» است. 
-
-به علت وجود تناقضات تاریخی و اسطوره‌ای در ارتباط با «مازندران»، نیاز به درک معنی و مفهوم این واژه بیشتر احساس می‌شود. ریشه‌شناسی و رمز گشائی واژگان، یکی از راهکارهای مؤثر در پی بردن به هویت تاریخی، ادبی، فرهنگی، جغرافیایی و حتی اقلیمی مرتبط با یک واژه است. با توجه به سخنان بالا در خصوص ریشه واژه مازندران، در جمع‌بندی سخنان پژوهشگران و همچنین در نگاهی نو، گمانه‌ها و برداشت‌ها در خصوص ریشه واژه مازندران به شرح ذیل است: 
-
-۱ - برداشت نخست از معنی مازندران، به سرزمین محصور در میان دیوار، دژ یا کوه اطلاق می‌گردد. 
-
-۱ – ۱ -ابن اسفندیار مؤلف کتاب تاریخ طبرستان در ۶۱۳ ه‍. ق، بر این گمانه است که مازندران تغییر یافته «موز اندرون» است و بیان می‌دارد: «این ولایت را موز اندرون می‌گفتند.» 
-
-۱ – ۲ -مرعشی گمانه مشابه‌ای دارد و مازندران را منسوب به ماز و مازیار می‌داند. او می‌گوید: «و اسم مازندران محدث است، و به تجدید مازندران می‌گفتند به سبب آن‌که ماز نام کوهی است، از گیلان کشیده‌است تا به لار و قصران و به قول بعضی مازیار بن قارن دیواری تا حد گیلان بساخت؛ و هنوز عمارت آن به جای است؛ و چند تا دروازه فرموده ساختند و دربان نشاندند تا کسی بی‌اذن او آمد و شد نتواند کردن و آن دیوار را ماز می‌خواندند و درون او را مازاندرون می‌گفتند.» 
-
-از طرفی، صادق کیا به نقل از احیاء الملوک از ملک شاه حسین سیستانی چنین گفته‌است: «و این مازندران را موزه اندرون می‌گویند؛ زیرا که کوهی که این بلاد را در میان گرفته موزه کوهی می‌گویند. از کثرت استعمال مازندران می‌گویند.» 
-
-این تعبیر از مازندران، به ویژه مازندران ایران زمانی قوت می‌گیرد که این سرزمین در گذشته همواره محصور در میان دژها و کوه‌ها بوده‌است و چنان‌که مورخانی چون استرابو در توصیف هیرکانیا نقل می‌کنند، به علت هجوم مکرر قبایل بدوی، سایر مناطق بدون حصار طبیعی، مانند دشت گرگان یا سایر مناطق قابل نفوذ، توسط دیوارهایی بلند مح��ور می‌شده‌است. این برداشت از معنی مازندران، با مازندران شاهنامه هم تا حدودی تناسب دارد، و البته با برخی نقاط دیگر که به مازندران شهرت دارد. 
-
-۲ -از آنجا که طبق نظر برخی مورخان، مازندران از ریشه «ماز (ماز+ اندر آن) و موز (موز+ اندرون)» می‌باشد، لذا بررسی این کلمه، در زبان فارسی، پهلوی، عربی، لاتین و همچنین گویش بومی مازندرانی شاید راهگشا باشد، و با توجه به معانی کلمه ماز و موز، تعابیر مختلفی از این واژه می‌توان ارائه نمود. 
-
-۲ – ۱ -ماز در لغت‌نامه دهخدا «مطلق چین و شکنج» را گویند. چین. نورد. پیچ و خم. با اشاره به ابیاتی چون: 
-
- (شهید) 
-
-و یا، 
-
- (منوچهری دامغانی) 
-
-که گویا در وصف سرزمین مازندران ذکر گردیده‌است؛ و کلمه «مازندران» و «ماز اندر آن» در آن قابل‌توجه و تأمل است. 
-
- (اسدی) 
-
-۳ - ماز اندرآن اشاره به ناحیه جلگه‌ای دارد که درون آن مزارع و شالیزار می‌باشد. در مناطق جلگه‌ای مازندران و گیلان مکرر از پسوند و پیشوند «ماز» برای اسامی روستاها استفاده‌شده است. 
-
-۴ - شباهت «ماز 𐬨𐬀𐬰» در نوشتار اوستایی (مازندران 𐬨𐬀𐬰𐬀𐬌𐬥𐬌𐬌𐬀) و (اهورا مازدا 𐬀𐬵𐬎𐬭𐬋 𐬨𐬀𐬰𐬛𐬃) دیده می‌شود. گویا مازندران در ارتباط با اهورامزدا می‌باشد. 
-
-تاریخ
-
-قدمت بقایای باستانی به دست آمده از غار شوپری رستمکلا به بیش از یکصدهزار سال گذشته بازمی‌گردد؛ این بقایا شامل دست‌افزاهای سنگی و فسیل استخوان‌های جانورانی است که توسط انسان‌های عصر پارینه سنگی شکار شدند. غار شوپری که در ۱۰ کیلومتری جنوب شهر رستمکلا در شرق مازندران و دره مهربان رود واقع‌شده، از بزرگترین غارهای شناخته‌شده در مازندران است که بیش از ۷۵ متر طول و بیش از ۷۰۰ متر مربع مساحت دارد. غار شوپری در سال ۱۳۹۹ توسط نگارنده شناسایی و به دلیل اهمیت بالای این اثر بلافاصله فرایند تعیین عرصه و حریم آن با مجوز پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، در سال ۱۴۰۰ انجام شد و با شماره ۳۳۶۹۶ در فهرست میراث‌فرهنگی کشور به ثبت رسید. کاوش باستان‌شناسی به منظور لایه‌نگاری این غار در سال‌های ۱۴۰۱ و تابستان ۱۴۰۲ با مجوز پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری توسط نگارنده از سوی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مازندران انجام شد. بقایای بسیار فراوان استخوان‌های جانوری به دست آمده که اثر قصابی با ابزارهای سنگی بر روی آنها برجای‌مانده، همچنین بقایایی از دوره نوسنگی با قدمت بیش از هفت هزار سال از لایه‌های سطحی غار شوپری به دست آمده که نشان از ارتباطات پیش از تاریخ ساکنان مازندران با نواحی شرقی و شمال شرقی ایران و نواحی جنوبی آسیای میانه دارد. 
-کشفیات دانشمندان در غارهای هوتو و کمربند، گواهی بر زندگی انسان‌ها در ۷۵ هزار سال پیش از این به‌دست آمده‌است، علاوه بر این، باستان‌شناسی در گوهر تپه، که ثابت کرد مازندران بیش از ۶ هزار سال پیشینه تمدن شهری دارد، مازندران را به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های باستان‌شناسی در منطقه خاورمیانه و جهان شناسانده‌است و آن در فرهنگ‌سازی و تمدن شهرنشینی مردم در ایران نقش مهمی را ایفا کرده‌اند است، در سال ۱۳۸۴ نیز در منطقه ییلاق پرورخرند، از روستا از روستاهای پشتکوه دودانگه ساری حدود چهل قبر کشف شد که قدمت آن‌ها، دست‌کم به نیمه نخست هزاره دوم قبل از میلاد می‌رسد شهر آمل که آن را دومین شهر کهن ایران می‌خوانند در استان مازندران قرار دارد و در رساله‌ی جغرافیایی شهرستان‌های ایرانشهر که از جمله متون بازمانده به زبان پهلوی عصر ساسانی می‌باشد از آمل به عنوان شهرهای شمالی ایران یاد شده است. در این رساله از بنیاد آمل آمده است که این شهر پس از اعدام مزدک بنا شده است. بعضی از پیروان مزدک که تحت تعقیب قرار داشتند، گریختند و به اینجا آمدند و شهر آمل را بنا نهادند. به اعتقاد مورخان امروزی نام آمل برگرفته از نام قوم آمارد می‌باشد که دورانی در منطقه ما بین رود هراز و سفیدرود سکونت داشتند و در زمان اسکندر سرزمین آنها به قلمرو سرزمین تپور الحاق گشت و در زمان اشکانیان مردم آمارد به خاراکس کوچانده شدند و قوم تپور جایگزین آنان گشت. 
-مازندران در دوران باستان تپوش آری و تپوری نامیده می‌شد و به نظر می‌رسد مستقل یا نیمه مستقل از سرزمین ماد و هخامنشیان بوده باشد ولی از تپورها و آماردها در لشکرکشی‌های هخامنشیان سخن به میان آمده و این سرزمین در دوران هخامنشی و اسکندر بخشی از ساتراپ تپوری بود و این سرزمین در زمان فرهاد اشکانی توسط اشکانیان فتح شد و بخشی از سرزمین اشکانیان گردید ولی بعد خاندان بومی تپورستان به نام گشنسب شاهان بر مازندران حاکم گردید و این سرزمین در سال ۵۳۱ میلادی تحت اداره ساسانیان درآمد و کاووس ساسانی به مدت ده سال به عنوان پتشخوارگرشاه بر طبرستان حکومت نمود و پس از وی زرمهرشاهیان تا سال ۶۴۲ میلادی بر طبرستان به حکومت پرداختند. در دوران ساسانی آمل مرکز اصلی تپورستان بوده‌است و پس از اسلام شهرهای آمل، ساری، کجور و کلاردشت مرکز طبرستان بودند و در دوران زندیه مرکزیت آن با بارفروش (بابل) بود و دوران قاجار و پهلوی مرکزیت آن با ساری بود. 
-
-ورود اقوام گوناگون
-ساکنان قدیم دریای مازندران از غرب به شرق به ترتیب اقوام کادوسیان و آناریاکه و آمارد و تپورها بودند. سرزمینی که امروزه مازندران نامیده می‌شود پیش از اسلام با نام ساتراپ تپوری و تپورستان و پس از اسلام با نام تبرستان شناخته می‌شد که بر گرفته از نام قوم تپور یا تبری می‌باشد. نمی‌توان گفت این اقوام کی و از کجا آمده‌اند اما به نظر استرابون، تپورها در حد فاصل آماردها و هیرکانیه زندگی می‌کردند. (یعنی میان آمل و گنبد امروزی) اما دیاکونوف نوشته: «تپورها در هیرکانیه ساکن بودند و تحت نفوذ هیرکانیان.» مرز شرقی آن‌ها استرآباد و مرز غربی آن‌ها از کلار و چالوس بود. شهرهای آمل، چالوس، کلار، سعیدآباد و رویان جزئی از سرزمین تپورها بودند. مازندران بخشی از تپورستان است و شهرهای آمل، ساری، کجور و کلاردشت از مراکز تاریخی طبرستان بودند. استرابو تپورها را ساکن پنج مکان متفاوت می‌داند. وی گروهی از تپورها را به عنوان کوهنشین‌های شمال کشور در کنار آمارد نام می‌برد. وی گروه دیگری از تپورها را میان هیرکانی‌ها و دربیک‌ها نام می‌برد. وی دسته دیگر از تپورها را میان هیرکانی‌ها و آریا نام می‌برد. وی دسته دیگر از تپورها را در ماد نام می‌برد و مکان دسته دیگر از تپورها را در کنار آناریاکه‌ها می‌داند و دسته دیگری از تپورها را در کنار اقوام آمارد و کادوسی به عنوان کوهنشین‌های شمال یاد می‌کند. ظاهرا ایشان قبایل گسترده‌ای بودند که با آمدن آریایی‌ها عقب رانده شدند. به گزارش لوسیوس فلاویوس آریان گزنفون مورخ یونانی اسکندر مقدونی به سرزمین آماردها لشکر کشید و بر آماردها پیروز شد و آنان را تحت فرمان ساتراپ تپورها به نا�� فرادات قرار داد. آماردها و تپورها بعدها جز ساتراپ پارت درآمدند. فرهاداول پادشاه اشکانی در حدود سال ۱۷۶ قبل از میلاد آماردها را تحت انقیاد خود درآورد و آنان را به خاراکس (گرمسار) در ری کوچانید. 
-در مسکوکات سلاطین مستقل مازندران که خود سکه می‌زدند نام پادشاه تاپورستان آمده‌است. 
-
-قوم دیگر آماردها بودند آماردها نام یک تبار باستانی آریایی است که در شمال ایران، به‌ویژه از آمل تا رودسر زندگی می‌کرده‌اند. پلینیوس مورخ یونانی محل آماردها را قسمت شرقی مارگانیا شناسایی کرده‌است. به گفته ریچارد فرای، آملی کورت و کریستوفر برونر، آریایی بوده‌اند، و به مردمان سکا و داهه پیوند داده شده‌اند. نام شهر امروزی آمل برمی‌گردد به زندگی آنان در آن گستره. همچنین آن‌که دو آمل، یکی در مازندران و دیگری در گستره آمودریا، جای داشته‌اند. 
-
-به نوشته کریستوفر برونر، آماردها، تا دوران فرهاد یکم اشکانی، در گستره آمل مازندران می‌زیستند و احسان یارشاطر در کتاب تاریخ ایران کمبریج در صفحه ۷۶۶ چاپ ۱۹۸۳، تپوری‌ها قومی خوانده است که در دوران فرهاد یکم اشکانی، از پرثوه (Parthyene) به مناطق مرکزی جنوب دریای خزر (مازندران کنونی و حوالی آن) کوچانده شدند و تپورها با قوم آمارد، در همسایگی غربی‌شان، درآمیخته شد و با هضم در جوامع آریایی، قومیت کنونی مازندرانی را تشکیل دادند. 
-اسدالله عمادی ادعای کوچ قوم تپور از پرثوه به مازندران را رد می‌نماید و می‌گوید پیش از آنکه اشکانیان به قدرت برسند تپورها در مازندران ساکن بودند و کراتر فرمانده یونانی از سرزمین آنها گذشت. نظر مورخان یونانی نیز موافق با نظر اسدالله عمادی می‌باشد و کتزیاس مورخ یونانی عصر هخامنشی سرزمین تپوری را همان مازندران می‌داند و سرزمین تپوری را سرزمینی ما بین هیرکانی و کادوسی معرفی می‌کند و پولیبیوس نیز کوه‌های تپوری را همان کوه‌های مازندران می‌داند و به این کوه بین دروازه کاسپین (گرمسار) و دریای هیرکانی اشاره می‌کند و استرابون به سرزمین تپوری در نزدیکی ری و دروازه کاسپین (گرمسار) اشاره می‌کند و آریان و کوینت کورس در شرح جنگ‌های اسکندر مقدونی و هخامنشیان به یک ساتراپ به نام ساتراپ تپوری در حاشیه دریای مازندران اشاره می‌کنند که سرزمین آمارد نیز به آن ضمیمه شده بود. 
-
-پیش از اسلام
-در روزگار سلطه کیانیان بر ایران، کاووس کیانی که داستان صفا و نزهت بهشتی مازندران یا سرزمین دیوان را از زبان نغمه‌ساز می‌شنود، به وسوسه رامشگر آهنگ تسخیر مازندران می‌نماید: 
-
-−
-
-−
-
-پس با لشکری گران به مازندران می‌رود، اما در تلاقی دو سپاه، سپاهش از دیوان مازندرانی شکست می‌خورد و خود نیز اسیر دیو سپید می‌گردد. قبل از ورود آریایی‌ها به این سرزمین طوایف مختلفی در آنجا سکونت داشته‌اند. از جمله این اقوام می‌توان از تپوریها، آماردها و کادوسی‌ها نام برد. اقوام تپوری در مازندران زندگی می‌کردند. آماردها در نواحی کوهستانی بین رودخانه هزار آمل و تنکابن تا دیلمستان و سفید رود به سر می‌برده‌اند. کادوسی‌ها نیز در گیلان سکنی گزیده بودند. 
-
-از شیوه حکومت و حاکمان طبرستان پیش از اسلام اطلاعات محدودی وجود دارد. طبق آنچه در کتب تاریخی یونانیان آمده، اتو فرادات در زمان حمله اسکندر حاکم تپورستان بوده و اسکندر مقدونی او را به مقام خویش ابقا کرد ولی آماردها حاضر به اطاعت نشدند و به کمک درختان در جنگ�� پنهان می‌شدند و در برابر سپاهیان اسکندر مقاومت نمودند و حتی اسب محبوب اسکندر، بوسفال، را ربودند؛ ولی سرانجام اسکندر با تهدید و به آتش کشیدن بخش‌هایی از جنگل توانست آنان را مطیع ساخته و حکومتشان را به اتو فرادات سپارد. پس از اسکندر، در زمان سلوکیان اسما آماردها جزئی از ولایات سلوکی بودند منتهی هیچ جنگی میان آنان رخ نداد و به احتمال زیاد آماردها به استقلال دست‌یافته بودند. پس از این در زمان اشکانیان است که فرهاد یکم به جنگ آماردها رفت و آن‌ها را به اجبار به ناحیه دربند کوچاند. آن گونه که از نامه تنسر به گشنسب پیداست، سلسله دیگری علیه سلوکیان در کرانه‌های دریای مازندران شکل گرفت که در عصر اردشیر ساسانی به گشنسب به ارث رسیده بود. گشنسب و اخلاف او تا زمان حکومت قباد ساسانی بر سراسر پتشخوارگر فرمانروایی نمودند و جزئی از ناحیه شمالی امپراتوری ساسانی بودند. پس از گشنسب‌شاهان، کیوس، شاهزاده ساسانی و برادر بزرگتر انوشیروان، در سال ۵۲۹ میلادی عازم طبرستان شد و فرمانروایی این نواحی را برای مدتی، تا سال ۵۳۶ میلادی، در دست داشت. پس از کیوس، به دستور انوشیروان خاندان زرمهر به تبعیت از ساسانیان در منطقه مستقر شدند و تا سال ۶۸۵ میلادی، در سراسر پتشخوارگر فرمان می‌راندند. در این سال مقارن با حمله عرب‌ها به ایران، شاهزاده‌ای به نام گیل گاوباره توانست با مسالمت آذر ولاش، واپسین زرمهرشاه، را کنار راند و سراسر پتشخوارگر را به دست گرفت. 
-
-قوم تپور
-
-تپوران یا تپوری (tapuri) یا تپیری (tapyri)، قومی باستانی و از اقوام ایرانی‌تبار که در تپورستان جنوب دریای مازندران سکونت داشتند و تیره‌هایی از این قوم در نواحی همچون هیرکانیا، پارت، ماد و سکاستان و ارتفاعات شرقی البرز سکونت داشتند. نام این قوم در کتیبه‌های ایلامی به‌صورت تپیر (tepir) ذکر شده است. به گفته کتزیاس قوم تپور مطیع نینوس حاکم آشور بودند. به گفته آریان گروهی از قوم تپور در عصر هخامنشی و اسکندر در میان هیرکانیا و آمارد سکونت داشتند و اسکندر سرزمین آمارد را به قلمرو فرادات حاکم تپور ضمیمه کرد. دانشنامه ایرانیکا نیز در مقاله مردمان باستانی ایران، در ارتباط با قوم تپور به گزارش‌های بطلمیوس و استرابون و آریان (مورخ) یونانی و کوینت کورس مورخ رومی استناد کرده‌است. 
-
-هرودوت (۴۸۴ – ۴۲۵ ق. م)، در کتاب «هیستوریای»، در زمینه پرداخت‌های ساتراپ‌های امپراتوری هخامنشی به داریوش، از مردمان موشی (moschie)، تیبارین (تپور) (tibarenie)، ماکرون (macrones)، موزیکان (mossynoekie)، و مار (آمارد) (mares) در ساتراپ نوزدهم نام برده‌است. 
-
-به گفته آرنولد جی. توینبی تیپار و تیبارین در عصر هخامنشی صورت دیگر از نام قوم تپور هستند و تمامی این اقوام همچون قوم تپور در تپورستان اقوام کوه‌نشین (به یونانی: tapouroi) بودند. تیپارها و موسخی‌ها (موشی‌ها) دارای فرمانده واحد بودند و ماکرون‌ها با موزیکان‌ها فرمانده واحد داشتند و مارها با کلخی‌ها فرمانده واحد داشتند. تیپارها و ماکرون‌ها و موسخی‌ها (موشی‌ها) با ساز و برگ موسخی رژه می‌روند. 
-
-پولیبیوس (۲۰۵ – ۱۲۵ ق. م) در کتاب خود، آنجا که از دشت هیرکانیه صحبت می‌کند، اشاره دارد که خارج از مرزهای شرقی (سرزمین ماد)، دشتی بیابانی وجود دارد که تا کوه‌های تپوریه می‌رسد که از دریای هیرکانیه خیلی دور نیست. پولیبیوس می‌نویسد: ماد در آسیای مرکزی قرار دارند و به عنوان یک کل به آن نگاه می‌شود، از نظر وسعت و ارتفاع رشته کوه‌های خود نسبت به سایر مناطق آسیا برتری دارد. باز این مشرف بر کشور برخی از شجاع‌ترین و بزرگترین اقوام است؛ زیرا در خارج از مرز شرقی خود دارای دشت بیابانی است که پارس را از پارت جدا می‌کند. این مشرف به دروازه‌های کاسپین (caspian gate) است و تحت فرمان آن است و تا کوه‌های تپوری (mountains of the Tapyri) که فاصله زیادی با دریای هیرکانی ندارند، ادامه دارد. 
-
-به گفته آریان (۸۶ میلادی) مورخ یونانی گروهی از تپورها بین هیرکانیا و آمارد ساکن بودند که اسکندر مقدونی پس از دست‌یابی به سرزمین آمارد ولایت آمارد را به ساتراپ تپورستان که والی آن فرادات فرمانده قوم تپور بود ضمیمه کرد. <ref>حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان، ج ۲، انتشارات نگاه، ۱۳۹۱، ج ۲، ص ۱۳۴۶ < / ref>
-
-به گفته پلینی ملت‌هایی که در اطراف دریای هیرکانی قرار گرفته‌اند: در شرق کاسپی منطقه‌ای واقع شده‌است که با نام آپاورتن (Apavortene) شناخته می‌شود. جایی که به دلیل حاصلخیزی منحصر به فرد خود، داریوم (Dareium) نامیده می‌شود. سپس به سراغ ملتهای تپوری (Tapyri)، آناریاکه (Anariaci)، استائورس (Staures) و هیرکانی (Hyrcani) می‌آییم. 
-
-استرابون (۶۳ ق. م) اقوام ساکن در حاشیه جنوبی دریای مازندران و غرب هیرکانی را بدین گونه نام می‌برد: تپوری‌ها (Tapyri) بین هیرکانی‌ها و آریایی‌ها زندگی می‌کنند و در یک مدار در اطراف دریا پس از هیرکانی‌ها (Hyrcanins)، آماردی‌ها (Amardi) و آناریاکه (Anariacae) و کادوسی‌ها (cadusi) و آلبانی‌ها (albani) و کاسپی‌ها (Caspii) و ویتی‌ها (viti) و شماری دیگر از مردمان، تا جایی که به سکاها (scythians) می‌رسیم و از سوی دیگر به سرزمین هیرکانی و دربیک‌ها (Derbices) هستند، کادوسیان در مرز ماد و ماتیانی و پایین پرخوآتراس هستند. گفته می‌شود که تپوری‌ها (Tapyri) بین دربیک‌ها (Derbices) و هیرکانی‌ها (Hyrcanians) زندگی می‌کنند. در قسمت شمالی اقوام کوه‌نشین کادوسی (Cadusii) و آماردی (Amardi) و تپوری (Tapyri) و کرتی (Cyrtii) سکونت دارند. 
-
-استرابون (۶۳ ق. م) از قوم تپوری در کنار اقوام آمارد به عنوان اقوام کوهستان نشین در شمال کشور یاد می‌کند. استرابو می‌نویسد: تمام مناطق این کشور به استثنای بخشی به سمت شمال که کوهستانی و ناهموار و سرد است و محل زندگی کوهنشینانی به نام کادوسی (Cadusii) و آماردی (Amardi) و تپوری (Tapyri) و کرتی (Cyrtii) و سایر مردمان دیگراست، حاصلخیز است. 
-
-استرابون (۶۳ ق. م) اعتقاد دارد نواحی تپور و ری و دروازه کاسپین بخشی از سرزمین ماد بود که اشکانیان بر آن سلطه یافتند و می‌نویسد: مناطقی از کشور پارت قومس (Comisene) و (Chorene) است و می‌توان گفت کل منطقه‌ای است که تا دروازه کاسپین (Caspian Gates) و ری (Rhagae) و تپوری (Tapyri) گسترش می‌یابد، که قبلا متعلق به ماد بود. 
-
-بطلمیوس (۹۰ – ۱۶۸ میلادی) در کتاب ۶، فصل ۲، بخش ۶ از جغرافیای خود که درباره سرزمین ماد هست، از قوم تپور یاد کرده که در شمال قومس (choromithrena) و منطقه الیماس (elymais) تا سرچشمه رود چرینداس (charindas river) (رودخانه چرینداس در شرق مازندران واقع شده‌است) در سرزمین ماد ساکن بودند. بطلمیوس می‌نویسد سرزمین قومس (choromithrena) تا پارت ادامه می‌یابد و در شمال آن الیمایس (helymais) هست، از آنجا تا سرچمشه‌های رودخانه چرینداس (charindas) مناطقی هستند که تپوری‌ها (tapuri) ساکن هستند. 
-
-لاتیشف به نقل از دیونیس اسکندرانی مورخ قرن دوم میلادی اقوام اطراف دریای مازندران را بدین ترتیب نام می‌برد: سکاها، اون‌ها، کاسپ‌ها، کادوس‌ها، آلبان‌ها، ماردها، تپورها و هیرکانی. 
-
-آماردها
-آمارد، آمرد، آمار یا ماردها (به زبان سکایی: آمارد، Amard؛ به زبان پهلوی: آمویی، Amui) مردم این قبیله در مازندران و قسمتی از گیلان کنونی زندگی می‌کردند. نام اصلی این قبیله آمو بود که در فارسی باستان به آمرد یا امرد به معنی زیانبخش و ویرانگر تبدیل شد. همچنین در برخی کتاب‌ها به آن‌ها «مارد» نیز گفته‌اند. آن‌ها مردمی جنگجو و هنرمند بودند و با همسایگان خود در کشمکش دایمی بودند. هرودوت از قبیله مارد (mardes) در کنار دائی‌ها (daens)، دروپیک‌ها (dropiques)، و ساگارتی‌ها (sagarties) به عنوان پارس‌های کوچنشین و صحراگرد یاد کرده‌است. پلینیوس مورخ یونانی محل آماردها را قسمت شرقی مارگانیا شناسایی کرده‌است. استرابون به این قوم در جنوب دریای مازندران اشاره نموده‌است. به گزارش دانشنامه ایرانیکا فرهاد اول اشکانی (۱۷۶ – ۱۷۱ قبل از میلاد) با هدف گسترش کنترل اشکانیان بر البرز و گسترش جاده شرق به غرب ماد، سرزمین آمارد را فتح کرد. این موفقیت با الحاق قبلی هیرکانی به پادشاهی اشکانیان آماده‌شده بود. فرهاد اول اشکانی آماردی‌ها را در خاراکس (گرمسار)، در نزدیکی گذرگاه دروازه‌های کاسپین که ماد را به پارت متصل می‌کند، ساکن کرد. احتمالا وظیفه مهاجران تأمین امنیت جاده بوده‌است. 
-
-ایزیدور خاراکسی به اقوام آمارد در رشته‌کوه البرز اشاره می‌کند که در زمان فرهاد اشکانی به خاراکس (گرمسار) کوچانده شدند. ایزیدور خاراکسی می‌نویسد: ماردی‌ها مردم فقیری در رشته کوه‌های البرز بودند که فرهاد اول آنها را شکست داد و آنها را مطیع خود ساخت. فرهاد اول ماردی‌ها را در خاراکس اسکان داد. 
-
-آشوریان
-به گفته کتزیاس (۴۴۱ – ۳۹۲ ق. م) نینوس پادشاه آشور تپوریان را مطیع خویش کرد. 
-کتزیاس از قوم تپور در کنار هیرکانی و کادوسی به عنوان یکی از نواحی نام می‌برد که توسط نینوس پادشاه آشور فتح شدند. به گزارش کتزیاس: از سرزمین‌های واقع در دریا و دیگر سرزمین‌های هم‌مرز با آن‌ها، نینوس مصر و فنیقیه را تحت سلطه خود درآورد، سپس سیلسیرا، کیلیکیه، پامفیلیه و لیکیه، و همچنین کاریا، فریگیه و لیدیه. به‌علاوه، او ترود، فریگیه را در هلسپونت، پروپونتیس، بیتینی، کاپادوکیه و همه ملل بربر که در سواحل پنتوس تا تنائیس ساکن هستند تحت کنترل خود قرار داد. او همچنین خود را حاکم سرزمین‌های کادوسی، تپوری، هیرکانی، درانگی، دربیکی، کارمانی، کورمنایی و بورکانی و پارت کرد. او هم به پارس و هم به سوزیانا و کاسپین حمله کرد، همان‌طور که می‌گویند، گذرگاه‌های بسیار تنگی وارد آن می‌شوند، به همین دلیل به عنوان دروازه‌های کاسپین شناخته می‌شوند. بسیاری از ملل کوچکتر دیگر را نیز تحت سلطه خود درآورد، که صحبت درباره آنها کار طولانی خواهد بود. اما از آنجا که حمله به باکتریا دشوار بود و شامل بسیاری از مردان جنگجو بود، پس از زحمت و تلاش بیهوده، او جنگ با باکتریا را به زمان دیگری موکول کرد و نیروهای خود را به آشور بازگرداند و مکانی را برای تأسیس یک شهر بسیار بزرگ انتخاب کرد. 
-
-مادها
-در دوران ماد نیز همچون دوران آشوریان اقوام شمال به سه قوم هیرکانی، تپور و کادوسی تقسیم می‌شدند. در زمانی که فلات ایران به خصوص نواحی زاگرس صحنه جنگ و خون‌ریزی آشوریان و اقوام دیگر بود، مردمان نواحی جنوبی دریای خزر در آرامش و امنیت و شرایط مناسب اجتماعی زندگی می‌کردند و اقوا�� نواحی دیگر به آن‌ها پناهنده می‌شدند. یکی از طوایفی که به نواحی جنوب خزر پناهنده شده‌است طایفه مغان، یکی از طوایف شش‌گانه قوم ماد بوده‌است. به گفته کتزیاس مادی‌ها در ابتدا سرزمین کادوسیان را در اختیار داشتند ولی در اواخر سلطنت ماد در دوران حکومت آرته‌یس (Arties) این ناحیه توسط فردی پارسی به نام پارسد (Parsode) از سلطه دولت ماد جدا شد چنان‌که در اواخر سلطنت هخامنشیان کادوسیان به نیم استقلالی رسیدند. 
-به گفته کتزیاس آرته‌یس (Arties) حاکم ماد چهل سال به حکومت پرداخت. در دوران سلطنت آرته‌یس جنگی بزرگ بین مادها و کادوسیان پیش آمد که منشأ این واقعه چنین است: فردی پارسی به نام پارسد (Parsode) که از حیث دلاوری شجاعت معروف بود، نفوذی در دربار ماد یافت. بعد، چون از حکم شاه درباره خود رنجید، با سه هزار پیاده و هزار سوار نزد کادوسی‌ها رفت و خواهرش را به یکی از متنفذین کادوسی داد و مورد توجه کادوسیان قرار گرفت. پس از آن او مردم کادوسی را تحریک کرد که بر ماد شوریده و مستقل شوند و چون شنید شاه قشونی به قصد او فرستاده با دویست هزار تنگی را اشغال کرد. خود شاه به قصد سرکوب او با قشونی مرکب از هشتصد هزار نفر بیرون رفت و در جنگ شکست خورد و پنجاه هزار نفر در این جنگ کشته شدند و مابقی ارتش ماد را پارسد (Parsode) از ولایت کادوسیان براند. پس از آن کادوسی‌ها او را شاه کادوس کردند و او همواره به ممالک ماد تجاوز کرده و به تاخت و تاز و غارت می‌پرداخت. بدین سبب کادوسیان هیچگاه مطیع اوامر ماد نگشته در این حال تا زمان کوروش که دولت ماد را منقرض کرد، باقی ماندند. 
-
-هخامنشیان
-
-حکومت هخامنشیان از حدود ۶۷۵ ق. م آغاز شده و تا سال ۳۳۰ ق. م ادامه یافته‌است. سر سلسله این دودمان هخامنش بوده که پس از آن چیش پیش اول، کمبوجیه اول، کورش اول، چیش پیش دوم، کوروش دوم، کمبوجیه دوم، کوروش سوم (بزرگ)، کمبوجیه سوم و… بر این سرزمین حکومت کردند. کوروش پس از فرو ریزی دولت آریائی ماد، مشغول تهیه مقدمات یک حکومت نیرومند شد. او ارتشی از عناصر سپاه ایران و حاشیه دریای خزر فراهم کرد. 
-
-اقوام ساردی، تپوران، کادوسیان و سکائیان از جمله نیروهای برجسته شرکت‌کننده در اردوی کوروش بودند. در این نبرد کوروش تپوران مازندرانی و کادوسیان گیلانی را از ارتش جدا نمود و آن‌ها را ترغیب به حمله نمود. در اثر حمله این نیروها سپاه لیدی شکست خورد و شهر سارد به محاصره سربازان کوروش درآمد. بعد از این جنگ آماردها و کادوسیان همچنان در حلقه اتحاد کوروش باقی ماندند و در اکثر جنگ‌های زمان او شرکت فعال داشتند. در زمان کوروش، ایران به صورت ملوک‌الطوایفی اداره می‌شد و مازندران و طبرستان به یکی از اعیان فارس سپرده شده بود. در جنگ خانگی مشهور به «کوناکسا» بین اردشیر هخامنشی و برادرش کوروش کوچک، کادوسیان به حمایت از اردشیر پرداختند. در این جنگ فرمانده قوای کادوسی به نام آرته گرس کشته شد. ۱۴ سال بعد از جنگ کوناکسا، کادوسیان علیه هخامنشیان قیام کردند. اما اردشیر با سپاهی انبوه آن را سرکوب نمود و آن‌ها نیز اطاعت از دولت مرکزی را پذیرفتند. به هنگام حمله اسکندر در سال ۳۳۱ ق. م، تمامی اقوام کناره دریای مازندران یعنی آماردها، کادوسی‌ها، تپوریها، هیرکانی‌ها سپاهی مرکب از هشت هزار نفر پیاده و سواره تشکیل داده و به کمک داریوش سوم هخامنشی فرستادند. در این نبرد که «جنگ گوگمل» خوانده می‌شد، جنگی هولناک میان گارد شاه و جنگجویان نخبه یونانی درگرفت. شجاعتهای اقوام مزبور در این جنگ عظیم یکی از درخشان‌ترین فصول جنگ‌های ایران و یونان شناخته می‌شود. بنابر گزارش کوینت کورس مورخ رومی، ۱۰۰۰ سواره‌نظام تپوری در جنگ گوگمل و در ارتش داریوش سوم هخامنشی حضور داشتند. 
-
-آریان مورخ یونانی ترکیب سپاه هخامنشی در جنگ گوگمل را چنین آورده است: باختری‌ها، سغدی‌ها و هندی‌های مجاور باختر به فرماندی بسوس والی باختر بودند. ساک‌ها که از سکاهای آسیایی و مستقلند ولی متحد داریوش می‌باشند و تحت فرماندهی ماباسس هستند. هندی‌های کوهستان تحت فرماندهی برسائت والی رخج بودند. 
-سوارهای پارتی، هیرکانی و تپوری تحت فرماندهی فراتافرن بودند. مادی‌ها، کادوسی‌ها و سکاها تحت فرماندهی آتروپات بودند. سکنه دریای سرخ را ارن‌توبات و آریوبرزن و اکسی‌نس اداره می‌کردند. بر شوشی‌ها و اوکسیان اگزاتر پسر آبولیتاس ریاست داشت و بر بابلی‌ها، سی‌تاکیان و بر کاریان، بوپار ریاست داشت. ارمنی‌ها به سرداری ارونت و میثروس‌تس بودند و کاپادوکی‌ها به سرداری آری‌آرسس بودند و سل سوریان و بین النهرینی‌ها به فرماندهی مازه والی بابل بودند. 
-
-آریان در مورد آرایش جنگی چنین آورده است: در جناح چپ سواره‌نظام غربی و دهایی و رخجی صف بسته بودند و نزدیک آن سواره‌نظام و پیاده‌نظام پارسی که با هم مخلوط بودند. در جناح راست سل سوریان، اهالی میانرودان، مادی‌ها، پارتی‌ها، سکاها و پس از آن تپوری‌ها و هیرکانی‌ها ایستاده بودند. در قلب، داریوش با تمام خانواده و نجبای ایران قرار گرفته بود و هندی‌ها و کاریان و آناپاست‌ها و تیراندازان آمارد در اطراف او بودند. 
-
-اسکندر مقدونی
-فرادات فرمانده قوم تپور در نبرد هخامنشیان و یونانیان و همچنین والی تپورستان در عهد خشیارشاه و اسکندر مقدونی می‌باشد. 
-به گزارش لوسیوس فلاویوس آریان گزنفون مورخ یونانی زمانی که اسکندر به ولایت هیرکانیا رفت قشون خود را سه قسمت کرد؛ قسمتی که از همه زیاد‌تر بود با خود به زادراکرات برد و قسمت دیگر را با کراتر به مملکت تپوری‌ها (تپوری‌های ساکن در هیرکانیا) برد و قسمت سوم را به سرداری اری گیوس مأمور بود که با بار و بنه و خارجی‌ها حرکت کند. 
-
-پس از آنکه اسکندر وارد شهر آروس گردید و کراتر و اریگسوس را در اینجا یافت. آنها فرادات حاکم تپوری‌ها را همراه آورده بودند. اسکندر این اسیر را خوب پذیرفت. پس از آن آن مناپیس را که در زمان اخس فرار کرده و به دربار فلیپ پناهنده شده بود والی هیرکانیا کرد و فرادات را به حکومت تپورستان ابقا داشت. 
-
-نواحی شرقی کشور که شامل ایران و بخش‌هایی از آسیای میانه و هندوستان بودند و از چهارده ساتراپ نشین تشکیل می‌شدند: 
-تیرداد اشکانی دومین پادشاه اشکانی هیرکانیا و کومس و کناره‌های جنوبی دریای مازندران که ممکلت اقوام تپوری بود را به تصرف خود درآورد و پایتخت خود را به شهر سلوکی صد دروازه در ناحیه کومس انتقال داد. تیرداد اشکانی در سال ۲۲۱ پیش از میلاد در گذشت و ارشک دوم به پادشاهی رسید و قلمروی پارتیان تا سال ۲۰۹ پیش از میلاد تا همدان در ماد می‌رسید. سرزمین تپوریه در زمان ارشک دوم مورد حمله آنتیوخوس سوم قرار گرفت. آنتیوخوس سوم در عین اینکه با پایداری سختی مواجه بود به سرزمین تپوریه در البرز تاخت و هیرکانیا را نیز به تصرف خود درآورد و با ارشک دوم پیمان یگانگی بست. در این دوره پادشاهی اشکانی با وجود اینکه با فتوحات سلوکیان محدود و کوچک‌شده بود ولی بر پا ماند. پس از آن نیز با تاخت و تازهای دولت یونانی بلخ بار دیگر قلمرو شاهنشاهی اشکانی کوچکتر شد. پس از مرگ ارشک دوم در سال ۱۹۱ پیش از میلاد فریاپت شاه شد و دو پسر به نام‌های فرهاد و مهرداد داشت که فرزند بزرگتر فرهاد شاه شد. در این دوره آنتیوخوس سوم در جنگ با روم شکست‌خورده بود و در دفاع از قلمروی خود ناتوان شده بود. فرهاد اول بر آماردیان و دیگر اقوام ساکن رشته کوه‌های البرز تاخت و سرزمین تپوریه و هیرکانیا و سایر نواحی را به تصرف خود درآورد و مرز پارت را تا مغرب دربند خزر گشود و آماردیان را به شهر خاراکس (خوار) کوچ داد. پس از فرهاد قدرت به برادرش مهرداد یکم رسید. در این دوره سرزمین تپوریه مدتی تحت تسلط اوکراتید حاکم دولت یونانی بلخ درآمد ولی مهرداد یکم در سال ۱۶۰ پیش از میلاد سرزمین تپوریه را بار دیگر به تصرف خود درآورد. سرزمین تپوریه تا زمان بلاش یکم تحت سیطره اشکانیان باقی ماند ولی در زمان بلاش اول سرزمین تپوریه و دیگر نواحی جنوبی دریای مازندران مورد حمله و تاخت و تاز آلان‌ها قرار گرفت و حتی آلان‌ها از جنوب دریای مازندران و سرزمین تپوریه گذشته و به این طرف و آن طرف ارس در حال تاخت و تاز بودند ولی به نظر می‌رسد بلاش توانست کنترل سرزمین تپوریه را در دست بگیرد و بطوریکه در اواخر عهد اشکانیان خاندان گشنسب شاهان گرشاهی بر ولایت تپوریه حکم می‌راندند و حتی در دوران شاهنشاهی ساسانی قلمروی خود را تا گیلان توسعه دادند. 
-
-گشنسب شاهان تپورستان
-گشنسب شاهان یا گشنسپداد گرشاهی سلسله پادشاهی در طبرستان بوده که در عصر اشکانیان در منطقه کوهستانی شرق مازندران شکل گرفت. 
-این سلسله در اوایل عصر ساسانی قلمروی خود را تا گیلان گسترش دادند. در دوران اردشیر ساسانی قلمروی گشنسب شاهان علاوه بر رویان و طبرستان شامل گیلان، دیلمان و دماوند می‌شده‌است. 
-
-ریشه خاندان گشنسپداد گرشاهی به مناطق کوهستانی شرق طبرستان منطقه هزارگری و شهر تمیشه می‌رسد و واژه‌گر به مردمان طبری کوهستان شرقی طبرستان اطلاق می‌گشت. از آنجا که این خاندان ساکن در منطقه کوهستانی مازندران بودند گرشاه لقب گرفتند. لقب پتشخوارگرشاه به پادشاه‌هان کوهستان طبرستان داده می‌شد. 
-
-به اعتقاد برخی مورخان این سلسله در سال ۳۳۰ قبل از میلاد مسیح در ناحیه تپوری نشین دریای خزر واقع در کوهستان شرق مازندران شکل گرفت. اردشیر برزگر در کتاب خود آغاز پادشاهی خاندان گشنسپ شاهان را پس از مرگ اسکندر مقدونی در قرن سوم پیش از میلاد می‌داند ولی مشخص نیست که آیا گشنسب شاهان از نسل فرادات، حاکم طبرستان در زمان هخامنشیان و اسکندر، است یا خیر. به اعتقاد برخی مورخان دیگر این سلسله در سال ۱۷۰ قبل از میلاد مسیح پس از کوچ برخی از اقوام تپور از شرق مازندران به منطقه آمارد در غرب مازندران (رویان) به مرکزیت آمل شکل گرفت. 
-
-گشنسب شاهان تا سال ۵۳۱ میلادی در طبرستان سلطنت می‌کردند. دوام حکومت و فرماندهی خاندان گشنسب در طبرستان تا روزگار فیروز ساسانی ادامه داشته‌است که در این زمان ترکان صحرانورد ماوراء جیحون به خراسان و مرزهای تپورستان (طبرستان) تاخته‌اند. کاری از گشنسب شاهان برنیامد ولی کیوس فرزند ارشد قباد شاه ساسانی، به امر پدر به کمک مردم طبرستان شتافت و کیوس به فرمان برادر با سپاهی انبوه از تبرستانی‌ها به سمت خراسان رفت و خاقان تر�� را شکست داد. از این زمان حکومت خاندان گشنسب پایان یافت و حکومت به ساسانیان منتقل شد. در این سال کیوس، پسر مهتر قباد و برادر خسرو انوشیروان، خود از طرف پدرش قباد به فرمانروایی در طبرستان پرداخت. کیوس آیین مزدکی داشت و مزدکیان می‌خواستند او را به پادشاهی بنشانند از این جهت خسرو انوشیروان او را از طبرستان برداشته، قارن پسر سوخرا را به جای او گماشت. از این تاریخ سلسله کارنوندیان در طبرستان روی کار می‌آیند که ایشان را آل قارن می‌خوانند. 
-
-بقایای ساسانی
-
-بعد از اسکندر و جانشینانش گیلان و مازندران حالت استقلال داشته‌اند. گشنسب شاه در این دوران بر مازندران حکومت می‌کرده‌است و خاندان او از ۳۳۰ ق. م تا ۵۲۹. م نزدیک به نهصد سال حکومت کرده‌اند. در دوران سلطنت بهرام گور (۴۲۰ – ۴۳۸. م)، پس از آنکه بهرام بر خاقان پادشاه ترکان پیروز شد، با خبر شد که یکی از سران دیلم با لشکری انبوه به ری و سرزمین‌های اطراف آن حمله و جمعی را اسیر نموده‌است. او همچنین نگهبانان مرزی آن حدود را مجبور به پرداخت خراج نمود. بهرام‌گور، مرزبان را با سپاهی به ری فرستاد. سپس خود بهرام نیز به او پیوست و بیدرنگ به سوی دیلم روان شد. دو سپاه در میانه راه به یکدیگر رسیدند. بهرام، سردار دیلمی را گرفتار ساخت و سپس او و سپاهیانش را بخشید و آن‌ها در شمار یاران نزدیک بهرام قرار گرفتند. دوام حکومت و فرماندهی خاندان گشنسب در طبرستان تا روزگار فیروز ساسانی ادامه داشته‌است که در این زمان ترکان صحرانورد ماوراء جیحون به خراسان و مرزهای تپورستان (طبرستان) تاخته‌اند. کاری از خاندان گشنسب برنیامد ولی کیوس (کی وش) فرزند ارشد قباد شاه ساسانی، به امر پدر به کمک مردم طبرستان و گیلان شتافت و ترکان را تار و مار ساخت. از این زمان حکومت خاندان گشنسب پایان یافت و حکومت به ساسانیان منتقل شد. 
-
-ظهور مزدک و افکار مزدکی، قباد شاه ساسانی را مجذوب خود ساخت و او نیز پس از قبول این آیین، به تبلیغ آن پرداخت. اما دیری نپایید که شاه ساسانی قربانی یک توطئه پنهان شد و از قدرت برکنار شد و به این ترتیب نهضت مزدکی نیز خاتمه یافت. مدتی بعد کیوس، شاه گیلان و مازندران و برادر خسرو انوشیروان فرمانروای ایران به کیش مزدکی درآمد. در دوران انوشیروان مزدکیان سرکوب شدند و بیشترین تلفات را مزدکیان در گیلان و بلوچستان دادند. کیوس، حاکم مازندران و گیلان به دعوت برادر خود انوشیروان جهت همکاری در سرکوب ترکان ماوراء جیحون با مردان مازندران، دیلمیان و گیل‌ها بر ترکان تاخت. او بعد از حمله دوم خود به ترکان و کسب پیروزی، هوای حکومت ایران کرد و به مدائن حمله برد، ولی اسیر شد و سر خود را در این داعیه از دست داد. (۵۲۹ – ۵۳۶. م). پس از قتل کیوس، انوشیروان حکومت طبرستان و مازندران را به فرزندان امیر سوخرا که از امرای فیروز بن هرمز بود سپرد. پنج نفر از این خاندان به نام‌های زرمهر بن سوخرا، داد مهر بن زر مهر، ولاش بن داد مهر، دار مهر بن ولاش و آذرولاش بن داد مهر به مدت ۱۱۰ سال بر نواحی ساحلی خزر حکومت کردند. 
-
-پس از آذر ولاش، این ولایت به گیل بن گیلانشاه گاو باره که از نوادگان جاماسب بن فیروز ساسانی بود سپرده شد. گیلان بن گیلانشاه فرمانروایی مقتدر بود که حکومتی قوی در روزگار یزدگرد سوم در گیلان و مازندران برپا کرد. مازندرانی‌ها او را گیل گاو باره نامیدند. گاو باره پایتخت را از مازندران به گیلان انتقال داد و از گیلان تا گرگان عمارات و قصرهای عالی ساخت. مدت فرمانروایی او بر دو منطقه بزرگ خزری پانزده سال بود. بعد از او دابویه فرزندش بر این منطقه حکومت کرد. در این زمان اعراب مسلمان به ایران حمله کردند و پایتخت ساسانیان مدائن را متصرف شدند. پس از جنگ قادسیه، یزدگرد ساسانی که از سلطنت کردن ناامید شده بود، «باو» را از آتشکده اصطخر فارس دعوت به همکاری نمود. باو پس از عزل از حکومت مازندران و گیلان در زمان شیرویه ساسانی در این آتشکده منزوی‌شده بود. او تا ری یزدگرد را همراهی کرد ولی از شاه ساسانی خواست تا به زیارت آتشکده کوسان پایتخت باستانی طبرستان که بنای جدش کیوس بود رفته و از آنجا در گرگان به شاه ملحق شود، ولی پس از رسیدن به آتشکده چون از سقوط ساسانیان مطمئن بود، در همان‌جا معتکف شد. سقوط ساسانیان زمینه تاخت و تاز ترکان ماوراءالنهر به مازندران را فراهم کرد و چون حاکم وقت یعنی «باو» حکومت را رها کرده بود، مردم دچار صدمات زیاد شدند مردم از «باو» که در آتشکده کوسان (روستای کوهستان امروزی) معتکف شده بود، خواستند قدرت را به دست گیرد و او با تعهد گرفتن از مردم مبنی بر حکومت مطلق وی بر مازندران، به حکومت بازگشت و نوادگان او به نام آل باوند یا باوندیان در مازندران و بعضا گیلان قرن‌ها حکومت داشتند. بعدها فرخان بزرگ، فرزند دابویه از سلسله گاوباره حکومتی پرصلابت ابتدا در گیلان و سپس در مازندران تشکیل داد و در مرز و بوم خود دست به عمران و آبادانی زد. 
-
-پس از مرگ یزدگرد سوم و نابودی امپراتوری ساسانی، گیل گاوباره در سال ۶۵۱ میلادی، علم استقلال بیفراشتو با ایجاد گاهشماری طبری به نام «اسپهبد طبرستان، گیل گیلانشاه و پتشخوارگر پتشخوارگران» برای خود سکه ضرب کرد. پس از گیل گاوباره دو فرزند او دابویه و پادوسپان هر کدام دودمانی بنا نهادند. 
-
-دابویه و فرزندانش حکومت پدر را به ارث برده و با نام دابویگان حاکمان مستقل سراسر پتشخوارگر بودند. آن‌ها در زمان فرخان بزرگ پایتخت خود را از مناطق مرکزی طبرستان به سارویه منتقل کرده و تا سال ۷۶۱ میلادی، یعنی در زمان خلافت منصور عباسی و خودکشی اسپهبد خورشید، آخرین فرمانروای دابویی، به حکومت پرداختند. دیگر نسل گیل گاوباره با نام پادوسپانیان در قالب حکومتی محلی و کوچک در رویان باقی ماندند و در دوره‌ای طولانی میان سال‌های ۶۵۵ – ۱۵۹۸ میلادی بر نواحی خود مستقر بودند. 
-
-در زمان فرار یزدگرد به سوی خاور، یکی از همراهان او باو بود. باو از نوادگان کیوس بود و در زمان گریز با اجازه یزدگرد از او جدا شده و به طبرستان آمد تا از یک آتشکده کوسان در روستای کوهستان امروزی زیارت نماید. وی در طبرستان بود که خبر مرگ شاهنشاه ساسانی را شنید، فلذا در آتشکده عزلت گزید. در زمان حکومت دابویه، به علت دوری پایتخت اولیه دابویگان از مرزهای شرقی طبرستان، مهاجمان از این نواحی به طبرستان هجوم می‌آوردند. به همین سبب مردم از باو خواستند تا به رهبری آنان شتابد و مهاجمان را دور سازد. باو با شروطی درخواست را پذیرفت و بدین شکل حکومت باوندیان شکل گرفت که تا سال‌ها در مرزهای شرقی طبرستان برقرار بود. 
-
-از دیگر حکومت‌های این دوره کارنوندیان یا سوخرائیان است که پیشینه آن به هفت خاندان ممتاز ساسانی و چهار خاندان اشکانی می‌رسد. آن‌ها خود را از نسل کاوه آهنگر می‌دانستند و از زمان انوشیروان ساسانی در کوهستان‌های طبرستان حکومت داشتند. این خاندان مسبب شورش عمومی طبرستان علیه خلافت و پس از آن قیام مازیار بودند. 
-
-حکومت‌های شیعه
-هم‌زمان با فتوحات مسلمانان از سلسله‌های پادوسبانان، باوندیان و افراسیابیان نام‌برده شده‌است که در طبرستان یا قسمتی از آن حکومت می‌کرده‌اند و استقلال نسبی داشته‌اند. مورخان درباره اولین حمله مسلمین به طبرستان وحدت نظر ندارند. 
-
-مازندران برخلاف گیلان (دیلم و طالش و ببر) در دوره اول فتوحات اعراب (۶۴۹ – ۶۳۷ میلادی) تحت تصرف مسلمانان قرار نگرفت و حتی در زمان بنی‌امیه تسخیر نشد و در زمان بنی‌عباس (۷۶۵ میلادی) مناطق جلگه‌ای آن از استراباد تا چالوس به مدت نوزده سال ضمیمه گشت ولی نواحی کوهستانی همچون کجور، سوادکوه، هزارجریب، چهار دانگه، دو دانگه و بندپی مستقل باقی ماندند. در اوایل اسلام در زمان خلافت عثمان سرزمین تالشان، ببر، گیلان و دیلم یک‌بار به وسیله براء بن عازب و بار دیگر به‌وسیله ولید بن عقبة بن ابی معیط فتح شد. 
-
-مازندران اولین پایگاه اسلامی و شیعه دوازده‌امامی است و خاندان مرعشی و خاندان ناصرالحق اطروش هم در مازندران به پایتخت‌گری آمل بوده‌اند. 
-
-از سال ۲۲ هجری قمری ترویج دین اسلام در طبرستان آغاز شد و در ۱۴۴ هجری شهر ساری، پایتخت دابویگان به مدت نوزده به دست مسلمانان افتاد. دستگاه خلافت مسلمانان از شرق به چین و غرب به اسپانیای کنونی ختم می‌شد ولی با وجود این شرایط مردمان طبرستان آیین مزدیسنا را حفظ کرده بودند. 
-
-شورش طبرستان یا قیام عمومی طبرستان به آن دسته از شورش‌ها و نبردهای مردم طبرستان و مناطق پیرامون آن اشاره دارد که به رهبری اسپهبدان این سرزمین از سال ۱۶۸ هجری قمری تا ۱۸۹ هجری، علیه عباسیان رخ دادند. 
-
-۲۵ سال پس از خودکشی اسپهبد خورشید و انقراض گاوبارگان، با بالا رفتن نارضایتی‌ها از عمال خلیفه‌های عباسی، مردم به اسپهبد قارنوندیان، ونداد هرمز، رجوع کردند و از او خواستند تا رهبریشان را برای قیام بر عهده گیرد. وی پس از مشورت با دیگر اسپهبدان، از دودمان‌های پادوسپانیان، باوندیان و مصمغان، این درخواست را پذیرفت. از این پس شروین باوندی چون پادشاه طبرستان بود و ونداد هرمز قارنوندی سپهسالاری او را می‌کرد. آن‌ها در روزی از پیش مشخص‌شده، شورش بزرگی علیه خلافت عباسی برپا کردند و مردم طبرستان و رویان در این روز پادگان‌ها را فتح نمودند و نظامیان عرب را به قتل رساندند. مورخان از این روز به عنوان «روزی که طبرستان از عمال خلیفه خالی شد» یاد می‌کنند و از کشته شدن ۲۰۰۰۰ نفر خبر می‌دهند. 
-
-پس از قتل‌عام عرب‌ها و نایبان خلیفه در طبرستان، خلافت عباسی سلسله نبردهایی برای بازپس‌گیری طبرستان آغاز کرد. خلیفه مهدی عباسی خواستار مرگ ونداد هرمز و آوردن سر او به بغداد، پایتخت خلافت، بود؛ ولی هیچ‌کدام از سردارانش موفق به این کار نشدند. 
-
-در تاریخ ابن اسفندیار آمده‌است کینه مردم طبرستان از عربان به حدی بود که در سال ۱۶۰ هجری مردم امیدوار کوه (کوهستانی میان آمل و گرگان)، از ظلم کارگزاران خلیفه به ستوه آمدند. فرمانروایان آن‌ها که ونداد هرمزد و سپهبد شروین و مسمغان ولاش بودند آن‌ها را ضد اعراب شورانیدند و بدان سبب در اندک زمان شورش و آشوب بزرگی پدید آمد. در یک روز، مردم سراسر طبرستان بر عربان بیرون آمدند و آن‌ها را به باد کشتار گرفتند. 
-علاوه بر اعراب، ایرانیانی که مسلمان شده بودند نیز طعمه نفرت و کینه مردم شد��د. این نفرت و کینه چنان بود که حتی زنهایی از ایرانیان که به عقد زناشویی عربان درآمده بودند، ریش شوهران خود را گرفته از خانه برمی‌آوردند و به دست مردان می‌سپردند تا آن‌ها را بکشند. 
-
-برخلاف دیگر نواحی ایران، مردم این خطه به صورتی تدریجی و به خواست خود اسلام را پذیرفتند و از همان ابتدا مذهب تشیع را برگزیدند. در ابتدا وجود دشمنی مشترک، یعنی خلیفه و عوامل خلافت، موجب گرویدن مردم به نادیان قیام علوی بود ولی رفته‌رفته به تعداد زیدیان پتشخوارگر افزوده شد. 
-
-نخستین حکومت شیعی در ایران علویان طبرستان بود که در در ۲۵ رمضان ۲۵۰ هجری قمری به درخواست مردم محلی توسط حسن بن زید، معروف به داعی کبیر، ایجاد شد. داعی کبیر ابتدا با دودمان طاهریان، که پس از فتح طبرستان نایب خلافت در شمال کشور بودند، به مبارزه پرداخت و پس از اخراج آنان نبردهایی با سپاهیان خلیفه، یعقوب لیث صفاری و چندی از شورشیان داخلی داشت که نهایتا از تمامی آن‌ها جان سالم به در برد. داعیان بعدی علوی در طبرستان دچار اختلافاتی شدند که منجر به ضعف آنان شد و سامانیان توانستند طبرستان را جزئی از قلمرو خود کنند ولی مجددا ناصرالحق اطروش به ترویج تشیع زیدی پرداخته و مردم را علیه سامانیان متحد کرد و دودمان علویان طبرستان را بازسازی کرد. 
-
-پس از دو یا سه نسل علویان طبرستان و گیلان از شعارهای عدالت‌طلبانه نخستین خود عدول کرده و به کنار رانده شدند. این اوضاع زمینه را برای قیام اشرافی که نسب خود را به ساسانیان می‌رساندند، فراهم نمود و در این منطقه نیاز به حکومتی بود که هر دو قشر شیعیان و زرتشتیان را اقناع کند. از سوی دیگر، در اواسط قرن سوم هجری خلافت عباسی با جنبش‌های استقلال‌طلبانه‌ای مواجه شد که ضعف سیاسی او را در پی داشت. این جنبش‌ها در میان ایرانیان، که از پیش منتظر فرصتی برای شورش بودند، با ظهور دولت‌هایی مانند سامانیان و صفاریان این روند آغاز شد و از اوایل قرن چهارم هجری در شمال ایران جنبش‌های گوناگونی علیه خلیفه آغاز شد که اسفار بن شیرویه، ماکان کاکی، سالاریان، زیاریان و آل‌بویه از این دسته‌اند. 
-
-عده‌ای از سپاهیان بلند مرتبه علویان طبرستان پس از افول این حکومت علم استقلال برافراشتند. از جمله این سپاهیان پیشین مرداویج زیاری بود که قصد احیای امپراتوری ساسانیان را داشت. او نواحی بسیاری را در سال ۳۱۹ هجری فتح کرد و سلسله زیاریان را تأسیس نمود. مرداویج در اوج قدرت خود به قتل رسید. پس از مرگ مرداویج، آل‌بویه که پیشتر در خدمت او بودند، قدرت یافته و جانشین مرداویج، وشمگیر، را شکست دادند و پس از آن حکومت زیاریان به طبرستان محدود شد ولی آل‌بویه به چنان قدرتی دست یافت که خلیفه مطیع آنان گشت. 
-
-با روی کار آمدن خاندان‌های ترک‌تبار در ایران، غزنویان موفق شدند طبرستان را رسما فتح کنند ولی به حاکمان محلی (به‌طور مثال باوندیان و پادوسپانیان) خودمختاری دادند و به خراج، خطبه و سکه بسنده کردند. آن‌ها در گیلان همین قدر موفقیت را نیز کسب نکردند، سلجوقیان نیز رویکرد مشابهی داشتند. در این دوران اسماعیلیان طرفداران بسیاری در نواحی جنوب دریای خزر جذب نمود و حسن صباح در الموت قلعه‌ای مستحکم بنا کرد. در زمان خوارزمشاهیان دودمان باوندیان توسط آن‌ها قلع و قمع شد و محمد خوارزمشاه هنگام حمله مغولان به ایران به جزیره آبسکون در طبرستان گریخت. 
-
-شیخ خلیفه، از روحانیون شی��ه آمل در زمان حکومت مغولان بر منطقه، در منطقه سبزوار نهضتی انقلابی علیه ایلخانان را رهبری کرد که به سربداران معروف است. عده بسیاری در طبرستان نیز به پیروی از این جنبش برخاستند. پس از مرگ شیخ خلیفه جانشینان وی قلمرو حکومت سربداران را وسعت بخشیده و به سوی مازندران نیز لشکرکشی کردند که با شکست همراه بود. هم‌زمان با این رخدادها در دوران ملوک‌الطوایفی، آخرین اسپهبد سلسله باوندیان توسط یکی از فرماندهان خود به قتل رسید و کیا افراسیاب چلاوی حکومت چلاویان را ساخت. از طرفی قوام‌الدین مرعشی، ملقب به میربزرگ، تحت تأثیر جنبش سربداران قرار داشت، پیروان بسیاری در طبرستان کسب کرد. او در ابتدا با کیا افراسیاب متحد بود ولی میانشان اختلافاتی رخ داد و نهایتا میربزرگ در نبرد جلالک مارپرچین دودمان چلاوی را شکست داده و کیا افراسیاب را به مرگ رساند و دودمان مرعشیان را تأسیس کرد. یکی از فرزندان کیا افراسیاب به نام اسکندر شیخی، که از این معرکه جان سالم به در برد، نزد تیمور گورکانی رفته و او را ترغیب نمود تا به طبرستان لشکرکشی نماید. تیمور خرابی‌ها و قتل‌عام‌های بسیاری در طبرستان انجام داده و سادات مرعشی را تبعید کرد ولی پس از مرگ او، مجددا مرعشیان بازگشته و حکومت طبرستان را به دست آوردند. 
-
-تاریخ معاصر
-با قدرت گرفتن صفویان، امیران مرعشی مطیع آنان شده و با خاندان صفوی روابط نسبی برقرار کردند. خیرالنساء بیگم، از شاهزادگان صفوی، به ازدواج شاه محمد خدابنده درآمد و حاصل این ازدواج، شاه‌عباس کبیر، قدرتمندترین شاه صفوی است. شاه‌عباس تمامی حکومت‌های محلی شمال ایران را برانداخت و برای همیشه مازندران را جزئی از خاک رسمی ایران نمود. از جمله حکومت‌هایی که به دست شاه‌عباس نابود شدند مرعشیان، پادوسپانیان، مرتضویان، الوند دیو، کیاییان، اسحاقوندان و… بودند. شاه‌عباس کبیر پس از آن به‌آبادی مناطق مذکور همت گماشت؛ به‌طور مثال شهر اشرف را در شرق مازندران بنیان نهاد و فرح‌آباد را در شمال ساری آباد نمود. 
-
-قاجار
-
-در عصر قاجار به علت اسکان ایل قاجار در شرق مازندران، استان مازندران که آن زمان شامل شهرهایی همچون استرآباد (گرگان کنونی) می‌شد جایگاه ویژه‌ای نزد ایل قاجار پیدا کرد. در این میان بسیاری از بزرگان مازندران به حمایت از آغامحمدخان قاجار پرداختند به گونه‌ای که اکثریت ارتش آغامحمدخان قاجار را مازندرانی‌ها تشکیل می‌دادند. 
-
-شهر ساری پایگاه و پایتخت آغامحمدخان و ایران کمی پیش از تاجگذاری قاجاریه بوده‌است. 
-
-محمدخان سوادکوهی حاکم مازندران پس از کشته شدن محمدحسن خان قاجار، پسر ارشد وی، آغامحمدخان قاجار - که به تازگی رئیس تیره قوانلو گشته بود و در پی جمع‌آوری لشکر در مازندران بود - را در بهشهر دستگیر کرده و نزد کریم‌خان زند برد. 
-
-میرزا شفیع مازندرانی ملقب به اعتمادالدوله یکی از متعمدان مازندرانی آغامحمدخان قاجار بوده که در فرماندهی و جذب قوا در مازندران برای ارتش آغامحمدخان قاجار کمک‌های شایانی کرد و در نهایت به صدارت اعظمی قاجار رسید. 
-
-مهدی خان خلابر یکی دیگر از معتمدان مازندرانی آغامحمدخان قاجار بود که در فتح گیلان نقش قابل توجهی داشت و حمایت او از آغامحمدخان قاجار باعث شد که او به حاکمیت تنکابن منسوب شود. عباس مازندرانی یکی از سه قاتل آغامحمدخان قاجار بود که با خداد اصفهانی و صادق خان گرجی در قتل او همدست شد. 
-
-در عهد مشروطه نیز مازندرانی‌هایی همچون محمدولی‌خان تنکابنی، علی دیوسالار (سالار فاتح)، خلیل خان درویش طبرستانی، علی‌خان اسفندیاری، ابوالقاسم خان مصدق خواجه‌نوری، زهرا سلطان نوری، سردار جلیل کلبادی، سردار رفیع یانسری عازم تهران شدند تا به استبداد محمد علی شاه پایان دهند. محمدولی‌خان تنکابنی در عهد قاجار چند دوره به صدارت رسید. 
-
-تنکابن و رامسر در سفرنامه‌های دوران قاجار
-در دوران قاجار جماعتی از فرنگیان از ایران بازدید کرده و سفرنامه‌هایی را نگاشته‌اند. یکی از سفرنامه‌های مهم که به تنکابن اشاره داشته‌است سفرنامه موسیو بوهلر می‌باشد. این سفرنامه شرح مأموریت وی به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار برای تهیه گزارشی از وضع راه‌های گیلان و مازندران می‌باشد. این سفرنامه در سال ۱۳۵۷ توسط انتشارات گیل لاهیجان با عنوان سفرنامه و جغرافیای گیلان و مازندران به چاپ رسید. در صفحه ۳۶ از این سفرنامه آمده‌است: پس از طی پنج فرسخ راه از آبگرم، به خرم‌آباد می‌رسند که ده بزرگی است از محال تنکابن و جزء ولایت مازندران است، و حاکم آن حبیب‌الله خان است و این قریه در میان جنگل وسیعی می‌باشد و مشارالله یک عمارت خوبی در آنجا دارد و همچنین باغ پاکیزه‌ای در آنجا بنا گذاشته‌است که اکثر اشجار آن لیمو و نارنج است. 
-
-جیمز بیلی فریزر اسکاتلندی در جوانی به هندوستان سفر کرد و در سال ۱۸۲۱ میلادی وارد خراسان شد و از راه مشهد به مازندران و گیلان رهسپار گشت. فریزر بار دیگر در سال ۱۸۳۳ میلادی با مأموریت دیپلماتیک وارد ایران شد و در زمستان همان سال از مناطق گیلان و مازندران بازدید نمود و کتابی را با عنوان سفرنامه زمستانی به تجربیاتش درباره سواحل جنوبی دریای مازندران اختصاص داد. در سال ۱۳۶۴ خورشیدی، کتابی با عنوان سفرنامه فریزر، معروف به سفر زمستانی به چاپ رسید. فریزر پس از گذر از مازندران به گیلان وارد می‌شود. در صفحه ۵۶۲ از کتاب قید شده: صبح روز چهارم از سخت‌سر (رامسر) که نقطه‌ای زیبا و پرتگاهی است کنار آب و در آنجا رشته عظیمی از کوه‌ها پایان می‌گیرد و مرز میان مازندران و گیلان آغاز می‌شود. در ادامه کتاب و در صفحه ۵۶۶ قید شده‌است: صبح فرحبخش دل‌انگیزی بود و اواخر ماه اوت که پس از شبی که باران ما را خیس کرده بود، به سلامت وارد سرزمین گیلان شدیم و به نخستین شهر آن رودسر رسیدیم. 
-
-پیر آمدی ژوبر دیگر سیاح اهل اروپا بود که به عنوان سفیر ناپلئون بناپارت به دربار عثمانی و دربار فتحعلی شاه قاجارا آمد. وی در حدود سال ۱۸۰۷ میلادی به دربار ایران آمد و مورد مهربانی فتحعلی شاه واقع گردید و در حین بازگشت چندین نسخه کتاب خطی فارسی و خلعت دریافت داشت. وی همچنین استاد زبان‌های فارسی و ترکی در فرانسه بود. سفرنامه ژوبر با عنوان مسافرت در ارمنستان و ایران از پ. آمده ژوبر به انضمام جزوه‌ای درباره گیلان و مازندران در سال ۱۳۴۷ به چاپ رسید. در صفحه ۳۴۶ از کتاب که درباره ولایات مازندران هست و پس از گذر از گیلان و عزیمت به سوی مازندران، چنین قید شده: هنگامی‌که از رودسر عزیمت می‌کنند باید شش فرسخ (لیو) بگذرند تا به مازندران برسند و از این طرف نخست به قصبه سخت‌سر می‌رسیم. فورا متوجه اختلاف لباس می‌شویم. به‌جای کلاه‌های استوانه‌ای و شبکلاه‌های گیلانی، اینها سرشان از یک کلاه کاجی شکل کوتاه و نوک‌تیز که با پوست بره یا ماهوت قهوه‌ای رنگ که در آنجا می���بافند پوشیده شده‌است. روپوش گشاد و شلوارشان از همان پارچه است. به افتخار ما یک درختچه که شاخه‌هایش از پاپوش‌های کوچک پشمی و کهنه‌پاره‌ها و کلاف‌های زمخت ابریشم زیور یافته بود کاشتند، شش مرد دهکده دو تا دو تا با هم‌نبرد کردند و فرزی خود را برای سرنگون کردن دیگری به نمایش گذاشتند. من با خرسندی ملاحظه کردم که آن‌ها از اینکه سخت همدیگر را بزنند پرهیز می‌کردند و آنکه فیروز می‌شد رقیب خود را بلند می‌کرد و در آغوش می‌گرفت. 
-
-رابینو در کتاب مازندران و استراباد می‌نویسد: رودخانه سرخانی مرز بین گیلان و مازندران است. سختسر ناحیه کوچکی از تنکابن است و وسعت آن از رودخانه سرخانی در مغرب و تا نسیه رود در مشرق است. از جنوب به کوه‌های اشکور گیلان که آن را از رودبار الموت جدا می‌سازد. بیشتر سکنه آن تابستان را در کوهستان به‌سر می‌برند و فقط در اوایل زمستان به دهات خود مراجعت می‌کنند کوه‌هایی که در سمت جنوب تقریبا وصل به سختسر است، عموما به بالابند یا جوربند معروفند در آنجا باقلا و گندم و جو بمقدار کمی کاشته می‌شود. بیشتر سکنه آن از ساداتند. ملگونف نوشته بود که که صد تن ار اوصانلوها در آنجا ساکن بودند ولی فعلا کسی از آنها در آنجا نیست. 
-
-پهلوی
-
-دودمان پهلوی آخرین دودمان طبری‌تبار و مازندرانی بوده که بر ایران حکومت کرده‌است. پدربزرگ رضا شاه، مرادعلی خان سوادکوهی نام داشته که در جنگ هرات (افغانستان) در ارتش محمد شاه قاجار حضور داشته و در آن جنگ از خودش رشادت و شجاعت به خرج داده‌است. رضا سوادکوهی پایه‌گذار سلسله پهلوی در آلاشت سوادکوه مازندران در یک خانواده طبری‌تبار به دنیا آمد. وی به علت مرگ زودهنگام پدر دوران خردسالی را در فقر گذراند. رضا شاه از نوجوانی به نظام پیوست و مدارج ترقی را پیمود. در کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹، نیروهای قزاق (نه به معنی قوم قزاق ساکن جمهوری قزاقستان، بلکه به معنی کوچ‌نشین و غیرساکن) به فرماندهی رضاخان قوای قاجار را شکست داده و تهران را اشغال کردند. رضاخان ابتدا در مقام وزارت جنگ، بسیاری از ناآرامی‌ها و راهزنی‌ها را از بین برد و از تجزیه ایران جلوگیری کرد و مناطق استقلال‌یافته را به خاک ایران بازگرداند. در ۳ آبان ۱۳۰۲ رضاخان با فرمان احمدشاه قاجار به نخست‌وزیری گمارده شد و ابتدا تلاش ناکامی در جهت تبدیل شاهنشاهی ایران به جمهوری کرد؛ ولی در سال ۱۳۰۴ با رأی مجلس ایران به پادشاهی رسید. ↵محمدرضاشاه آخرین پادشاه طبری‌تبار و همچنین آخرین شاه ایران بود که به مدت ۳۷ سال بر ایران سلطنت کرد و در سال ۱۳۵۷ به علت انقلاب اسلامی از قدرت کنار رفته و نظام جمهوری اسلامی جایگزین بیست‌وپنج قرن نظام شاهنشاهی در ایران گردید. 
-
-فرهنگ
-
-فرهنگ طبری شامل زبان، هنر، خوراک، ورزش و آیین‌های مازندرانی می‌شود. فرهنگ مازندرانی پیشینه‌ای باستانی دارد و نفوذ آن با قهرمانانی چون آرش کمانگیر حتی در اساطیر ایرانی یافت می‌شود. فرهنگ مازندرانی با آشپزی و خوراک بومی، مد و پوشاک، موسیقی، رقص، آیین‌ها، رسوم، سرگرمی‌ها، ورزش‌ها و رسانه‌هایش نمود پیدا می‌کند. 
-
-گویشهای تبری یا مازندرانی شامل: الیکایی (ایل)، شهمیرزادی، کتولی، کجوری، ساروی، آملی، بابلی، کلارستاقی، تنکابنی، سوادکوهی، فیروزکوهی، هزارجریبی و لفوری می‌باشد. 
-
-تیرگان
-تیرگان یکی از جشن‌های ایرانی در روز تیر از ماه تیر برابر با سیزدهم تیرماه‌است (برای آگاهی از فهرست و زمان همه جشن‌های ملی بنگرید به صفحه جشن‌های ایرانی). عده‌ای این جشن را در روزهای دیگر و از جمله در دهم تیر برگزار می‌کنند که به اعتقاد استادان ایران‌شناس نادرست است. جشن همه‌ساله در کوه دماوند، آمل انجام می‌شود و همه‌ساله توسط زرتشتیان ایران در بیشتر شهرهای جهان و ایران نیز برگزار می‌شود. 
-
-آرش کمانگیر
-در برخی دیگر از نقاط مازندران نیز آن را منسوب به پرتاب تیر آرش از دماوند به سوی ملک توران که موجب پایان بخشیدن به جنگ‌های چند ساله ایران و توران گردید می‌دانند و آن را در ۱۲ تا ۱۵ ماه تیر (بسته به اعتقادات محلی) و همین‌طور بنابر تقویم مازندرانی یا تقویم خورشیدی جشن می‌گیرند، شایان ذکر است که تیرما سیزده شو بسیار پابرجاست و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و هرگز فراموش‌شدنی نیست هرچند در مورد آن اختلافات زیادی وجود دارد
-
-عید مردگان
-عید مردگان یا آیین ویژه سنتی ۲۶ عید ماه طبری هر سال در تاریخ ۲۸ تیرماه شمسی در بیشتر روستاهای استان برگزار می‌شود. در روستای امامزاده حسن سوادکوه این مراسم با آداب خاصی انجام می‌شود این رسم به جشن مردگان نیز معروف است. بر اساس سنت رایج و باورهای مردم در زمان‌های قدیم فریدون پادشاه پیشدادی به خونخواهی پدرش جمشید شاه ضحاک پادشاه را در سرزمین مازندران و در دماوند کوه به بند می‌کشد، مردم خبر این پیروزی را در شب با آتش زدن بوته‌ها به یکدیگر اطلاع می‌دهند؛ و فردای آن روز با برپایی جشن و مسابقه کشتی این پیروزی را گرامی می‌دارند. امروزه نیز اهالی روستاهای اطراف همگی به امامزاده حسن می‌آیند و علاوه بر خیرات کردن برای اموات خود و روشن کردن شمع روی مزارها، تماشاگر مسابقه کشتی سنتی لوچر می‌شوند. در این روز کشتی گیران سوادکوه در این محوطه گرد می‌آیند و به مصاف هم می‌روند. در مناطق جلگه‌ای جشن مردگان در آرامگاه‌ها برگزار می‌شود. خوردن آش و باقالا در این روز رسمی کهن است که همچنان در برخی نقاط استان این رسم پابرجاست. 
-
-سال نو طبری (نوروز طبری) 
-
-سال نو طبری یا نوروز طبری یا فردینه ماه شو نام جشن سال جدید قوم طبری در استان‌های مازندران، گلستان، سمنان، تهران، البرز و شهرستان طالقان می‌باشد که در گاه‌شماری طبری در اولین روز از اولین ماه جدید سال طبری که فردینه ماه نام دارد که برابر با دوم مرداد هجری شمسی است در نواحی طبری نشین ایران برگزار می‌شود. به گفته نصرالله هومند طبری‌ها با سابقه چهار هزار ساله خود یکی از قدیمی‌ترین اقوام ساکن در ایران هستند که پیش از آریایی‌ها در این منطقه زندگی می‌کردند و در طول چهار هزار ساله تاریخ طبرستان، مردم این دیار هیچگاه خودشان را از ایران جدا نمی‌دانستند هر چند به خاطر سابقه تاریخی، تقویمی و زبان؛ حکومتی مستقل داشته‌اند اما خود را جدای از ایران نمی‌دانستند. دوم مرداد ماه هر سال، برابر با یکم فردینه ماه طبری است که طبری‌ها آن را به عنوان آغاز سال نو جشن می‌گیرند. نخسین روز سال تبری هم فردینه ماه نام دارد. نام ماه‌های طبری هم عبارت از: فردینه ماه، کرچه ماه، هره ماه، تیره ماه، ملاره ماه، شروینه ماه، میره ماه، دونه ماه، ارکه ماه، ده ماه، وهمنه ماه و نوروز ماه است. مظفرگنابادی، منجم دربار شاه‌عباس صفوی جشن تیرماه سیزده کوه‌نشین‌های طبرستان (مازندران) را نوروز طبری قید کرد. مردمان طبری جشن تیرماه سیزده شو را جدا از ��شن نوروز طبری که در فردینه ماه شو برگزار می‌شود برگزار می‌کنند. 
-
-نوروز خوانی
-نوروز خوانان معمولا پانزده روز قبل از فرارسیدن عید نوروز به داخل روستاها می‌آیند و با خواندن اشعار در مدح امامان ترانه‌های محلی، طلیعه سال نو را به آنان مژده می‌دهند. نوروز خوانان چند نفر هستند که یک نفر اشعار را می‌خواند، یک نفر ساز می‌زند، نفر دیگر که به آن کوله کش (بارکش) می‌گویند به در خانه‌های مردم می‌رود و می‌خواند: 
-بادبهارون بیمو / نوروز سلطون بیمو / مژده دهید به دوستان / گل به گلستون اومد / بهار آمد بهار آمد خوش‌آمد / علی باذولفقار آمد، خوش‌آمد / نوروزتان نوروز دیگر / شما را سال نو باشد مبارک صاحب‌خانه نیز با دادن پول، شیرینی، گردو، تخم‌مرغ و نخود، و کشمش از آنان پذیرایی می‌کند. 
-
-چله شو یلدا
-شب اول زمستان را گت چله می‌نامند. در این شب بنا به سنت دیرین همه افراد خانواده دور هم جمع می‌شوند و با خوردن هندوانه، انار و سایر میوه‌ها، ماست و آجیل، سرمای فصل زمستان را از خود دور می‌کنند. اعتقاد بر این است که با خوردن ماست یا هندوانه در شب یلدا، هرگز در زمستان سردشان نخواهد شد. در این شب دختران دم بخت با پوشاندن صورت خود، از هفت خانه چیزی می‌گیرند، اگر کسی آن‌ها را ندید و نشناخت، حتما به آنچه نیت کرده‌اند، خواهند رسید. 
-
-سیزده‌شو
-از دیگر مراسم سنتی و رسمی مازندران تیرماه سیزده‌است که در اواسط آبان (تیرما در تقویم مازندرانی) هر سال برگزار می‌شود. البته روایات مختلف در مورد تیرماه سیزده وجود دارد. می‌گویند که شب تولد حضرت علی است. می‌گویند پیروزی کاوه بر ضحاک و جشن مهرگان است. 
-در این شب همه خانواده کنار هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب به خوردن تنقلات و گوش دادن به قصه و افسانه‌های بزرگ‌ترها سپری می‌کنند جوانان هم با در دست داشتن ترکه‌ای بلند که کیسه‌ای به انتهای آن بسته شده‌است. همراه کودکان به در خانه‌ها رفته و با سر و صدا و کوبیدن چوب به درخانه‌ها و لال بازی از صاحب‌خانه تقاضای هدیه می‌کنند به آن‌ها پول، میوه، شیرینی داده می‌شود. هنگامی‌که لال به همراه گروه خود در کوچه‌ها شروع به حرکت می‌کند این اشعار را می‌خواند: «لال بیمو، لال بیمو، پارسال و پیرار بیمو، چل بزن دیگه بزن، لال انه لالک انه، پیسه گنده خوانه، سالو ماه ارزون نوه، لال مار رسوا نو، لال انه لالک انه، پاربورده امسال انه». ترجمه فارسی این شعر این‌گونه است: «لال آمده، لال آمده، پارسال و امسال آمده، چرخ نخ‌ریسی را حرکت بده، به دیگ بزرم، لال آید، لال کوچک می‌آید، کسی که شیرینی پیس کنده می‌خواهد می‌آید، سال و ماه ارزان نمی‌شود، لال بزرگ رسوا نمی‌شود، لال می‌آید، لال کوچک می‌آید، پارسال رفته امسال می‌آید». 
-
-کشتی لوچو
-کشتی لوچو از کشتی‌های محلی استان مازندران است و در گذشته در مراسم عروسی اجرا می‌شد. اما امروزه در بعضی از نقاط استان این کشتی همه‌ساله در تابستان بعد از وجین شالی، هنگام فراغت کار روستاییان، انجام می‌شود. در ایام دیگر مانند اعیاد مذهبی و ملی نیز کشتی لوچو برگزار می‌شود و جایزه برنده یک رأس گاو یا گوسفند و فرش است که توسط اهالی خریداری می‌شود. 
-
-ورفچال
-از آیین‌های قابل‌توجه و در عین حال منحصربه‌فرد مازندران که مراسمی ملی هم به‌شمار می‌رود در ارتباط با آب، مراسم ورفچال روستای آب اسک واقع در جاده هراز است. 
-
-نورز ماه
-آخرین ماه از سال باستانی تبری است. نورز ماه به معنی ماه نوروز نیست بلکه ماهی است که نوروز باستانی و سرسال نو در پی آن خواهد آمد. نورز ماه را مردم دیلمان اسفندار مذماه می‌نامند. آنان ماه فروردین (فردینه ماه) را نوروز ماه می‌نامند. روز بیست و ششم نوروز را مردم مازندران، عیدماه بیس شش (۲۸ تیرماه شمسی) می‌نامند. بسیاری از مردم مازندران این روز را روز پیروزی فریدون بر ضحاک می‌دانند یا روزی که فریدون شانزده ساله برای شکست ضحاک، به طرف مقر حکومت او (واقع در کوهی روبروی امامزاده هاشم کنونی که در جاده هراز است) حرکت کرد. مردم مازندران از دیرباز و به یاد جوانان و کشته‌شدگان دوران حکومت ضحاک بر سردر خانه‌ها و در گوشه و کنار حیاط خانه و برستون‌های ایوانشان مشعل (سوچو) ۵ روشن می‌کردند و با رفتن بر سر مزار عزیزانشان و با روشن کردن شمع یاد و خاطره آنان را زنده می‌کردند. 
-
-مراسم
-
-فرهنگ طبری یا فرهنگ مازندرانی شامل ارزش‌های اجتماعی و هنجارهای موجود و همچنین دانش، اعتقادات، هنرها، قوانین، آداب و رسومی می‌شود که در میان مردم طبری (مازندرانی) در استان مازندران و نواحی طبری نشین استان‌های گلستان، سمنان، تهران، البرز و شهرستان طالقان رواج دارد. 
-
-مازندران از فرهنگ و تمدن بسیار کهن و اصیل ایرانی برخوردار است و به دلیل داشتن این تمدن باستانی و دیرینه مراسم‌های باستانی و به دلیل علاقه به دین و مذهب مراسم مذهبی بس با شکوهی در این دیار کهن برگزار می‌گردد، پس از گرویدن مردم آن به اسلام، برخی از مراسم باستانی بسته به فرهنگ مردمان مختلف مازندرانی با آداب اسلامی درآمیخته و بنابراین شیوه اجرای آن در هر روستا با روستای دیگر متفاوت است. 
-
-صنایع‌دستی مازندران
-
-از صنایع‌دستی موجود در استان مازندران می‌توان به قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیمچه بافی، بافت گلیچه، چوقا، شمد و ملحفه، سوزن‌دوزی، رنگرزی و چاپ سنتی سفالگری و سرامیک سازی، فراورده‌های پوست و چرم، هنرهای مرتبط با فلز، هنرهای مرتبط با چوب، حصیر بافی، طراحی سنتی و نگارگری، صحافی و جلدسازی سنتی، صنایع‌دستی دریایی عروسک‌سازی اشاره کرد. قالی‌بافی و گلیم‌بافی از رشته‌های اصلی و اساسی مازندران نیست ولی در استان بافته می‌شود. در شرایطی که فرش در بعضی مناطق حرف اول برای ابراز وجود دارد تنها شهرت خود را در مازندران به سایر رشته‌ها واگذار کرده‌است و نقشه‌هایی که در مازندران بافته می‌شود مربوط به سایر مناطق است. 
-
-سوغات
-آغوزنون، کماج، نصیری، بهاردونه، پشتزیک، پیسه گنده، آب‌دندون، کوهی‌نون، عسل کوهی، رشته به رشته، شکر قهوه‌ای (ره‌آورد شهر بهنمیر که در برخی نقاط استان آن را سیوشکر و در برخی نقاط دیگر شکرسرخ می‌نامند)، شربت بهارنارنج، مربای بهارنارنج، آلبالو، آلوچه، انار، انار جنگلی، زالک (ترشی بادمجان)، سیر ترشی، هفت‌بیجار، ترشی یارمسی، مربای پرتقال، گردو و سیب، صنایع چوبی، حصیر، گلیم، جاجیم، جوراب‌بافی، موج‌بافی، پارچه (چوغا، باشلق، وازشمد)، نمد، سفال، برنج، ماهی، ازگیل، کنس (ازگیل کوهی)، گل کاسنی، کلوچه، برنج و انواع مرکبات از ره‌آوردهای بنام این خطه هستند. 
-
-از غذاهای محلی مازندرانی می‌توان به ترش‌آش، اناردون (انارتیم)، مرغ و اردک و ماهی شکم‌پر، سوسه‌خرش، شامی بابلی، کئی‌آش (آش کدوحلوایی)، آش گوشت، بیج‌بیج و کرک‌بپرس اشاره کرد. همچنین نازخاتون، وینگوم‌انار، ماست دلال (و دیگر ماست‌های طعم‌دار محلی) و هلی‌کتنی از دسرهای معروف این منطقه هستند. 
-
-موسیقی مازندران
-مازندران، استان ساحلی شمال ایران از شرق با گرگان، از جنوب با سمنان و تهران، از مغرب با گیلان و از شمال با دریای خزر همجوار است. این وضعیت خاص جغرافیایی باعث شده‌است فرهنگ موسیقی مازندران در ناحیه شرقی با خراسان و ترکمن‌صحرا آمیخته شود و در غرب، کمابیش خصایص موسیقی گیلانی را داشته باشد. در مازندران هم مانند اکثر نقاط ایران، موسیقی با زندگی مردم همراه و عجین است. در شالیزارها، جنگل‌ها، دریا، در آداب شادی و عزا و در همراهی با مراسم مذهبی، موسیقی مازندران نقش چشمگیری دارد. براساس روش پیشین و با توجه به واقعیت‌های موجود، موسیقی مازندران را به ۲ گروه عمده تقسیم می‌کنیم: موسیقی بامتر آزاد، موسیقی بامتر معین مقام خوانی از شرق تا غرب موسیقی مازندران بامتر آزاد شامل آهنگ‌هایی است که در قالب مقام‌ها و با حالت آوازی اجرا می‌شوند. مقام خوانی از شرق تا غرب مازندران رایج است و مقام‌ها در شکل‌ها و نام‌های گوناگون متجلی می‌شوند. متداول‌ترین مقام‌های موسیقی بومی مازندران عبارتند از: 
-
-مقام خوانی
-امیری
-معروف‌ترین مقام بین مردم مازندران است. این آواز زیبا و دل‌انگیز به تنهایی می‌تواند بیان‌کننده خصایص و ارزش‌های موسیقی مازندران باشد. آواز امیری بیشتر در جنوب مازندران متداول است و شعرهای زیبا و تصویرگر امیر پازواری، شاعر بلندپایه مازندرانی (بابل)، زینت‌بخش آواز امیری است. مقام امیری در دو نوع امیری بلند و امیری کوتاه اجرا می‌شود و به همت ابوالحسن صبا، مقام امیری مازندران ثبت‌شده و در کنار سایر گوشه‌های آواز دشتی در ردیف استاد صبا قرار گرفته‌است. 
-
-کتولی
-از مقام‌های معروف مازندران است که بیشتر در قسمت‌های شمال مازندران متداول است. آوازهای کتولی در نوع خود زیبایی ویژه‌ای دارد. مقام کتولی، حاوی مضامین بلند اخلاقی، قومی، اعتقادی و گاه توصیفی است. کتولی در ۳ نوع مختلف کتولی کوتاه (کل حال)، کتولی متوسط (میون کتولی) و کتولی بلند (بلند کتولی) اجرا می‌شود. علاوه بر امیری و کتولی، مقام‌های ولک سری، توری (طبری) و طالبک (طالبا) را می‌توان نام برد. 
-
-چاووش‌خوانی
-نیز از مقام‌های معمول مازندران است که در استقبال یا بدرقه زائران مشهد، کربلا، نجف یا مکه خوانده می‌شود. چاووش‌خوان، پیک خبردهنده است که مردم را در حال و هوای اعتقادی و توجه به مقدسات قرار می‌دهد. 
-
-مضمون عمومی در موسیقی مازندران، مسایل حماسی و اعتقادی و پرداختن به بیان ارزش‌هاست. با این‌که موسیقی مقامی نواحی مختلف مازندران شباهت کلی و عام به هم دارند، اما در هر منطقه، بنا به شرایط اقلیمی و ویژگی‌های فرهنگی و نوع ارتباطات اجتماعی، رنگ و حالت متمایزی می‌یابد. مثل سادگی در مازندران موسیقی‌هایی با متر معین به بیان ترانه‌هایی اختصاص دارد که عموما دارای مضامین توصیفی و عاشقانه هستند. 
-
-ترانه‌های مازندرانی با ملودی‌هایی ساده و روان و اشعاری لطیف و بی‌پیرایه، سخنان دل‌نشینی را بیان می‌کنند که جذابیت خاص یافته و در یادها باقی می‌مانند. ترانه‌های اصیل مازندرانی با عنوان‌ها و نام‌های خاص، بیانگر قدمت و سابقه طولانی حوادث و مسایلی است که ریشه در زندگی مردم این سامان داشته و به زمان حال رسیده‌اند. 
-
-نوروزخوانی
-
-از موسیقی‌های ��تداول در مازندران و با متر معین است. نوروزخوانان اشخاصی هستند که پیش از آمدن بهار، رسیدن نوروز و سال نو را با شعر و آهنگ به مردم بشارت می‌دهند. نوروزخوانان، بدیهه سرایانی هستند که از مدت‌ها پیش از بهار به پیشواز بهار می‌روند و بدون همراهی ساز و صرفا به کمک آواز، نسیم بهاری را با دل و جان مردم آشنا می‌کنند. مردم هم به همراهی نوروزخوانان به آوازخوانی می‌پردازند و به این ترتیب استقبال از بهار عمومی می‌شود. 
-
-تعزیه
-ریشه‌های محکم اعتقادی و علاقه به خاندان علی بن ابیطالب موجب شده‌است تعزیه در این سامان رشد یابد و آهنگ‌های تعزیه در بخش‌های ریتمیک رشد چشمگیری بیابد. در عین حال، شیوه‌های آوازخوانی در تعزیه باعث شده‌است مقام‌های موسیقی مازندران تحول یابد و در شکل‌های متنوع عرضه شود و از این راه، فرم‌های تازه در شکل‌های موسیقی مازندران پدید آید. 
-
-سازهای مازندران
-متداول‌ترین سازهای مازندران عبارتند از: 
-للوا: که از سازهای شناخته‌شده در مازندران است. للوا یا نی درواقع، ساز چوپانی مازندران به حساب می‌آید و در میان دامداران و ساکنان کوهستان‌های مازندران معمول است. 
-دوتار: رنگ و حالت بیانی دوتار مازندران از خصایص عمومی موسیقی این سامان تبعیت می‌کند و با حالات اجرایی دوتار ترکمنی و خراسانی تفاوتی آشکار دارد. 
-کمانچه: این ساز از سازهای معمول در میان مردم مازندران است. کمانچه رایج در مازندران مانند کمانچه لری سه سیم دارد، ولی در سال‌های اخیر از کمانچه‌های چهارسیمی نیز استفاده می‌شود. 
-نقاره: عبارت است از طبل‌های کوچک با بدنه‌ای سفالی که پوستی روی دهانه کوزه سفالی کشیده شده و با طناب‌هایی در اطراف محکم می‌شود. نقاره را معمولا با ۲ قطعه چرمی به صدا درمی‌آورند. نقاره در اجرای حرکات و رقص‌های جمعی و به عنوان ساز خبرده، در همراهی سرنا استفاده می‌شود. 
-سرنا: سرنا در بین مردم مازندران به عنوان‌سازی روستایی و پرصدا در اعلام خبرها و انتقال وضعیت‌ها استفاده می‌شود. مردم مازندران سرنا را هم به تنهایی و هم در همراهی با نقاره به کار می‌برند. سرنا و نقاره علاوه بر جنبه‌های خبری در همراهی با رقص‌های بومی نیز استفاده می‌شوند. علاوه بر سازهایی که نام بردیم، در بین مردم مازندران استفاده از سه‌تار، تار و تنبک نیز متداول است و بعضی از مردم بومی مازندران موسیقی‌های خود را با سازهای مذکور اجرا می‌کنند. 
-
-از دیگر موسیقی‌ها می‌توان به گهره‌سری و زاری اشاره نمود
-
-رقص مازندرانی
-رقص مازندرانی از نمونه رقص‌های شمال ایران می‌باشد که در استان مازندران توسط مردم تبری صورت می‌گیرد. رقص‌های مازندرانی دارای انواع مختلفی می‌باشد. دروم (تکدست)، چکه‌سما، رقص خرمن، رقص دهل، بینج سما، رقص لوچو و چو سما چند نمونه از مهمترین رقص‌های مازندران می‌باشند. 
-
-جشن مهرگان
-برتخت نشستن فریدون شاه پیشدادی بعد از شکست ضحاک مصادف با اول مهرماه بود زادگاه فریدون واقع در لاریجان امل می‌باشد، پایتخت او هم کوس باستانی واقع نور در امروزی می‌باشد
-
-نام‌های مازندرانی
-
-
-شروین
-
-مردم
-
-استان مازندران پیش از اسلام تپورستان (به پهلوی:) نامیده می‌شد که برگرفته از نام قوم تپوری (به یونانی: Τάπυροι) است که پس از اسلام قوم طبری نام گرفتند و سرزمینشان طبرستان نامیده شد. 
-
-اکثریت مردم مازندران از قوم تبری هستند و به زبان مازندرانی سخن می‌گویند. در شهر گلوگاه مهاجرینی از یک ایل کوچک ترک‌زبان موسوم به ایل عمرانلو به زبان‌های ترکی و مازندرانی و فارسی گویش می‌کنند. http: / / www. iranicaonline. org / articles / kojur-i
-
-در جلد دوم کتاب راهنمای زبان‌های ایرانی در فصل دوره ایرانی نو (گویش‌های حاشیه خزر و گویش‌های شمال‌غرب ایران)، محدوده زبان‌های گیلکی و مازندرانی به‌ترتیب زیر مشخص شده‌است: 
-
-گویش‌های مازندرانی بین رشته‌کوه البرز و کرانه‌های دریای خزر مورد استفاده قرار می‌گیرند: ساری، بابل، آمل، تنکابن، شاهی، چالوس، همچنین در چندین روستای رشته‌کوه‌های البرز مانند ولاترو در شمال تهران، شمیرانات، لواسانات و شهمیرزاد در سی کیلومتری شمال سمنان. گویش مازندرانی یکی از معدود گویش‌هایی است که از سنت ادبی کهن برخوردار است در جلد اول کتاب «واژه‌نامه بزرگ تبری» صفحه ۳۱ مناطقی چون چالوس و تنکابن شرقی، شامل «مناطق کلارستاق باستانی»، مناطق کلارباستانی، برخی از روستاهای کوهپایه‌ای منطقه بیرون بشم ولنگا و نواحی جلگه‌ای از آب چالوس و عباس‌آباد و رودخانه نشتا به مرکزیت عباس‌آباد در حوزه زبان مازندرانی قید شده‌اند. 
-
-ایل کرد خواجوند در کلاردشت، ایل عبدالملکی در ساری، ایل خزل در پول و کجور حضور دارند که در دوران قاجار به مازندران تبعید شدند. 
-
-استان مازندران بر اساس آخرین سرشماری نفوس ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران حدود سه میلیون و دویست و هشتاد هزار و پانصد و هشتاد و دو نفر جمعیت دارد که در حدود ۶۰ نقطه شهری و بیش از سه هزار پارچه آبادی سکونت دارند. 
-
-در مازندران ۲۰۰ هزار دانشجو در مراکز آموزش عالی دولتی، غیرانتفاعی و آزاد به تحصیل اشتغال دارند. تعداد دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی استان حدود ۲۰۰ واحد است. 
-
-مازندرانی‌ها رتبه دوم را پس از ترک‌ها در مهاجرت به تهران و پایتخت‌نشینی دارند. آمار مازندرانی‌های مقیم تهران بیش از یک و نیم میلیون نفر تخمین زده می‌شود. 
-
-خطر انقراض قوم طبری
-به گفته پژوهشگران آمار بالای طلاق، باروری کم، سالمندی و ازدواج پایین از مشکلات حوزه جمعیت در میان قوم طبری به ویژه طبری‌های مازندران محسوب می‌شود. پژوهشگران به روند پیری جمعیت قوم طبری اشاره نموده و بر لزوم توجه به سیاست جوانی جمعیت تاکید دارند. پژوهشگران خطر انقراض قوم طبری (مازندرانی) را در کشور خطر جدی می‌دانند. براساس غربالگری از ۴۳۰ هزار زوج طبری (مازندرانی) در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰ هزار زوج نابارور در مازندران شناسایی شدند. 
-
-زبان مازندرانی
-بررسی‌های کارشناسانه در جلگه‌ها و نواحی کوهستانی موجب شناسایی سیزده لهجه مختلف در مازندران شده است: 
-منطقه علی‌آباد کتول: شامل نواحی روستایی کوهستانی شمال شاهوار و مناطقی چون کتول، پیچک‌محله، محمودآباد، فاضل‌آباد و جلگه‌های غیرترکمن‌نشین بلوک استارآباد قدیم. 
-منطقه کردکوی: شامل هزار‌جریب شرقی، گالش زیارت، بالاجاده، رادکان، گز شرقی و غربی و روستاهای غیر ترکمن‌نشین از چهاردانگه تا گلوگاه. 
-منطقه بهشهر: شامل چهاردانگه، هزارجریب از سورتی تا کیاسر و روستاهای مناطق جلگه‌ای از گلوگاه و شاه‌کیله تا انتهای منطقه قره‌طغان و رودخانه نکارود. 
-منطقه ساری: شامل چهاردانگه از کیاسر تا کوهستان‌های دودانگه، جلگه‌های بین میاندورود و جلگه‌های مناطق غربی تجن‌رود تا جویبار. 
-منطقه قائمشهر: شامل مناطق کوهستانی فیروزکوه، سوادکوه و روستاهای جلگه‌ای حد فاصل بین کیاکلا، جویبار و روستاهای کوهپایه‌ای بیشه‌سر. 
-منطقه بابل: از مناطق کوهستانی چلاو آمل تا بندپی بابل، امامزاده حسن در سمت غربی آلاشت و جلگه‌های حد فاصل فریدونکنار، بابلسر، بهنمیر و کیاکلا تا روستاهای کوهپایه‌ای کهنه‌خط، گنج‌افروز و بابل‌کنار. 
-منطقه آمل: از کوهستان‌های بندپی بابل تا چلاو، لاریجانات، نمارستاق و کلارستاق آمل تا حوالی امامزاده هاشم و جلگه‌های دو سمت هراز، دشت‌سر و محمودآباد و کوهپایه‌ها و جلگه‌های جاده چمستان، میان آمل و نور. 
-منطقه نور و نوشهر: شامل بخشی از روستاهای بیرون بشم، کجور، محال ثلاث و جلگه‌های حد فاصل سرخ‌رود تا رودخانه چالوس. 
-چالوس و تنکابن شرقی: شامل مناطق کلارباستانی، برخی از روستاهای کوهپایه‌ای منطقه بیرون بشم ولنگا و نواحی جلگه‌ای از آب چالوس و عباس‌آباد و رودخانه نشتا به مرکزیت عباس‌آباد. 
-تنکابن مرکزی: شامل لهجه‌های دوهزاری، سه‌هزاری، خرم‌آبادی و گلیجانی چالکش یعنی حدفاصل آب نشتا تا آب شیرود. 
-منطقه قصران باستانی: شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، دیزین، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. 
-منطقه دماوند: شامل نواحی کوهستانی شهرستان دماوند، رودهن، بومهن تا فیروزکوه. 
-
-گاه‌شماری تبری
-
-در گاه‌شمار مازندرانی که به‌نام «فرس قدیم» شناخته می‌شود، سال ۳۶۵ روز و دوازده ماه ۳۰ روزه دارد و ۵ روز به‌نام «پیتک» یا «پتک» این سال، ۶ ساعت و کسری کمتر از ۱ سال خورشیدی دارد و به‌همین دلیل ماه‌های آن گردان هستند و هر ماهش با گذشت ۱۲۸ سال یک ماه جلو می‌افتد. مازندرانی‌ها سال این گاهشماری را از «ارکه ما» (آذرماه) آغاز و به «اونما» (آبان ماه) ختم می‌کنند. پنج روز «پیتک» را هم به پایان «اونما» می‌افزایند و هر یک از ماه‌ها را به‌ترتیب زیر چنین می‌خوانند: 
-
-ارکما (آذرماه) 
-دما یا دیما (دی‌ماه) 
-وهمن ما (بهمن‌ماه) 
-نوروز ما یا نرزما یا عیدما (اسفندماه) 
-سیوما یا فردین ما (فروردین‌ماه) 
-کرچ ما یا کرچ ما (اردیبهشت‌ماه) 
-هر ما (خرداد ماه) 
-تیرما (تیر ماه) 
-مردال ما یا ملارما (مرداد ماه) 
-شرویرنما یا شروین ما (شهریور ماه) 
-میرما (مهرماه) 
-اونما (آبانماه) 
-
-نظیر این گاهشماری را امیر تیمور قاجار در زمان محمدشاه قاجار، در کتاب «نصاب تبری» زیر عنوان «اسامی ماه‌های فرس» چنین یاد کرده است: سیوماه و کرچ و هره ماه تیر دگر هست مردال و شروین میر چه اونه ماهوار که ماه است و دی ز پی وهمن و هست نوروز اخیر پتک را بدان خسمه زائده به آئین هرگز صغیر و کبیر مازندرانی‌ها نخستین روز هر ماه را «مارماه» می‌نامند و در سپیده‌دم آن در هر خانه مرد یا زن یا کودکی خوش قد پا به آستانه خانه می‌گذارد تا به آن خانواده، آن ماه تا آخرین روزهایش خوش بگذرد. نیز در روز «مارما» هر ماه داد و ستد نمی‌کنند و چیزی به کسی نمی‌دهند یا نمی‌بخشند و چنین کارهایی را بدشگون می‌پندارند. چگونگی هوای هر روز از پنج روز پیتک را نشانه‌ای از هوای ماهی از پنج ماه پس از آن می‌دانند. اگر هوای نخستین روز پیتک آفتابی باشد هوای روزهای «ارکما» را هم آفتابی می‌پندارند. یا اگر هوای دومین روز آن بارانی باشد، هوای «دما» را بارانی می‌دانند، به همین گونه چگونگی «وهمن ما» و» «فردین ما» و «نوروز ما» می‌انگارند. همچنین هوای هر یک از روزهای طاق «کرچما» را تا چهاردهم، یعنی روزهای اول و سوم و پنجم. سیزدهم، که جمله هفت روز می‌شود، نشان‌های از هوای روزهای «کرچما» و شش ماه دیگر سال می‌دانند؛ مثلا اگر آسمان روز اول «کرچما» گرفته و بارانی شود، هوای سراسر ماه «کرچما» را گرفته و بارانی می‌پندارند. یا اگر هوای روز سوم آن باز و آفتابی شود، هوای تمام روزهای ماه «هر ما» را باز و آفتابی خواهند دانست. به همین طریق هوای روزهای پنجم و هفتم و سیزدهم را نشانه هائی از برای هوای ماه‌های «تیرما» «مردال ما» و.. «اونما» می‌انگارند این هفت روز از «کرچما» را «کرچ در» می‌نامند و در این روزها گلکاری نمی‌کنند، تن نمی‌شویند، موی سر و چهره نمی‌تراشند و پشم گوسفند و موی بز نمی‌چینند و چون معتقدند که: اگر گلکاری بکنند مار درخانه‌شان آشکار خواهد شد و آشیانه و تخم‌گذاری خواهد کرد. اگر موی سر بتراشند یا تن بشویند، موی سر و تن و چهره‌شان سفید می‌شود و می‌ریزد. اگر پشم گوسفند یا موی بز را بچینند، بیماری و بلا در دام می‌افتد. 
-
-آغاز تاریخ تبری همزمان با سال ۴۸۸ میلادی است. پس از به تخت نشستن قباد یکم ساسانی و فرستادن پسر بزرگش به تپورستان می‌باشد، اسپهبد گیل ژاماسبی (گیل گاوباره) پادشاه تبرستان برای آیین نیاکان خود پرچم استقلال برافراشت؛ از آن زمان تاریخ نوین مازندران پس از ظهور و گسترش اسلام در این سرزمین آغاز گشت. 
-
-ورزش
-
-استان مازندران قطب ورزش کشور می‌باشدو این استان بیشترین تعداد مدال در رقابت‌های المپیکی، جهانی و آسیایی برای ایران به دست آورده‌است. یک سوم مدال‌های طلا المپیک توسط ورزشکاران مازندران به دست آمده‌است. 
-
-کشتی
-کشتی در مازندران با پیشینه‌ای طولانی دارد و قهرمانان جهان و المپیک همچون امامعلی حبیبی، عبدالله موحد، عسگری محمدیان، مرادمحمدی، حسن رنگرز، مجید ترکان، قاسم رضایی، مهدی تقوی، کمیل قاسمی، محمدحسین محمدیان، علی سوادکوهی، حسن یزدانی و رضا یزدانی یکی از پرطرفدارترین رشته‌های ورزشی در این خطه محسوب می‌شود به گونه‌ای که حدود ۱۰ درصد از باشگاه‌های فعال ورزشی در این استان به رشته کشتی اختصاص دارد و حدود نیمی از مدال‌های رنگارنگ میدان‌ها ی بین‌المللی ورزشی اعم از قهرمانی آسیا، جهان و المپیک در رشته‌های مختلف ورزشی مازندران مربوط به قهرمانان رشته کشتی است و نام نهادن پایتخت کشتی جهان بر روی جویبار یکی از شهرستان‌های استان مازندران نیز از همین جایگاه نشات گرفته‌است. 
-
-فوتبال
-
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم فوتبال ایران می‌باشد و شهر قائم‌شهر یکی از قطب‌های فوتبال کشور می‌باشد. تیم‌هایی همچون نساجی، خونه‌به‌خونه، شموشک، ایرسوتر و نوژن از این استان، موفقیت کشوری به دست آورده‌اند. همچنین تیم نساجی بیشترین سابقه حضور در لیگ برتر را دارد. 
-
-والیبال
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم والیبال کشور می‌باشدو شهر آمل در کنار ارومیه و گنبد کاووس یکی از سه قطب والیبال کشور می‌باشد. بخش قابل توجهی از ملی پوشان کشور از استان مازندران می‌باشد که بخش اعظم آن از شهر آمل هستند. 
-باشگاه والیبال کاله مازندران با ۷ مدال، دومین تیم افتخارآفرین لیگ برتر والیبال ایران است. این تیم توانست در مسابقات قهرمانی باشگاه‌های آسیا ۲۰۱۳ به عنوان قهرمانی آسیا برسد. همچنین شهری‌های ساری، قائم‌شهر و بابل پس از آمل جز شهرهای والیبال خیز مازندران به حساب می‌آیند و همچنین باشگاه والیبال هورسان رامسر ��ه توانست در فصل ۹۸ – ۹۹ به لیگ برتر والیبال ایران صعود کند. 
-
-فوتسال
-
-استان مازندران دارای تیم فوتسال در لیگ برتر بود تیم باشگاه فوتسال شهروند ساری ۲۰ سال متوالی در لیگ برتر فوتسال کشور حاضر بوده است. 
-بسکتبال
-در حال حاضر بسکتبال مازندران دو تیم در لیگ برتر دارد که یکی آورتا ساری و یکی کاله آمل است
-
-مشاهیر
-
-جاذبه‌های گردشگری
-
-جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی
-
-باغ عباس‌آباد
-جنگل کوهسارکنده نکا
-چشمه آب معدنی قرمرض نکا
-آبشار زنگت نکا
-مشهد میر بزرگ
-گوهرتپه
-خانه کلبادی (ساری) 
-پل محمدحسن‌خان بابل
-پل معلق بابلسر
-کندلوس
-لرگان
-آرامگاه میر حیدر آملی
-دخمه سنگی کافر کلی
-پل دوازده چشمه
-برج رسکت ساری
-سد شیاده
-غار اسپهبد خورشید
-برج دیدبانی کاخ بابل
-مجموعه تاریخی فرح‌آباد
-حمام فرح‌آباد
-تپه قلایا قلعه کتی
-خانه شهریاری
-آبشار لیمونده نکا
-خانه نیما یوشیج
-حمام وزیری ساری
-پل چشمه کیله
-برج لاجیم
-سه گنبدان
-کاخ شاپور
-بازار قدیم آمل
-گورستان سفید چاه
-آتشکده کوسان
-پل ورسک
-پارک نارنج باغ نکا
-غارهای رستم کلا
-پل شاپور
-تپه شورکا
-باغ چهلستون بهشهر
-عمارت شهرداری تنکابن
-قلعه سفید
-نقش برجسته شکل شاه
-قلعه کنگلو
-چشمه عمارت
-بانک ملی ساری
-خانه رمدانی
-مسجد امیراسعد
-برج دیده‌بانی شروین باوند
-کلیسای سرخ‌آباد
-محوطه و گورستان جیر لپه دشت
-حمام قدیم میرزا یوسف
-آب‌انبار میرزا مهدی
-تپه تیموری
-عمارت خان‌های رمدانی گرگ تج نکا
-کاخ جهان‌نما
-بنای سنگی کوره سر
-پل دو دهانه خشت نو
-دبیرستان امام خمینی آمل
-سد لار
-دشت لار
-
-غار آب اسک
-غار کمیشان نکا
-تپه گیان
-برج دیدبانی بابل
-قلعه‌گردن
-پل معلق آمل
-آتشکده آمل
-شیر سنگی
-قلعه ملک بهمن
-کیجا پل
-برج هشتل
-قلعه پولاد
-مقابر سلاطین استندار
-کاخ مرمر رامسر
-ساختمان فرمانداری رامسر
-هتل قدیم رامسر
-سد میجران رامسر
-بلوار کازینو رامسر
-تنگه بند بریده
-ملک جوی (کانال) 
-قلعه کتی ابوالحسن کلا
-تپه قلعه کش
-قلعه گردن
-قلعه دختر
-قلعه سنگی
-تپه عیسی کتی
-هتل بنیاد پهلوی
-کاخ چای‌خوران
-تپه کلار
-پل سنگی
-ساختمان دارائی
-حمام لمراسک
-گورستان نیالا
-قلعه کهرود
-کیجا پل
-پلور
-تپه یوزباشی
-مجموعه بناهای افغان نژاد
-خانه منوچهری
-خانه اربابی
-بقعه شمس آل رسول
-تپه قلعه کتی
-آبشار گوکشان نکا
-برج سی شاهاندشت
-پل آجری خرما کلا
-آبشار لیدر منطقه ارم نکا
-محوطه پیر درویش
-تپه سنگر (شاه‌نشین) 
-تپه کوتر دین
-روستای گردشگری زروم نکا
-کاروانسرای کمبوج (گامبوش) 
-گردنه گدوک
-تونل گدوک
-کاروانسرای گدوک
-مجموعه بناهای نجفی
-قلعه ملک کیومرث
-
-جاذبه‌های مذهبی
-
-امامزاده عباس ساری
-امامزاده یحیی ساری
-امامزاده عبدالله آمل
-امامزاده ابراهیم (آمل) 
-امامزاده عبدالحق سوادکوه
-امامزاده قاسم آمل
-امامزاده هاشم آمل
-مسجد جامع ساری
-مسجد جامع آمل
-مسجد جامع بابل
-مسجد جامع بلده
-امامزاده ابراهیم نکا
-امامزاده یحیی نکا
-حسینیه روستای کوهستان
-بنای امامزاده محمد طاهر
-
-آرامگاه ملا محمد شهرآشوب
-حسینیه حضرت آیت‌الله کوهستانی
-آرامگاه درویش فخرالدین
-آرامگاه امامزاده سید علی کیا سلطان
-امامزاده سید ابوصالح
-آرامگاه امامزاده سید محمد زرین نوا
-امامزاده تاج‌الدین
-امامزاده سید اسکندر
-تکیه پهنه کلا
-تکیه تاکر نور
-تکیه حصیر فروشان
-
-سقانفارها
-
-سقانفار کیجا
-سقانفار تلیگران
-سقانفار فیروزجا
-
-سقانفار کبودکلا
-سقانفار قادیکلا
-سقانفار آرمیج کلا
-
-جاذبه‌های طبیعی
-
-فهرست جاذبه‌های طبیعی استان مازندران: 
-
-دماوند
-علم‌کوه
-باداب سورت
-پارک ملی لار
-سد لار
-جنگل بلیران
-قله امیری
-غار دانیال
-پارک ملل ساری
-آبگرم لاریجان
-آبشار ترا
-آبشار یخی
-آبشار امیری
-آبشار آب پری
-پارک نمونه گردشگری پایین‌لموک
-آبشار شاهاندشت
-هراز (رود) 
-الیمستان
-آبشار قلعه دختر
-آبشار برز
-دراسله
-آبشار سنگ نو
-پارک جنگی هلومسر آمل
-
-آبشار ایج
-آبشار سنگ‌درکا
-دریاچه ولشت
-پارک جنگلی کشپل
-دریاچه شورمست
-سد و دریاچه الیمالات
-دریاچه ساهون
-چشمه آب معدنی قرمرض
-دشت و آبشار دریوک
-سد شهید رجایی
-آبشار یخی
-آبشار چلندر
-پارک جنگلی چالدره
-دشت ناز
-جواهرده
-بابلرود
-نکارود
-شبه‌جزیره میانکاله
-زیارو
-دریاچه میانشه
-فیلبند
-کنگلو
-سد البرز
-سد گلورد بزرگ
-سد آویدر
-
-موزه‌ها
-
-موزه تاریخ و مردم‌شناسی شهر بابل
-موزه تاریخ شهر ساری
-موزه تاریخ آمل
-
-موزه کندلوس نوشهر
-کاخ مرمر رامسر
-موزه مردم‌شناسی رامسر
-موزه تماشاگه خزر رامسر
-
-آبشارها
-مازندران به دلیل شیب تند سلسله جبال البرز که سر چشمه رودهای فراوانی است، آبشارهای کوچک و بزرگ متعددی دارد که از نواحی مختلف آن سرازیر می‌شوند و عمدتا در نواحی مرکزی این سلسله جبال قرار دارند. به‌طور کلی آبشارهای مازندران به دلیل شرایط طبیعی هم در کوهستان وجود دارند و هم در بیشه‌ها و جنگل‌ها و در برخی نواحی نیز ترکیبی از مجموعه کوهستانی را توأم دارند. از آنجایی که این آبشارها در ارتفاعات و دامنه‌های بلند البرز قرار گرفته‌اند دارای اقلیمی مساعد و هوایی دلپذیر به ویژه در فصول بهار و تابستان هستند. اکثر آن‌ها محوطه‌هایی برای اتراق و چادر زدن دارند. برخی از این آبشارها عبارتند از، آبشار ایج یا ده‌قلو، ساواشی، لاسم، چالو، باباکلا (رنگین‌کمان)، آلامل، اکاپل، شیخ موسی، هفت آبشار تیرکن، آبشار کیمون، هریجان، سواسره، شاهاندشت، زیار، یخی، تیمره، پرومه، آب پری، دریوک، شیخ علی‌خان، آبشار یخی، آبشار امیری، آبشار سوادکوه، جواهرده و غیره می‌باشد. 
-
-راه‌ها
-راه‌های دسترسی به استان مازندران عموما از مسیر جاده‌ای و از طریق جاده چالوس از سمت کرج به چالوس، آزادراه تهران-شمال از سمت تهران به چالوس، جاده هراز از سمت رودهن به آمل و جاده فیروزکوه از دماوند به قائم‌شهر صورت می‌گیرد. علاوه بر اینها، مسیر رشت-رامسر در غرب و همچنین مسیر ساری-گرگان، در شرق نیز مورد استفاده است. راه‌های کم ترددی هم گلوگاه و ساری را به دامغان و مهدیشهر از استان سمنان متصل می‌کند. از سمت قزوین نیز جاده‌ای در دست احداث است که این شهر را به تنکابن متصل می‌سازد که بخشی از آن پاییز ۱۴۰۱ افتتاح می‌شود. 
-
-راه‌آهن تهران-گرگان هم از شهرهای پل سفید، قائم‌شهر، ساری، نکا، بهشهر و گلوگاه عبور می‌کند. پل ورسک (یکی از مهمترین پل‌های راه‌آهن خاورمیانه در شمال) در این مسیر احداث‌شده که یکی از دیدنی‌های استان هم بشمار می‌رود و به تازگی این پل به همراه این خط راه‌آهن، ثبت جهانی یونسکو شدند. خط رستمکلا-بندر امیرآباد ترانزیت کالا از بندرهای جنوبی ایران به کشورهای شمال دریای مازندران را تسهیل می‌کند. راه‌آهن ساری-رشت که در دست مطالعات است، به طول بیش از ۲۰۰ کیلومتر می‌باشد، با اجرایی شدن آن نقش مفیدی در توسعه گردشگری خواهد داشت، نه‌تنها غرب و مرکز مازندران را به یکدیگر متصل می‌کند، بلکه کریدور ترانزیتی مناسبی برای بندر نوشهر می‌گردد، از طرفی امکان زیارت آسان‌تر مشهد الرضا برای غربی نشینان مازندران فراهم می‌کند. براساس این طرح شهرهای بابل، آمل، محمودآباد، چمستان، نور، رویان، نوشهر و چالوس صاحب خط راه‌آهن خواهند شد. راه‌آهن برقی (مترو) رودهن-آبعلی-لاریجان-آمل، خط مترو-راه‌آهن در دست مطالعه در کناره جاده هراز است، که مسیر تهران به آمل و بلعکس را در ۵۵ دقیقه طی نمود. 
-طول مسیر این مترو از تهران، پردیس، رودهن، آبعلی و آمل حدود ۱۴۰ کیلومتر است که بین ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر آن تونل‌هایی در زیر کوه‌ها و پل‌های بزرگ است و برآورد هزینه اجرای این پروژه نیز بین یک تا ۱ ٬ ۵ میلیارد یورو است. 
-کل پروژه از رودهن شروع و پس از طی مسیری به طول ۱۳۷ کیلومتر به آمل می‌رسد. 
-همچنین علاوه بر راه‌آهن قرار است بزودی مونوریل مازندران نیز احداث شود که فاز اول این طرح در شهرهای ساری، بابل، قائمشهر و آمل و فاز دوم در شهرهای غربی استان اجرایی می‌شود. احداث مونوریل منجر به تسهیل فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه گذاری در استان می‌شود و این مهم؛ رونق و توسعه مازندران را به دنبال دارد. 
-
-همچنین سه فرودگاه در مازندران وجود دارد: فرودگاه بین‌المللی دشت ناز ساری به‌صورت بین‌المللی و فرودگاه نوشهر و فرودگاه رامسر به‌صورت داخلی و محلی. به تازگی مجوز احداث و بهره‌برداری فرودگاه آمل صادرشده و در لیست ردیف بودجه قرارگرفته است و پروژه‌ای که در این کتابچه بودجه قرار بگیرد مطمئنا اجرایی می‌شود اگرچه ممکن است سال‌ها به طول انجامد. 
-
-بندرهای فعال در استان مازندران، شامل بندر نوشهر، بندر امیرآباد و بندر فریدون‌کنار بیشتر جهت حمل کالا بین ایران و کشورهای حاشیه دریای مازندران مورد استفاده قرار می‌گیرند و در جابجایی مسافر نقشی ندارند. 
-
-مسلما استان پررفت‌وآمدی مانند مازندران نیازمند آزادراه می‌باشد. در حال حاضر آزادراه تهران-شمال تنها آزادراه موجود بین تهران و مازندران است که تنها قطعات ۱ و ۴ فعال هستند. قطعه ۲ این آزادراه که تاکنون ۷۸ درصد پیشرفت فیزیکی دارد، اواخر سال ۱۴۰۱ به بهره‌برداری می‌رسد. آزادراه گرگان-ساری-رشت نیز علاوه بر جابجایی مسافران، تسهیل مسیرهای ترانزیتی شرقی- غربی و کریدور جاده‌ای شرق خزر به شرق کشور (مشهد) را به عهده دارند که در حال حاضر، سه فاز آن در مازندران در صورت کار قرار دارد: آزادراه ساری-قائمشهر به طول ۴۴ کیلومتر هم‌اکنون در دست احداث و آزادراه قائمشهر-آمل در دست تعیین تکلیف است. به تازگی نیز مجوز ساخت آزادراه چالوس-رامسر از سوی هیئت دولت صادر شد. مابقی آن در این استان در انتظار تصویب توسط هیئت دولت می‌باشند. آزادراه تهران-آمل که تهران و پردیس را به‌وسیله شبکه آزادراهی به آمل وصل می‌کند، نیز در انتظار تصویب توسط هیئت دولت می‌باشد. 
-
-در جاده‌های ارتباطی مازندران به سوی جنوب ۱۰۷ نقطه حادثه‌خیز وجود دارد که سالیانه جان شمار زیادی از شهروندان را می‌گیرد. 
-
-راه‌های دریایی، هوایی و ریلی
-مازندران از نظر راه هوایی و به خصوص دریایی یکی از مراکز مهم در خاورمیانه با دارا بودن چندین بندر تجاری و فرودگاه است. 
-فرودگاه‌ها
-فرودگاه بین‌المللی دشت ناز ساری
-فرودگاه نوشهر
-فرودگاه رامسر
-
-بنادرها
-بندر امیرآباد
-بندر فریدونکنار
-بندر نوشهر
-راه‌آهن‌ها
-
-راه‌آهن مازندران (راه‌آهن شمال) نام یکی از شعبه‌های اصلی از راه‌آهن سراسری ایران است که در سال ۱۳۰۸ خورشیدی در دوران رضا شاه پهلوی، نخستین فاز آن افتتاح شد. 
-
-این راه‌آهن دارای ۲۷ ایستگاه می‌باشد که ۷ ایستگاه آن مشترک با راه‌آهن خراسان است. راه‌آهن مازندران به نام راه‌آهن شمال نیز مشهور است و امروزه نیز برخی آن را مسیر گرگان نیز می‌نامند. حوزه استحفاظی راه‌آهن شمال از سوزن خروجی ایستگاه گرمسار در استان سمنان آغاز و با عبور از کوه‌های البرز و بخش‌هایی از استان تهران وارد استان مازندران و مناطق جنگلی شده و با عبور از شهرهای متعدد و مناطق جلگه‌ای وارد استان گلستان و در انتها به ایستگاه گرگان ختم می‌شود. احداث موفق اولین راه‌آهن در ایران به سال ۱۸۸۶ میلادی با احداث خط راه‌آهن محمودآباد (سواحل جنوبی دریای مازندران) به آمل برمی‌گردد. این طرح اگرچه در نظر بود تا تهران ادامه یابد، ولی با کارشکنی‌های پیمانکارهای بلژیکی به شکست انجامید و خطوط آن، برچیده و از آن به عنوان تیرک‌های تلگراف استفاده شد. در سال بعد احداث راه‌آهن تهران- حرم شاه عبدالعظیم، و پس از آن جلفا-تبریز آغاز شد. اولین خط راه‌آهن نوین ایران در دوران رضا شاه پهلوی از شاهی (قائم‌شهر کنونی) تا بندر شاه (بندر ترکمن امروزی) کشیده گشت، پس از اتمام ساخت پل گردن در ساری اولین قطار در مهرماه ۱۳۰۸ به دستور رضا شاه پهلوی از ساری عازم بندر ترکمن شد. پس از آن هم‌زمان با احداث راه‌آهن خوزستان، کارها در رشته کوه‌های البرز آغاز گردید، کارگران ترک در کنار سایرین و مهندسین و پیمانکاران به ویژه آلمانی‌ها، کار ساخت تونل‌ها و پل‌ها را پیگیری کردند. 
-
-ورزش در مازندران
-
-مازندران از استان‌های ورزشی ایران است و معروف‌ترین ورزش آن ورزش ملی ایران کشتی است که در این بین جویبار را پایتخت کشتی ایران می‌نامند و ورزش‌های دیگری مانند ورزش‌های رزمی و توپی مانند والیبال، بسکتبال و فوتبال رونق بسیار در این استان داشته و یکی از قطب‌های ورزشی ایران و جهان به حساب می‌رود و از پایگاه‌های ورزشی ایران است و همه‌ساله بیشترین قهرمان ایرانی در تورنمنت‌های مختلف از این استان است. 
-
-مهم‌ترین تیم‌های ورزشی مازندران در لیگ‌های ورزشی ایران؛ باشگاه فوتبال نساجی مازندران، باشگاه فوتسال شهروند ساری، باشگاه والیبال هراز آمل، باشگاه بسکتبال کوچین آمل هستند. 
-
-از مهم‌ترین ورزشگاه‌های مازندران می‌توان به ورزشگاه شهید وطنی قائمشهر، سالن سید رسول حسینی ساری و سالن پیامبر اعظم آمل اشاره نمود. 
-
-والیبال
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم والیبال کشور می‌باشدو شهر آمل در کنار ارومیه و گنبد کاووس یکی از سه قطب والیبال کشور می‌باشد. بخش قابل توجهی از ملی پوشان کشور از استان مازندران می‌باشد که بخش اعظم آن از شهر آمل هستند. 
-باشگاه والیبال کاله مازندران با ۷ مدال، دومین تیم افتخارآفرین لیگ برتر والیبال ایران است. این تیم توانست در مسابقات قهرمانی باشگاه‌های آسیا ۲۰۱۳ به عنوان قهرمانی آسیا برسد. همچنین شهری‌های ساری و بابل پس از آمل جز شهرهای والیبال خیز مازندران به حساب می‌آیند و همچنین باشگاه والیبال هورسان رامسر که توانست در فصل ۹۸ – ۹۹ به لیگ برتر والیبال ایران صعود کند. 
-
-والیبال نشسته
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم والیبال نشسته کشور می‌باشد. شهرهای ساری، قائمشهر، بابل، آمل، بهشهر، نوشهر و چالوس از مهمترین قطب‌های والیبال نشسته کشور می‌باشند. 
-
-فوتبال
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم فوتبال کشور می‌باشد. استان مازندران دارای بیشترین تعداد فوتبالیست در لیگ برتر می‌باشد. استان مازندران با داشتن چهار بازیکن در ترکیب اصلی تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی ۲۰۱۸ دارای بیشترین سهم بود. امید ابراهیمی، رامین رضاییان و مرتضی پورعلی گنجی سه بازیکن مازندرانی تیم ملی ایران در جام جهانی ۲۰۱۸ بوده‌اند. 
-تیم نساجی از پرطرفدارترین تیم‌های کشور می‌باشد که علاوه بر مازندران در استان‌های گلستان، سمنان، تهران، البرز و غیره نیز دارای طرفداران پرشماری می‌باشد. تیم فوتبال نساجی رکوردار حضور بیشترین تماشاگر در لیگ آزادگان است. 
-تیم باشگاهی نساجی قائمشهر مهمترین باشگاه بازیکن ساز استان مازندران می‌باشد. 
-
-کشتی آزاد
-استان مازندران قطب کشتی جهان می‌باشد و شهر جویبار پایتخت کشتی ایران می‌باشد. شهرهای جویبار، بابل، بابلسر، قائمشهر، ساری، سورک، نکا، بهشهر، خلیلشهر، رستمکلا، گلوگاه، لمراسک، زیرآب، پل سفید، کیاکلا، بهنمیر، فریدونکنار، امیرکلا، آمل، چمستان، رویان، نور، نوشهر، کجور، چالوس، مرزن‌آباد، کلاردشت، سلمانشهر، عباس‌آباد و تنکابن از قطب‌های مهم کشتی آزاد در مازندران می‌باشند. 
-
-کشتی فرنگی
-استان مازندران یکی از قطب‌های اصلی کشتی فرنگی ایران می‌باشد و شهرهای آمل و نوشهر در کنار اندیمشک جز سه قطب کشتی فرنگی ایران می‌باشند. 
-
-وزنه‌برداری
-استان مازندران قطب اصلی وزنه‌برداری ایران می‌باشد. شهرهای قائمشهر، محمودآباد، ساری، ارطه و کیاکلا از قطب‌های اصلی وزنه‌برداری مازندران می‌باشد. 
-
-تکواندو
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم تکواندو کشور می‌باشد. شهرهای ساری، قائمشهر، بابل، آمل، جویبار، نوشهر، سلمانشهر و عباس‌آباد از قطب‌های مهم تکواندو مازندران می‌باشند. 
-
-بوکس
-استان مازندران یکی از قطب‌های بوکس کشور می‌باشد. شهرهای چمستان، نور، نوشهر، آمل، بابل، بابلسر، قائمشهر، ساری، نکا و بهشهر از قطب‌های مهم بوکس مازندران می‌باشند. 
-
-وشوو
-استان مازندران یکی از قطب‌های مهم وشوو کشور می‌باشد. شهرهای قائمشهر، محمودآباد، آمل، بابل، بابلسر، ساری، بهشهر، نوشهر، سلمانشهر و عباس‌آباد از مهمترین قطب‌های وشوو مازندران می‌باشند. 
-
-کاراته
-استان مازندران یکی از قطب‌های کاراته کشور می‌باشد. شهرهای قائمشهر ساری بابل آمل عباس‌آباد از مهمترین قطب‌های کاراته مازندران می‌باشند. 
-
-پرورش اندام
-استان مازندران یکی از قطب‌های اصلی پرورش اندام کشور می‌باشد. شهرهای نوشهر، نور، چمستان، آمل، بابل، بابلسر، قائمشهر، جویبار، ساری، زیراب، پل سفید و بهشهر از مهمترین قطب‌های پرورش اندام مازندران می‌باشند. 
-
-صنعت و اقتصاد
-
-استان مازندران قطب صنعت گردشگری، کشاورزی و مواد غذایی ایران است. 
-استان مازندران در سال ۱۳۴۲ در بین ۱۲ استان کشور با ۸۸۳ واحد صنعتی و صنفی، ۱۶ هزار و ۵۰۴ نفر کارگر و حجم سرمایه‌گذاری ۴ میلیون و ۶۳۱ هزار و ۱۸۹ ریالی در پنجاه سال پیش، پس از پایتخت صنعتی‌ترین استان کشور بود. استان مازندران امروزه پس از استان‌های اصفهان، تهران، خراسان رضوی، فارس، یزد و آذربایجان شرقی، رتبه پنجم را از نظر تعداد واحد تولیدی دارا می‌باشد. استان مازندران در ��ال حاضر دارای تعداد ۳۰۲۰ واحد صنعتی دارای پروانه بهره‌برداری با میزان سرمایه‌گذاری ۶۴۰۹۲ میلیارد ریال و اشتغال ۸۱۷۸۵ نفر موجود می‌باشد. ارزش تولید ناحالص داخلی استان مازندران در سال حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان است که ۱۵ هزار میلیارد تومان از این میزان مربوط به بخش کشاورزی، حدود ۶ هزار میلیارد تومان بخش معدنی و صنعتی و ۳۹ هزار میلیارد تومان هم وابسته به بخش خدمات است. مازندران رتبه هفتم را در بین ۳۱ استان کشور در تولید ناخالص ملی دارد. مازندران در ۱۵ محصول رتبه برتر در سطح کشور را دارا است. مازندران با پذیرایی ۱۴ میلیون گردشگری داخلی و ۲۳ هزار گردشگر خارجی قطب گردشگری کشور محسوب می‌گردد. 
-
-شاخص
-توسعه انسانی
-مازندران از نظر شاخص توسعه انسانی در ایران با درصد شاخص توسعه انسانی بسیار بالا ۰ ٫ ۸۲۲ بعد از تهران، البرز و اصفهان در رتبه چهارم قرار دارد. 
-
-تولید ناخالص داخلی
-مازندران به همراه استان‌های تهران، خوزستان، اصفهان، بوشهر، خراسان رضوی، فارس، آذربایجان شرقی، البرز و کرمان ا ۷۰ درصد بیشترین میزان تولید ناخالص داخلی کشور را دارا می‌باشند. 
-
-شهرک‌های صنعتی
-مازندران دارای ۳۹ شهرک و ناحیه صنعتی در زمینی با مساحت ۱۸۶۹ هکتار است. 
-
-کشاورزی و مرکبات
-
-استان مازندران با توجه به موقعیت خاص اقلیمی، تنوع آب و هوائی و برخورداری از باران سالانه و پراکندگی مناسب در محصولات مختلف و دشت‌های وسیع در قسمت جلگه‌ای، از مناطق حاصلخیز و کشاورزی ایران می‌باشد که حدودا دارای ۵۷۰ ٫ ۳ هزار هکتار سطح زیر کشت اراضی می‌باشد. در مازندران انواع محصولات زراعی نظیر برنج و گندم، پنبه، دانه‌های روغنی محصولات باغی چون مرکبات و سایر محصولات دیگر کشت می‌شود و در برخی از محصولات نیز از موقعیت ممتازی برخوردار است. به‌طوری که از مجموع سطح زیرکشت استان ۷۲ ٫ ۲ درصد به محصولات زراعی سالانه و ۲۷ ٫ ۵ درصد به کشت محصولات دائمی که عمدتا مرکبات است، اختصاص دارد. محصول مهم و استراتژیک در بخش زراعت برنج می‌باشد. مازندران با تولید متوسط یک‌میلیون ۵۰ هزار تن برنج ۴۲ درصد برنج مورد نیاز کشور را تأمین می‌کند و مقام اول تولید برنج در کشور ایران را دارا می‌باشد. رتبه نخست تولید برنج کشور در اختیار مازندران است / ۴۰ درصد برنج کشور از مازندران تأمین می‌شود
-
-در سال ۱۳۹۵، ارزش‌افزوده بخش کشاورزی استان مازندران معادل ۱۰۱۸۵۶ ٫ ۲ میلیارد ریال بوده که ۸ ٫ ۲ درصد از ارزش‌افزوده بخش یادشده در کل کشور را به خود اختصاص داده‌است و نسبت به سال ۱۳۹۴ از افزایشی معادل ۲۱ ٫ ۴ درصد برخوردار بوده‌است. همچنین این استان از تولیدکنندگان عمده مرکبات بوده که تقریبا ۱۸ درصد تولید کشور را به خود اختصاص داده و دارای رتبه اول در ایران می‌باشد. از محصولات باغی دیگر نیز می‌توان کیوی را نام برد که از جمله میوهای تازه است و ۶۰ درصد تولید کشور به استان مازندران اختصاص دارد. از دیگر محصولات زراعی استان مازندران می‌توان از انواع سبزی و صیفی‌جات و حبوبات و نباتات صنعتی نام برد که با سطح حدود ۵۷ هزار هکتار و تولیدی بالغ بر ۸۵۰ هزار تن علاوه بر مصرف داخلی به استان‌های همجوار نیز محصولات خود را صادر می‌کند. 
-
-گردشگری
-استان مازندران به لحاظ موقعیت طبیعی و جغرافیایی در بخش طبیعت گردی جزء استان‌های برتر و قطب گردشگری کشور محسوب می‌گردد. نزدیک به ۱۴ میلیون نفر گردشگر ��اخلی و ده‌ها هزار توریست خارجی هر ساله به منظور گذراندن اوقات فراغت و بازدید آثار از این استان دیدن می‌کنند. وجود دریای مازندران با ساحل زیبا و مناسب به‌همراه برخورداری از دامنه‌ها و پارک‌های جنگلی و کوهستانی، وجود جنگل‌های هیرکانی، وجود قله دماوند با ۵۶۷۰ متر ارتفاع معروف به بام ایران، غارها، آبشارها، رودخانه‌ها، آب‌های متعدد سرد و گرم معدنی، چشمه‌ها، تالاب‌ها به ویژه شبه‌جزیره میانکاله و بیش از ۸۰۰ آثار تاریخی شناسایی‌شده نظیر مجموعه تاریخی شهرهای آمل، بهشهر و ساری و مجموعه‌های تفریحی و سیاحتی شهرهای چالوس، رامسر، نور، تنکابن، نوشهر این استان را به مجموعه‌ای متنوع برای استفاده گردشگران با انگیزه مختلف بدل نموده‌است. نزدیک به یکصد واحد اقامتی
-شامل هتل، متل، هتل آپارتمان، مهمانپذیر و مجتمع تفریحی ساحلی، جنگلی و کوهستانی همراه با ده‌ها آژانس خدمات مسافرتی و جهانگردی خدمات لازم را به گردشگران ارایه می‌کنند. سهم ناچیز ایران از گردشگری جهان / مازندران بزرگترین قطب گردشگری ایران است
-
-صنایع سنگین و مادر
-نیروگاه نکا، دیزل سنگین ایران، خودروسازی خزر، نفت خزر، دریایی صدرا، نساجی مازندران کاغذ اسناد بهادار، چوب و کاغذ مازندران، سیمان مازندران، آهن و فولاد نور، فولادین ذوب، زرین سوله و کشاورزی روماک به عنوان مهم‌ترین تولیدی‌های پایه صنعتی و خدماتی استان به‌شمار می‌آیند. 
-
-شیلات
-
-این استان ۲۰ درصد تولید ماهیان پرورشی، ۷۰ درصد ماهیان کیلکا و ۴۳ درصد ماهیان استخوانی استان‌های شمالی را بخود اختصاص داده‌است. میزان صادرات آبزیان مازندران ۱۰ هزار و ۵۰۰ تن است که در بحث صادرات ماهیان خاویار پرورشی نیز رتبه نخست را در کشور دارا است. ۲۳۴ مزرعه پرورش ماهی در استان مازندران وجود دارد و میزان تولید ماهیان سردآبی استان در سال‌های‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸ ۱۶ هزار و ۵۰۰ تن و تولید ماهیان خاویاری ۱۲۷ تن بوده‌است. در حال حضار نیز تعداد ۴۴ فرورند شناور صید ماهی کیلکا در استان فعال است و ۱۶ کارخانه پودر ماهی، ۹ کارخانه تولید کنسرو، چهار کارخانه بسته‌بندی در استان وجود دارد. میزان تولید ماهیان پرورشی استان مازندران، سالیانه حدود ۷۰ هزار تن است. 
-
-گل و گیاه و چوب
-مازندران با تولید و عرضه سالانه ۴۳۰ میلیون انواع گل و گیاه زینتی در جایگاه نخست تولید گل و گیاه کشور قرار دارد. ۲۱ میلیون گلدان، ۲۶۶ میلیون گل شاخه بریده، ۸۵ میلیون اصله درخت و درختچه زینتی، ۵۳ میلیون بوته گل‌های فصلی و نشایی و پنج میلیون پیازو پیازچه سالانه در مازندران تولید می‌شود. صنایع چوب و کاغذ مازندران به عنوان بزرگترین تولیدکننده انواع کاغذ در ایران نیز مصحوب می‌گردد. 
-
-ذخایر اکتشافی
-۲۰۰ معدن زغال‌سنگ در کشور فعال است که مازندران با ۵۰ معدن بیشترین تعداد معادن این بخش را داراست. انواع مواد معدنی در معادن استان شامل زغال‌سنگ، سنگ آهک، فلورین، پوکه معدنی، گچ، روی و سرب، گرانیت، مرمریت، تراورتن، سلیسس، پوزولان و باریت پیروتیت می‌باشد. تنها ماده معدنی صادراتی استان فلورین است. ذخیره معادن استان بالغ بر ۹۸۵ میلیون تن می‌باشد. 
-
-صنایع مواد غذایی
-در مازندران ۴۵۰ واحد صنایع غذایی وجود دارد که در ۱۰ گروه فراورده‌های لبنی، قند و شکر، فراورده‌های گوشتی، روغن، بسته‌بندی، کنسرو غیر گوشتی، فراورده‌های آردی، نوشیدنی و کشتارگاه طیور و تولیدات آن فعالیت دارند. از بزرگترین کارخانه‌های تولیدی مواد غذایی و خوراکی استان مازندران می‌توان به هلدینگ سولیکو (لبنی و گوشتی کاله)، هراز، لادن و بهار، گلا، صالح، مازند شیر، دلوسه، پاکسار، ارویی، جوله، لاله، نوشیدنی‌های پلور، نوا، ورسک، آمولو، دماوند، خوش نوش، تولیپ و نستله پیورلایف اشاره کرد. فراورده‌های لبنی کاله که بزرگترین تولیدکننده فراورده‌های لبنی در کشور و بزرگ‌ترین واحد صادرکننده فراورده‌های لبنی ایران خوانده شده‌است. این برند را در جایگاه ۴۸ ام صنایع غذایی در جهان، برند محبوب و برتر و ۷ سال تنها صادرکننده نمونه در فراورده‌های لبنی در ایران قرار داده‌است. 
-
-صادرات و مبادلات
-حجم مبادلات خارجی استان در سال ۱۳۹۸، ۱۵۳۲ / ۹ میلیون دلار بوده که ۸۵ / ۸ درصد آن واردات و ۱۴ / ۲ درصد آن را صادرات (غیرنفتی) تشکیل می‌دهد. 
-
-در سال یاد شده حدود ۴۲۱۳ / ۷ هزار تن کالا به ارزش ۱۳۱۵ / ۸ میلیون دلار از طریق پایانه گمرکی استان وارد و حدود ۹۹۳ / ۷ هزار تن کالا (غیرنفتی) به ارزش ۲۱۷ / ۱ میلیون دلار به کشورهای همجوار صادر شده‌است. 
-محصولات استان مازندران به کشورهای آمریکا، روسیه، آذربایجان، ایتالیا، آلمان، سوئیس، فرانسه، هلند، اسپانیا، کانادا، کویت، قطر، عراق، قزاقستان، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان، رومانی، عمان، افغانستان، امارات، نروژ و بلاروس صادر می‌شود. اقلام عمده صادراتی شامل انواع فراورده‌های لبنی، سیمان، خاویار، برنج، مرکبات، مصنوعات چوبی، شیرینی‌جات، انواع گل و گیاه، نوشابه و انواع نوشیدنی‌ها، محصولات کشاورزی و مواد معدنی و زینتی است. سه بندر و سه فرودگاه فعال و ۳۸۰ کیلومتر راه ریلی و ۷۸۰ کیلومتر راه آسفالته مبانی تبادلاتی مازندران با دیگر نقاط جهان است. از صادرات نزدیک به ۱۹۰ هزار تن مرکبات به کشورهای خارجی، ۱۶۸ هزار تن آن از تولیدات مازندران بوده‌است. در حال حاضر فراورده‌های لبنی، سیمان، مواد پلاستیکی، بستی و آب‌میوه، کالاهایی مانند جو دامی، چربی‌ها و روغن‌های حیوانی، چوب، تخته و دانه‌های روغنی از طریق گمرکات نوشهر، امیرآباد، فریدونکنار، ساری و آمل به کشورهای طرف تجاری صادر می‌شود. در سال ۱۳۹۹ نیز اولین محصول صادراتی برنج ایران بالغ بر ۲۵ تن از مرکز بین‌المللی تجارت و پایانه صادرات برنج ایران در آمل به کانادا صادر شد. 
-
-روسیه
-روسیه به عنوان مهمترین مشتری محصولات و مقصد صادراتی استان مازندران است. هرساله کیوی، پرتقال، سبزی، گوشت مرغ، گل و گیاهان زینتی از جمله محصولات کشاورزی است که مازندران درآنها مازاد تولید دارد و آن‌ها را با غلات، کلزا، سویا و روغن استان ولگاگراد روسیه معامله پایاپا می‌کند و بیشترین صادرات کیوی مازندران هم به روسیه است. روزانه ۵۰۰ تن مرکبات استان به کشورهای حوزه خلیج‌فارس، دریای خزر و روسیه صادر می‌شود. 
-
-رتبه‌های آماری
-
-رسانه
-صدا و سیمای مازندران
-صدا و سیمای مازندران در سال ۱۳۸۴ راه‌اندازی شد. شبکه تبرستان تنها شبکه ویژه استان مازندران است. 
-شبکه تبرستان و صدا و سیمای مرکز مازندران از نخستین شبکه‌ها و صدا و سیما‌های استانی ایران هستند. 
-
-مطبوعات در مازندران
-مطبوعات از سال‌های ۱۲۹۰ در مازندران رونق گرفت و تا حال حاضر بیش از صد نشریه و روزنامه و هفته‌نامه در مازندران فعالیت داشته و دارند. از جمله آن‌ها می‌توان از هفته نامه‌ها و روز��امه‌های خبر شمال، ساحل دریا، بشیر، فجر خزر، وارش، دیار سبز، هم‌ولایتی، حرف مازندران و پرش نام برد. 
-
-سینما در مازندران
-نخستین سینمای صامت سال ۱۳۰۸ از سوی زرتشتیان با نام اهورا مزدا و در بابل تأسیس گردید. بر اساس آمار سال ۱۳۸۰ در استان مازندران ۲۶ واحد سینمایی (۱۱ واحد خصوصی و ۱۲ واحد دولتی) با ظرفیت ۱۴۲۵۴ صندلی وجود داشته‌است. قابل‌ذکر است که نخستین سینماهای شمال کشور در بابل شروع بکار کرده بودند. 
-تعداد سینماهای هر شهر: آمل و محمودآباد ۳ سینما، بابل ۲ سینما، بابلسر ۱ سینما، بهشهر و نکا ۳ سینما، تنکابن و رامسر ۴ سینما، ساری ۲ سینما، نور ۱ سینما، نوشهر و چالوس ۳ سینما. برخی از سینماهای این استان عبارتند از: ''
-سینما سپهر ساری
-سینما کانون ساری
-سالن اداره کل ارشاد ساری
-سینما حر قائم‌شهر
-سینما بهمن آمل
-سینما اکسین آمل
-سینما آزادی بابل
-سینما هنر و تجربه بابل
-سینما شقایق بابلسر
-سینما جهان‌نما چالوس
-سینما ارشاد چالوس
-سینما انقلاب تنکابن
-سینما ایران تنکابن
-سینما برج آرامش رامسر
-سینما و تئاتر هتل قدیم رامسر
-سینما پیام سلمان‌شهر
-سینما استقلال محمودآباد
-سینما بهمن بهشهر
-
-آموزش در مازندران
-
-نرخ سواد و آموزش
-استان مازندران بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، با رقمی معادل ۹۷ ٫ ۶۳ درصد، و طبق آخرین آمار سال ۱۴۰۰، با نرخ کل ۹۹ / ۱۵ درصد، با ۹۷ درصد جمعیت باسواد، در رتبه اول باسوادترین استان ایران قرار دارد. همچنین مازندران رتبه دوم تعداد نخبگان کشور ایران را دارا می‌باشد. 
-
-وزارت علوم
-
-دولتی
-دانشگاه مازندران
-دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل
-دانشگاه علم و فناوری مازندران
-دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری
-دانشگاه تخصصی فناوری‌های نوین آمل
-دانشگاه علوم دریایی محمودآباد
-دانشگاه علوم و فنون دریایی امام خمینی
-دانشگاه فنی و حرفه‌ای امام باقر ساری
-دانشگاه فنی و حرفه‌ای قدسیه ساری
-دانشگاه فنی و حرفه‌ای امام خمینی بهشهر
-دانشگاه فنی و حرفه‌ای ملاصدرا رامسر
-
-غیردولتی
-دانشگاه شمال
-دانشگاه علامه محدث نوری
-دانشگاه علوم و فنون مازندران
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی روزبهان ساری
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی ادیب مازندران
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی سارویه
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی مازیار رویان
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی صنعتی مازندران
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی مارلیک نوشهر
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی پردیسان
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی طبری بابل
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی علوم و فناوری آریان
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی آبان هراز آمل
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی پارسا بابلسر
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی رحمان رامسر
-مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی کسری رامسر
-دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی مازندران (ساری) شعبه بین‌المللی رامسر
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساری
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت‌الله آملی
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد بابل
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد بهشهر
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد رامسر
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد قائم‌شهر
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد سوادکوه
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد نوشهر
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد چالوس
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد نکا
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد جویبار
-دانشگ��ه آزاد اسلامی مرکز محمودآباد
-دانشگاه پیام نور مازندران-مرکز آمل
-دانشگاه پیام نور مازندران-مرکز بهشهر
-دانشگاه پیام نور مازندران-مرکز ساری
-دانشگاه پیام نور مازندران-مرکز بابل
-دانشگاه پیام نور مازندران-مرکز رامسر
-
-وزارت بهداشت
-دانشگاه علوم پزشکی مازندران
-دانشگاه علوم پزشکی بابل
-دانشکده پرستاری و پیراپزشکی آمل
-دانشکده پرستاری بهشهر
-دانشکده پرستاری رامسر
-
-عمومی و جمعیتی
-آمار متغیر بین سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸
-
-رتبه‌های آماری
-
-درجه شهرداری‌های استان مازندران
-در فهرست زیر، آمار درجه، جمعیت و سال تأسیس براساس داده‌های وزارت کشور (۱۳۹۵ – ۱۴۰۰) قرار گرفته‌است. 
-
-استان‌های خواهرخوانده
-آستاراخان
-مارکه
-دارالسلام
-ایسیک‌کول
-دلتای رود مکونگ
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-
-تبرستان
-فرهنگ طبری
-مراسم محلی مازندران
-گاه‌شماری طبری
-زبان تبری
-مردم مازندرانی
-راه‌آهن مازندران
-تاریخ تبرستان
-اختلاف بر سر نامیدن دریای خزر
-جاذبه‌های گردشگری استان مازندران
-زبان تبری
-اقوام مازندرانی
-مراسم محلی مازندرانی
-فهرست نام‌های مازندرانی
-اسطوره‌شناسی مازندرانی
-آداب و رسوم در استان مازندران
-
-منابع
-
-به استان سرسبز مازندران سرزمین فرشتگان و بزرگان سرزمین علویان اشکانیان مرعشیان و پادوسیان سرزمین طبری‌ها سرزمین هفت رنگ چهار فصل به بام ایران خوش آمدید
-تقسیمات استانی و شهرستان‌های مازندران
-راهنمای سفر به مازندران
-جغرافیای تاریخی مازندران؛ ۱۳۸۰؛ اسماعیل مهجوری
-ماهنامه نجوم شماره ۲۰۷. خرداد و تیر ۱۳۹۰. صفحه ۳۲. 
-ایران‌گردی جلد ۲. صفحه ۹۱ مهر ۱۳۸۹. 
-آشنایی با استان هفت رنگ مازندران
-سلام مازندران
-جاذبه‌های گردشگری مازندران
-جاذبه‌های گردشگری استان سبز و آبی مازندران
-گردشگری و صنایع‌دستی مازندران
-مازندران بام ایران
-نقشه گردشگری، راه‌ها، تصاویر هوایی مازندران
-انسان‌شناسی فرهنگ بومی شمال، استان مازندران
-به مازندران، سرزمین بهشت خدایی سفر کنید
-Mazandaran north of iran Tourismo
-mazandaran good provice of the iran
-ابن اسفندیار کاتب، حسن، ۱۳۲۰، تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال، چاپخانه مجلس، جلد اول، تهران. 
-اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان، ۱۳۷۳، تاریخ طبرستان، مقدمه، تحشیه و تعلیقات میترا مهرآبادی، انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول، تهران. 
-بارتولد، ولادیمیر، ۱۳۷۲، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، انتشارات توس، چاپ سوم، تهران. 
-پورداود، ابراهیم، ۱۳۵۸، یشت‌های اوستا، به کوشش بهرام فره وشی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم. 
-حجازی کناری، سید حسن، ۱۳۷۲، پژوهشی در زمینة نام‌های باستانی مازندران، تهران، انتشارات روشنگران. 
-رابینو، ه. ل، ۱۳۴۳، سفرنامه مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم، تهران. 
-رابینو، ه. ل. ۱۳۶۵، مازندران و استرآباد، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم. 
-ریاحی، وحید، ۱۳۸۱، مازندران، دفتر نشر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ دوم، تهران. 
-ستوده، منوچهر، ۱۳۷۴، از آستارا تا استرآباد (آثار و بناهای مازندران غربی)، انتشارات معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، جلد سوم، چاپ دوم. 
-شایان، عباس، ۱۳۶۷، مازندران، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم. 
-لسترنج، گای، ۱۳۸۳، جغرافیای تاریخی سرزم��ن‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ ششم، تهران. 
-مرعشی، ظهیرالدین، ۱۳۶۱، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمد حسین تسبیحی، انتشارات شرق، چاپ دوم، تهران. 
-مشکور، محمد جواد، ۱۳۶۶، تاریخ سیاسی ساسانیان، تهران، انتشارات دنیای کتاب، جلد اول، چاپ اول. 
-ملکزاده بیانی، ۱۳۳۸، تحقیق درباره صد و بیست و نه سکه ساسانی، نشریه انجمن فرهنگ ایران باستان، سال دوازدهم. 
-ملگونوف، گریگوری، ۱۳۶۴، سفرنامه ملگونوف به سواحل جنوبی دریای خزر، ترجمه مسعود گلزاری، انتشارات دادجو، چاپ اول، تهران. 
-مهجوری، اسماعیل، ۱۳۸۱، تاریخ مازندران، نشر توس، جلد اول، چاپ اول، تهران. 
-مهدوی، سیروس، ۱۳۷۵، نگاهی به پیشینه مازندران، اباختر (۱)، چاپ شهر، قائمشهر، صص: ۱۳۸ – ۱۵۶. 
-یعقوبی، ابن واضح، ۱۳۶۶، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی و فرهنگی، جلد اول، چاپ پنجم، تهران. 
-نوروززاده چگینی، ناصر، ۱۳۶۶، مازندران در دوره ساسانی (بخش دوم)، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، سال اول، شماره دوم، بهار و تابستان، تهران ۲۱ – ۲۹. 
-طهماسب پور کوتنائی، علی، ۱۳۹۵، راز دیوان مازندران (جلد اول)، گفتار اندر پادشاهی کیکاووس و رفتن او به مازندران، نشر اشجع، تهران، شابک ۲ - ۹۲ - ۲۶۱۳ - ۹۶۴ - ۹۷۸. 
- (مجتبی صفری عضو هیئت‌علمی دانشگاه نیما و همچنین مدرس دانشگاه مازیار است) 
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه رسمی استانداری مازندران
-اداره کل هواشناسی مازندارن
-صدا سیما مرکز استان مازندران
-اداره کل راه ترابری و گمرک مازندران
-سازمان معدن، تجارت، بازرگانی مازندران
-اداره کل سازمان فرهنگ ارشاد مازندران
-
-استان مازندران
-مازندران
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۳۷ (میلادی) 
-رشته‌کوه البرز
-بابل () (به مازندرانی: بابل) مشهور به شهر بهارنارنج مرکز شهرستان بابل می‌باشد. این شهر به دو منطقه شهری تقسیم می‌شود. بابل در دوران زندیه، مرکز ولایت مازندران بود. این شهر مرکزی مازندران، مرکز منطقه ۱ مخابراتی کشور ایران و مرکز مخابرات استان مازندران می‌باشد. مردم بابل از قومیت طبری هستند که ریشه در قوم تپوری دارند و به زبان مازندرانی صحبت می‌کنند. جمعیت شهر بابل در سرشماری سال ۱۳۹۵ برابر با ۲۵۰۲۱۷ نفر بوده‌است. 
-بابل یکی از شهرهای مهم شمال کشور از جنبه‌های تجاری، سیاسی، فرهنگی، درمانی، کشاورزی و دانشگاهی است. بابل دارای پیشینه‌ای قابل‌توجه می‌باشد، در گذشته به دلیل تجارت و عبور و مرور تاجران و بازرگانان در این شهر، آن را بارفروش می‌خواندند. بابل دارای ۲۰ دانشگاه و مؤسسه آموزش عالی است که مهم‌ترین دانشگاه این شهر دانشگاه صنعتی نوشیروانی از برترین دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی موسسه بین‌المللی تایمز می‌باشد. همچنین بابل اولین شهر شمال کشور است که دانشگاه علوم پزشکی سراسری در آن تأسیس شد. 
-این شهر در حد فاصل دریای مازندران و رشته‌کوه البرز، و در فاصله ۱۵ کیلومتری دریای مازندران و ۱۷۸ کیلومتری شمال شرقی تهران (پایتخت)، واقع شده‌است. 
-
-نام‌شناسی
-
-وجه تسمیه بابل
-
-بابل به معنی «جایی که آب فراوان دارد» است. بر اساس پژوهش‌های به‌دست آمده، نام «بابل» از دو تکواژ «با» و «بل» تشکیل شده‌است. در گذشته تکواژ «با»، در لغت به معنی هر چیز مایع و در کاربرد روزانه به معنی «آب» استفاده می‌شد. کلمه «باران» یعنی «آبی که رانده می‌شود»، گواه این مطلب است. تکواژ «بل» نیز به معنی «فراوان و بسیار» است. در سال ۱۳۷۲ تحقیقاتی در مورد نام‌شناسی شهرهای باستانی مازندران به چاپ رسید که گویای این مطلب است. در کتاب حدود العالم (۳۷۲ ه‍. ق) نیز می‌آید: مامطیر شهرکیست با آب‌های روان و از وی حصیری خیزد سطبر و سخت نیکو که به تابستان به کار دارند» و در سخن اندر رودها می‌خوانیم: «و دیگر رودیست کی رود باول خوانند، از کوه قارن برود و بر مامطیر بگذرد و اندر دریای خزران افتد. از شواهد چنین برمی‌آید که از سده ۵ و ۶ ه‍. ق مامطیر رو به ترقی و توسعه نهاده، چنان‌که در اوایل سده هفتم بقول یاقوت حموی از جاهای برجسته طبرستان به‌شمار می‌آمد. 
-
-نام‌های پیشین
-
-نام این شهر در روزگاران کهن مه میترا بوده‌است. در زبان‌های هند و اروپایی قدیم کلمه دیو به معنای خدا می‌باشد. مازندرانی‌ها در زمان گسترش آیین زرتشتی از پذیرش این آیین سر باز می‌زدند. در بخش‌هایی از مازندران مردم پیرو آیین «دیو یسنا» بودند و در برابر آیین جدید مقاومت می‌کردند. 
-
-در مرآة البلدان در باب وجه تسمیه بارفروش‌ده آمده‌است: در قدیم دهی بوده و بارهایی که با کشتی از جاجی ترخان به بندر مشهدسر می‌آوردند به آن ده حمل نموده و می‌فروخته‌اند. لهذا این قریه موسوم به بارفروش‌ده شده‌است. 
-
-تغییر نام بابل
-در سال ۱۳۱۰ ه‍. ش که نقشه‌کشی از شهر بابل آغاز می‌شود، به دستور پهلوی اول (رضا پهلوی) نام این شهر از بارفروش به بابل تغییر داده می‌شود. بابل در ۱۳۱۰ / ۹ / ۱ ه‍. ش به این نام تغییر یافت. نام بابل از نام رودخانه باول یا بابل گرفته شده‌است. حتی در روزگارانی که نام این شهر بارفروش بود، رودخانه‌ها و نهرهایی با نام‌های باول و بابل در میان مردم شهرت داشته‌است. وجود روستاهای تاریخی با نام‌های بابلکان، بابلکنار و … نیز گویای این ادعاست. 
-
-جغرافیا
-
-آب و هوا
-ارتفاع این شهر حدود ۲ متر از سطح دریاهای آزاد پایین‌تر است. شهر بابل بین ۳۶ درجه و ۳۴ دقیقه و ۱۵ ثانیه عرض شمالی و ۵۲ درجه و ۴۴ دقیقه و ۲۰ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده‌است و با تهران ۵ دقیقه و ۱۵ ثانیه اختلاف ساعت دارد. 
-
-بادها
-از بادهای مهم و فصلی این منطقه می‌توان به مواردی اشاره کرد: 
-
-سورتوک، از سیبری در زمستان، باد خوش آباد، دره نور، اوزروا، گیل وا، بادسام
-
-رودخانه‌ها
-بابلرود: این رود از رودهای پرآب استان، در شهرستان بابل است که از کوه‌های سواد کوه سرچشمه می‌گیرد و شاخه مهم آن سجادرود است. این رود ۷۸ کیلومتر طول دارد که پس از گذر از غرب شهرستان بابل و آبیاری شالیزارهای بابل، در بابلسر به دریای خزر (مازندران) می‌ریزد. مصب این رود محل خوبی برای تفریحات آبی است. عمق این رود در قسمت‌های مرکزی بسیار کم و در هنگام ریختن به دریا بسیار زیاد است. 
-
-موقعیت جغرافیایی
-شهر بابل در ۱۵ کیلومتری جنوب دریای مازندران قرار دارد و رشته‌کوه البرز نیز حدودا در ۱۰ کیلومتری جنوب بابل قرار دارد و بابلرود نیز از غرب این شهر می‌گذرد. قرار گرفتن ۲ بزرگراه در ۳۰ کیلومتری غربی (هراز ۷۷) و ۱۵ کیلومتری شرقی (فیروزکوه ۷۹) شهر بابل، جایگاه ویژه‌ای به موقعیت مکانی این شهر داده‌است. قرار گرفتن این شهر در مرکز مازندران اهمیت موقعیت مکانی این شهر را دو چندان کرده‌است. شهر توریستی بابلسر و دریای مازندران در شمال این شهر قرار دارند که این نیز از دیگر دلایل اه��یت موقعیت مکانی این شهر است. 
-
- {{موقعیت جغرافیایی
-| مرکز = بابل
-| شمال = دریای مازندران
-بابلسر و فریدونکنار
-| شمال شرقی = سیمرغ بهنمیر
-| شرق = قائم‌شهر
- (مشهد، گرگان، ساری) 
-| جنوب شرقی =سوادکوه شمالی، سوادکوه
- (به سمت تهران) 
-| جنوب =رشته کوه‌های البرزفیروزکوه
-| جنوب غربی = (به سمت تهران) 
-| غرب = آمل
-| شمال غربی = محمودآباد
- (چالوس، رامسر، رشت) 
-}} 
-
-ارتباط با دریا
-
-بابل می‌تواند از راه‌های مختلف با دریا ارتباط داشته باشد که عبارتند: 
-مسیر اصلی، اتوبان بابل به بابلسر است که از شمال شهر بابل آغاز می‌شود و پس از گذر ۸ کیلومتر تا جاده ساحلی بابلسر ادامه دارد. این راه مطمئن‌ترین راه برای مسافران است. 
-از دیگر راه‌ها می‌توان به جاده زرگرشهر بابل (سپاه دانش) اشاره کرد که به مرز میان بابلسر و فریدونکنار می‌رسد. این جاده از زرگرشهر بابل شروع می‌شود. این مسیر حدود ۲۰ کیلومتر طول دارد. این راه در محدوده شهرستان بابل، دارای ۴ خط (۲ خط رفت و ۲ خط برگشت) و بدون تفکیک است. در خارج از محدوده بابل عرض جاده، ۲ خطه (۱ خط رفت و ۱ خط برگشت) می‌شود و تا جاده ساحلی دریا مازندران ادامه می‌یابد. 
-راه دیگر جاده بابل به بهنمیر است. این مسیر از شمال شرقی شهر شروع می‌شود و پس از گذر ۱۵ کیلومتر به شهر ساحلی بهنمیر ادامه می‌یابد. این راه یک جاده ۲ خطه (۱ خط رفت و ۱ خط برگشت) و بدون تفکیک است که عرض آن ۷ متر است. 
-
-محله‌های بابل
-محله‌های قدیمی
-افراداربن، یهودی محله، باقر ناظر، کاسگرمحله یا کوزه‌گرمحله، عطارمحله، حیدرکلا، آستانه، مسجد کاظم‌بیگ، سیب‌باغ، طوقداربن، بی‌سرتکیه، گلشن، شاه‌کلا، شاه‌زنگی یا مسجد جامع، شهدا یا درب‌الشهدا، برج‌بن، آقارودپیش، سرحمام آقاحسن، همت‌آباد، آهنگرکلا، چاله‌زمین، قصاب‌کلا، چهارشنبه‌پیش، کفشگرمحله، آب‌بخشان، درکه‌سر، پرک‌داربن، قورمش‌لو، بیدآباد، درویش‌خیل، عرب‌خیل، سنگ‌پل، سرحمام میرزا هادی، میان‌کت، ابوالحسن و ابوالحسین، دباغ‌خانه‌پیش، هسسکاکلا، نفتی‌محله، وک‌محله، بندارکلا، درزی‌کتی، سرحمام بیزن‌حاجی، صددستگاه، سبزه‌میدان، کمانگر، هفت‌تن، قاضی‌کتی، کشتارگاه، گله‌محله، بازگیرکلا، اوشیب، خشت‌کوره‌سر، هلی‌باغ، قراءکلا یا نوعلم، خورشیدکلا، نقیب‌کلا، پیرعلم، درویش تاج‌الدین، مومن‌آباد، ابومحله، سیدجلال، آزادبن، کتی، سید زین‌العابدین. 
-
-محله‌های جدید
-باغ فردوس، موزیرج، امیرکبیر، صددستگاه، باغبان محله، لرمحله، چهل دستگاه، بحر ارم شرقی، بحر ارم غربی، حمزه‌کلا، بزاز، اسلام، اکبرین، حکیم آباد، شهرک فرهنگیان، شهرک طالقانی، شهرک اندیشه، شهرک آزادگان، شهرک نیلوفر، شهرک تاکسیرانی، شهرک فرامرزی، شهرک کاظم بیگی، شهرک سعدی، شهرک بهمن، شهرک دانش، شهرک بهزاد، شهرک ارم، شهرک فاطمیه، شهرک آرزو، شهرک شمال، شهرک امام، شهرک گلسار و.. 
-
-بزرگراه‌ها، بلوارها و خیابان‌ها
-بزرگراه حائری مازندرانی، بلوار طالقانی، بلوار طبرسی، بلوار نوشیروانی، بلوار کشاورز، بلوار امام رضا، بلوار ولی‌عصر، بلوار جانبازان، بلوار شهید بهشتی، بلوار میرزا کوچک‌خان، بلوار ساحلی، بلوار مادر، بلوار غدیر، بلوار شهید نژاداکبر، خیابان مدرس، خیابان شریعتی، خیابان شهید صالحی، خیابان مطهری، خیابان سید جمال‌الدین اسدآبادی، خیابان امیرکبیر خاوری، خیابان امیرکبیر باختری، خیابان تختی خاور��، خیابان تختی باختری، خیابان نواب (گلشن)، خیابان بسطامی، خیابان تربیت معلم، خیابان مصطفی خمینی، خیابان نبوت، خیابان فرهنگ، خیابان سعیدالعلما (بازار)، خیابان امام، خیابان رستگار، خیابان سرگرد قاسمی، خیابان روحانی، خیابان نیما، خیابان سعیدی، خیابان شهریارپوری و…
-
-میدان‌ها
-میدان شیر و خورشید، میدان کشوری، میدان کارگر، سبزه‌میدان، میدان باغ فردوس، میدان جمهوری، میدان ۷ تیر، میدان دانشگاه، میدان امام حسین، میدان شهیدان نجاریان، میدان سجودی، میدان اوقاف، میدان آستانه، میدان برج دیده‌بانی، میدان غدیر، میدان مادر، میدان انقلاب، میدان بزاز، میدان ششم بهمن، میدان ۱۷ شهریور، میدان امیرکبیر، میدان شهید صفایی
-
-مردم
-قومیت
-مردم بابل از قومیت طبری هستند و ریشه در قوم باستانی تپوری (به یونانی: Τάπυροι) دارند. شهرهای آمل، چالوس، کلار، سعیدآباد و رویان جزئی از سرزمین قوم تپوری بودند. 
-
-خطر انقراض قوم طبری
-به گفته پژوهشگران آمار بالای طلاق، باروری کم، سالمندی و ازدواج پایین از مشکلات حوزه جمعیت در میان قوم طبری به ویژه طبری‌های مازندران محسوب می‌شود. پژوهشگران به روند پیری جمعیت قوم طبری اشاره نموده و بر لزوم توجه به سیاست جوانی جمعیت تاکید دارند. پژوهشگران خطر انقراض قوم طبری (مازندرانی) را در کشور خطر جدی می‌دانند. براساس غربالگری از ۴۳۰ هزار زوج طبری (مازندرانی) در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۰ هزار زوج نابارور در مازندران شناسایی شدند. 
-جمعیت
-در سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۲۵۰ ٬ ۲۱۷ نفر (۸۱ ٬ ۵۷۲ خانوار) اعلام شد. 
-
-زبان
-مردم بابل به گویش بابلی که گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد صحبت می‌کنند. گویش بابلی پر گویشورترین گویش از گویش‌های زبان مازندرانی می‌باشد. گویش بابلی در سه شهرستان بابل، بابلسر و فریدونکنار صحبت می‌شود. 
-
-بابلی‌ها در سخن گفتن به زبان تبری، سریع البیان بوده و در محاوره، از حرف «و / va /»، که جنبه تأکیدی دارد، استفاده می‌کنند. 
-
-دین
-پیش از ورود اسلام به ایران، ساکنان این منطقه پیرو آیین میتراییسم (آیین مهرپرستی) بودند. وجود دو آتشکده بزرگ منطقه، در این شهر سبب نامگذاری این شهر به مه میترا [جایگاه میترا (خدای راستی و مهربانی) بزرگ] شد. آتش این آتشکده همیشه در روز و شب برای دید مردم روشن بود. بقایای موجود از این دو آتشکده و وجود محله‌هایی با نام‌های خورشیدکلا، روشن آباد، برج بن و … گویای این ادعاست. 
-
-پس از ورود اسلام، مردم منطقه بعد از اندکی مقاومت به این آیین روی آوردند. پیش از انقلاب اسلامی ایران، اقلیت مذهبی نسبتا بزرگی در بابل ساکن بودند که پیرو آیین یهودییت بودند که پس از پیروزی انقلاب اسلامی کوچ کرده‌اند. 
-در حال حاضر بیشتر مردم بابل مسلمان و پیرو مذهب شیعه دوازده‌امامی هستند. 
-
-تاریخچه
-دوران باستان
-
-استان مازندران پیش از اسلام تپورستان (به پهلوی:) نامیده می‌شد که برگرفته از نام قوم تپوری (به یونانی: Τάπυροι) می‌باشد که پس از اسلام قوم طبری نام گرفتند و سرزمینشان طبرستان نامیده شد. 
-
-به گفته واسیلی بارتلد تپوری‌ها در قسمت جنوب شرقی ولایت سکونت داشتند و در قید اطاعت هخامنشیان درآمده بودند و آماردها مغلوب اسکندر مقدونی و بعد مغلوب اشکانیان شدند و اشکانیان در قرن دوم ق. م آنها را در حوالی ری سکونت دادند و اراضی سابق آماردها به تصرف تپوری‌ها درآمد و بطلمیوس در شرح دیلم یعنی قسمت شرقی گیلان در ساحل بحر خزر فقط از تپوری‌ها نام می‌برد. به گفته مجتبی مینوی قوم آمارد و قوم تپوری در سرزمین مازندران می‌زیستند و تپوری‌ها در ناحیه کوهستانی مازندران و آماردها در ناحیه جلگه‌ای مازندران سکونت داشتند. در سال ۱۷۶ ق. م فرهاد اول اشکانی قوم آمارد را به ناحیه خوار کوچاند و تپوری‌ها تمام ناحیه مازندران را فرو گرفتند و تمام ولایت به اسم ایشان تپورستان نامیده شد. شهرهای آمل، چالوس، کلار، سعیدآباد و رویان جزئی از سرزمین قوم تپوری بودند. سرزمین لنگا و تنکابن بخشی از سرزمین دو قوم تپوری و آمارد بود. 
-
-ویلیام اسمیت در فرهنگ لغت جغرافیای یونان و روم می‌نویسد: تپورها قومی بودند که محل سکونت آنها در دوره‌های مختلف تاریخ به نظر می‌رسد در امتداد فضای وسیعی از کشور از ارمنستان به سمت شرق تا آمودریا گسترش‌یافته بود. استرابون آنها را در کنار دروازه‌های کاسپین و ری، در پارت و بین دربیک و هیرکانی و همراه با آماردی‌ها و سایر مردم در امتداد سواحل جنوبی دریای مازندران قرار می‌دهد که آخرین دیدگاه یعنی سکونت در امتداد سواحل جنوبی دریای مازندران مطابق نظر کوینت کورس و دیونیسوس و پلینی هم می‌باشد. بطلمیوس در جایی آنها را در زمره اقوام سرزمین ماد به حساب می‌آورد و در جایی دیگر آنها را به مارگیانا نسبت می‌دهد. تپوری‌هایی که در پلینی و کوینت کورس به آنها اشاره می‌کند شکی در آن نیست که ناحیه کنونی طبرستان نام خود را از آنها گرفته‌است. آلیان توصیف عجیبی از تپوری‌هایی که در ماد زندگی می‌کردند ارائه می‌دهد. 
-
-بابل در متون تاریخی
-نخستین مورخانی که از مامطیر یاد کرده‌اند ابن رسته و ابن فقیه (۲۹۰ ه‍. ق) می‌باشند. همچنین نویسندگانی مثل اصطخری (۳۴۰ ه‍. ق) به صورت ممطیر و مامطیر ابن حوقل (۳۷۶ ه‍. ق) به صورت مامطیر از این شهر نام برده‌اند. 
-
-در کتاب حدود العالم (۳۷۲ ه‍. ق) نیز می‌آید: مامطیر شهرکیست با آب‌های روان و از وی حصیری خیزد سطبر و سخت نیکو که به تابستان به کار دارند» و در سخن اندر رودها می‌خوانیم: «و دیگر رودیست کی رود باول خوانند، از کوه قارن برود و بر مامطیر بگذرد و اندر دریای خزران افتد. از شواهد چنین برمی‌آید که از سده ۵ و ۶ ه‍. ق مامطیر رو به ترقی و توسعه نهاده، چنان‌که در اوایل سده هفتم بقول یاقوت حموی از جاهای برجسته طبرستان به‌شمار می‌آمد. 
-مقدسی (۳۷۵ ه‍. ق) مامطیر را شهری از قصبه آمل می‌شمارد و مامطیر و ممطیر را دو شهر جداگانه می‌پندارند. 
-
-وجه تسمیه مامطیر
-ابن اسفندیار درباره بنای مامطیر و نام آن می‌آورد: چون امام حسن ابن علی (ع) در زمان خلافت عمر به مامطیر رسید و مالک اشتر نخعی و سپاه عرب با او بودند آن موضع که مامطیر است به چشم امام حسن ابن علی (ع) دلگشای و نزه آمد، آبگیرها و مرغان و شکوفه‌ها و ارتفاع بقعه و نزدیک به ساحل دریا دید گفت: بقعه طیبه ماء و طیر، از آن تاریخ مختصر عمارتی پدید آمد تا به عهد محمدابن خالد که والی ولایت بود، بازار فرو نهاد و بیشتر عمارت فرمود در سنه ستین و مایه مازیار بن قارن مسجد جامع بنیاد نهاد و شهر گردانید. 
-ولی اولیاءاله آملی می‌آورد: در عهد خلافت اصحاب از قبل خلفای راشدین، هیچ‌کس، تخصیص به تبرستان نیامد و آنچه در تاریخ تبرستان مسطور است که در ایام خلافت عمربن الخطاب امام ابومحمدالحسن علی (ع)، و عبداله ابن عمر، و مالک بن حارث الاشتر و قسیم بن العباس به تبرستان آمده‌��ند به حقیقت اصلی ندارد. در این باره اختلاف نظر زیادی وجود دارد. از جمله آنکه عده‌ای فتح طبرستان را در زمان عثمان می‌دانند نه به عهد خلافت عمر؛ و عده‌ای از مورخان نیز حضور امام حسن را در فتح طبرستان صریحا نفی کرده‌اند و عده‌ای دیگر به حضور آن حضرت در فتح طبرستان اشاره‌ای نمی‌کنند. اما براساس مدارک به دست آمده نام مامطیر در یک واقعه تاریخی مربوط به سال (۲۵۰ ه‍. ق) هنگام قیام حسن بن زید علوی (داعی کبیر) ضد حکمران عرب طبرستان آمده‌است. 
-
-وجه تسمیه مامیترا
-بعضی از متاخران از دو کلمه (ممطیر) و (مه میترا) چنین نتیجه گرفته‌اند که: شهر بابل امروزی شهری بود پاک و مقدس، در نزدیکی‌های دریا و برای جای داشتن (میترای بزرگ) یا (آتشکده میتر)، بومیان آن را (مه‌میترا) یا جایگاه میترای بزرگ می‌نامیدند. از سال (۲۵۰ ه‍. ق) به بعد نام مامطیر در اغلب حوادث طبرستان عنوان می‌شود که در قرن پنجم و ششم، مامطیر رو به وسعت و آبادانی می‌رود به‌طوری‌که در اوایل قرن هفتم به روایت یاقوت حموی از نقاط معتبر طبرستان به‌شمار می‌آید. 
-
-موقعیت مامطیر در طبرستان
-از مامطیر به عنوان یکی از شهرها و نواحی طبرستان یاد شده‌است. 
-ابن رسته مورخ قرن سوم، طبرستان از جانب مشرق به گرگان و قومس و از طرف مغرب به دیلم و از طرف شمال به دریا و از طرف جنوب به‌به بعضی از نواحی قومس و ری محدود می‌شود. به گفته ابن رسته مراکز و بخش‌های طبرستان چهارده تا است و خوره آمل که کرسی و مرکز آن ناحیت است و شهرهایش عبارتند از: ساری و مامطیر و ترنجه و روبست و میله و مرارکدیه (کدح) و مهروان و طمیس و تمار و ناتل و شالوس (چالوس) و رویان و کلار. 
-اصطخری می‌نویسد: آمل، ناتل، سالوس (چالوس)، کلار، رویان، میله، برجی، چشمهالهم، ممطیر، ساری، مهروان، لمراسک و تمیشه در شمار طبرستان است. 
-ابن حوقل در وصف طبرستان می‌نویسد: بزرگترین شهر طبرستان شهر آمل و در زمان ما حاکم نشین آنجاست. از پلور تا آمل یک‌منزل است و از آمل به شهر میله دو فرسخ و از میله تا تریجی دو فرسخ و از تریجی به ساری یک‌منزل و از ساری تا استرآباد چهار منزل و از استرآباد تا گرگان دو منزل راه است و از آمل تا ناتل یک‌منزل و از ناتل تا چالوس یک‌منزل و به سمت دریا تا عین الهم یک‌منزل است. ابن حوقل می‌نویسد: شهرهای آمل، شالوس (چالوس)، کلار، رویان، میله، تریجی، عین الهم، مامطیر، ساریه و طمیسه جز ولایت طبرستان است. 
-مقدسی نیز در احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم «جرجان، طبرستان، دیلمان و جیلان» را در اقلیم پنجم عالم معرفی کرده‌است. مقدسی همچنین طبرستان را دارای کوه‌های بسیار و باران فراوان، وصف کرده و آمل را مرکز طبرستان و چالوس، مامطیر، ترنجه، ساریه، تمیشه و… را از شهرهای طبرستان دانسته‌است. 
-به نقل از حدود العالم تمیشه، لمراسک، ساری، مامطیر، تریجی، میله، آمل، الهم، ناتل، رودان، چالوس و کلار در شمار طبرستان هستند. به گزارش مؤلف حدود العالم ناتل، رودان، چالوس و کلار شهرک هایی‌اند اندر کوه و شکستگی‌ها و این ناحیتی است هم از طبرستان و لکن پادشاهی دیگر است و پادشاه آن استندار خوانند. 
-ابوالقاسم بن احمد جیهانی در کتاب اشکال‌العالم می‌نویسد: از شهرهای طبرستان: آمل، ناتل، سالوس (چالوس)، کلارودان، عین‌الهم، مامطیر، ساری، تمیشه، استرآباد، جرجان، آبسکون و دهستان است. راه آمل به دیلم، آمل تا ناتل از آنجا تا سالوس و از آنجا تا کلار �� از آنجا تا دیلم است. رابینو می‌نویسد: وسعت دیلم تا بیش از یک منزلی مغرب ناحیه کلار طبرستان نبوده‌است. حمزه اصفهانی مورخ قرن سوم در کتاب سنی ملوک الارض و الانبیا می‌نویسد: طبرستان دارای کوره‌های بسیار بود که یکی از آنها سرزمین دیلم است و ایرانیان دیلمیان را اکراد طبرستان می‌نامیدند چنان‌که عربان مردم عراق را اکراد سورستان می‌خواندند. 
-ابن اسفندیار طبرستان را از شرق تا غرب، محدود به دینارجاری تا ملاط دانسته، که معادل تقریبی جرجان و رودسر کنونی هستند. ابن اسفندیار در کتاب تاریخ طبرستان از شهرهای طبرستان که دارای جامع و مصلی بودند چنین نام می‌برد: به هامون آمل، ساری، مامطیر، رودبست، تریجه، میله، مهروان، اهلم، پای‌دشت، ناتل، کنو، شالوس (چالوس)، بیخوری، لمراسک، طمیش و به کوهستان کلار، رویان، نمار، کجویه، ویمه، شلنبه، وفاد، الجمه، شارمام، لارجان، امیدوارکوه، پریم و هزارگری. 
-ظهیرالدین مرعشی در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران می‌نویسد: حد طبرستان از طرف شرقی دیناره‌جاری و از طرف غربی ملاط که آن قریه شهر هوسم که اکنون به فرضه روده‌سر اشتهارد دارد. حد مازندران از طرف شرقی بیشه انجدان می‌باشد و از طرف غربی ملاط می‌باشد. حد گرگان حالیا که به استرآباد مشهور است و اصلا دهستان می‌گفتند شرقی دیناره جاری است که حد شرقی تمام طبرستان است و غربی انجدان که حد شرقی مازندران است. به گفته ظهیرالدین مرعشی مازندران بخشی از طبرستان است و سرزمین طبرستان، گرگان و مازندران هر دو را در بر می‌گرفت. 
-
-تیموریان
-جوزفا باربارو درباره اوضاع مازندران و بارفروش‌ده در زمان تیموریان می‌آورد: مردم مازندران جنگجوترین مردم ایران به‌شمار می‌رفتند و تا مدتی نسبتا مدید در برابر نیروی تیمور پایداری کردند شهرهای عمده آن عبارتست از ساری مرکز مازندران، بارفروش بابل امروزی _که بیش از یکصد هزار تن جمعیت دارد و بارفروشده به عنون یک مرکز تجاری در زمان حکومت شاه‌عباس اول صفوی که مادرش از مرعشیان تبرستان بود، توسعه یافت. 
-غلامحسین افضل الملک که در سال نهم جمادی الاخر هزار و سیصد و بیست و دو از بارفروش دیدن می‌کند، درباره بنای این شهر می‌آورد: سابقا اینجا ده بوده و در جزء جمع دفتری (بارفروش‌ده) نام اینجا بوده‌است. در عهد خاقان مغفور فتحعلی شاه قاجار آنجا را بنای شهر گذاشته‌اند و معابر صحیحه در آن قرار داده‌اند. تقریبا نود سال است که اینجا را ساخته‌اند. آنچه از منابع متعدد برمی‌آید نام بارفروش‌ده تا اواخر دوران صفویه به این منطقه اطلاق می‌گشت. 
-
-زندیه
-
-در زمان زندیه و هنگام نقل فعالیت‌های آقا محمد حسن خان آغامحمدخان قاجار ذکر بارفروش بسیار به میان می‌آید و جالب‌توجه آنکه کلمه ده از آخر آن برداشته شده‌است. گ. ملگونف، سیاح معروف که در سال‌های ۱۸۵۸ و ۱۸۶۰ میلادی از سواحل دریای خزر دیدن می‌کند می‌آورد: بابل پیش از انقلا ۱۹۱۷ م. روسیه، یکی از مراکز بازرگانی مهم شمال کشور و محل واردات امتعه خارجی و همچنین مرکز خرید محصولات طبیعی و مصنوعی قرای و قصبه‌های عمده مازندران محسوب می‌گردید و به همین لحاظ بارفروش نامیده شده بود. بعضی محققان را اعتقاد بر آنست که: از سده هشتم ه‍. ق یعنی از حکومت میرقوام‌الدین مرعشی، بارفروش دیه و از سده سیزدهم یعنی از زمان پادشاهی فتحعلی شاه قاجار بارفروش خوانده شده‌است. 
-حوادث سیاسی اواخر عهد زندیه نقطه عطفی در تاریخ بارفروش محسوب می‌شود. از سال ۱۱۶۵ ه‍. ق که محمدحسن‌خان شکست سختی به سپاه کریم‌خان زند وارد آورد آهنگ مازندران کرد، از آن سال سرتاسر مازندران تحت سیطره محمدحسن‌خان درآمد. محمدحسن‌خان تا سال ۱۱۷۲ ه‍. ق بر مازندران حکمرانی کرد. اما در پانزدهم جمادی‌الثانی ۱۱۷۲ ه‍. ق جنگی بین وی و شیخعلی خان زند درگرفت با حمله شیخعلی خان محمدحسن‌خان عقب‌نشینی را ترجیح داد و از راه شاه عباسی به سوی استرآباد فرار کرد اما سبزعلی کرد و محمدعلی آقا جاردولو یا به قولی رستم بیگ کرد مدانلو سر وی را بردیدند و برای کریم‌خان به تهران فرستادند. از آن زمان به بعد بارفروش مورد توجه زندیان قرار گرفت تا وقتی‌که زندیه آن ایالت را فتح و پایتخت را به بارفروش منتقل کردند. موقعی که در سال ۱۷۷۱ مسیحی سیاح معروف گملن از این حدود مازندران عبور می‌کرد ذکر می‌کند: پایتخت چنان‌که گفته‌شده به باروفروش انتقال‌یافته بود. 
-پس از بازگشت علی محمدخان زند در سال ۱۱۹۰ ه‍. ق به شیراز حسینقلی خان مجددا پرچم خودسری برافراشت و صبحگاهی به‌طور پنهانی با سرعت هرچه تمامتر خود را به بارفروش مقر مهدی‌خان دادو رساند. حمله غافلگیرانه حسینقلی‌خان به بارفروش، مقر حکومت مهدی‌خان دادو» و برچیدن بساط حکومت وی، عصبانیت کریم‌خان را سبب شد، پس زکی خان را در سال ۱۱۹۰ ه‍. ق روانه مازندران کرد. 
-
-قاجاریه
-
-مرگ کریم‌خان زند در سال ۱۱۹۳ ه‍. ق فرصتی پیش آورد تا آقامحمدخان پسر بزرگ محمدحسن خان قاجار که شانزده سال به عنوان گروگان نزد وی به سر می‌برد بتواند فرار کند آقامحمدخان در ۲۸ ذیقعده ۱۲۹۴ در بارفروش به انتظام امور پرداخت. اما رضاقلیخان قاجار به همدستی لاریجانی‌ها در ذیحجه ۱۱۹۵ ه‍. ق به بارفروش آمده و مقر آغامحمدخان قاجار را محاصره کردند؛ و آغامحمدخان را به اسارت درآوردند؛ ولی دوستداران آغامحمدخان در بندپی به بهانه مراقبت سخت‌تر از او، وی را به بندپی بردند. از سویی مرتضی قلیخان و مهدیقلیخان قاجار و مصطفی‌قلیخان قاجار پس از شنیدن خبر محاصره برادر بزرگ خود را به بارفروش رساندند و رضاقلیخان را برآن داشتند که خان ابدال خان را به جنگ ایشان بفرستد، اما شکست‌خورده و اسیر شد. دوستان آقا محمدخان پس از این ماجرا وی را با دویست تفنگچی به بارفروش بردند. آقامحمدخان تا صفر سال ۱۱۹۷ از دست برادران که علیه او دست به آشوب‌زده بودند آسوده شد و به استرآباد و پس از مدتی توقف در آنجا در ۲۳ ربیع‌الاول ۱۱۹۷ ه‍. ق به ساری بازگشت. همین که آغا محمدخان قاجار اساس حکومتش را در مازندران استحکام بخشید باز مرکز را بساری انتقال داد. گرچه تا اواخر دوره قاجاریه ساری حاکم‌نشین مازندران بود اما به سبب وجود ادارات مالیه، اوقاف، تطمیه، کارگزاری، فایده‌های عامه و دربارفروش، این شهر اهمیت بسزایی در امور مازندران داشت. 
-در سال ۱۲۱۴ ه‍. ق فتحعلی شاه بعد از کشمکش با مدعیان قدرت، پسر یازده ساله خود محمدقلی میرزا را به حکومت مازندران منصوب کرد. در این زمان سپاهیان مازندرانی که به پیشنهاد قائم‌مقام جانباز خواندند در جنگ اول ایران و روس که در ۱۲۱۸ ه‍. ق / ۱۸۱۲ م درگرفت شرکت داشتند. پادشاهی محمدشاه، فظعلی‌خان قراباغی ۱۲۵۱ – ۱۲۵۲ ه‍. ق به حکومت مازندران گمارده شد. از کتیبه‌ای در مسجد جامع بارفروش دانسته می‌شود که فظعلی خان به دستور محمدشاه، در سال ۱۲۵۱ ه‍. ق مالیات نانوا��ا را ملغی کرده بود. 
-
-بابل و فرقه بابیه
-از وقایع مهم بارفروش در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۴ – ۱۳۱۳) واقعه قلعه شیخ طبرسی و فتنه بابی‌ها می‌باشد. پیروان سیدباب در هر ولایتی بنیاد ظهور و خروج نهادند و قصور خلافت و بروج نیابت خود را بزور بر کیوان عروج دادند. از شاهرود روی ببارفروش نهادند در آن زمان مازندران حاکم نداشت و تنها شهر مازندران که وابستگی قومی و طایفه‌ای در آن دیده نمی‌شد بارفروش بود و ملامحمدعلی قدوس خود اهل بارفروش بوده‌است و در خارج شهر و حوالی بحر ارم که معروف است بسبزمیدان رحل اقامت فروگرفتند. 
-سخنان آنطایفه را بجناب سعیدالعما بردند و بدیشان پاسخهای سخت آوردند و این طایفه به طریقه ارباب خروج با اسلحه در شهر و بازار آمد و شد گرفتند جناب سعید العلما و علمای مازندران اجتماع این طایفه غریبه را در آنولایت صلاح ندانستند و برخروج امر کردند. نقار و غبار در میانه پدید آمد سخنان نرم بدرشت کشید و ضرب زبان بزخم مشت انجامید عباسقلی‌خان سرتیپ لاریجانی بنامه سعیدالعما از این کارآگاه گشته تا ایشانرا از بارفروش بار بر خر نهاده دجال‌وار روانه دیار بوار نماید کار بنزاع و دفاع انجامید دوازده کس از بابیه مقتول شدند و چند تن از اینان زخمدار گشتند ملاحسین بشرویه‌ای و حاجی محمد علی مازندرانی که رؤسای آن گروه بودند مستدعی شدند که بجانب عراق روند سردار لاریجانی مضایقتی نکرد و برایشان سخت نگرفت از علی‌آباد قائمشهر کنونی بگذرانیده بعراق روانه سازد و ایشان کوچ دادند و روی براه نهادند چون بعلی‌آباد رسیدند خسرونامی قادی کلائی از قوای علی‌آباد بطمع اموال ایشان افتاده با جمعیتی دنبال آن کاروان گرفت و به اسم همراهی و محافظت رشوتی خواست آنان نیز مضایقه نکردند ولی طمع خسروگدا. طبع از کرم و درم آنان افزوده بود. ایشانرا از گذشتن منع کرد و بدان اموال امر نمود و دو تن از همراهان ملاحسین کشته شدند و قریب به غروب بمقبره شیخ طبرسی رسیدند متحیر ماندند از خسرو بیک و همراهان او نیز سخت خایف و مضطر شدند و خسرو اسب‌سواری ملاحسین را گرفتن خواست و در شمشیر او نیز طمع کرد ملاحسین بشرویه بشرویه‌ای تیغی بر خسرو راند که بخون غلطید و جمعی از موافقانش را نیز بکشت و معدودی فرار کردند. 
-ملاحسین که دید کار به اینجا کشیده شد از رفتن به عراق پشیمان شد و در محوطه مقبره مرقد شیخ طبرسی متحصن شد. بشروئی وقتی بآنجا آمد؛ وضعیت آن محل را چنین مناسب دید که آنجا را مرکز جنگ هولناک خود قرار دهد. پس شروع بساختن پناهگاه و کمینگاه‌ها و بلند ساختن برج‌ها و دیوارها کرد چون از ساختن قلعه و استحکامات فارغ شد شروع به جمع‌آوری اسلحه کردند، تکمیل مهمات، تمرین بابیان به طرز استعمال اسلحه آتشی و شمشیر زدن و تهیه مهمات و ذخایر جنگی کرد پس پیروانش را به چند دسته تقسیم نمود و آن‌ها را به دهات و شهرهای اطراف فرستاد تا بقدر کفایت یکماه یا زیادتر گوسفند و خواربار و علوفه حیوانات خریداری نمایند وگرنه با غارت و چپاول تهیه سازند. آن‌ها این عملیات را در زمان کمی انجام دادند. آنگاه نواب و دعات خویش را باطراف فرستاد تا مردم را بسوی باب دعوت کنند. 
-چون خبر جماعت بابیه در شیخ طبرسی و دراز دستی ایشان در نهب و غارت اطراف مازندران گوشزد شاهنشان ایران ناصرالدین‌شاه گشت، فرمان داد که بزرگان مازندران لشکر آماده کرده بر ایشان بتازند و جهان را از وجود آن جماعت بپردازند اول آقا عبدالله برادر حاجی مصطفی‌خان هزار جریبی دویست نفر از مردم هزار جریب را منتخب ساخته با تفنگچی سورتی به ساری آمد و در آن جا میرزا آقا نیز از افاغنه ساکن ساری و سوادکوه و ترک جمعیتی فراهم کرده به اتفاق تا علی‌آباد رفتند و از مردم علی‌آباد جماعتی نیز امداد ایشان کردند. جماعت بابیه بر آقاعبدالله بتاختند و مبارزتی سخت دست داده در آن نزاع سی نفر از تفنگچیان آقا عبدالله مقتول گشتند و باقی منهزم شدند ملاحسین بی‌ترس و بیم خود را به آقا عبدالله رسانیده و او را با تیغ دو نیمه کرد اول بار تفنگچیان را طعمه شمشیر ساختند. پس به کار اهل قریه پرداختند و اناثأ و ذکورأ و صغارأ و کبارأ تمامی را با شمشیر و خنجر پاره‌پاره کردند. پس از آن آتش بدان قریه زدند و اموال و اثقال ایشان را غارت کردند چون خبر قتل آقا عبدالله و غارت افرا معرض شاهنشاه افتاد، شاهزاده مهدیقلی‌میرزا را به قلع آن‌ها مأمور ساخت ملاحسین و حاجی محمدعلی از حالت آن لشکر آگهی یافتند بابیه از جان گذشته به عزم شبیخون طریق واسکس پیش گرفتند آتش در آن سرای انداخته تمامت آن عمارت با بهاربندی که یک‌طرف آن بود و عمارت حسینیه که در جنب آن بوده با جماعتی که در آن جاها مسکن داشتند، یکسره بسوختند و بعضی را هم کشتند و جسد ایشان را در آتش افکندند و جماعتی از تفنگچیان اشرف، در کنار لشگرگاه سنگری ساخته بودند گلوله بر سینه ملاحسین آمده پس جسد او را در زیر دیوار مرقد شیخ طبرسی، با جامه و شمشیر به خاک سپردند چون مدت محاصره قلعه شیخ طبرسی وجلادت جماعت بابیه به چهار ماه کشید، شاهنشاه به اهل مازندران خشم فرموده، سلیمان خان افشار را فرمان داد تا با لشکر‌ی خونخوار به جانب مازندران روان شود پس از این واقعه، دیگر در قلعه شیخ طبرسی برگ درخت و علف زمین و استخوان و چرم تمام شد و راه فرار مسدود گشت، ناچار جماعت بابیه زنهار طلبیدند سعیدالعلما و دیگر اهالی بر قتل حاجی محمدعلی و بزرگان بابیه فتوی دادند و گفتند بازگشت ایشان در شریعت مقبول نباشد و تمام را در سبزه‌میدان بارفروش مقتول ساختند. در این فتنه از جماعت بابیه هزار و پانصد نفر به معرض تلف درآدمدند. 
-
-بین سال‌های (۱۲۶۷ – ۱۲۷۱ ه‍. ق) دو کارخانه شکر و قند در شهرهای ساری و بارفروش به سعی مصطفی‌قلی‌میرزا حاکم مازندران و ابتکارات صدراعظم معروف آن دوره میرزاتقی‌خان امیرکبیر بنا شد و به اهمیت تجاری و بازرگانی شهرهای ساری و بارفروش افروده شد و بر اثر تجارت و بازرگانی فوق‌العاده بارفروش دولت روسیه بر اثر نفوذی که پس از عهدنامه ترکمانچای در ایران به دست آورده بود. یک نفر نماینده تجاری به نام آگنط آگنت در بارفروش داشت. 
-در بیستم ربیع‌الاول ۱۲۷۳ هجری قمری میرزا اسدالله وزیر برای سرکشی کارخانه شکرریزی دولتی به بارفروش آمد و در آنجا خبر فتح هرات توسط سپاهیان ایرانی به او رسید به همین مناسبت به دستور او و به اهتمام حاکم بارفروش میرزا شفیع شهر را چراغانی کردند و خود وی در مسجد جامع بارفروش حاضر شده و مژده این پیروزی را به مردم داد. میرزا شفیع به پاس کوشش‌هایی که در این باره انجام داد از طرف حاکم مازندران به یک «طاقه شال ترمه» مفتخر گردید. 
-مسعود میرزا ظل‌السلطان، که روزگاری والی مازندران بود در سال ۱۲۷۸ ه‍. ق درباره بارفروش می‌آورد: شهر دوم مازندران بارفروش است. این اسمی است با مسمی در اینجا رد و بدل و خرید و فروش می‌شود. در این شهر، از داغستانی و لزجی و اهل آذربایجان و عراقی و ارمنی و ترکمان و غیره و غیره، همه گروهی هستند، یک کمپانی روس هم هست برای ترویج تجارت و تربیت مردم تازه. 
-در سال ۱۲۹۲ ه‍. ق به دستور ناصرالدین‌شاه را ه مستحکم بارفروش و ساری و راه کالسکه رو با پل‌های مستحکم بین آمل و بارفروش ساخته شد؛ و علیرضاخان عضدالملک در مدت حکمرانی خود در زمان غلامعلی‌خان نظام السلطان نوری ۱۳۲۶ ه‍. ق حاکم مازندران، برای تشکیل انجمن ولایتی، از مجلس شورای ملی که به وی تلگراف شد
-
-بابل در زمان مشروطیت
-مخبر انجمن آقا حسن بادکوبه‌ای بود که یادداشت‌های مهم روز را برای روزنامه «حبل‌المتین» می‌فرستاد. اعضای انجمن به دستور تلگرافی مجلس شورای ملی، آقایان مفتخرالممالک شهریارپوری و حاج ابراهیم ماهوت فروش را به سمت نمایندگی انتخاب و به تهران فرستادند. مخالفان برای کشتن علامه و معین التجار پافشاری می‌کردند. و آنان هم مجبور شدند خود را مخفی کنند. حسین لطیفی، حاجی کسروی و شعبان کوچک سرایی و چند نفر دیگر مأمور قتل علامه بودند. منزل علامه در محله آستانه در کوچه بن‌بستی بود، چند نفر هم مسلح، حفاظت از آن را به عهده داشتند. در یکی از شب‌ها آن‌ها حمله کردند، نگهبانان منزل متواری و ترورسیتها از پشت‌بام وارد خانه می‌شوند. در خانه بین محافظین جان علامه و تروریستها تیراندازی می‌شود، همسر مرحوم علامه از این موقعیت استفاده و نردبانی آماده می‌کند که علامه از گذرگاه ویژه‌ای به خانه یکی از همسایگان برود، همینکه علامه به آخرین پله نردبان می‌رسد، پایه نردبان می‌لغزد و علامه به زمین می‌افتد و دچار شکستگی فک و سر و بالاخره خون‌ریزی مغزی می‌شود و به فاصله یکی دو روز بعد درمی‌گذرد. در تشیع جنازه‌اش جز چند نفر از مشروطه خواهان کسی شرکت نمی‌کند. 
-بعد از این‌که کار مشروطه خواهان در تهران تا حدودی ضعیف شد و شاه بر ملت غلبه نمود، از مازندران به کلی اسم مشروطه برداشته شد؛ و در بارفروش هم «ملامحمدجان علامه» و معین التجار مشروطه‌خواه به سال ۱۲۸۸ ش / ۱۳۳۰ ه‍. ق با توطئه مستبدین محلی به اسامی حاجی کسروی و حسین لطیفی و علیقلی گومیج و حسین نامی کشته شدند. در همین سال «خبر رسید که چند نفر از مجاهدین قفقازی به ریاست «پانوف» پانف نام بلغاری، از دریا با کشتی بخاری به بندر مشهدسر بابلسر امروزی سربرآمده، گمروک خانه و تیلگرافخانه را ضبط کرده، در گمروک خانه هرچه نقده بود گرفته، از طرف خودشان در گمروک آدم گذاشته بارفروش می‌آیند. پسر اسماعیل‌خان سوادگوهر با چند سوار جلوتر رفته در بارفروش در کاروان سرایی منزل داشت. مجاهدین رفته خواستند او را بکشند، ممکن نشده، آن‌ها خبر شده، سر دروازه کاروان‌سرا را سنگر کرده دعوا و تیراندازی کردند. بعد از صرف تیر و تفنگ زیاد، پانوف زخمی شده برگشته به منزل شاه‌زاده اعظام السلطنه و بعد با کمک مشروطه خواهان محلی به بندر گز روانه شدند، ورود آزادی خواهان به سرکردگی پانف از بندرگز به گرگان مورد استقبال مردم به رهبری شیخ محمدحسین روحانی مشروطه‌خواه قرار گرفت. در همان سال مردم بارفروش علیه یهودیان این شهر شوریدند و چهارده تن از یهودیان را کشتند. 
-
-بابل در زمان متفقین
-در شهریور ۱۳۲۰ - قوای شوروی و انگلستان و به‌دنبال آن ارتش آمریکا از شمال و جنوب وارد ایران شد. در نتیجه دستگاه پادشاهی رضاخان فرو ریخت. مازندران مانند سایر استان‌های شمالی ایران به وسیله قوای شوروی اشغال شد شهر بابل که مرکز اداری و قضایی مازندران غربی بود بتصرف سربازان روسی درآمد، قصر شاه، باغ وزیر جنگ، یا باغ شاهنشاهی از سه‌راه فرهنگ تا چهار راه فرهنگ و از سبزه‌میدان تا اول مخابرات و خیابان مدرس فعلی باغ‌های داداشپوری و اسدالله خانی و سایر ساختمان‌های مهم شهر و اطراف آن به وسیله قوای شوروی اشغال و پایگاه نظامی شد. 
-در آنزمان قویترین سازمان سیاسی ایران، حزب توده بود که این حزب در پیروی سیاست شوروی تلاش می‌کرد و شهرستان بابل از مراکز مهم حزب توده بوده‌است که وضعیت و سیاست فعال و تشکیلات وسیع و جا افتاده‌ای را دربرداشت و مبارزه علیه حزب مزبور در شهر بابل و دهستان‌های کوهستانی اطراف آن به ویژه در دامنه کوه‌های بندپی وضع تدافعی بخود گرفته بود. در هشتم شهریور ۱۳۲۴ مصادف با بیست و یکم ماه رمضان وقایع زد و خورد حزب توده با جمعیتهای مخالف در شهر بابل که در پناه سربازان روسی انجام‌شده و عده‌ای از محترمین و مجاهدین بابل بازداشت شدند؛ ولی به‌تدریج ملی شدن نفت در سراسر ایران در سرلوحه کارهای سیاسی کشور قرار گرفت. در ۲۸ تیرماه ۱۳۲۹ لایحه قرار داد الحاقی نفت گس- گلشاییان از سوی دولت ساعد به مجلس داده شد در استان‌های کشور از جمله در مازندران و شهرهای آن به ویژه در شهر بابل روحانیونی به جمعیت ایرانی هواداران صلح پیوستند و اعلامیه‌ها و بیانیه‌هایی را امضا و منتشر کردند. 
-
-بابل در مرکزیت مازندران
-
-در سفرنامه تحف بخارا در این باره آمده: حکومت به اهالی ساری و بارفروش حکم مجلس شورا را ابلاغ نمود. اهالی ساری به واسطه نفاق و بی‌اطلاعی خود غفلت کردند، والی اهالی بارفروش، چون نسبت به اهالی ساری اندک جهان‌دیده‌تر و باهوش و صاحب ثروت و عده نفوسشان هم زیاد بود، فورا انجمن نظارت تشکیل داده، به تصویب حکومت، شش وکیل جهت انجمن ولایتی و دو مبعوث، جهت پارلمان طهران انتخاب کرده، وکلای طهران را روانه نمودند. انجمن ولایتی ایشان هم مفتوح شد. اهالی ساری بعد از شنیدن این خبر هشیار شده، مدعی شدند که مرکز حکومت‌نشین ساری است، سایر شهرهای مازندران باید تابع ساری باشند. بارفروش ابدا حق وکیل فرستادن به طهران را ندارد، با وکیل خود را به ساری فرستاده، در بارفروش انجمن بلدی بگشایند. انجمن ولایتی در ساری که مرکز است باید منعقد باشد. بعد از قیل و قال کشال، اهالی ساری هم در منزل شیخ علی اکبرنام، یکی از ملای پیش‌نماز، به معیت شیخ غلامعلی پیش‌نماز انجمنی تشکیل داده، بدون تعیین نظار و وکلای سته ولایتی، دو نفر مبعوث به اکثریت آرا انتخاب کرده، به طهران روانه نمودند؛ ولی وکیل‌های ساری را در پالمان قبول نکرده وکلای بارفروش، پذیرفته شدند و تیلگرافی هم از مجلس شورای ملی به نظام السلطان، حکومت حاکم مازندران، رسید که انجمن ولایتی به واسطه اهمیت داشتنش باید در بارفروش منعقد بوده، انجمن ساری بلدی باشد. بارفروش هم اگرچه انجمن رسمی داشتند، ولی ترتیب درستی نداشته، تمام اختیارات در دست علامه ملامحمد جان علامه نام ملای پیش نمازی بود. 
-
-فرهنگ و هنر
-مطبوعات
-بابل در زمینه مطبوعات سابقه درخشانی داشتمطبوعات ایران، نوشته مسعود برزین، شرکت سهامی افست، ۱۳۵۴
-اما اکنون تنها نشریه‌های «بابل نامه» (هفته‌نامه خبری)، «آوای مازندران» (هفته‌نامه خبری)، «دریاسر» (هفته‌نامه خبری) و «چشمه توسعه» (ماهنامه فرهنگی اقتصادی) بر جای ما��ده‌است. 
-همچنین بابلی‌های مقیم تهران نیز خبرنامه‌ای فرهنگی و هنری به اسم «بارفروش» را منتشر می‌کنند که البته مطالبش منحصر به بابل نیست و با هنرمندان و ادیبان استان مازندران مصاحبه می‌کند. 
-همچنین بابلی‌های مقیم تهران نیز خبرنامه‌ای فرهنگی و هنری به اسم «بارفروش» را منتشر می‌کنند که البته مطالبش منحصر به بابل نیست و با هنرمندان و ادیبان استان مازندران مصاحبه می‌کند. 
-
-سینما و تئاتر
-سینما را در مازندران با بابل می‌شناسند چرا که اولین سینمای شمال کشور در سال ۱۳۰۷ در بابل ساخته شد و پس از آن نیز سینماهای دیگری در بابل ساخته شد و تا مدت‌ها، هیچ شهری در مازندران سینما نداشت. از کل سینماهایی که در بابل تأسیس شد در حال حاضر ۴ سالن وجود دارد که ۲ سالن سینمای استقلال (داریوش) و ارشاد (پاسارگاد) به ترتیب در سال‌های ۷۹ و ۸۱ تعطیل شدند و سالن سینما انقلاب (مهر) نیز با انجام بازسازی پس از تعطیلی چند ساله، به عنوان یکی از سینماهای ممتاز کشور کار خود را چند سالی پی گرفت اما در سال ۹۳ تخریب‌شده و با تغییر کاربری در حال تبدیل به مجتمع تجاری است. سینما استقلال (داریوش) نیز در سال ۹۴ تخریب‌شده و با تغییر کاربردی در حال تبدیل شدن به پارکینگ است. در بابل با سابقه درخشان سینماداری، اکنون تنها سینمای فعال، سینما آزادی (شهر فرنگ) می‌باشد که با بازسازی در سال‌های پیش، به کار خود ادامه می‌دهد. 
-در زیر تاریخچه سینماهای بابل ذکر شده‌است: 
-
-مجتمع فرهنگی سینمایی، مجهزترین مجتمع فرهنگی سینمایی در شمال کشور می‌باشد. این مجتمع در فضایی بالغ بر ۶۵۰۰ متر مربع زیر بنا، در سه‌طبقه ساخته شده‌است. این ساختمان دارای یک سالن اختصاصی تئاتر است که ۲۵۰ صندلی با سن گردان دارد. سالن سینمایی با ۳۵۰ نفر گنجایش و سالن تابستانی روباز از دیگر سالن‌های این مجتمع هستند. همچنین این مجتمع دارای سالن‌های نمایشگاهی و گالری‌ها، کارگاه عکس و فیلم و… نیز می‌باشد. 
-
-نگارخانه‌ها
-نگارخانه‌های بابل شامل: نگارخانه آبی، نگارخانه مولائیان، نگارخانه آفتاب، نگارخانه هنر پویا، نگارخانه هنر و نگارخانه روحا می‌باشد. 
-
-کتاب‌خانه‌ها
-در حال حاضر ۱۱ کتابخانه در بابل مشغول فعالیت هستند و ۳ کتابخانه در حال ساخت می‌باشد. 
-
-جشنواره‌ها
-هر ساله جشنواره‌های متعددی در بابل برگزار می‌شود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 
-
-جشنواره فیلم کوتاه وارش
-جشنواره فیلم کوتاه وارش یکی از قدیمی‌ترین جشنواره استان مازندران است که توسط مهدی قربان پور مستندساز مازندرانی در سال ۱۳۷۸ در شهرستان بابل پایه‌گذاری شد. این جشنواره در مجتمع فرهنگی هنری ارشاد بابل هر دو سال برگزار می‌گردد. 
- «وارش» در زبان محلی مازندرانی به معنی «باران» می‌باشد. این جشنواره مهم‌ترین جشنواره استان مازندران به‌شمار می‌رود و در اولین دوره در سطح استانی، دومین دوره در سطح منطقه‌ای (با حضور مازندران، خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، گیلان، سمنان و گلستان)، سومین دوره در سطح ملی، و چهارمین دوره در سطح بین‌المللی (با حضور روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقزستان، گرجستان و …) برگزار شد. 
-
-جشنواره ملی بهار نارنج
-جشنواره ملی بهار نارنج، از جمله آیین سنتی مازندرانی هاست که همه‌ساله این جشنواره در شهرستان بابل برگزار می‌گردد. کلید این جشن��اره برای اولین بار، در شهرستان بابل، در دهه ۷۰ زده شد. این آیین در شورای عالی ثبت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، با عنوان «جشنواره ملی بهار نارنج مازندران»، به ثبت ملی رسیده و دبیر خانه دائمی این جشنواره در این شهر دایر شده‌است. هر ساله چند صد مقاله به این جشنواره فرستاده می‌شود و مورد بررسی قرار می‌گیرد. 
-
-این جشنواره ملی در اردیبهشت‌ماه هر سال، با شکوه خاصی، در بوستان نوشیروانی بابل، برگزار می‌شود. هدف این جشنواره، احیای این آیین سنتی، صنعتی کردن این آیین و ایجاد فضایی بانشاط و مبتنی بر صمیمیت و تقویت فرهنگ مهرورزی با طبیعت است. 
-
-با توجه به مستندات تاریخی و با عنایت به شواهد موجود، بابل در فرهنگ عمومی کشور و مازندران، به عنوان شهر بهار نارنج شناخته می‌شود. تراکم و تعداد زیاد درخت‌های نارنج (وجود بیش از ۵۰۰ هزار اصله درخت نارنج) در محدوده این شهر دلیل مبرهنی بر این باور تاریخی است. 
-
-بابل در اشعار پارسی
-مهدی اخوان ثالث ناز پرستو: ملک الشعرای بهار تجدید مطلع (در توصیف مازندران): تاریخ بنای دبیرستان پهلوی بابل: غایله گیلان: ورزش
-شهر بابل به عنوان یکی از قهرمان پرورترین شهرهای ایران به حساب می‌آید به‌طوری‌که ورزشکاران زیادی طی سال‌های گذشته در مسابقات کشوری و جهانی صاحب مدال شدند. 
-شهرستان بابل دارای بیش از ۴۰ مکان ورزشی سرپوشیده و سرباز است. از جمله این مکان‌ها می‌توان سالن‌های ورزشی چندمنظوره، آکادمی بسکتبال، آکادمی پینگ‌پونگ، باشگاه مینی‌گلف، باشگاه‌های چمن مصنوعی فوتبال، ورزشگاه فوتبال، باشگاه‌های بدنسازی، باشگاه‌های اسکیت، مجموعه شطرنج، باشگاه وزنه‌برداری، استخرهای سرپوشیده و سرباز، باشگاه بیلیارد و اسنوکر، باشگاه ژیمناستیک و… را نام برد. 
-
-کشتی
-
-همانند بیشتر شهرهای استان مازندران کشتی ورزش اصلی شهر بابل است. قهرمانان بسیاری از بابل در این رشته و در رده‌های سنی گوناگون توانسته‌اند در رده‌های ملی، آسیایی، جهانی و المپیک مدال‌آور شوند. از مهم‌ترین این قهرمانان می‌توان از امامعلی حبیبی، بشیر باباجان‌زاده، حامد زرین‌کمر، رضا اطری و… یاد کرد. کشتی‌گیران آزادکار و فرنگی‌کار بابلی در بیشتر تیم‌های مازندران که در رده‌های سنی گوناگون قهرمان ایران شده‌اند حضور داشته‌اند و همچنین بارها توانسته‌اند که در رده‌های سنی خردسالان، نونهالان، نوجوانان، جوانان و پیش‌کسوتان قهرمان مازندران شوند. همچنین بابل کشتی‌گیران قدری در کشتی لوچو داشته و دارد که بارها قهرمان مازندران و ایران شده‌اند. مشهورترین لوچوکار بابل «عیسی رمضانی» است. 
-
-در سالیان برگزاری لیگ برتر کشتی آزاد ایران، بابل چندین تیم از جمله «آزادگان بابل»، «خونه به خونه بابل»، «صدرای داماش بابل» و… در این لیگ داشته که با وجود قهرمانی در رده‌های سنی پایه، به مقام‌های گوناگونی از جمله نایب قهرمانی و سومی در مسابقات کشوری بزرگسالان درست یافته‌اند. 
-هم‌اکنون شهر بابل به تنهایی دارای ۳ نماینده در لیگ برتر کشتی آزاد کشور، به نام‌های «آرش زین بابل»، «بیمه رازی بابل» و «سید بابل» است. همچنین در سال‌های قبل‌تر «خونه به خونه بابل» و «داماش صدرای بابل» نماینده بابل در این مسابقات بوده‌اند که سابقه یک نایب قهرمانی و دو مقام سومی در طول ۳ فصل را دارند. 
-
-بابل تاکنون میزبان تورنمنت‌های مهم کشتی آزاد، فرنگی و لوچو در سطح استان مازندران و ایران بوده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مسابقات قهرمانی کشتی آزاد ایران در سالن دانشگاه آزاد بابل اشاره کرد. 
-همچنین چندین اردوی تیم‌های ملی کشتی ایران در بابل برگزار شده‌است. 
-
-فوتبال
-
-نخستین باشگاه فوتبال بابل در اوایل دی‌ماه سال ۱۳۰۷ و با نام «کلوب شاپور» بنیان‌گذاری شد که یک باشگاه آماتور بود. این باشگاه با مدیریت آقای مرتضوی، آموزگار ریاضی دبیرستان شاپور بابل و با همکاری یکی از شاگردان این دبیرستان به نام حسن لاریجانی اداره می‌شد. بازیکنان این باشگاه را پیش‌آهنگ‌های دبیرستان شاپور تشکیل می‌دادند و این تیم هفته‌ای سه بازی انجام می‌داد. پیراهن نخست این تیم یک دست سبز با حاشیه‌های سرخ و پیراهن دوم یک دست سرخ با حاشیه‌های سبز بود. 
-
-در سالیان اخیر باشگاه‌های فوتبالی در بابل بنیان‌گذاری شد که از جمله این باشگاه‌ها می‌توان از هیئت فوتبال بابل، باشگاه فوتبال دریا بابل، پیام بابل، باشگاه فوتبال خونه به خونه بابل، یاران هادی نوروزی بابل، ستاره کاسپین بابل و… نام برد که در سوپر لیگ فوتبال مازندران و لیگ‌های فوتبال ایران حضور داشته‌اند. هم‌اکنون باشگاه فوتبال رایکا بابل در لیگ آزادگان حضور دارد. 
-
-والیبال و بسکتبال
-در دهه هشتاد، بابل (مازندران) دارای نماینده‌ای قدرتمند در لیگ برتر والیبال و بسکتبال کشور به نام بیم بابل (تحت لیسانس شرکت آلمانی بیم BEEM) بوده‌است که همواره جزو تیم‌های قدرتمند و پرمهره مسابقات بوده و سابقه مقام‌آوری در لیگ برتر کشور و نیز رقابت‌های آسیایی دارد. بازیکنانی چون فرهاد قائمی، اوگنی ایوانف، ایمان زندی، کریس کامرون، میشل بیرز داوسونو… در باشگاه‌های بیم بازی می‌کردند. 
-
-ورزشگاه هفت‌تیر بابل هر ساله میزبان اردوهای تیم‌های ملی فوتبال نوجوانان و جوانان ایران و همچنین تیم‌های باشگاهی ایران است. در ورزش فوتسال با وجود نداشتن نماینده در لیگ مردان، تیم بانوان «طلایی‌پوشان بابل» توانست در سال ۱۳۹۴ به لیگ برتر فوتسال بانوان ایران صعود کند. 
-
-مدال المپیک
-- امامعلی حبیبی: ۱۹۵۶ ملبورن
-
-استادیوم ورزشی
-استادیوم هفت‌تیر (بلوار نوشیروانی) 
-سالن سردار سجودی (بلوار نوشیروانی) 
-سالن آزادی (خیابان مدرس) 
-سالن دانشگاه آزاد (بلوار امام رضا) 
-سالن بهار (بلوار ولیعصر) 
-سالن مخابرات (بلوار ولیعصر) 
-سالن دوومیدانی حیدرکلا (بلوار شهید نژاداکبر) 
-آکادمی بسکتبال کاله (بلوار نوشیروانی) 
-خانه پینگ‌پنگ نوشاد عالمیان (بلوار طالقانی-پاسداران ۴) 
-سالن تختی (بلوار طالقانی-پاسداران ۴) 
-
-فضای سبز
-فضای سبز بابل علاوه بر پارک‌های محله‌ای، پارک‌ها و بوستان‌های زیر را شامل می‌شود: 
-گلستان نوشیروانی: (بلوار شهید بهشتی) 
-پارک شهر (شهید شکری): (ضلع جنوب غربی میدان شیر و خورشید) 
-بوستان نرگس (بانوان): (بلوار غدیر) 
-پارک ساحلی: (بلوار ساحلی-پشت شهرک طالقانی) 
-باغ ملی (شهرداری): (ضلع شمال شرقی میدان شیر و خورشید) 
-پارک شادی: (خیابان دکتر شریعتی) 
-پارک چوبی (اوصیا): (پنج‌شنبه‌بازار) 
-پارک بهار نارنج: (بلوار امام رضا، ابتدای کتی غربی) 
-پارک سراج: (بلوار جانبازان، توحید ۲۸) 
-پارک جنگلی بابلکنار: (بابلکنار، درون‌کلا) 
-پارک ترافیکی راهنمایی و رانندگی: (بلوار ولیعصر، رضیا کلا) 
-پارک مرحوم رضوانی: (بلوار مادر، محدوده دانشگاه آزاد سما) 
-پارک امیرکبیر: (خیابان ش��یعتی، امیرکبیر شرقی) 
-بوستان مهندس پورنگ: (خیابان شریعتی، کوچه کانون مهندسین بابل) 
-پارک وحدت (درخت نذری): (حمزه کلا، خیابان وحدت) 
-پارک رپ: (خیابان مدرس، کوچه سرپرستی مخابرات استان مازندران) 
-پارک شهیدان نجاریان: (میدان اوقاف، نبش کوچه روغن نباتی شکوفه) 
-پارک پاتوق: (میدان شهید کارگر، کوچه شهید اسماعیل‌پور) 
-بوستان هفده شهریور: (میدان هفده شهریور، جنب بابل سیر) 
-پارک بهارنارنج: (بلوار امام رضا، خداداد ۲۵) 
-بوستان ضرابپوری: (خیابان تختی، حر ۱۲) 
-پارک خلوت: (امیرکبیرشرقی، نبش فردوس ۲) 
-بوستان یاس: (ضلع مرکزی میدان شیر و خورشید) 
-پارک پردیس بابل: (متی کلا، مقابل زندان) 
-پارک آبی پردیس بابل (بزرگترین پارک آبی شمال کشور): (متی کلا، مقابل پارک پردیس بابل) 
-پارک و تالاب نیلوفر آبی: (بلوار شهید یاسینی) 
-بوستان نجاریان: (بلوار ولیعصر، میدان نجاریان) 
-بوستان فرهنگ شهر: (میدان کشوری، فرهنگ شهر) 
-پارک پالیز: (بلوار حائری، نرسیده به انتهای کمربندی) 
-
-اماکن گردشگری
-دریاچه‌ها دریای مازندران (دریای کاسپین): سواحل ماسه‌ای دریای مازندران در ۱۵ کیلومتری شمال این شهر قرار دارند. دریاچه سد البرز: این سد در جنوب شرقی بابل و در منطقه لفور واقع است و یکی از زیباترین سدهای خاورمیانه و بزرگ‌ترین سد خاکی کشور به‌شمار می‌آید. «معرفی بیشتر» دریاچه سد شیاده: این سد در جنوب غربی بابل و در بخش بندپی غربی و روستای شیاده واقع است. «معرفی بیشتر» دریاچه سد سنبل رود: این سد در جنوب شرقی شهرستان، در اطراف بخش بابلکنار قرار دارد. «معرفی بیشتر» دریاچه کامی کلا: این دریاچه در بخش بندپی غربی شهرستان بابل و در اطراف کوه‌های البرز قرار دارد. دریاچه کامیکلا دارای چشم‌انداز کوه و جنگل می‌باشد. تالاب رمنت: این تالاب در روستای رمنت از توابع بخش مرکزی شهرستان بابل قرار دارد که با مرکز شهر ۵ کیلومتر فاصله دارد. «معرفی بیشتر» 
-
-جنگل‌ها پارک جنگلی بابلکنار: این پارک جنگلی حفاظت‌شده در بخش بابل کنار شهرستان بابل و در روستای درون‌کلا شرقی و بزچفت قرار دارد. «معرفی بیشتر» جنگل شیاده: این جنگل زیبا در بخش بندپی غربی شهرستان بابل قرار دارد که به دلیل مرتفع بودن سد شیاده را می‌توان از بالای آن مشاهده کرد. جنگل نارنجلو: این جنگل که حفاظت شده‌است در بخش بندپی غربی قرار دارد. جنگل ویوج: این جنگل در جاده شیاده واقع در بخش بندپی غربی شهرستان بابل قرار دارد. این جنگل حدود بیست هکتار می‌باشد. جنگل لفور: این جنگل در جنوب شرقی شهرستان بابل قرار دارد. 
-
-آبشارها آبشار حاجی شیخ موسی: این آبشار در روستای شیخ موسی و بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد. «معرفی بیشتر» آبشار تیرکن (هفت آبشار): این آبشار که دارای هفت آبشار کوچک متوالی می‌باشد در روستای درازکلا٬بخش بابل کنار شهرستان بابل قرار دارد. برای رسیدن به آبشار هفتم باید مسافت بسیار زیادی را طی کرد. «معرفی بیشتر» آبشار کیمون: این آبشار در بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد. «معرفی بیشتر» آبشار شی الیم: این آبشار در دره شی الیم در بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد. «معرفی بیشتر» آبشار کلیره (بتلیم): این آبشار در بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد که با مرکز شهر ۴۵ کیلومتر فاصله دارد. «معرفی بیشتر» آبشار درازکش: این آبشار زیبای دوقلو در بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد «معرفی بیشتر» آبشار گزو: این آبشا�� در اطراف بخش بابلکنار شهرستان بابل قرار دارد. «معرفی بیشتر» 
-
-چشمه‌ها چشمه آب گرم ازرو: این چشمه آب گرم در روستای آری از توابع بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد؛ که دارای جاذبه‌های توریستی فراوانی می‌باشد. «معرفی بیشتر» 
-
-ییلاق‌ها
-شهرستان بابل دارای ییلاقات بسیار زیادی است از جمله شیج موسی، لهه (لحه)، شاه لینگ چال (شالینگچال)، نیراسم (نراسم) و همچنین سلبن، انیژدون (انیجدان)، تته، گلیران، کلاپی، دمیلرز، اطاقسی، دوزاخ بن و …فیلبند: این ییلاق مرتفع‌ترین ییلاق استان مازندران است که در بخش بندپی غربی شهرستان بابل قرار دارد. در این ییلاق یک تپه بلند قرار دارد که از بالای آن می‌توان شهرهای بابل، آمل، قائمشهر، ساری و شهرهای اطراف به همراه دریای مازندران را دید. شیخ موسی: این ییلاق در بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد و دارای دو زیارتگاه به نام‌های حاج شیخ موسی و امامزاده عبداله می‌باشد. ورزنه: این ییلاق در منتهی‌الیه مرز جغرافیایی بابل واقع‌شده که برای رسیدن به این روستای کوهستانی زیبا و بکر باید از مسیر سخت و دشوار با پیچ‌های خطرناک عبور کرد. این روستا توسط کوه‌های اطراف آن احاطه شده و دارای آب بسیار گوارا و سرد می‌باشد که مورد توجه بسیار بازدید کنندگان قرار گرفته‌است. روستای ورزنه از سمت غرب به روستاهای اندوار و نشل آمل، از سمت شمال بعد از طی مسافت بسیار دشوار به شیخ موسی می‌رسد. لهه: دور نمای بسیار زیبائی داشته و به ییلاق شیخ موسی مشرف می‌باشد. انیژدون: دارای میوه‌های درختی خیلی کوچک و خوشمزه‌ای است و همچنین پر از گل و سبزهشالدرکا (طایفه طالش): این ییلاق در بخش بندپی شرقی شهرستان بابل قرار دارد. شالدرکا ۱۰ کیلومتر با شیخ موسی فاصله دارد؛ و از مناطق خوش آب و هوا محسوب می‌شود و از جاذبه‌های گردشگری خوبی برخوردار است که اولین دوره بازی‌های بومی محلی یاد واره پهلوان محمد محمدزاده طالش و برادران در ۱۳۹۱ در آن برگزار گردید. شالینگچال: این ییلاق که از سردترین ییلاق‌های مازندران است در بخش بندپی شرقی قرار دارد. بالاتر از شیخ موسی و آره قرار دارد در فصل بهار منطقه بسیار سرسبز و دارای چشم‌انداز زیبای می‌باشد. 
-
-اماکن مذهبی
-
-بقعه امامزاده قاسم: این آرامگاه که معروف به آستانه می‌باشد، در مرکز شهر بابل واقع شده‌است. 
-مسجد محدثین: این مسجد به فرمان امام دوازدهم شیعیان در دوران دودمان افشاریه (در زمان پادشاهی نادرشاه افشار) به دست محمدنصیر بارفروشی مشهور به «ملانصیرا» ساخته‌شد. قدمت این مسجد به حدود ۲۹۰ سال می‌رسد. عده‌ای این مسجد را جمکران دوم نامیدند. 
-تکیه پیرعلم تکیه حصیرفروشان مسجد جامع اماکن تاریخی
-
-کاروانسراها: بابل به عنوان یک مرکز تجاری که دارای کاروانسراها و دکان‌های معتبر بوده‌است، توجه ناصرالدین‌شاه رادر ۱۲۹۲ ه‍. ق هنگامی‌که وی در حال انجام دومین سفر خودبه مازندران بود، جلب کرده وی در سفرنامه خود نوشته‌است، شهر بارفروش از بلاد معظمه مازندران و پرجمعیت و مرکز تجارت شده‌است، و کاروانسرا دکاکین معتبره دارد. 
-کاخ شاپور: در دوره صفویه عمارت زیبایی در محل این کاخ، بنا شد. اطراف این عمارت را آب پوشانده بود و این عمارت مجلل در جزیره قرار داشت. این عمارت مجلل تفرجگاه شاهان صفوی و قاجار بود. در دوره رضاشاه این کاخ توسعه یافت. پس از از پیروزی انقلاب اسلامی این کاخ به ساختمان مرکزی دانشگاه علوم پزشکی مازندران و سپس به دانشگاه علوم پزشکی بابل تغییر کاربری داد. «معرفی بیشتر» 
-برج دیدبانی کاخ بابل: این برج در دوره پهلوی در کاخ شاپور (بابل) ساخته شد. این برج دیده‌بانی به عنوان یکی از نمادهای این شهر استفاده می‌شود. این برج در میدان قرار دارد. 
-پل محمدحسن خان: پلی قدیمی مربوط به سده ۱۲ خورشیدی بر روی رودخانه بابل شهرستان بابل استان مازندران می‌باشد. این پل از آثار دوره قاجاریه است که به جای پل قدیمی‌تری ساخته شده‌است. یکی از موارد شاخص این پل معماری صفوی بنا و استفاده از سفیده تخم‌مرغ (البته به گفته برخی زرده تخم‌مرغ و ساروج) در ساخت آن است. 
-این اثر در تاریخ با شماره ثبت ۱۴۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-موزه بابل (گنجینه بابل): موزه بابل موسوم به گنجینه بابل به عنوان تنها موزه مردم‌شناسی مازندران در ساختمان شهرداری سابق شهر بابل واقع شده‌است. ساختمان این موزه در سال ۱۳۰۷ به عنوان بلدیه یا شهرداری بنا شده بود. این ساختمان در سال ۱۳۷۴ با کاربری فرهنگی در اختیار میراث فرهنگی مازندران قرار گرفت و پس از احیا، مرمت و بازپیرایی در بهمن سال ۱۳۷۵ به عنوان موزه بابل افتتاح شد. «معرفی بیشتر» 
-ساختمان شهربانی: این ساختمان در بخش مرکزی شهرستان بابل قرار دارد که یک بنای بسیار قدیمی است و به ساختمان شهرداری تبدیل شده‌است. این ساختمان در باغ ملی بابل محدود شده‌است. 
-سردر دانشگاه علوم پزشکی بابل: این بنا در دوره پهلوی ساخته شد. 
-بازار ماهی فروش‌ها آرامگاه زین‌العابدین: این آرامگاه از بناهای دوره قاجار می‌باشد. 
-آرامگاه درویش علم بازی: این مقبره پشت آرامگاه معتمدی بابل قرار دارد. 
-حمام قدیم میرزا یوسف: این حمام در دوره صفوی ساخته شده‌است. این بنا در صبح جمعه دوم دی‌ماه ۱۳۹۰ خورشیدی توسط نیروهای شهرداری بابل تخریب گردید که با دخالت دیرهنگام سازمان میراث فرهنگی و پلیس، تخریب آن متوقف گردید اما بخش اعظم بنا به جز گنبد آن تخریب‌شده بود. 
-آرامگاه سید کبیر: این آرامگاه از بناهای دوره قاجار می‌باشد و جزء آثار ملی ایران است. 
-مسجد چهارسوق: این مسجد تاریخی از آثار دوره قاجار می‌باشد. 
-
-ره‌آورد
-مسافران در کنار بازدید از آثار تاریخی، فرهنگی و نقاط دیدنی و جنگل‌ها و مناظر زیبای طبیعی و سبزه زارهای این شهرستان، برای گذران اوقات فراغت، ره آوری را نیز از این شهرستان با خود به ارمغان ببرند: 
-کشاورزی: انواع برنج (طارم و…)، مرکبات، انار جنگلی، ازگیل، صیفی‌جات، سبزیجات، کاهو و…
-غذاهای محلی و سنتی: شامی بابلی، آغوز نون، پشت زیک، پیسن گندله، رشته به رشته، شکر قرمز و…
-نان‌ها و شیرینی جات: شیرینی محلی، کلوچه‌ها، گز و مربا بهار نارنج و…
-نوشیدنی‌ها: شربت، عرق و چای بهار نارنج، عرق شلتوک و…
-ترشیجات: نازخاتون، بادمجان ترشی، سیر ترشی، هفت بیجار، ترشی یارسی و…
-صنایع‌دستی: جارو، نمد، حصیربافی، گلیم، جاجیم، سبد، جوراب پشمی، پارچه (چوغا، باشلق، وازشمد) و…
-
-اقتصاد، صنعت و تجارت
-در عصر قاجار شهر بارفروش، شهر عمده و مرکز بازرگانی مازندران بوده که ۳۱ کاروانسرا برای تجار و ۱۳ کاروانسرا برای کاروان‌ها داشت. قبل از انقلاب اکتبر روسیه، بابل از طریق بندر مشهدسر بابلسر فعلی با کشور روسیه ارتباط تجاری داشت. 
-
-بازار این شهر تا پیش از انقلاب مشروطه ۴۰۶ باب دکان داشت. جرج کرزن در سفرنامه‌اش با استناد به گزارش شخصی اروپایی که پیش از سال ۱۹۰۰ م از شهر بارفروش گذر کرده می‌نویسد: «بارفروش شهری تجاری است که فرماندار آن نیز از بازرگانان است، تمام سکنه آن را بازرگانان، پیشه وران و منسوبان به ایشان و محلیان مرفه تشکیل می‌دادند، بازار وسیع این شهر یک میل طول دارد. بازار بارفروش از مهم‌ترین بازارها بود که بافتی ناخوشایند داشت، تاریک و بد بنا شده بود اما این شهر در این دوران نسبت به گذشته آبادتر شده و رشد یافته بود.» در این دوره بابل جزو شش شهر ایران بود که در آن بانک استقراضی تأسیس شد. 
-
-بانک سپه نیز در عصر پهلوی در شهر بابل مانند دیگر شهرهای ایران تأسیس گشت. دفتر اتاق بازرگانی نیز در این شهر در سال ۱۳۹۴ برقرار و افتتاح شد. 
-اسماعیل مهجوری در تاریخ مازندران از کارخانه قندسازی بارفروش در سبزه‌میدان سخن گفته و می‌نویسد که به دستور امیرکبیر، دو کارخانه شکرریزی در بارفروش و دیگری در ساری احداث‌شده بود. 
-
-کشاورزی و دامپروری با محوریت کاشت و برداشت برنج و خرید و فروش کالاهای مصرفی درآمد اصلی مردم این شهر است. میزان مشارکت مردم بابل در اشتغال‌های دولتی و محلی بالا است. از طرفی نیز ساخت و ساز گسترش شهر با مشارکت سرمایه‌گذار مطوب بوده‌است به شکلی که طی سه دهه اخیر، شهر بابل شاهد گسترش قابل‌توجه فضاهای ساخته‌شده بوده، به گونه‌ای که در بین شهرهای استان مازندران، پس از شهر ساری بیشترین میزان توسعه فیزیکی را داشته‌است. 
-
-در حال حاضر بابل دارای شش شهرک صنعتی مستقل با نام‌های شهرک صنعتی لاله‌آباد، شهرک صنعتی منصورکنده، شهرک صنعتی کاردیکلا، شهرک صنعتی بابل (بندپی)، شهرک صنعتی بابلکنار و شهرک صنعتی درون کلا می‌باشد که بزرگترین شهرک صنعتی بابلکنار نام دارد که دارای مساحت بالغ بر ۳۸ / ۵ هکتار است. چندین واحد تولیدی فعال و معتبر در شهرستان فعال است که کارخانه ایران خودروی مازندران از جمله این کارخانه‌ها است. 
-
-مراکز مهم شهر
-
-مراکز آموزش عالی
-در حال حاضر مراکز فعال در بابل به شرح جدول زیر می‌باشند: 
-
-مراکز درمانی و بیمارستان‌ها
-بیمارستان روحانی (بلوار کشاورز) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان شهید بهشتی (خیابان سرگرد قاسمی) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان شهید یحیی نژاد (خیابان مصطفی خمینی) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان کودکان شفیع‌زاده (امیرکلا، خیابان امام) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان فوق تخصصی بابل کلینیک (خیابان سید جمال‌الدین اسدآبادی) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان فوق تخصصی چشم پزشکی میناگر (بلوار کشاورز) 
-بیمارستان فوق تخصصی مهرگان (بلوار شهید بهشتی) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان باروری و ناباروری فاطمه الزهرا (بلوار نوشیروانی) «تارنما مرکز» 
-بیمارستان ۱۷ شهریور (مرزی کلا) [] 
-بیمارستان دیالیز طاهره وایگانی (بلوار کشاورز، خیابان مدافعان سلامت) 
-بیمارستان در دست ساخت بندپی (شهر گلیا) 
-مرکز جراحی ولی‌عصر (خیابان دکتر شریعتی) 
-مرکز جراحی سینا (بلوار طبرسی) 
-
-مراکز اقامتی
-هتل مرجان: (دو ستاره A)، بابل، میدان کشوری
-هتل رضا: (یک ستاره T)، بابل، میدان هفده شهریور
-هتل نگین: (یک ستاره)، بابل، مرزیکلا
-هتل آپارتمان طبرستان: (یک ستاره)، امیرشهر
-هتل آپارتمان پارسیان: (یک ستاره)، امیرشهر
-مهمانپذیر بهار نو: بابل، میدان هفده شهریور
-مهمانپذیر پاپلی: بابل، میدان هفده شهریور
-
-مراکز خرید و بازارها
-بازار پوشاک
-مجتمع تجاری شهریار (خیابان ��یما) 
-مجتمع تجاری پلازا (خیابان مدرس) 
-مجتمع تجاری عطر زیستان (خیابان سعیدی) 
-مجتمع تجاری شهروند (بلوار ولیعصر) 
-مجتمع تجاری الماس شرق (بلوار ولیعصر) 
-مجتمع تجاری زیتون (چهارراه فرهنگ) 
-مجتمع تجاری یاس (خیابان مدرس) 
-مجتمع نیکان (خیابان شهید مطهری) 
-سیتی سنتر (بلوار نوشیروانی) 
-پاساژ بزرگ بابل (خیابان مدرس) 
-پاساژ آبادیان (بلوار طالقانی) 
-پاساژ امیر (بلوار طالقانی) 
-مجتمع تجاری و تفریحی شهرداری بابل (بلوار ساحلی) [در دست ساخت] 
-
-میوه و تره‌بار
-میدان بار امام (بلوار امام رضا) 
-بازار روز نوشیروانی (بلوار نوشیروانی) 
-بازار روز رضوان (خیابان امام) 
-بازار روز امام رضا (حیدرکلا) 
-بازار روز مسجد جامع (خیابان بازار، مسجد جامع) 
-بازار روز امام حسین (میدان امام حسین) 
-
-بازار ماهی
-بازار ماهی فروشان نوشیروانی (بلوار نوشیروانی) 
-بازار ماهی فروشان امام رضا (بلوار امام رضا) 
-
-افراد سرشناس
-
-
-ترابری
-فاصله بابل با شهرهای ایران
-فاصله بابل با شهرهای ایران به شرح زیر است (فاصله بر حسب کیلومتر است). 
-
-راه‌آهن
-بابل به راه‌آهن ارتباط ندارد ولی در فاصله ۱۵ کیلومتری راه‌آهن قائم‌شهر قرار گرفته‌است. البته بزودی طرح راه‌آهن ساری-رشت که در دست مطالعات است، به طول بیش از ۲۰۰ کیلومتر می‌باشد، با اجرایی شدن آن نقش مفیدی در توسعه گردشگری خواهد داشت، نه‌تنها غرب و مرکز مازندران را به یکدیگر متصل می‌کند، بلکه کریدور ترانزیتی مناسبی برای بندر نوشهر می‌گردد، از طرفی امکان زیارت آسان‌تر مشهد الرضا برای غربی نشینان مازندران فراهم می‌کند. 
-براساس این طرح شهرهای بابل، آمل، چمستان، نور، رویان، نوشهر و چالوس صاحب خط راه‌آهن می‌شوند. 
-
-مونوریل
-به گزارش روابط عمومی استانداری مازندران، در ۶ دی ۱۴۰۰ سیدمحمود حسینی پور در نشستی با متخصصین حوزه منوریل با اظهار این‌که منوریل تاثیر زیادی در تسهیل ترافیک استان دارد، افزود: برای وارد شدن این پروژه به فاز اجرایی نیاز است که یک شرکت بین‌المللی مجری در این حوزه باحضور در مازندران، جنبه‌های مختلف این طرح را بررسی و پایش کند. 
-
-وی با بیان اینکه بخش عمده ادارات و نهادهای دولتی در شهرهای مرکزی استان قرار دارد، گفت: فاز اول این طرح در شهرهای ساری، بابل، قائمشهر و آمل و فاز دوم در شهرهای غربی استان اجرایی می‌شود. 
-
-نماینده عالی دولت در مازندران با اشاره به ظرفیت‌های مهم گردشگری و اقتصادی در استان، تاکید کرد: احداث منو ریل منجر به تسهیل فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه گذاری در استان می‌شود و این مهم؛ رونق و توسعه مازندران را به دنبال دارد. 
-
-پایانه‌های مسافربری
-بابل دارای سه پایانه مسافربری می‌باشد. 
-پایانه غرب: این ترمینال در غرب بابل و در موزیرج واقع شده‌است. این پروژه در سال ۱۳۷۲ در زمینی به مساحت ۱۲ هکتار به تصویب رسید که بعد از تملک و آزادسازی حدود چهار هکتار احداث شد. عملیات اجرایی ترمینال غرب بابل دی‌ماه ۱۳۹۰ افتتاح و به بهره‌برداری رسید. در طرح توسعه پایانه غرب، وسعت این پایانه به ۱۲ هکتار خواهد رسید. سرویس‌دهی این پایانه به تمام نقاط کشوراست. 
-پایانه شرق: این پایانه در شرق بابل و در بلوار امام رضا واقع‌شده که دارای مساحتی معادل یک هکتار می‌باشد. سرویس‌دهی این پایانه درون استانی بوده و به مینی‌بوس و سواری اختصاص دارد. 
-پایانه جنوب: ''' این پایانه در بلوار نوشیروانی واقع‌شده و دارای مساحتی معادل یک هکتار است. سرویس‌دهی این پایانه درون شهرستانی بوده که مسافران را از طریق مینی‌بوس به شهرها و روستاهای تابعه بابل و حومه منتقل می‌کند. 
-
-آرامستان‌ها
-آرامستان معتمدی: (از موقوفات معتمدی است واقع در خاور- بلوار ولیعصر-خیابان تربیت معلم) 
-آرامستان گله محله: (واقع در باختر- بلوار جانبازان-خیابان گله محله) 
-آرامستان سید ذکریا: (واقع در جنوب- خیابان شهید صالحی) 
-آرامستان درویش فخرالدین: (واقع در باختر- موزیرج) 
-آرامستان کتی: (واقع در خاور- بلوار امام رضا) 
-آرامستان کیجاتکیه: (واقع در شمال- بلوار جانبازان- کیجاتکیه) 
-آرامستان کمانگر: (واقع در جنوب- بلوار کشاورز-کمانگر) 
-
-جستارهای وابسته
-استان مازندران
-شهر بابلسر
-شهر فریدون‌کنار
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-شهرداری بابل
-شورا شهر بابل
-دانشگاه علوم پزشکی بابل
-دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل
-پایگاه اطلاع‌رسانی جشنواره ملی بهار نارنج
-نقشه ماهواره‌ای شهر بابل
-
-شهرهای استان مازندران
-شهرهای شهرستان بابل
-هندوستان (،، Hindustān) نامی است فارسی برای هند که در معنای گسترده‌تر برای سرتاسر شبه‌قاره هند به‌کار می‌رفته و بعدها در زبان هندوستانی (هندی-اردو) به‌عنوان یک نام بومی به‌کار گرفته شد. 
-
-پس از چندپارگی هند، کاربرد این نام در فارسی به عنوان مترادفی برای کشور هند امروزی و در برخی زبان‌های اروپایی به عنوان نام تاریخی کشور هند (جمهوری هند) ادامه پیدا کرد. 
-
-در معنای دوم، هندوستان یک اصطلاح ویژه جغرافیایی در زبان‌های انگلیسی و هندی است که برای نامیدن سرزمین‌های جلگه سند و گنگ در شمال هند به‌کار گرفته می‌شود. اگرا و دهلی پایتخت‌های هندوستان بوده‌اند. بیشتر در دوره گورکانی / تیموری بر حوزه قلمرو آنها هندوستان گفته می‌شد. 
-
-ریشه واژه
-هندوستان یک واژه پارسی است. هند بر گرفته از کلمه سند است و «ستان» یا «استان» یا «استت» معنی ناحیه و سرزمین می‌دهد. فارسی باستان Hinduš. زبان اوستایی suffix -stān (cognate to Sanskrit «sthān» , = «place») 
-
-استفاده‌های امروزی
-امروزه در پاکستان و ایران و افغانستان و بعضی جمهوری‌های شوروی سابق، به جمهوری هند هندوستان هم گفته می‌شود. 
-
-حکومت
-حکومت هند جمهوری فدرال است که هر کدام از ۲۵ ایالت آن مجلس مقننه خود را دارد. 
-
-پارلمان فدرال دارای دو مجلس است. یکی شورای ایالات (راجیاسابها) با ۲۵۰ عضو که ۱۲ نفر منتصب رئیس‌جمهور و ۲۳۸ نفر منتخب مجالس ایالات هستند. 
-
-یک سوم این شورا هر دو سال بازنشسته می‌شوند. مجلس دیگر پارلمان مجلس خلق است که ۵۴۲ عضو آن برای دوره‌ای پنج ساله با رأی تمامی افراد بالغ انتخاب می‌گردند و ۲ عضو که انتصاب می‌شوند. 
-
-رئیس‌جمهور را - که دوره ریاستش پنج سال است - هیئت انتخاباتی متشکل از پارلمان فدرال و مجالس ایالات برمی‌گزیند. 
-
-رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر - که از پشتیبانی اکثریت مجلس برخوردار است - و شورای وزیرانی را انتصاب می‌کند که هر دو به مجلس پاسخگو هستند. 
-
-احزاب مهم سیاسی عبارتند از: 
-
-حزب کنگره (I) • جاناتادال (حزب خلق) • حزب بهاراتیا جاناتا (حزب خلق هند؛ هندوی راست‌گرا) • حزب کمونیست هند – مارکسیست • حزب کمونیست هند و تعدادی گروه‌بندیهای منطقه‌ای. 
-
-جغرافیای هندوستان
-از نظر تاریخی به دشت گنگ و فلات زیر رشته کوه‌های هیمالیای غربی و منطقه رود یمنا هندوستان گفته می‌شده‌است. امروزه عبارت هندوس��ان در سرود ملی و سرودهای نظامی هند برای وطن‌پرستی به‌کار می‌رود. 
-
-مردم
-امروزه به مردم هند، صرف‌نظر از اینکه به چه منطقه جغرافیایی تعلق داشته باشند، هندوستانی گفته می‌شود. به زبان هندی که با اردو تقریبا یکی است، زبان هندوستانی می‌گویند. یکی از محبوب‌ترین شخصیت‌های مردم هند، مهاتما گاندی است. 
-
-اقوام و نژادها
-
-زبان هندوستانی
-این زبان برگرفته از کریبولوی و اردو و سانسکریت است و زبان رسمی ایالتهای دهلی - اوتار پرادش و اوتار خند و بیهار است. 
-
-فرهنگ
-فرهنگ هندوستانی در هند محبوبیت زیادی دارد، فیلم‌های سینمایی بالیوود بیانگر فرهنگ و زبان هندوستانی است. 
-هندوستان ۷۲ ملت شناخته‌شده دارد و به هندوستان سرزمین ۷۲ ملت گفته می‌شود. 
-
-ورزش
-بزرگ‌ترین و وسیع‌ترین زمین بازی کریکت جهان سال ۱۸۹۳ در هندوستان ساخته شد که در شهر چیل واقع در هیماچال در ایالت پرادش است و ۲۴۴۴ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. 
-
-بازی
-بازی مار و پله در هندوستان خلق شد که نام اصلی‌اش موکشیات است. 
-پله‌ها به مثابه راهی برای رسیدن به خدا و مارها نیز همچون خطاهای انسانی در این مسیر شناخته شده‌است. 
-
-بازی شطرنج هم جزء بازی‌های هندوستان است. 
-
-دین مردم هند
-هندو، بودائیان، مسلمانان، مسیحیان، یهودیان، سیک، مزدیسنا، زرتشتی ایران باستان
-
-جستارهای وابسته
-زبان هندی
-هند
-ادب پارسی در هند
-سرایندگان ایرانی در شبه‌قاره هند
-پارسیان هند
-فهرست شهرهای هند
-فهرست ایالت‌ها و سرزمین‌های ملی هند بر پایه جمعیت
-فهرست احزاب سیاسی در هند
-فهرست رئیس‌جمهورهای هند
-فهرست شهرهای هند
-نام روزنامه‌های هندوستان
-نخست‌وزیران هند
-اقتصاد هند
-سازمان همکاری شانگهای
-ادب پارسی در هند
-سرایندگان ایرانی در شبه‌قاره هند
-روابط ایران و هندوستان
-زبان فارسی در کشمیر
-فهرست واژگان عربی با ریشه فارسی
-زبان فارسی در شبه‌قاره هندوستان
-فرهنگ‌های واژگان زبان فارسی در هندوستان
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-A Sketch of the History of Hindustan from the First Muslim Conquest to the Fall of the Mughal Empire by H. G. Keene. (Hindustan The English Historical Review, Vol. ۲ , No. ۵ (Jan. , ۱۸۸۷) , pp. ۱۸۰ – ۱۸۱.) 
-STORY OF INDIA THROUGH THE AGES; An Entertaining History of Hindustan, to the Suppression of the Mutiny, by Flora Annie Steel, ۱۹۰۹ E. P. Dutton and Co. , New York. (as recommended by the New York Times; Flora Annie Steel Book Review, February ۲۰ , ۱۹۰۹ , نیویورک‌تایمز.) 
-The History of Hindustan: Post Classical and Modern, Ed. B. S. Danniya and Alexander Dow. ۲۰۰۳ , Motilal Banarsidass,. (History of Hindustan (First published: ۱۷۷۰ - ۱۷۷۲). Dow had succeeded his father as the private secretary of Mughal Emperor اورنگ‌زیب.) 
-
-تاریخ فرهنگ هند
-جغرافیای بنگلادش
-جغرافیای پاکستان
-جغرافیای چین
-جغرافیای نپال
-جغرافیای هند
-جمعیت‌شناسی تاریخی هند
-زبان هندوستانی
-زبان‌های پاکستان
-زبان‌های هند
-زبان‌های هندوآریایی
-واژه‌ها و عبارت‌های بنگالی
-واژه‌ها و عبارت‌های فارسی
-آبزی‌پروری یا پرورش آبزیان از شاخه‌های صنعت است و هدف از آن پرورش دادن آبزیان نظیر ماهیان، میگوها، گیاهان آبزی و جلبک‌ها برای مصارف خوراکی و صنعتی است. 
-
-پرورش ماهی در اسطوره‌های ایرانی
-در اسطوره‌های ایرانی جمشید را نخستین انسانی پنداشته‌اند که به پرورش ماهی پرداخت، جمشید پادشاه پیشدادی بود. ایرانیان محل پرورش ماهی را ماهی‌خانه می‌نامیدند. 
-
-جستارها
-فهرست فراورده‌های دریایی
-
-منابع
-
-
-جانوران اهلی
-ساختمان‌ها و سازه‌ها برای جانوران
-سیستم غذایی پایدار
-فهرست ��بزیان و فراورده‌های دریایی
-جراح ماهیان
-جراح ماهی قهوه‌ای
-منقار ماهیان
-منقار ماهی شکارچی
-کفشک ماهیان چپ‌رخ
-کفشک پرلکه
-خاروماهیان
-خارو باله سفید
-دهان لانه ماهیان
-دهان لانه دونواری
-دهان لانه خالدار
-میگو ماهیان
-میگو ماهی
-نوار ماهیان
-نوار ماهی
-پهن‌ماهیان
-پهن‌ماهی (فلوندر) 
-پروانه ماهیان
-پروانه ماهی سه نواری
-خامه ماهیان
-خامه ماهی
-گربه ماهیان دریایی
-گربه ماهی خاکی
-گربه ماهی بزرگ
-گالیت ماهیان
-گالیت معمولی
-خارپشت ماهیان
-خارپشت ماهی لب‌منقاری
-زبان گاو ماهیان
-زبان گاوی درشت پولک
-زبان گاوی چهارخط
-گیش ماهیان
-مقوا گوژپشت
-گیش میگوئی
-گیش باله سیاه
-گیش شکم شیاری
-گیش گوشه سیاه
-گیش دراز باله
-گیش درخشان
-گیش بال‌افشان
-گیش خال سفید
-گیش پهن
-گیش بزرگ
-گیش ریز
-پر و دم‌سیاه
-پر و چشم درشت
-گیش طلائی
-کتو
-حلوا سیاه
-سارم دهان بزرگ
-گیش چشم درشت
-گیش زرد خط
-سارم تیره
-پرستو ماهی هندی
-مقوا چانه دراز
-گیش دهان سفید
-سگ ماهیان
-گواف کوچک
-ساردین رنگین‌کمان
-شمسک بزرگ
-شمسک کوچک
-گواف رشته‌دار
-ساردین پهلو طلائی
-ساردین روغنی
-ساردین دم‌سیاه
-صبور
-عروس ماهیان
-عروس ماهی نواری
-عروس ماهی منقوط
-چسبک ماهیان
-چسبک ماهی
-موتو ماهیان
-موتو هندی
-لچه دهان بارنجی
-شینگ ماهیان
-شینگ ماهی
-لب لوله ماهیان
-لب لوله ماهی قهوه‌ای
-چغوک ماهیان
-چغوک رشته دار
-چغوک شفاف
-چغوک پشت طلائی
-سنگسر ماهیان
-خنو خاکستری
-خنو لیموئی
-خنو زرد باله
-خنو خال سیاه
-خنو گوش قرمز
-سنگسر شش خط
-سنگسر معمولی
-سنگسر چهارکله
-سنگسر مخطط
-نیم منقار ماهیان
-نیم منقار جهنده
-سنجاب ماهیان
-سنجاب ماهی
-نیزه ماهیان
-بادبان ماهی
-نیزه ماهی سیاه
-چرم باله ماهیان
-چرم باله برتری
-زمرد ماهیان
-زمرد ماهی دم جاروئی
-گیش ماهیان دروغین
-گیش دروغین
-پنج زاری ماهیان
-پنج زاری باله نارنجی
-پنج زاری خال سیاه
-پنج زاری بزرگ
-پنج زاری مزین
-پنج زاری کج پوزه
-شهری ماهیان
-شهری دم زرد
-شهری گوش قرمز
-شهری دراز صورت قهوه‌ای
-شهری معمولی
-سه دم ماهیان
-سه دم ماهی
-سرخو ماهیان
-سرخو حرا
-سرخو بنگال
-سرخو خونی
-سرخو خال سیاه
-سرخو معمولی
-سرخو مخطط زرد
-سرخو چشم درشت
-سرخو مالاباری
-سرخو پنج خط
-سرخو قهوه‌ای
-سرخو هشت خط
-سرخو کج پولک
-ماه ماهیان
-ماه ماهی
-خورشید ماهیان
-خورشید ماهی اقیانوسی
-تک خار ماهیان
-تک شاخ ماهی خاکستری
-تک شاخ ماهی مشبک
-بز ماهیان
-بز ماهی سرخ جامه
-بز ماهی زرد جامه
-بز ماهی نوار آجری
-مار ماهیان دریائی
-مارماهی زرد
-مارماهی تیزدندان
-گوازدیم دریائی
-گوازدیم لکه‌دار
-گوازدیم چشم درشت
-گوازدیم تک نوار
-مارماهی پوزه کند
-خفاش ماهیان
-خفاش ماهی
-زمین کن ماهیان
-زمین کن خال باله
-زمین کن دم نواری
-راشگو ماهیان
-راشگو معمولی
-راشگو مخطط
-راشگو شش خط
-فرشته ماهیان
-هاماد
-تی‌بر ماهیان
-ماهی حوض دریا
-کفشک ماهیان تیزدندان
-کفشک تیزدندان
-طوطی ماهیان
-طوطی ماهی یشمی
-طوطی ماهی زرد پولک
-طوطی ماهی ایرانی
-زورک ماهیان
-زورک
-شوریده ماهیان
-میش ماهی
-مشکو لکه‌دار
-شوریده
-مشکو سیاه
-شبه شوریده چشم درشت
-میش ماهی منقوط
-تون ماهیان
-بچه زرده
-زرده
-هوور مسقطی
-طلال
-قباد ژاپنی
-شیرماهی
-قباد
-گیدر
-هوور
-عقرب ماهیان
-زنبور ماهی خال چشمی
-گزنده ماهی
-سگ ماهی خال سیاه
-خروس دریا
-هامور ماهیان
-هامور سیاه
-سمن آجری
-هامور خال نارنجی
-هامور منقوط قهوه‌ای
-هامور معمولی
-هامور پنج نواری
-هامور خط شکسته
-هامور خاکی
-هامور مالاباری
-هامور کله زیتونی منقوط
-شورت ماهیان
-شورت
-کفشک ماهیان راست سرخ
-کفشک گرد
-کفشک ریز
-کفشک گورخری
-شانک ماهیان
-شانک دو نواری
-صبیتی
-شانک زرد باله
-کوپر
-سیم دندان نما
-گیجار ماهیان
-گیجار منقوط
-گیجار بزرگ
-حلوا سفید ماهیان
-حلوا سفید
-یلی ماهیان
-یلی چهارخط
-یلی خط‌کمانی
-یلی درشت پولک
-بادکنک ماهیان چهاردندانی
-بادکنک ماهی قهوه‌ای
-بادکنک ماهی زیتونی
-بادکنک ماهی صاف
-سه‌خار ماهیان
-سه خاره خلال
-سه خاره پوزه‌کوتاه
-یال‌اسبی ماهیان
-یال‌اسبی بزرگ
-گربه کوسه ماهیان
-گربه کوسه عربی
-گربه کوسه لکه‌دار
-کوسه ماهیان
-کوسه وحشی
-کوسه ماهیان سرچکشی
-کوسه سرچکشی
-کوسه ماهیان ژرفزی
-کوسه گورخری
-کوسه ماهیان دراز دم
-کوسه دم‌دراز
-کوسه ماهیان درنده
-کوسه چانه سفید
-کوسه نوک‌تیز
-کوسه باله‌سیاه
-کوسه ببری
-کوسه چاک‌لب
-کوسه ماهیان مرموز
-کوسه قلاب دندان
-پوماهیان
-پو گزنده
-پو چهارگوش
-پو پلنگی
-پو دوخار
-پو دم‌پری
-رامک ماهیان
-رامک خالدار
-رامک مخطط
-رامک خط کمانی
-شبه سوس
-شبه سوس خالدار
-سپر ماهیان دوپوزه
-سپر ماهی دوپوزه
-سوس ماهیان
-سوس بزرگ
-سپر ماهیان برقی
-سپر ماهی برقی ایرانی
-ماهیان ماهیدانی (آکواریومی) 
-اسب ماهی
-جراح دو زرد
-کاردینال کمربندی
-رنگین‌کمان
-فرشته ماهی
-ستاره دریائی
-پروانه قهوه‌ای
-پروانه زرود
-خرگوش ماهی
-طوطی ماهی
-کاردینال خطی
-کفشک ماهی
-کوسه
-گربه ماهی
-لب شیرین
-ماه ماهی
-ماهی نقره‌ای
-هامور
-خرچنگ
-خرچنگ معمولی
-خرچنگ قرمز
-شاه میگو (لابستر) 
-خاویار
-آسترا
-فیل ماهی
-سوروگا
-انواع میگو
-میگو پرورشی
-میگوخشک
-شاه میگو
-انواع صدف
-صدف دریائی
-گوش ماهی صدف
-کنسرو ماهیان
-کنسرومیگو
-کنسرو ماهی فیل ماهی
-کنسرو ماهی تاسماهی (ازون‌برون) 
-کنسرو ماهی تن
-کنسرو ماهی ریزه کولی
-کنسرو ماهی ساردین
-کنسرو ماهی سوروگا
-کنسرو ماهی خاویاری
-کنسرو ماهی ریزکولی دودی
-کنسرو ماهی قزل‌آلا
-کنسرو ماهی سفیددودی
-غذای ماهیان ماهیدانی (آکواریومی) 
-جلبک خشک‌شده
-پودر ماهی
-فراورده‌های دریایی
-ده بازویان (اسکوئید) 
-باله خشک کوسه سفید-سینه‌ای
-باله خشک کوسه سیاه-سینه‌ای
-باله خشک کوسه سیاه دمی
-پودر ماهی ریزه کولی (کیلکا) 
-گوش ماهی صدف
-فیله انواع ماهیان
-می‌گوی خشک‌شده
-ماهیان خاویاری (تاس ماهیان) 
-تاسماهی (استروژن) 
-فیل ماهی
-سوروگا
-آسترا
-دیگر گونه‌های ماهیان
-ریزه کولی (ماهی کیلکا) 
-قزل‌آلا رودخانه‌ای
-ماهی سفید
-مارماهی
-ماهی آزاد
-ماهی مرکب
-
-پرورش ماهی در ایران
-در اسطوره‌های ایرانی جمشید را نخستین انسانی پنداشته‌اند که به پرورش ماهی پرداخت، جمشید پادشاه پیشدادی بود. ایرانیان محل پرورش ماهی را ماهی‌خانه می‌نامیدند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-ماهی شناسی کاربردی
-ماهی شناسی
-
-فراورده‌های دریایی
-بازی فعالیتی است که با میل و اختیار و با هدف سرگرمی و تفریح و معمولا و به‌طور هنجاری در اوقات فراغت انجام می‌شود. کارکرد بازی‌ها، تفریح و شادابی است در این دوره از بازی به عنوان یک صنعت شغلی استفاده‌می‌شود. در تعریف علمی، بازی فعالیتی مخصوص کودکان نیست؛ هر فعالیت اختیاری که بر اساس ایجاد لذت و خوشایندی باشد و کم یا زیاد دارای قواعد باشد، بازی محسوب می‌شود. بازی‌ها غالبا اشکال شناخته شده‌ای دارند و در فرهنگ و اقلیم هر قوم می‌توان آن را سراغ گرفت؛ بنابراین بازی‌ها دارای زمینه‌های اجتماعی، اقلیمی و خرده فرهنگی هستند. بازی‌ها عمدتا توسط وسایلی انجام می‌شوند که بیشتر در مورد کودکان اسباب‌بازی نامیده‌می‌شود. اما می‌توان وسایل بازی (مثلا ورزش-بازی چوگان) نیز به نوعی اسباب‌بازی است. امروزه بازی‌ها به شکل بازی‌های رایانه‌ای می‌باشند و بازیهای سنتی تقریبا مانند گذشته نیستند. 
-
-یک بازی شامل مجموعه‌ای از بازیکنان، مجموعه‌ای از حرکت‌ها یا راه‌بردها و نتیجه مشخصی برای هر ترکیب از راه بردها می‌باشد. پیروزی در هر بازی تنها تابع یاری شانس نیست بلکه اصول و قوانین ویژه خود را دارد و هر بازیکن در طی بازی سعی می‌کند با به‌کارگیری آن اصول، خود را به برد نزدیک کند. واینکه بازی فقط برای بچه‌های نیست و بعضی بازی‌ها حتی مخصوص بزرگسالان است
-
-باتوجه به تعریف جین مک گانیگال از بازی، هر بازی دارای چهار مؤلفه اصلی شامل هدف، قوانین، سیستم بازخورد و حضور داوطلبانه بازیکنان است. 
-
-هدف بازی
-بازخورد مشخصه‌ای از یک بازی است که بازیکنان می‌توانند به آن دست یابند. آن‌ها توجه‌شان را بر روی این اهداف متمرکز می‌کنند، این هدف باعث می‌شود تا افراد، احساس کنند مقصودی دارند. 
-
-قوانین بازی
-همان مکان‌هایی هستند که بازیکنان را محدود می‌کنیم. قوانین با محدود کردن بازیکنان، تلاش دارد تا آن‌ها با روش‌هایی نوآورانه به اهداف برسند. قوانین برای ممنوع کردن راه‌های همیشگی هستند. البته قوانین در همه‌ی بازی‌ها یکسان نیست و با یکدیگر فرق دارند. 
-
-سیستم بازخورد
-به بازیکنان می‌گوید که چقدر به هدف شان نزدیک شده‌اند. سیستم بازخورد می‌تواند شامل امتیازها، مراحل یا یک نوار پیشرفت باشد. حتی اگر به بازیکنان بگوییم: «رقابت وقتی به پایان می‌رسد که …»، سیستم بازخورد طراحی کرده‌ایم. 
-سیستم بازخورد فعال به بازیکنان اطمینان می‌دهد که هدف شان، قابل‌دسترسی است و انگیزه آن‌ها را افزایش می‌دهد. 
-
-حضور داوطلبانه
-مهم است که تمام بازیکنان، آگاهانه و از روی خواسته خودشان، قوانین، اهداف و سیستم بازخورد را پذیرفته‌باشند. 
-
-بازی در ایران باستان
-در ایران باستان کودکان از سن پنج سالگی سوارکاری و تیراندازی می‌آموختند. در آغاز تیراندازی به حالت پیاده و سپس اسب‌سواری و بعد تیراندازی در حالی که سوار بر اسب بودند را یادمی‌گرفتند. کسانی که در آموزشگاه درباری تیراندازی و سوارکاری می‌آموختند همراه شاه به شکار می‌رفتند تا در ضمن تفریح، نیرومند، فداکار، دلیر و با انضباط شوند و جنگ‌آزمایی و سلحشوری بیاموزند. مهم‌ترین بازی‌های کودکان برای تربیت جنگی آن‌ها عبارت بود از: اسب‌سواری، تیراندازی، شکار، چوگان‌بازی و زوبین‌اندازی. دوره آموزشی کودکان از پنج‌سالگی شروع و در بیست‌سالگی خاتمه می‌یافت. گزنفون در تاریخ خود می‌نویسد که کودکان ایرانی از خردسالی کمان کشیدن و تیرانداختن می‌آموختند و تا حدود هفده سالگی ادامه داشت. 
-
-تعریف اسباب‌بازی
-اسباب‌بازی عبارت است از ابزار و وسایلی که ویژگی‌های بالقوه درون کودک را به فعلیت می‌رساند؛ چه در در جهت درست یا غلط. چون شیطنت هم وجود دارد که شامل غضب و وهم و غنا و شهوت می‌شود. بازی کامپیوتری هم اسباب‌بازی مجازی است که قوه واهمه را تقویت می‌کند و کودک خیال‌پرداز و متوهم بزرگ می‌شود، چون در محیط مجازی بازی محدودیت‌های عالم واقعی وجود ندارد، ذهن کودک هم با آن شکل می���گیرد. پس ابزاری که باعث رفع نیاز یا تسهیل رفع نیازهای کودک می‌شود، اسباب‌بازی است. البته این تعریف یک تعریف قراردادی است، ممکن است تعریف علمی اسباب‌بازی چیز دیگری باشد. 
-
-ماهیت اسباب‌بازی
-اسباب بازی‌هایی مثل اره پلاستیکی یا انبردست پلاستیکی یا وسایل خانه‌سازی می‌توانند نیاز کودک به ساختن را برطرف کنند. اسباب بازیهای فکری هم می‌توانند رشد‌دهنده باشند. رشد دهنده در جهت تعادل یا عدم تعادل. البته کودک زیر هفت سال توانایی بازیهای فکری را ندارد. در زیر هفت سال یک اسباب‌بازی خاص در بستر بازی مفهوم پیدا می‌کند، مثلا یک عروسک ممکن است در یک بازی یک ابزار شیطنت یا سرگرمی باشد، اما در یک بازی دیگر با اندکی تغییر در ظاهر می‌شود ابزار رشد دهنده. اسباب‌بازی یک ابزار است یک قالب دارد و یک محتوا. خود قالب یک ساختار قالب دارد و یک محتوای قالب. ساختارهای قالب عمدتا بدون جهت هستند. برخی قالب‌ها قالب‌های دارای محتوا هستند، مثلا نرم‌افزارهای موزیکال که یک قالب هستند و محتوای آن‌ها می‌تواند متفاوت باشد، اما اساسا یک محتوا دارد که موسیقی است و مشکل دارد؛ مثلا در روش دیوید یک محتوا وجود دارد، محتوا برای برنامه‌ریزی استراتژیک، اطلاعات شرکت است که در روش دیوید اعمال و نتیجه‌گیری می‌شود. خود قالب یک ساختار دارد و یک محتوای قالب؛ که شناسایی عوامل داخلی را می‌طلبد. شناسایی عوامل داخلی یکی این است که خود ساختار دسته‌بندی دارد و دیگر اینکه عوامل داخلی، عوامل مالی و انسانی و … هستند. در برخی موارد، خود قالب، محتوای مشکل دار دارد؛ مثلا اسباب بازیهای شانسی. شانس یک محتوا است. مهم نیست سناریوی بازی چیست. می‌توان به ابزارهایی که قالب‌های مناسب دارند، محتواهای مناسب را افزود و ابزار مناسب ساخت. کودک اسباب‌بازی را به صورت بسیط استفاده نمی‌کند. یک عروسک ممکن است در یک مجموعه بازی، مثل خاله بازی، یک کارکرد داشته باشد، عروسکی هم که در ویترین خانه قرار می‌گیرد، یک کارکرد دارد. هر دو عروسک یکسان هستند اما در ترکیب یا روش استفاده است که کارکرد مشخص می‌شود. برای بازی باید یک زیرساخت فراهم شود، کودک باید در داخل یک خانه بچگانه زندگی کودکانه داشته‌باشد، عروسکی هم که به این مجموعه افزوده می‌شود باید نقش مهمان‌خانه را داشته باشد. اهمیت اسباب بازی‌های در مقیاس واقعی در اینجاست که ترکیب بازی را برهم می‌زنند. باید ترکیب، شیوه و سبک بازی کودکانه را کلی در نظر بگیریم. این لزوما درست نیست که مثلا اگر در اسباب‌بازی building block مثلث را تبدیل به گنبد کردیم، اسباب‌بازی اسلامی می‌شود. باید بستری فراهم شود که ترکیب استفاده از اسباب بازی‌ها کودک را به سمت درست بازی کردن یا به عبارتی زندگی کودکانه درست هدایت کند. آنگونه که در بزرگترها سبک زندگی طراحی می‌شود، در کودکان نیز باید سبک زندگی کودکانه طراحی شود. اولین چیزی که یک خانواده برای کودک تهیه می‌کند یک کمد ویترینی است که باید پر از اسباب‌بازی شود. اسباب بازیهای داخل ویترین هم نمی‌تواند از آن خارج شود. اگر ویترین به خانه تبدیل شود، فضا عوض می‌شود و هر اسباب‌بازی که در آن قرار دارد، تغییر کارکرد می‌دهد. اهمیت برخی چیزها در به هم زدن ترکیب است. اسباب بازی‌های یکسان در بسترهای مختلف، کارکرد متفاوت دارند. برخی ابزارها قالب درستی ندارند و اصلا در سبک زندگی درست، جایگاهی ندارند، م��ل اسباب بازی‌های موزیکال یا کارتون‌های تخیلی ولی برخی استفاده دوگانه دارند مثل عروسک و اتومبیل و والدین باید تمام توجه و اهتمام خود را برای انتخاب بهترین بازی‌ها و اسباب بازیها برای کودکان خود به کار گیرند. 
-
-گونه‌های بازی
-بازیهای کازینویی
-بازیهای مهارتی
-بازیهای ورزشی
-بازیهای فکری
-بازیهای راهبردی
-بازیهای بزمی
-بازیهای بچه‌گانه
-بازیهای حدسی
-بازیهای ویدئویی
-چیستان‌ها
-بازیهای اینترنتی
-بازی‌های رومیزی
-
-جستارهای وابسته
-بازی‌های ایرانی
-بازی‌های کودکان
-
-منابع
-
-۵. مگ بازی، بازی‌های رایانه‌ای
-۶. 
-
-بازی‌ها
-بنیان‌گذاری‌های سده ۲۶ (پیش از میلاد) 
-سرگرمی‌ها
-فعالیت‌های اوقات فراغت
-نام برخی از بازی‌ها و بازیچه‌های سنتی ایرانی و اصطلاحات در بازی‌ها: 
-دارچوپ (الش ماسه، کیلی بازی، کلیکا، دارگتلاو …) 
-۴۱۱۴۸
-
-آپوق
-آتش فراز
-آ;تشین مار
-آخردست
-آفتاب دزدک
-آغوز بازی (گردو بازی مازندرانی و گیلانی) 
-الو پلو
-آوند (نام پارسی شطرنج است) 
-اتل متل توتوله
-اتولوک بازی، رینگ و اتولوک بازی (Raing - o - Otoloc Bazi)، رایج در اشکذر یزد
-اخلکندو
-ارغشتک
-ارک
-ارهنگ ارهنگ اسب چه رنگ؟ 
-استا سلام حیدری
-استخوان مهتاب
-استوپ هواییهوایی
-قایم باشک
-اسم بازی
-اسم پیشونی
-اسم فامیل
-اسمی
-اشتالنگ
-بازی‌اش تی تی
-الک‌دولک
-انگلندو
-بادافره (فرفره) 
-بادبادک‌بازی
-بادبر
-بادپیچ
-بادفرنگ
-بادبادک‌بازی
-بادکنک بازی
-بازی رنگها
-بازی شناسایی
-بازپیچ
-بازنیچ
-بانوچ
-بالا بلندی
-بد بده (زو) 
-بر زدن
-بژول (استخوان اشتالنگ) 
-بشین و پاشو
-بورک
-بیست سؤالی
-پاسپار (لگدبازی) 
-پانتومیم
-پژول (گلوله بازی) 
-پشتک
-پک
-پگ
-پل
-پله
-پل چفته (بازی مهردشتی) 
-پهنه
-پیاده
-تاپ‌تاپه‌خمیر
-تیله بازی (بازی یزدی) 
-تتی (خمیربازی) 
-تخته‌نرد (نرد بازی) 
-تخش (تیر آتشبازی) 
-تخم‌مرغ بازی
-ترترک (بازی سرخوردن از کوه در شیراز) 
-تشت و خایه
-تشیره (تیله) 
-تک
-توپ‌بازی
-توپ چرخی
-توژی (غذا خوردن دانگی بچه‌ها) 
-تیرتخش
-تیله بازی
-جدانک یا کوزه گردان
-جرنگ جرنگ
-جمله سازی
-جمهلو
-جنگ بازی
-جوگندم
-چال
-چالیک
-چپچله
-چرخوک
-چشم بندک
-چشمک
-چفته
-چلانک
-چلک
-چنچولی (تاب‌بازی) 
-چوگان
-چوگانی (اسب درخور بازی چوگان) 
-خاله بازی
-خاله بزغاله
-خرپلیس
-خروس جنگی
-خونه بازی
-دبلنا
-دستش ده (دست رشته، دشتش نه) 
-دستمال پشتی
-دست بازی
-دوز
-دومینو
-دیدار قاتل
-ریگک
-زو
-سنگ کاغذ قیچی
-سنگ کرنو
-شاه دزد وزیر
-شطرنج
-شیطونک
-شکرپنیر
-شمع گل پروانه
-عروسک بازی
-قایم‌باشک
-کلاغ‌پر
-گرگم‌به‌هوا
-گرگی‌لی‌لی
-گل یا پوچ
-مامان بازی
-ماروپله
-مافیا (بازی) 
-مشاعره
-منچ
-نقطه خط
-نون بیار کباب ببر
-نه (۹) ریگک
-هپ
-هفت‌سنگ
-یک‌قل‌دوقل
-یه مرغ دارم
-چری نری
-اوسولولو
-دورنا وردی
-آرادا قالدی (وسطی) 
-
-جستارهای وابسته
-بازی‌های محلی لرستان
-دال پلان یا پلو
-جوزو
-کلورونکی
-پنج قاچی
-گوم زایس
-نتور
-کوشک صلاخ
-دار، دارو
-خرمن چوش
-اچل مچلو، گله حالو مرده له، کی می‌چرو
-ستاره شیپ شیپ
-کرو
-ترفه بازی
-سه پر
-گو بازی
-کور وگردله
-خرمن چوش
-کلاورکنی
-کردرکی
-دال پلو
-گل زرکی
-جفتو
-هرازکنی
-مورد فهرست گلوله‌ای
-بازی‌های محلی قزوین
-جرنگ جرنگ
-سنگ کرنو
-
-منابع
-فرهنگ برهان قاطع (گاهنامه هنرهای زیبای کشور، شماره ۲، ۱۳۴۱ خورشیدی). 
-
-پیوند به بیرون
-
-بازی‌ها
-فرهنگ در ایران
-یاخته شناسی یا سلول‌شناسی یا سیتولوژی دانش شناخت و بررس�� یاخته‌ها است. یاخته‌شناسی شاخه‌ای است از زیست‌شناسی. یاخته‌شناسی بیشتر بر مشاهدات میکروسکوپی استوار است. با پیشرفت تکنیک مولکولی، دانش زیست‌شناسی سلولی از دل این دانش بیرون آمد. 
-امروزه بیشتر سیتولوژی به معنای سیتوپاتولوژی که دانش تشخیص بیماری‌ها از طریق سلول‌ها است استفاده می‌شود و بجای یاخته شناسی، زیست‌شناسی سلولی بکار می‌رود. 
-
-پس سلول‌شناسی امروزه معناهای زیر را دارد: 
-زیست‌شناسی یاخته‌ای
-آسیب‌شناسی سلولی
-
-تشخیص سرطان با سیتولوژی
-در اکثر مواقع از سیتولوژی برای مشخص نمودن نوع‌های متفاوت سرطان در بافت یا نمونه‌های بیوپسی استفاده می‌کنند. سرطان در اکثر مواقع توسط یک متخصص تشخیص داده می‌شود که به بررسی و مطالعه میکروسکوپیک نمونه‌ها سلولی یا بافتیمی پردازد. 
-
-گاهی اوقات، آزمایش‌های سلولی، RNA و DNA باعث شاخته شسدن سریع‌تر سرطان می‌شوند. بهترین گزینه درمانی را می‌توان با استفاده از نتیجه این آزمایش‌ها استفاده کرد. 
-
-آیا می‌دانستید آزمایش‌های بافتی و سیتولوژی می‌توانند نوع‌های مختلف دیگر مریضی‌ها را نیز پیدا کنند؟ به عنوان مثال اگر پزشک در مورد سرطانی بودن یک توده اطمینان خاطر نداشته باشد، می‌تواند یک بخش کوچک از آن را جداکرده و آن را از لحاظ موجود بودن سرطان، عفونت و مشکلات دیگر مورد بررسی قرار دهد. 
-
-اما در بیوپسی معمولا قسمتی از یک توده برا جدا می‌کنند و مورد آزمایش قرار می‌دهند. به نمونه بافت برداشته‌شده، نمونه بیوپسی نیز می‌گویند. 
-
-اگر یک توده سرطانی با آزمایش تصویربرداری شناسایی‌شده و یا توسط معاینه‌های فیزیکی تشخیص داده‌شده باشد، باز هم برای تشخیص دقیق باید یک قسمت از بافت بیوپسی برای آزمایش در زیر میکروسکوپ برداشته شود. چرا که در اکثر مواقع تومورها، تومورهای سرطانی نیستند. مشخص نمودن اینکه کدام توده برای بدن دارای خطرا است به بعهده علم سیتولوژی می‌باشد. 
-
-منابع
-
-زیست‌شناسی سلولی
-فام‌تنیا کروموزوم به معنی جسم رنگی است که اولین بار در سال ۱۸۸۸ به وسیله والدیر به کار گرفته شد. هم‌اکنون این واژه برای نامیدن رشته‌های رنگ‌پذیر و قابل‌مشاهده با میکروسکوپ‌های نوری به کار می‌رود که از همانندسازی و نیز بهم پیچیدگی و تابیدگی هر رشته کروماتین اینترفازی در سلول‌های یوکاریوتی تا رسیدن به ضخامت ۱۰۰۰ تا ۱۴۰۰ نانومتر ایجاد می‌شود. در پروکاریوت‌ها نیز ماده ژنتیکی اغلب به حالت یک کروموزوم متراکم می‌شود. در برخی باکتری‌ها علاوه بر کروموزوم اصلی که اغلب ژن‌ها را شامل می‌شود کروموزوم کوچک دیگری که به‌طور معمول آن را پلازمید می‌نامند، قابل‌تشخیص است‌گر چه تعداد کمی از ژن‌ها بر روی پلازمید قرار دارند. 
-
-اما از آنجا که در بیشتر موارد ژن‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها بر روی آن جایگزین شده‌اند، از نظر پایداری و بقای نسل باکتری اهمیت زیادی دارد. کروماتین در ساختمان کروموزوم به شکل لوپ دیده می‌شود. لوپ‌ها توسط پروتئین‌های اتصالی به DNA که مناطق خاصی از DNA را تشخیص می‌دهند پابرجا می‌ماند. سپس مراحل پیچ‌خوردگی نهایتا نوارهایی را که در کروموزوم‌های متافازی دیده می‌شود ایجاد می‌کند. هر تیپ کروموزومی یک نوع نواربندی اختصاصی را در ارتباط با نوع رنگ‌آمیزی نشان می‌دهد. این رنگ آمیزی‌ها منجر به مشخص شدن تعداد و خصوصیات کروموزوم‌های هر گونه از موجودات زنده می‌گردد؛ که این خصوصیات تعدادی و مورفولوژیک کروموزوم‌ها را کاریوتیپ می‌نامند. 
-
-یا به زبان ساده می‌توان کروموزوم‌ها را به بسته‌های مواد ژنتیکی تشبیه کرد که درون هسته سلول‌ها ذخیره شده‌اند؛ و در واقع به شکل مولکول‌های DNA همراه با پروتئینها هستند که به این بسته‌ها کروموزوم گفته می‌شود. 
-
-هر انسان در مجموع ۴۶ کروموزوم دارد که هنگام لقاح نصف می‌شود. از این ۴۶ کروموزوم دو کروموزوم جنسی اند و جنسیت را مشخص می‌کنند. 
-هر انسان به هنگام لقاح ۲۳ کروموزوم از اسپرم پدر و ۲۳ کروموزوم از تخمک مادر دریافت می‌کند. سلول‌های تخمک و اسپرم هاپلوئید هستند یعنی دارای یک عدد از هر سری کروموزوم‌ند. سلول‌های پروکاریوت (مثل باکتریها) معمولا دارای یک کروموزوم می‌باشند. البته باکتری‌هایی هم هستند که دارای چند کروموزوم می‌باشند اما این باکتری‌ها نادر هستند. کروموزوم باکتری‌ها به صورت حلقوی است. باکتری‌ها (و برخی مخمرها) علاوه بر کروموزوم اصلی دارای یک یا چند پلاسمید نیز می‌باشند. انسان سالم دارای ۲۳ جفت کروموزم است. ۲۲ جفت کروموزوم که تعیین‌کننده منش‌های ارثی به غیر از جنس (نر و ماده) است و اتوزوم (خودتن) نامیده می‌شود. یک جفت دیگر را کروموزوم جنسی می‌گویند. کروموزوم‌های جنسی در مردان طبیعی به صورت XY و در زنان به‌طور طبیعی XX است. 
-
-ریشه‌شناسی
-واژه chromosome از دو بخش: پیشوند chromo- (فام، رنگ) و واژه some (تن، بدن) ساخته شده‌است؛ زیرا در زیر ریزبین لک‌دار اند. 
-
-کروماتید‌های همتا
-کروماتید‌های همتا (یا همولوگ) جفت کروماتید هایی هستند که با ژن‌هایی با ویژگی‌های مشابه در جایگاه کروموزوم هم‌نظیر و از نظر طول، موقعیت سانترومر و الگوی رنگ‌آمیزی مشابه هستند. یک جفت کروموزوم همتا، یک کروموزوم از مادر و یک کروموزوم از پدر به ارث می‌برد. 
-
-سلول‌های دیپلوئیدی
-برای تعیین تعداد کروموزوم‌ها و تشخیص بعضی از ناهنجاری‌های کروموزومی، کاریوتیپ تهیه می‌شود. کاریوتیپ تصویری از کروموزوم‌ها با حداکثر فشردگی است که بر اساس اندازه، شکل و محل قرارگیری سانترومرها، مرتب و شماره‌گذاری شده‌اند. 
-
-با بررسی کاریوتیپ انسان مشاهده می‌شود که هر کروموزوم دارای یک کروموزوم شبیه خود است که به این کروموزم‌ها، همتا گفته می‌شود. به جاندارانی که که سلول‌های پیکری آنها از هر کروموزوم دونسخه داشته باشد دیپلوئید یا دولاد می‌گویند. در این سلول‌ها، دومجموعه کروموزوم وجود دارد که دو به دو به یکدیگر شبیه‌اند؛ یک مجموعه کروموزوم از والد مادری و یک مجموعه از والد پدری دریافت شده‌است این سلول هارا با نماد کلی ۲ n نشان می‌دهند. 
-
-یوکاریوت
-
-هر کروموزوم یوکاریوت از مولوکول پروتئین طولانی دی ان‌ای تشکیل‌شده و اجتماع متراکم پروتئینها و دی ان‌ای را شکل می‌دهد که کروماتین خوانده می‌شود، کروماتین حاوی مقدار اعظم دی ان‌ای موجود زنده است. 
-
-جستارهای وابسته
-چرخه سلولی
-
-منابع
-
-غفاری، سعید رضا، ژنتیک برای کارشناسان نظام سلامت، تهران " انتشارات اندیشه سرا، ۱۳۸۵
-کتاب زیست سال سوم دبیرستان
-
-زیست‌شناسی مولکولی
-ژنتیک یاخته‌ای
-ساختارهای هسته‌ای
-کروموزوم
-جزر و مد یا کشند که در پارسی میانه «فرودآهنج و برآهنج» نامیده می‌شود؛ بالا و پایین شدن سطح آب دریاها بر اثر نیروی گرانش کره ماه است. از زمان طلوع یا غروب ماه، مد آغاز شده و با رسیدن ماه به نصف��النهار بالایی یا پایینی مد به بیشینگی رسیده و بلافاصله جزر آغاز می‌شود و متقابلا تا طلوع یا غروب ماه، جزر به کمینگی می‌رسد. 
-
-در برابر نیروی کشش ماه، دریاها در مقایسه با خشکی‌های زمین نرمش‌پذیری بیشتری دارند و از این روی کمتر ایستادگی می‌کنند، به همین دلیل توده‌های آب در زیر پای ماه انباشته می‌گردند و پدیده‌ای را به نام «مد» ایجاد می‌کنند. هم‌زمان با مد رو به ماه (مد اول یا بلند)، مد دیگری در آن سوی کره زمین ایجاد می‌گردد بدین‌سان که آب‌های آن سوی سیاره زمین که از ماه به‌دورند، کمتر اثر گرفته و به اصطلاح عقب می‌مانند و آب‌توده کلانی را ایجاد می‌کنند (مد دوم یا کوتاه). از طرفی هنگام طلوع یا غروب ماه، در افق شرقی و غربی، آب‌ها عقب می‌مانند و بالا نمی‌آیند و دچار «جزر» می‌شوند. 
-
-تقریبا هر شبانه‌روز، هر دور حرکت ظاهری کره ماه گرد زمین (میانگین ۲۴ ساعت و ۴۸ ٫ ۸ دقیقه) هر نقطه از سطح دریا دو بار دستخوش مد و دو بار هم دستخوش جزر می‌شود. به عبارتی بازه زمانی میان دو مد و جزر پیاپی ۱۲ ساعت و ۲۴ ٫ ۴ دقیقه است. جزر و مد همراه با حرکت ظاهری ماه از افق شرقی ناظر، به سمت افق غربی او پیش می‌رود. در بیشتر نقاط دنیا از جمله سواحل اقیانوس هند، خلیج‌فارس، دریای سرخ، اقیانوس اطلس و بخشهایی از دریای مدیترانه جزر و مد نیم‌روزی (شبانه‌روز دو جزر و مد) اتفاق می‌افتد. در بعضی نقاط مانند سواحل شمالی مدیترانه، که به دریای اژه و آدریاتیک متصل می‌شود جزر و مد روزانه (شبانه‌روزی یک جزر و یک مد) اتفاق می‌افتد. 
-
-به میزان تفاوت جزر (کاهش) و مد (افزایش) سطح آب دریا، دامنه جزر و مدی می‌گویند. هنگامی‌که نیروهای گرانش ماه و خورشید هماهنگ عمل می‌کنند و هر دو با زمین در یک راستا هستند (هنگام مقارنه: ماه نو یا مقابله: ماه کامل)، جزر و مد دامنه بیشتری پیدا کرده و در بالاترین حد قرار می‌گیرند که کشند فنری یا «مه‌کشند» (بهاری یا کامل) نامیده می‌شود، متقابلا هنگامی‌که ماه و خورشید نسب به زمین باهم زاویه ۹۰ درجه (هنگام تربیع اول و دوم: ماه نیم‌قرص) می‌سازند، در این هنگام جزر و مد به کمترین حد رسیده و کشندهای کوچک یا «که‌کشند» (خفیف) نامیده می‌شود. 
-
-اثر گرانش خورشید در کشند نسبت به ماه در رده دوم اهمیت قرار می‌گیرد، زیرا بازه آن بیشتر (فاصله خورشید از زمین یکصدوپنجاه میلیون کیلومتر) است، از این‌رو نسبت تأثیر نیروی کشندزای خورشید تنها پیرامون ۷ درصد نیروی ماه است. نزدیکی ماه نیز تأثیری در بلندی کشند دارد، هنگامی‌که ماه در فرودینه (حضیض) زمینی قرار دارد نیروی کشندزای آن به اندازه ۲۰ ٪ بیش از حد عادی است. همچنین زمان اعتدالین یا کم شدن فاصله زاویه‌ای ماه با خورشید در بیشینگی دامنه جزر و مد تأثیر مضاعف دارند. 
-
-گرانش ماه سبب می‌شود افزون بر آماسیدن بخشی آب‌های کره زمین، خشکی‌ها نیز دستخوش تورم گردند که در سنجش با آماس آب‌ها نامحسوس است. نیروی برآمده از گرانش ماه و لنگری که از جانب انباشته شدن آب به وجود می‌آید، سبب می‌شوند چرخش محوری زمین به آرامی ایست (ترمز) کند و بدین‌سان بر طول شبانه‌روز زمینی می‌افزایند. بررسی خطوط رشد و نمو سنگواره‌های مرجانی بیانگر آن است که در ۳۵۰ میلیون سال پیش طول شبانه‌روز حدود سه (۳) ساعت کوتاه‌تر از شبانه‌روز کنونی بوده و طول سال خورشیدی به چیزی حدود ۴۰۰ روزافزون می‌گردیده‌است. بررسی‌هایی که از روی پیشینه‌های بجا مانده از خورشیدگرفتگی‌ها و ماه گرفتگی‌های گذشته انجام‌شده، نشان می‌دهد که روند افزایش طول روزهای زمینی ۰۰۱۶ ٪ ثانیه در هر سده بوده‌است. 
-
-انرژی جزر و مد سدی چیست؟ 
-نوشتار اصلی: انرژی جزر و مد
-
-از انرژی به‌وجود آمده از جزر و مد برای تولید برق استفاده می‌شود بدین منظور در سواحل دریاها و اقیانوس‌ها نیروگاه‌هایی شبیه به نیروگاه آبی احداث می‌کنند. این نوع نیروگاه دارای سه بخش اصلی است. بخش اول سازه سد است که آب را به هنگام مد در پیش خود نگاه می‌دارد. قسمت دوم دروازه و کانال‌هایی هستند که آب را به سمت بخش سوم یا همان توربین و ژنراتورها هدایت می‌کنند و منجر به تولید الکتریسیته می‌شود. دروازه و کانال‌ها در هنگام مد باز هستند برای تولید انرژی و هنگام جزر بسته هستند برای ایجاد اختلاف ارتفاع و به تبع آن سبب ایجاد پتانسیل برای افزایش نیروی آب به هنگام برخورد با توربین‌ها می‌شود. 
-
-منشأ جزر و مد
-اصولا جزر و مد به دلیل برهمکنش نیروهای جاذبه‌ای و سینماتیکی دستگاه زمین - ماه - خورشید به وجود می‌آید. جزر و مد اثر فراوانی در پارامترهای مداری دستگاه زمین - ماه دارد به نوعی که بررسی دقیق جزر و مد در این عمل کاملا مختل می‌باشد در حالی که کل نیروهای مولد جزر و مد کوچک است. نیروی اساسی جزر و مد مربوط به ماه است. 
-
-جستارهای وابسته
-
-نمودهای ماه
-نیروی کشندی
-انرژی جزر و مد
-
-منابع
-
-پاتریک مور، گری هانت (Garry hunt): اطلس سامانه خورشیدی، برگردان عباس جعفری، صفحه ۹۴ و بعد، نشر سازمان گیتاشناسی، تابستان ۱۳۷۴ خورشیدی. 
-
-پیوند به بیرون
-جزر و مد چه جوری کار می‌کنه؟! - سیتپور
-
-اقیانوس‌نگاری
-جزر و مدها
-ژئودزی
-ژئوفیزیک
-ماه
-ناوبری
-بافت‌شناسی علم بررسی میکروسکوپی تشکیل، ساختار و کارکرد بافت‌ها است. 
-
-دانش‌های زیستی مرتبط با بافت‌شناسی از این قرارند: 
-یاخته‌شناسی یعنی بررسی یاخته‌ها، این دانش یک سطح پایین‌تر از بافت‌شناسی قرار دارد. 
-کالبدشناسی: بررسی اندام‌ها
-ریخت‌شناسی: بررسی کلیه سازواره‌ها (ارگانیسم‌ها) 
-
-چهار نوع بافت وجود دارند: 
-۱ پیوندی
-۲ عصبی
-۳ ماهیچه‌ای
-۴ پوششی
-
-منابع
-
-بافت‌شناسی و زیست‌شناسی سلولی - نویسندگان: لزلی پی گارتنر، جیمزال هیئت، جودی استروم - مترجمان: ولی‌الله مرادی، محسن شاه طاهری، مریم سهرابی - نشر: دانشگاه علوم پزشکی همدان، معاونت پژوهشی (۱۸ دی، ۱۳۸۴) - شابک: ۹۶۴ - ۹۶۲۶۷ - ۴ - ۳
-
-جستارهای وابسته
-بافت
-
-پیوند به بیرون
-http: / / histology-online. com / index. php / login
-https: / / www. youtube. com / watch ? v=ONiSuxgaOUE&list=PLoZ ۴۴ XqULVoSvfpb- ۴ N ۹ __MO ۵ -pp ۰ dldb
-
-بافت‌شناسی
-زیست‌شناسی
-فیزیولوژی
-واژگان پزشکی
-سبزدیسه یا کلروپلاست پلاست‌هایی دارای کلروفیل (سبزینه) اند که در سیتوپلاسم سلول‌های گیاهی یافت می‌شوند. کلروپلاست‌ها به امواج مختلف طیف مرئی حساس اند و با استفاده از سبزینه خود انرژی فوتون‌ها را به مولکول‌های شیمیایی تبدیل می‌کنند. شمار کلروپلاست‌ها به‌طور ژنتیکی معین است. همچنین کلروپلاست از واحدهایی به نام گرانوم ساخته شده‌است که انرژی خورشید را به دام می‌اندازد و خود این گرانوم‌ها نیز از واحدهایی به نام تیلاکوئید تشکیل‌شده‌اند. درون کلروپلاست مایعی سیال به نام استروما (بستره) تشکیل شده‌است. در واقع کار اصلی کلروپلاست فوتوسنتز است (فوتوسنتز فرایندی است که با جذب دی‌اکسید کربن و انرژی خورشید، آن را به صورت مواد غذایی یا قندها تبدیل می‌کند). کلروپلاست دارای دو غشا است که عبارتند از: 
-غشای درونی
-غشای بیرونی که این دو غشا فضای درون کلروپلاست رو به سه بخش تقسیم می‌کنند که عبارت اند از: 
-الف- فضای بین غشا داخلی و خارجی
-
-ب- فضای درون غشای درونی (استروما) که گرانوم‌ها (شامل تیلاکوئیدها) در ان قرار دارد. 
-
-پ- فضای درون تیلاکوئیدها. 
-
-همچنین درون کلروپلاست DNA حلقوی و کلروفیل (a,b) و کاروتنوئید که از اجزای مهم کلروپلاست است وجود دارد که به نام دی‌ان‌ای کلروپلاستی شناخته شده‌است. 
-
-منابع
-زیست‌شناسی و آزمایشگاه ۱، پایه دوم دبیرستان، زیست‌شناسی دوره پیش‌دانشگاهی، وزارت آموزش و پرورش
-ویکی‌پدیای فرانسوی
-
-اندامک‌ها
-رویدادهای درون‌همزیستی
-فتوسنتز
-فیزیولوژی گیاهی
-سبزینه یا کلروفیل، رنگدانه سبزرنگی است که در بیشتر گیاهان، خزه‌ها و سیانوباکترها و نورپروردها که کلروپلاست ندارند یافت می‌شود. سبزینه بخش بزرگ نور آبی و قرمز را جذب، و نور سبز و زرد را از بین طیف‌های الکترومغناطیسی بازتاب می‌کند. رنگ سبز گیاهان به دلیل بازتاب نور سبز از کلروفیل‌هاست. عملیات فتوسنتز باعث سبز ماندن گیاهان می‌شود. 
-
-گیاهان، برای ساخت غذا به کلروفیل نیاز دارند و با کمک آن واکنش می‌دهند. کلروفیل ماده‌ای شیمیایی است که تقریبا در برگ و ساقه تمام گیاهان وجود دارد. وظیفه کلروفیل، فتوسنتز است، به این معنی که کربن دی‌اکسید موجود در هوا را با آب مکش شده توسط ریشه گیاه از زمین را در حضور نور ترکیب می‌کند و قند و اکسیژن می‌سازد یا به‌طور ساده گیاه را توانا می‌سازد که از نور خورشید انرژی کسب کند. 
-
-نگارخانه
-
-مقاله‌های مرتبط
-کلروپلاست
-کلروزوم
-
-منابع
-
-افزودنی‌های عدد ئی
-تتراپیرول‌ها
-رنگ‌دانه‌های فتوسنتزی
-سبز
-آراگاتسوتن نام یکی از استان‌های کشور ارمنستان است که در غرب این کشور واقع‌شده است. 
-
-وجه تسمیه
-این استان در دامنه کوهستانی به نام آراگاتس جای گرفته است. خود نام آراگاتسوتن در زبان ارمنی به معنی «کوهپایه آراگاتس» است. 
-
-عوارض جغرافیایی
-قله آراگاتس (۴ ٬ ۰۹۵ متر) که بلندترین نقطه کشور ارمنستان است در این استان قرار گرفته است. 
-قله آرتنی - ۲ ٬ ۰۴۷ متر - سرزمین کوهستانی ارمنستان
-تغنیس - ۲۸۵۱ متر - رشته‌کوه تساغکونی
-
-تقسیمات استانی
-مرکز این استان شهر آشتاراک است که در ۲۰ کیلومتری شمال غربی ایروان قرار دارد. 
-
-استان آراگاتسوتن شامل موارد زیر است ۱۱۴ communities (hamaynkner) , of which ۳ are considered شهری هستند و ۱۱۱ are considered روستایی هستند. 
-
-شهرک‌ها یا communities شهری
-
-روستاها یا communities روستایی
-
-آگاراک
-آگاراکاوان
-آغتسک
-آکونک
-الاگیاز
-آنتاروت
-آپنا
-آرایی
-آراگاتس
-آراگاتساوان
-آراگاتسوتن
-آرتاشاوان
-آرتنی
-آروچ
-آشناک
-آوان
-آوشن
-آرووت
-بازماغبیور
-برکارات
-بیوراکان
-چارچاکیس
-چکناغ
-داشتادم
-داوتاشن
-ددماسار
-دیان
-دپروانک
-جوراگلوخ
-گارناهوویت
-گغادیر
-گغادزور
-گغاروت
-گتاپ
-غازاراوان
-هاکو
-هارتاوان
-
-هاتساشن
-هنابرد
-ایریند
-جامشلو
-جرامبار
-کاکاوادزور
-کانچ
-کانیاشیر
-کاربی
-کارمراشن
-کاتناغبیور
-کایک
-کوش
-کوچاک
-لرناپار
-لرناروت
-لوساگیوغ
-لوساکن
-ماستارا
-ملیک‌گیوغ
-متسادسور
-میجناتون
-میراک
-نرکین بازمابرد
-نرکین ساسناشن
-نیگاوان
-نور آمانوس
-نور آرتیک
-نور یدسیا
-نوراشن
-اوهاناوان
-اورگوو
-اوشاکان
-اوتوان
-پارپی
-پارتیزاک
-ریا تاز��
-
-سادونتس
-ساغموساوان
-سارالانج
-ساسونیک
-شامیرام
-شناوان
-شنکانی
-شغارشیک
-شوغاکن
-سیپان
-سوریک
-سوسر
-تاتول
-تغر
-تلیک
-تساغکاهوویت
-تساغکاسار
-تساغکاشن
-تساماکاسار
-تسیلکار
-تتوجور
-اوجان
-اوشی
-واردابلور
-واردنیس
-واردنوت
-ورین بازمابرد
-ورین ساسونیک
-ورین ساسناشن
-ووسکهات
-ووسکتاس
-ووسکواز
-یغیپاتروش
-یغنیک
-یرنجاتاپ
-زارینجا
-زوواسار
-
-روستاهای Non-community
-Dzoragyugh, belongs to the ماستارا community. 
-کارین، belongs to the ساسونیک community. 
-خنوسیک, belongs to the آوان community. 
-موغنی, belongs to the آشتاراک community. 
-
-روستاهای سابق
-Karmrashen, near the لرناگوگ community of استان آرماویر. 
-Lusaghbyur, belongs to the آرتاشاوان community. 
-نیگاتون, belongs to the آرتاشاوان community. 
-Shenik, نزدیک زوواسار community. 
-Zovuni, نزدیک یغیپاتروش community. 
-
-اماکن مذهبی و تاریخی
-سازه‌های تاریخی و مذهبی این استان عبارتنداز: 
-
-آروچاوانک
-رصدخانه اخترفیزیک بیوراکان
-آمبرد
-ساغموساوانک
-کلیسای آرتاوازیک
-کلیسای جامع تالین
-هووهانناوانک
-کلیسای هوهانس مقدس، بیوراکان
-کلیسای هوهانس مقدس، ماستارا
-کلیسای هوهانس مقدس، ووسکواز
-کلیسای یغیپاتروش
-صومعه سارگیس مقدس، اوشی
-صومعه کریستاپور مقدس
-کلیسای گئورگ مقدس، گارناهوویت
-کلیسای ماریانه مقدس، آشتاراک
-صومعه تغر
-بازیلیکای کاساق
-صومعه گئورگ مقدس، موغنی
-کلیسای تسیراناور، آشتاراک
-کلیسای جامع مسروب ماشتوتس مقدس
-کلیسای سارگیس مقدس، آشتاراک
-کلیسای کارماراوور
-مقبره آرشاکونی
-موزه گئورگ چاووش
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-استان آراگاتسوتن
-منطقه‌های ارمنستان
-زیربخش‌های ارمنستان
-وایوتس‌جور یا وایوتس دزور یکی از استان‌های کشور ارمنستان است که در جنوب غربی این کشور واقع شده‌است. مرکز این استان شهر یغگنادزور می‌باشد. 
-
-نامگذاری
-پسوند -دزور که در بسیاری از جاینام‌های ارمنی به چشم می‌خورد به معنی دره است. نام وایوتس‌جور بنا بر باور عوام معنی «دره مصیبت» می‌دهد. 
-
-تاریخچه استان
-منطقه وایوتس‌جور تا زمان تازش سلجوقیان در دست شاهزادگان سیونیک بود. پس از سال‌ها فرمانروایی سلجوقیان سرانجام ارمنیان این منطقه را آزاد کردند و خاندان اربلی بر آنجا چیره گشت. طی فرمانروایی آنان کانون دانشی برجسته‌ای در گلادزور به شکوفایی رسید. 
-
-این منطقه سپس بخشی از ایران شد و شاه‌عباس بزرگ صفوی در سال ۱۶۰۴ میلادی مردم یغگنادزور را به زور به درون ایران کوچاند و سده‌ها بعد یعنی پس از امضای قرارداد ترکمنچای مردم آن شهر به دیار خود بازگشتند. 
-
-عوارض جغرافیایی
-رویه استان وایوتس‌جور را کوه‌ها و تپه ماهورها پوشانده‌است و فاقد جنگل است. تنها ۲۰ درصد از زمینهای این استان کشت‌پذیر است. این استان در حوزه آبریز رود آرپا قرار دارد. این استان کوچک دو شهر دیگر دارد به نام‌های وایک و جرموک. 
-کوه واردنیس - ۳ ٬ ۵۲۲ متر - رشته‌کوه واردنیس
-گنداسار - ۲۹۴۶ متر - رشته‌کوه گغاما
-آرپا (رود) 
-رود یغگیس
-
-تقسیمات استانی
-
-استان وایوتس‌جور شامل موارد زیر است ۴۴ communities (استان‌های ارمنستانner) , of which ۳ are considered urban و ۴۱ are considered rural. 
-
-شهرک‌ها و communities شهری
-
-روستاها یا communities روستایی
-
-آگاراکادزور
-آغاونادزور
-آغنجادزور
-آرنی
-آرین
-آرپی
-آرتابوینک
-آرتاوان
-آزاتک
-باردزرونی
-چیوا
-گتاپ
-گتیکوانک
-گلادزور
-
-گندواز
-گنیشیک
-گوغتانیک
-گومک
-هرهر
-هرمون
-هورباتغ
-هورس
-کاراگلوخ
-کارمراشن
-خاچیک
-خندزوروت
-مالیشکا
-مارتیروس
-
-نور آزنابرد
-پور
-ریند
-سالی
-ساراوان
-شاتین
-سرس
-تاراتومب
-وارداهوویت
-ورنشن
-یغگیس
-یلپین
-زاریتاپ
-زدا
-
-Non-community villages
-آختا، belongs the community of گومک. 
-موزروف، belongs the community of گنیشیک. 
-کاپویت، belongs the community of گومک. 
-کچوت، belongs the community of جرموک. 
-سواژایر، belongs the community of وارداهوویت. 
-اوغدزور، belongs the community of ساراوان. 
-
-روستاهای سابق
-اماگو، belongs the community of آرنی. 
-آراتس، belongs the community of هرمون. 
-کالاسار، belongs the community of هرمون. 
-گتیکوانک، belongs the community of وارداهوویت. 
-هورادیس، belongs the community of زاریتاپ. 
-
-اماکن مذهبی و تاریخی
-وایوتس‌جور کلیساها و صومعه‌های تاریخی و دیدنی فراوانی دارد. یکی از زیباترین کلیساهای میان سده‌ای ارمنستان به نام نوراوانک (بمعنی صومعه نو) در این استان قرار دارد. سایر سازه‌های تاریخی و مذهبی این استان عبارتنداز: 
-صومعه اسپیتاکاوور
-گندوانک
-صومعه تاناهات
-صومعه تساغاتس کار
-پروشابرد
-جرموک
-
-منابع
-
-کتابچه راهنمای مسافرتی «کشف دوباره ارمنستان» 
-
-
-
-استان وایوتس‌جور
-منطقه‌های ارمنستان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۵ (میلادی) در ارمنستان
-زیربخش‌های ارمنستان
-اچمیادزین (یا اجمیاتزین) با نام رسمی واغارشاپات (Վաղարշապատ) (ولاش‌آباد)، نام یک شهر و همچنین یک مکان مقدس در کشور ارمنستان است. 
-
-اچمیادزین در زمانی که بخشی از ایران بود سه‌کلیسا و اوچ‌کلیسا نامیده می‌شد. 
-
-آستان قدس اچمیادزین (در ارمنی Էջմիածին) که در استان آرماویر، ارمنستان واقع‌شده، مرکز کلیسایی ارمنیان و مکانی بسیار مقدس برای مردم این کشور است. جاثلیق کل ارامنه در این شهر زندگی می‌کند و کلیسای اچمیادزین که در سال ۴۸۰ ساخته‌شده در آنجا قرار دارد. واژه اچمیادزین به معنای ظهور تک‌فرزند (منظور عیسی به‌عنوان تنها فرزند خدا) است، زیرا به باور مردم، عیسی خود در آنجا از آسمان به زمین فروآمد تا مکان دلخواهش را برای ساخت کلیسا نشان دهد. 
-
-پیشینه
-
-شهر اچمیادزین که تا پیش از سال ۱۹۴۵ به نام ولاش‌آباد (به ارمنی: واغارشاپات) معروف بود به دست ولاش‌شاه (واغارشاک شاه از دودمان ایرانی پارتی) (۱۴۰ - ۱۱۷) در محل باستانی واردکساوان بنیاد شد. رومی‌ها پس از ویران ساختن آرتاشات در سال ۱۶۳ پایتخت ارمنستان را به ولاش‌آباد منتقل کردند. پس از اینکه در سال ۳۰۱، مسیحیت به این منطقه آمد، تیرداد سوم دژ ولاش‌آباد را ویران کرد و به‌جای آن کلیسای جامع اچمیادزین مقدس را بنا کرد. پس از اعلام شدن مسیحیت به‌عنوان دین رسمی در ارمنستان، در سال ۳۰۱ ولاش‌آباد یا همان اچمیادزین بعدی، به عنوان مرکز دینی این کشور برگزیده شد. 
-
-کلیسای جامع اچمیادزین کهن‌ترین کلیسای ارمنستان است و به دست گریگور روشنگر ساخته شده‌است. 
-
-در بهمن‌ماه ۱۱۸۲ (ژانویه ۱۸۰۴)، سپاه ایران به سرداری عباس میرزا ولیعهد، نیروهای روسیه را در نزدیکی «سه‌کلیسا» (اچمیادزین)، شکست داد. روس‌ها به دنبال این شکست، دست به محاصره شهر و قلعه ایروان زدند. اما سپاه ایران و مردم شهر در برابر این حصر پایداری کردند. در نتیجه با وجود گلوله‌باران شدید، روس‌ها موفق به گشودن دژ ایروان نشدند. سرانجام و به دنبال شکست و ناکامی در همه جبهه‌ها، ژنرال سی‌سیانوف در نوامبر ۱۸۰۴ (آبان ماه ۱۱۸۳)، دستور عقب‌نشینی را برای نیروهای روسی صادر کرد. بدین‌سان روس‌ها، کمابیش به پشت مرزهای خود عقب نشستند. 
-
-در سال‌های اخیر نام شهر اچمیادزین به‌صورت رسمی دوباره به واغارشاپات تغییر کرده‌است ولی بیشتر منابع و افراد همچنان نام اچمیادزین را به‌کار می‌برند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-چلیپاسنگ
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-پایتخت‌های پیشین ارمنستان
-شهرها و شهرک‌های ارمنستان
-شهرهای مقدس
-فرمانداری ایروان
-فرهنگ در ارمنستان
-کلیساها
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در سده ۷ (پیش از میلاد) 
-مناطق مسکونی در استان آرماویر
-میراث جهانی یونسکو در ارمنستان
-بنیاد دست‌نوشته‌های کهن ماتناداران (به ارمنی: Մատենադարան) با نام کامل ماتناداران مسروپ ماشتوتس در ایروان از بنیادهای برجسته ارمنستان بشمار می‌رود که به نام ماشتوتس ابداع‌کننده الفبای زبان ارمنی، نامگذاری شده‌است. موزه ماتناداران تا ۱۹۵۹ میلادی، قریب به یازده هزار متن خطی به زبان ارمنی قدیم (گرابار) و دیگر زبان‌های کهن مشرق زمین در آن نگهداری می‌شده‌است که امروزه بر شمار آن افزوده‌شده و رقم تقریبی هفده هزار نسخه را در بر می‌گیرد. 
-
-نام
-واژه «ماتناداران» ریشه در زبان پارسی میانه (پهلوی) دارد و در معنای لغوی به مجموعه‌ای اطلاق می‌شود که مکانی برای نگاهداری اسناد، متون خطی و کتاب‌های دست‌نویس قدیمی یا چاپی است. این مجموعه، علاوه بر حفاظت از این متون، فعالیت‌های علمی دیگری از قبیل جمع‌آوری، ترمیم، طبقه‌بندی، تحقیق و نشر آن‌ها را نیز برعهده دارد. 
-
-تاریخچه
-تا پیش از ابداع حروف الفبای ارمنی مؤلفان این حوزه متون خود را به زبان آشوری یا یونانی می‌نوشتند. از این رو، ابداع حروف ارمنی به دست مسروپ ماشتوتس در اوایل سده پنجم میلادی نخستین گام برای ثبت آثار خطی به زبان ارمنی بود. نویسندگان ارمنی نگارش به زبان ارمنی را آغاز کردند و طی دهه‌های نخست فعالیت آنها، علاوه بر اینکه آثاری با موضوعات دینی، تاریخی و فلسفی از زبان‌های دیگر به ارمنی ترجمه شد، متون و کتاب‌های بسیاری نیز به دست مؤلفان ارمنی در زمینه‌های یاد شده به ثبت رسید. کاتبان، خوشنویسان و نقاشان کار رونویسی، تزیین و تکثیر این متون را بر عهده گرفتند و از این زمان به بعد در مراکز فرهنگی ارمنستان مکان‌ها و کتابخانه‌هایی برای نگهداری و حفاظت این آثار ایجاد شد. 
-
-اطلاعات درباره سابقه تاریخی ماتناداران در ارمنستان به سده پنجم میلادی بازمی‌گردد. بر اساس سندی تاریخی، که متعلق به یکی از مورخان نامی این دوره به نام غازار پاربتسی است، مشخص می‌شود که در این تاریخ در اچمیادزین کتابخانه‌ای موجود بوده‌است که متون و اسناد مهم را در آن نگاهداری می‌کردند. در اوایل سده پانزدهم میلادی، ۱۳۲ نسخه کتاب به دست یکی از خوشنویسان آن دوره رونویسی و به کتابخانه اچمیادزین، که از ۱۴۴۱ میلادی کتابخانه‌ای منسجم از متون و کتاب‌های خطی داشته، اهدا شده‌است. از ۱۸۲۸ میلادی، روحانیان و پژوهشگران با بررسی متون و کتاب‌های خطی موجود در «ماتناداران اچمیادزین» نخستین فهرست از متون خطی موجود استخراج شد. این فهرست، که تعداد ۳۱۲ نسخه خطی را شامل می‌شد، به زبان‌های فرانسوی و روسی ترجمه‌شده و در سن‌پترزبورگ به چاپ رسیده‌است. این رقم با جمع‌آوری تعداد بسیاری از متون خطی موجود در مجموعه کلیساهای ارمنستان غربی تا ۱۹۱۵ میلادی به ۴ ٬ ۰۶۰ نسخه خطی افزایش یافت. 
-
-در ۱۷ دسامبر ۱۹۲۱ میلادی مجموعه موجود در ماتناداران اچمیادزین به ایروان منتقل شد. از آن تاریخ تا کنون، مجموعه ماتناداران ایروان یکی از مراکز پژوهشی مهم، به ویژه، در زمینه متون و نسخه‌های خطی است. 
-
-مجموعه ماتناداران
-
-متون خطی دربرگیرنده اسناد، نسخه‌ها و کتاب‌های دستنویس می‌شود. این متون علاوه بر نوشتارها دارای تزیینات، ترسیمات، طراحی‌ها و نقاشی‌هایی نیز هستند. 
-بر پایه اسناد موجود تعداد ۲۴ ٬ ۰۰۰ نسخه خطی به زبان ارمنی در کل دنیا موجود است. این آثار، که بیشتر آن‌ها مربوط به هنر کتابت ارمنی در قرون وسطی است، علاوه بر ماتناداران ایروان در سایر مراکز فرهنگی ارمنیان مانند موزه کلیسای وانک نگهداری می‌شوند. در ماتناداران، آثار رونویسی شده بیش از نود مورخ ارمنی از سده‌های پنجم تا هجدهم میلادی و هزاران نسخه خطی دیگر با محتوای تاریخی موجود است. علاوه بر آثار مورخان ارمنی حدود ششصد نسخه از آثار مورخان ایرانی، عرب، ترک و کرد نیز نگهداری می‌شود و صدها نسخه لاتین و ترجمه‌هایی از نسخه‌های اصلی به زبان ارمنی نیز موجود است که محتوای آن‌ها بخش اعظمی از تاریخ ایران، امپراتوری روم شرقی، تاریخ اروپا، امپراتوری عثمانی، خاور دور و خاورمیانه را طی سده‌های سیزدهم تا نوزدهم میلادی در برمیگیرد. 
-
-تعدادی از فرمان‌های دوره قاجار پس از بسته شدن مؤسسه لازاریان در مسکو به ماتناداران در ایروان منتقل شده‌است. 
-
-مدیران
-Gevorg Abov (۱۹۴۰ - ۱۹۵۲) 
-Levon Khachikian (۱۹۵۴ - ۱۹۸۲) 
-سن آروشاتیان (۱۹۸۲ – ۲۰۰۷) 
-Hrachya Tamrazyan (۲۰۰۷ - ۲۰۱۶) 
-Vahan Ter-Ghevondyan (۲۰۱۸ -) 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ ارمنستان
-
-منابع
-
-ماتناداران مخزن کتاب‌های خطی، نویسنده: آندرانیک هویان
-
-
-
-The Mashtots Matenadaran Ancient Manuscripts Collection
-HISTORY ABOUT Matenadaran
-Matenadaran Institute Library, Yerevan
-Matenadaran
-
-پیوند به بیرون
-
-ویدیو: نمایشگاه ویژه هنر ایران در دوره قاجار
-موزه‌های ایروان: ماتناداران و پاراجانف
-ویدیو: دست نوشته‌های کهن ایران در ارمنستان
-
-
-ساختمان‌های کتابخانه کامل‌شده در ۱۹۵۷ (میلادی) 
-فرهنگ در ارمنستان
-کتابخانه‌های ارمنستان
-کتاب‌های اختربینی
-موزه‌های ادبی در ارمنستان
-موزه‌های ایروان
-نسخه‌های خطی
-یادبود قربانیان نسل‌کشی ارمنی‌ها (Hayots tseghaspanut'yan zoheri hushahamalir) نام بنای یادبودی است که به یادبود کشته‌شدگان ارمنی به‌دست ترکان عثمانی (ترکان جوان) که در سال ۱۹۱۵ میلادی روی داد ساخته‌شده است. این بنا بر فراز دره هرازدان در شهر ایروان پایتخت ارمنستان قرار دارد و در سال ۱۹۶۵ به فراخور پنجاهمین سالگرد نسل‌کشی ارمنی‌ها بر پا شد. 
-
-معماری آن توسط کالاشیان و مکرچیان انجام‌شده است. 
-
-نمادپردازی
-نام این بنا در زبان ارمنی زیزرناکابرت به معنی قلعه پرستوها (زیزرناک = پرستو و برت = قلعه) است. ۱۲ ستون همگرا نماینده ۱۲ استانی است که ارمنی‌ها در آنجا کشتار شدند. در میان این ستون‌ها آتش جاویدان قرار دارد که نماینده روح و روان خاموشی ناپذیر ارمنی‌ها است. نام این بنا از آنجا گذاشته‌شده است که پرستو پرنده‌ای است که همیشه به آشیانه خود بازمی‌گردد حتی اگر آشیانه‌اش نابود شده باشد. 
-
-ستون ۴۴ متری سوزن شکل کنار آن نماد زایش دوباره مردم ارمنی است. 
-
-در طول بوستان پیرامون این بنا، دیواری ۱۰۰ متری قرار دارد که نام شهرها و روستاهایی که نسل‌کشی در آنها صورت گرفته بر روی آن نوشته‌شده. 
-
-شرکت پاپ فرانسیس در مراسم یادبود نسل‌کشی ارمنی‌ها
-در روز جمعه ۲۴ ژوئن ۲۰۱۶ پاپ فرانسیس ب��ای انجام یک سفر سه روزه به ایروان، پایتخت ارمنستان سفر کرد تا در مراسم یادبود نسل‌کشی ارمنی‌ها شرکت کند. پاپ فرانسیس در جریان این سفر از بنای یادمان نسل‌کشی ارمنی‌ها در دوران حکومت ترکیه عثمانی در زمان جنگ جهانی اول دیدار کرد. وی همچنین در جریان این سفر دو کبوتر سفید را به سوی کوه آرارات، که گفته می‌شود کشتی نوح در آن جا است، آزاد کرد. وی در حضور سرژ سرکیسیان، رئیس‌جمهور ارمنستان و هیئت‌های دیپلماتیک حاضر در مراسم یادبود گفت: 
-
-انستیتو-موزه نسل‌کشی ارمنی‌ها
-Genocide Museum | The Armenian Genocide Museum-institute
-
-جستارهای وابسته
-فهرست یادبودهای نسل‌کشی ارمنی‌ها
-تظاهرات ۱۹۶۵ ایروان
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-
-منابع
-آرمنیاپدیا
-Louis, Victor and Jennifer. The Complete Guide to the Soviet Union. New York, ۱۹۷۶. 
-https: / / hy. armradio. am / ۲۰۲۱ / ۰۴ / ۲۴ / երբ-և-ինչպես-է-կառուցվել-ծիծեռնակաբեր- ۲ /
-
-پیوند به بیرون
-
-بناهای یادبود در اتحاد شوروی
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۶۷ (میلادی) در اتحاد شوروی
-جاذبه‌های گردشگری در ایروان
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در ایروان
-ساختمان‌ها و سازه‌های کامل‌شده در ۱۹۶۷ (میلادی) 
-موزه‌های ایروان
-موزه‌های تاریخی در ارمنستان
-نسل‌کشی ارمنی‌ها
-یادبود نسل‌کشی ارمنی‌ها
-یادبودها و یادواره‌ها در ارمنستان
-یادبودهای نسل‌کشی ارمنی‌ها
-سردارآباد کنونی (هوکتمبر سابق) شهری است در شرق ارمنستان که شکل‌گیری آن به زمانی که ارمنستان کنونی بخشی از ایران بود، برمی‌گردد. 
-
-انگیزه نام‌گذاری این محل به سردارآباد به دوران حکومت آخرین خان قاجار حسینقلی خان سردار ملقب به سردار ایروانی بازمی‌گردد که به همراه برادرش حسن خان قاجار ملقب به ساری اصلان (شیر زرد) با احداث قصر و قلعه‌ای با تکنیک‌های مدرن آن زمان و با بکارگیری بقایای قلعه‌های باستانی آرماویر این محل را به یکی از مهم‌ترین نقاط حکومتی آن زمان تبدیل می‌کند. 
-
-در سال ۱۸۲۸ و در جریان دومین جنگ‌های میان ایران و روسیه تزاری این منطقه علی‌رغم دفاع جانانه و رشادت حسن خان ساری اصلان و به علت عدم پشتیبانی فتحعلی شاه از سپاه ایران بدست روس‌ها افتاد و روس‌ها این یادگار ایرانی را با خاک یکسان کردند. پس از آن، جنگ‌های زیادی در آن نواحی روی داد که نبرد سردارآباد و درگیری‌های آذربایجانی‌های ایروان و از این قبیل است. 
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-شهرها و شهرک‌های ارمنستان
-مناطق مسکونی در استان آرماویر
-پارسی (منسوب به پارس) می‌تواند به موارد زیر اشاره کند: 
-زبان پارسی میانه
-زبان پارسی
-ادبیات پارسی
-پارسیان (گروهی از مردمان) 
-پارسیان هند
-پارسی (ستاره) 
-شیوه پارسی، در معماری
-پارسی بلاگ
-پارسی (سوادکوه) 
-تات‌های قفقاز
-
-افراد
-شهرنوش پارسی‌پور
-آرشام پارسی
-تریتا پارسی
-
-جستارهای وابسته
-فارسی (ابهام‌زدایی) 
-فارس
-پارس (ابهام‌زدایی)
-فارس می‌تواند به موارد زیر اشاره کند: 
-فارس (سرزمین) 
-استان فارس
-ایرانیان فارسی‌زبان
-مردمان فارسی‌زبان
-فارس (استان کلیسایی سریانی شرقی) 
-
-دیگر موارد
-
-خبرگزاری فارس
-
-جستارهای وابسته
-پارس (ابهام‌زدایی) 
-فارسی (ابهام‌زدایی)
-خلیج‌فارس (شاخاب پارس یا دریای پارس)، نام آبراهی پراهمیت در آسیای غربی و منطقه خاورمیانه است که در امتداد دریای عمان و در میان ایران و شبه‌جزیره عربستان قرار دارد. مساحت خلیج‌فارس ۲۳۷ ٬ ۴۷۳ کیلومتر مربع است، طول آن حدود ۹۰۰ کیلومتر و عرض متوسط آن ۲۵۰ کیلومتر است و پس از خلیج مکزیک و خلیج هادسون سومین خلیج بزرگ جهان به‌شمار می‌آید. خلیج‌فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد، و از غرب به دلتای رودخانه اروندرود، که حاصل پیوند دو رودخانه دجله و فرات و پیوستن رود کارون به آن است، ختم می‌شود. 
-
-عمق خلیج‌فارس در عمیق‌ترین نقطه، حدودا ۹۰ متر است. 
-
-هشت کشور در اطراف خلیج‌فارس قرار دارند. کشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان سعودی، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره خلیج‌فارس هستند. در این میان سواحل شمالی خلیج‌فارس تماما در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند. به سبب وجود منابع سرشار نفت و گاز در خلیج‌فارس و سواحل آن، این آبراهه در سطح بین‌المللی، منطقه‌ای مهم و راهبردی بشمار می‌آید. 
-
-نام تاریخی این پهنه آبی، همواره با نام‌های سرزمین ایران پیوند داشته و در زبان‌های گوناگون، ترجمه یا معادل «خلیج‌فارس، بحر فارس و دریای پارس» بوده‌است. همچنین در تمام سازمان‌های بین‌المللی نام رسمی، «خلیج‌فارس» است، سازمان آب‌نگاری بین‌المللی از نام «خلیج ایران» که آن را معادل (خلیج‌فارس) دانسته‌است برای این خلیج استفاده می‌کند. برخی از کشورهای عربی در دهه‌های اخیر با تحریف نام خلیج‌فارس واژه خلیج عربی یا به‌سادگی، خلیج می‌نامند. 
-
-خلیج‌فارس از شمال و شمال شرق به ایران، از شمال غرب به عراق و کویت، از غرب به عربستان، از جنوب غرب به بحرین و قطر، از جنوب به امارات و از جنوب شرق به عمان متصل است. 
-
-خلیج‌فارس دارای مناطق ماهی‌گیری فراوان، آب‌سنگ‌های پهناور (عمدتا صخره‌ای و گاهی مرجانی) و صدف‌های مروارید فراوان است، اما بوم‌شناسی آن به‌دلیل صنعتی شدن و نشت نفت آسیب دیده‌است. 
-
-خلیج‌فارس در حوضه خلیج‌فارس است که منشأ نوزیستی دارد و مربوط به فرورانش صفحه عربستان در زیر رشته‌کوه زاگرس است. آبگیری کنونی این حوضه، ۱۵۰۰۰ سال پیش به‌دلیل بالا آمدن سطح آب دریاها از عقب‌نشینی یخچالی هولوسن آغاز شد. 
-
-پیدایش
-زمین‌شناسان معتقدند که در حدود پانصد هزار سال پیش، صورت نخستین خلیج‌فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیج‌فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده به‌طوری‌که تا اواخر دوره سوم زمین‌شناسی، بیشتر جلگه‌های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه‌های زاگرس در زیر آب بوده‌اند. 
-
-از آخرین تغییرات خلیج‌فارس، این بوده که این خلیج، طی دوران آخرین عصر یخبندان (حدود ۷۰ تا ۱۱ هزار سال پیش) که آب‌وهوای زمین، سردتر بوده و یخسارهای قطبی و یخچال‌های کوهستانی، گسترش یافته‌اند و در نتیجه، به‌دلیل جذب آب اقیانوس‌ها به یخسارهای قطبی و گسترش آن‌ها، آب اقیانوس‌ها و دریاها طی این دوران، پایین رفته‌است (به‌طور میانگین ۱۲۰ متر). در این مدت، جایی که امروزه با نام خلیج‌فارس می‌شناسیم، وجود نداشته و به‌صورت گودالی بسیار بزرگ بوده که رودخانه پهناور اروندرود به آن می‌ریخته و در عمیق‌ترین بخش‌های آن، دریاچه‌ها و برکه‌هایی وجود داشته‌اند؛ برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که احتمالا تمدنی در آن مناطق شکل‌گرفته، که با ورود و بالا آمدن سطح آب در خلیج‌فارس، بقایای آن به زیر آب رفته‌است. 
-
-پس از پایان آخرین عصر یخبندان در حدود ��۱ هزار سال پیش، و ذوب‌شدن یخهای قطبی و بالا آمدن آب اقیانوس‌ها و دریاهای آزاد، سطح دریای عمان نیز بالا آمده و از طریق تنگه هرمز، آب به درون گودال بسیار بزرگی که امروزه با نام خلیج‌فارس می‌شناسیم، جاری‌شده و به‌تدریج، به شکلی که امروز می‌بینیم درآمده است. گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که پس از خروج انسان خردمند از آفریقا در حدود ۷۰ هزار سال پیش، بستر خلیج‌فارس محل شکل‌گیری تمدن یا تمدن‌هایی بوده که پس از پایان عصر یخبندان، آثار آن به زیر آب رفته‌است. 
-
-تاریخ
-خلیج‌فارس قرن‌ها مرکز حیاتی تجارت و حمل و نقل بوده‌است. تاریخ خلیج‌فارس را می‌توان به دوران باستان با شواهدی از سکونت‌گاه‌های اولیه انسان‌ها در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد ردیابی کرد. در طول تاریخ، خلیج‌فارس خانه بسیاری از امپراتوری‌ها و تمدن‌ها از جمله سومری‌ها، اکدی‌ها، بابلی‌ها، ایرانی‌ها، یونانی‌ها و اعراب بوده‌است. این تمدن‌ها برای کنترل خلیج‌فارس جنگیده‌اند و محل درگیری‌های متعددی از جمله جنگ ایران و عراق از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ بوده‌است. 
-در قرن هفتم، خلافت اسلامی بر منطقه خلیج‌فارس تسلط یافت و به مرکز مهم تجارت و بازرگانی تبدیل شد. خلیج‌فارس در طول قرن نوزدهم با افزایش صادرات نفت شاهد افزایش قابل توجهی در تجارت بود و تا به امروز یکی از صادرکنندگان اصلی نفت است. در سال‌های اخیر تنش‌ها بین کشورهای همسایه به ویژه ایران و عربستان سعودی منجر به افزایش حضور نظامی و بی‌ثباتی سیاسی در منطقه خلیج‌فارس شده‌است. با این حال، تلاش‌هایی نیز برای افزایش همکاری‌ها و ایجاد اتحاد بین کشورهای منطقه به نفع متقابل انجام می‌شود. 
-
-ویژگی‌های جغرافیایی
-
-جغرافیای مکانی
-
-خلیج‌فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. 
-
-این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. از بین کشورهای همسایه خلیج‌فارس، کشور ایران دارای بیشترین مرز آبی مشترک با خلیج‌فارس است. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج‌فارس، با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است. 
-
-طول خلیج‌فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب در حدود ۸۰۵ کیلومتر است. عریض‌ترین بخش خلیج‌فارس است. عمیق‌ترین نقطه خلیج‌فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم‌عمق‌ترین منطقه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب است. همچنین جزایر متعددی در خلیج‌فارس وجود دارند. 
-
-سازمان آب‌نگاری بین‌المللی حد جنوبی خلیج‌فارس را «محدوده شمال غربی خلیج عمان» تعریف کرده‌است. این حد به‌صورت «خطی که به رأس لیمه (۲۵ درجه و ۵۷ دقیقه شمالی) در سواحل عربستان و رأس‌الکوه (۲۵ درجه و ۴۸ دقیقه شمالی) در سواحل ایران می‌پیوندد» تعریف می‌شود. 
-
-زمین‌شناسی
-از دیدگاه زمین‌شناسی، خلیج‌فارس فرونشست زمین‌ساختی کم‌عمقی است که دوره ترشیاری پیش در حاشیه جنوبی رشته‌کوه زاگرس تشکیل شده‌است. در واقع این دریا بازمانده گودال بزرگی است که از دوران گذشته زمین‌شناختی زیر تأثیر فشار ناشی از آتش فشان‌های فلات ایران بوده و پایداری فلات عربستان در مقابل این واکنش‌های تکتونیکی سبب ایجاد و توسعه پهنا-ژرفای آن شده‌است. شدیدترین چین خوردگی‌های دوران پلیو پلیستوسن، کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس (زاگرس) را چین داده‌است. میزان این چین خوردگی‌ها که در خشکی‌های کشور ایران شدید است با شیب‌های کمتر به طرف دریا ادامه پیدا می‌کند به‌طوری‌که در دریا این شیب به ۱۰ تا ۲۰ درجه می‌رسد. محور اصلی خلیج‌فارس نیز یکی از پیامدهای زمین ساختی پدیده چین‌خوردگی زاگرس است که در دوران پلیو پلیستوسن شکل گرفته‌است. در پایان دوره پلیوسن، سطح دریا احتمالا ۱۵۰ متر بالاتر از سطح کنونی بوده‌است. این سطح در حدود ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح و به تدریج به سطح کنونی رسیده‌است که آثار آن به صورت پادگانه‌های دریایی و سخا، در کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس بر جای مانده‌است. 
-
-زمین ریخت‌شناسی
-
-از نظر ژئومورفولوژی، خلیج‌فارس نامتقارن بوده و شیب سواحل جنوبی آن ملایم‌تر از شیب سواحل شمالی است. کرانه جنوبی خلیج‌فارس، به‌ویژه در شرق شبه‌جزیره قطر، منطقه وسیع و کم‌عمقی است (۱۰ تا ۲۰ متر) که به‌طور عمده با ریخت‌شناسی بسته، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است. خلیج‌فارس از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته‌شده و با واسطه یک دشت ساحلی باریک با دریا در ارتباط است. 
-
-جزایر ایرانی خلیج‌فارس به‌صورت پشته‌های کشیده و موازی ساحل که در واقع دنباله رشته‌کوه زاگرس هستند که بر اثر بالا آمدن آب به‌شکل جزیره درآمده‌اند مانند قشم و کیش یا این‌که کم و بیش دایره‌ای‌شکل هستند مانند هرمز و ابوموسی که گنبدهای نمکی سری هرمز هستند. 
-
-سطح جزایر خلیج‌فارس از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده‌است که کم و بیش صدف دارند. خاک این جزایر عمدتا شور یا حاوی گچ است که در نتیجه، رشد گیاهان را به گونه‌های خاص محدود می‌کند. شکل ساحلی خلیج‌فارس در مجاورت ایران از نوع طولی است که موازی با محور ارتفاعات مجاور است که گاهی تراکم آبرفت‌ها فاصله زیادی بین خط ساحل و ارتفاعات زاگرس ایجاد کرده مانند جلگه بوشهر و گاهی دامنه تاقدیس‌ها در خط ساحلی قرار گرفته‌اند مانند غرب خورموج. 
-
-اقلیم‌شناسی
-
-اقلیم خلیج‌فارس خشک و نیمه‌گرمسیری است. در تابستان، دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب‌های وارده می‌شود. در زمستان دما تا ۳ درجه سانتی‌گراد هم گزارش شده‌است. در عین شوری زیاد آب خلیج‌فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملا شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشأ همگی آن‌ها از کوه‌های زاگرس در ایران است. 
-
-آب‌های شیرینی که وارد خلیج‌فارس می‌شوند عمدتا محدود به روان‌آب‌های کوه‌های زاگرس در ایران و کوه‌های ترکیه و عراق است. رودخانه‌های اروندرود، کارون، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه‌هایی هستند که به خلیج‌فارس می‌ریزند که بیشتر سرچشمه‌های آن‌ها در کوه‌های زاگرس قرار دارند. در کرانه جنوبی، آب‌های ورودی به خلیج‌فارس بسیار کم است که موجب بالا بودن رسوبات کربناتی در این بخش شده‌است. به‌دلیل محصور بودن، اثر اقیانوس بر خلیج‌فارس بسیار ناچیز است و به همین علت، سرعت جریان‌های زیرین و افقی آن بسیار کم و در حدود ۱۰ سانتی‌متر در ثانیه است. 
-
-شوری بیشتر خلیج‌فارس نسبت به اقیانوس موجب پیدایش جریان آبی از اقیانوس هند به خلیج‌فارس می‌شود که به موازات ساحل ایران و در جهت پادساعت‌گرد است. جریان ذکر شده با کاهش دما و شوری همراه است به‌طوری‌که در تنگه هرمز مقدا�� نمک ۳۶ ٬ ۶ گرم در لیتر و در انتهای شمال غربی و در دهانه کارون در حدود ۴۰ گرم در لیتر است. میزان بارندگی در سواحل جنوبی کمتر از ۵ سانتی‌متر در سال و در سواحل شمالی بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی‌متر در سال است. 
-
-پیشینه تاریخی نام خلیج‌فارس
-
-تا پیش از سفر اکتشافی دریاسالار مقدونی، نئارخوس، به دستور اسکندر مقدونی، تصوری دقیقی از وجود خلیج‌فارس نبود و تمام آب‌های خلیج‌فارس و شرق آن، گوشه‌ای از اقیانوسی پنداشته می‌شد که به آن دریای اریتره، دریای سرخ یا دریای پائین می‌گفتند و پنداشته می‌شد که دو رود دجله و فرات، مستقیما به این اقیانوس می‌ریزند. یونانیان اولین بار نام دریای پارس را بر این آب‌ها اطلاق کردند و سفرنامه نئارخوس تا صدها سال بعد، تنها مأخذ مورد استفاده جغرافی‌دانان برای شناخت این آب‌ها و سواحل آن بود. 
-
-نام خلیج‌فارس
-خلیج‌فارس و مترادف‌های آن در سایر زبان‌ها، اصیل‌ترین نام و نامی است بر جای مانده از کهن‌ترین منابع، که از سده‌های پیش از میلاد به‌طور مستمر در همه زبان‌ها و ادبیات جهانی استفاده شده‌است و با پارس، فارس، ایران و عجم نام‌های ایران و معادل‌های آن در سایر زبان‌ها گره خورده‌است. 
-
-در طی سال‌های ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد، مصادف با حاکمیت شاهنشاهی هخامنشی بر منطقه خاورمیانه، به ویژه کل بخش خلیج‌فارس و برخی از بخش‌های شبه‌جزیره عربستان، نام دریای پارس به‌طور گسترده در متون نوشتاری گردآوری‌شده دیده می‌شود. 
-
-در همین دوره کتیبه‌های کانال سوئز داریوش بزرگ متعلق به سده پنجم پیش از میلاد وجود دارد. که می‌گوید: 
-
-گرچه این آبراهه در همه متون تاریخی و جغرافیایی عربی خلیج‌فارس و بحر فارس نامیده شده‌است با این حال، این نام‌گذاری از دهه ۱۳۳۰ خورشیدی از سوی ملی‌گرایان عرب مورد چالش واقع شده‌است. کشورهای عربی، از دهه ۱۹۶۰ میلادی و با گسترش اندیشه‌های پان عربی توسط جمال عبدالناصر از نام جعلی خلیج عربی استفاده می‌کنند. این مطلب طی یک بخشنامه از طرف اتحادیه عرب به همه کشورهای عربی رسما ابلاغ شده‌است. اما سایر کشورهای جهان و سازمان‌های بین‌المللی همچنان از نام اصلی و کهن خلیج‌فارس به صورت رسمی استفاده می‌کنند و گاهی ممکن است در مکاتبات غیررسمی برای سادگی یا تحت نفوذ مالی عربی عبارت خلیج را به‌کار برند. 
-
-در سال‌های اخیر بسیاری از دانشمندان غربی و عربی و مسلمان در خصوص قدمت نام خلیج‌فارس یا علت تحریف نام خلیج‌فارس، اظهار نظرهای مستندی داشته‌اند که مجموعه این اعترافات در کتاب اسناد نام خلیج‌فارس، میراثی کهن و جاودان نوشته محمد عجم و در وب‌سایت مرکز مطالعات خلیج‌فارس و دریای پارس جمع‌آوری شده‌است. 
-
-تا پیش از دهه ۱۹۶۰، تمامی کشورهای عربی از عبارت «الخلیج الفارسی» در مکاتبات رسمی خود استفاده می‌کردند. 
-
-اما در سال‌های اخیر و به ویژه از دهه شصت میلادی به این‌سو، تحریف نام خلیج‌فارس در مکاتبات رسمی و در برخی نشریات و بنیادهای خبرپراکنی عربی دنبال شده‌است. 
-
-نام خلیج‌فارس در اسناد، اطلس‌ها و نقشه‌های کهن
-
-تا کنون چندین اطلس در بر دارنده نام و نقشه‌های کهن از خلیج‌فارس منتشر شده که نشان می‌دهد که نام خلیج‌فارس در همه نقشه‌های کهن به‌کار رفته‌است. در کتاب اسناد نام خلیج‌فارس، میراثی کهن و جاودان، به جزئیات کامل این اطلس‌ها اشاره شده‌است. از کهن‌ترین این اطلس‌ها به‌طور نمونه می‌توان به نقشه جهان از آناکسیماندروس (۶۱۰ – ۵۴۶ ق. م)، جغرافی‌دان یونانی که در کتاب Kleinere schriften، اثر (Joachim Lelewel (۱۸۳۶ بازسازی شده‌است، نقشه جهان هکاتئوس (۵۵۰ – ۴۷۶ ق. م)، از سرشناس‌ترین جغرافی‌دانان یونانی و به نقشه جهان بطلمیوس (۱۶۸ – ۹۰ م) اخترشناس و جغرافی‌دان مشهور اسکندریه و نخستین کسی که اطلسی شامل ۳۶ نقشه از نقاط مختلف جهان تهیه کرده‌است اشاره نمود. 
-
-جزایر خلیج‌فارس
-جزایر زیادی در خلیج‌فارس وجود دارند که برخی از آن‌ها از اهمیت کم و برخی از اهمیت بالایی برخوردارند. اکثر جزایر مهم خلیج‌فارس متعلق به ایران است. جزایر مهم خلیج‌فارس عبارت‌اند از: قشم، بحرین، کیش، خارگ، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و جزیره لاوان. 
-
-جزایر ایرانی خلیج‌فارس
-از میان جزایر خلیج‌فارس بیش از ۳۰ جزیره مسکونی و غیرمسکونی آن متعلق به کشور ایران است. برخی از این جزایر به علت کشند آب (جذر و مد) در زیر آب قرار می‌گیرند و غیرمسکونی هستند. جزایر غیرمسکونی خلیج‌فارس به عنوان زیستگاه مرجان‌های دریایی، محل تخم‌گذاری پرستوهای دریایی و لاک‌پشت‌ها و هم‌چنین زیستگاه انواع پرندگان مهاجر از اهمیت ویژه جهانی برخوردار است. بزرگ‌ترین جزیره این خلیج قشم نام دارد. 
-جزایری که در استان هرمزگان ایران قرار دارند: 
-
-کیش - قشم - تنب بزرگ - تنب کوچک - ابوموسی - لاوان - شیدور - هندرابی - فرور بزرگ - فرور کوچک - سیری - لارک - جزایر ناز - جزیره هرمز - جزیره هنگام
-جزایری که در استان بوشهر ایران قرار دارند: 
-
-جزیره خارگ - جزیره خارگو - جزیره عباسک - جزیره میر مهنا - جزیره فارسی - جزیره نخیلو - جزیره تهمادون - جزیره ام‌الکرم - جزیره شیخ کرامه - جزیره شیف - جزیره مطاف - جزیره مرغی - جزیره چراغی - جزیره ام‌سیله - جزیره سه‌دندون - جزیره مولیات
-جزایری که در استان خوزستان ایران قرار دارند: 
-
-جزیره مینو - خور موسی -جزیره بونه - جزیره دارا - جزیره قبر ناخدا
-
-اهمیت خلیج‌فارس
-
-خلیج‌فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است. از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره‌است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند است. به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت‌های جهانی و هم‌چنین بازرگانان و تجار دنیا بوده‌است. هم‌چنین این منطقه منبع مهم انرژی جهان است. در مجموع خلیج‌فارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می‌شود. 
-
-اهمیت اقتصادی
-
-بزرگ‌ترین عامل اهمیت خلیج‌فارس وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است به‌طوری‌که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده‌اند. خلیج‌فارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است، و به همین سبب، منطقه‌ای مهم و راهبردی به‌شمار می‌آید. در حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیج‌فارس تأمین می‌شود که این مقدار گاهی افزایش و گاهی کاهش می‌یابد. نفت تولیدشده در حوزه خلیج‌فارس باید از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود. خلیج‌فارس از نظر ذخایر نفتی در مقایسه با سایر نقاط جهان دارای مزایای زیادی مانند سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، کیفیت بالای نفت خام منطقه، سهولت حمل و نقل، توان بالای تولید چاه‌ها و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در منطقه است. طبق آخرین برآوردهای انجام‌شده، حوزه خلیج‌فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات‌شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده‌است. همچنین بندرهای مهمی در حاشیه خلیج‌فارس وجود دارد که از آن‌ها می‌توان بندرعباس، بوشهر، بندر لنگه، کیش، خرمشهر و بندر ماهشهر در ایران و شارجه، دبی و ابوظبی را در امارات متحده عربی، بندر کویت در کویت، دوحه در قطر، دمام و ظهران در عربستان و بندر بصره و فاو در عراق را نام برد. 
-
-اهمیت نظامی-راهبردی
-از منظر نظامی، وجود پایگاه‌های نظامی متعدد اعم از دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج‌فارس که عمدتا متعلق به کشورهای آمریکا و انگلستان هستند و هم‌چنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی به ویژه آمریکا در آب‌های خلیج‌فارس، اهمیت نظامی و راهبردی خلیج‌فارس را نمایان می‌سازد. جنگ نفت‌کش‌ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی به ویژه آمریکا در خلیج‌فارس شد. اهمیت نظامی-راهبردی خلیج‌فارس به‌طور ویژه در جریان جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج‌فارس و جنگ عراق آشکار شد. 
-
-پیشینه دریانوردی در خلیج‌فارس
-پیشینه دریانوردی در خلیج‌فارس به گذشته‌های بسیار دور، دست‌کم دو هزار سال پیش از میلاد، بازمی‌گردد. مردمان تمدن‌هایی مانند سومر، اکد، ایلام مسیر خود بین بین‌النهرین و موهن‌جو دارو در دره سند را از طریق این پهنه آبی می‌پیمودند. بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد که فنیقی‌ها، نخست در جزیره‌ها و سرزمین‌های پیرامون خلیج‌فارس زندگی و دریانوردی می‌کردند. در دوره هخامنشیان، داریوش بزرگ از دریانوردان برجسته ایرانی، فنیقی و ساتراپهای یونانی‌نشین امپراتوری پارس خواست تا برای کشف سرزمین‌های جدید به دریانوردی بپردازند که در نتیجه شناخت ایرانیان نسبت به خلیج‌فارس بیشتر شد. در یکی از کهن‌ترین اسناد پیرامون دریانوردی در خلیج‌فارس که به سده چهارم پیش از میلاد مربوط می‌شود، دریانوردی به‌نام نئارخوس در یازدهمین سال فرمان‌روایی اسکندر مقدونی و به دستور او سفر دریایی خود را آغاز کرد و در این سفر از دهانه رود سند به دهانه تنگه هرمز رفته و پس از عبور از خلیج‌فارس در ساحل رود کارون لنگر انداخت. او که در این سفر چند دریانورد ایرانی از جمله بگیوس پسر فرناکه، هیدارس بلوچ و مازان قشمی نیز او را همراهی می‌کردند، سفرنامه‌ای از سفر ۱۴۶ روزه خود نوشت که چکیده‌ای از آن باقی مانده‌است. او در سفرنامه خود به فانوس‌های دریایی بزرگ و شگفت‌انگیز در خلیج‌فارس اشاره می‌کند. 
-
-دزدی دریایی در خلیج‌فارس
-
-در قرن ۱۸ تا ۱۹ به منطقه سواحل امروزی امارات متحده عربی و شمال عمان، ساحل دزدان گفته می‌شد. پس از پیروزی ارتش هند / بریتانیا بر دزدان و امضای قرارداد صلح، نام این منطقه به ساحل آشتی تغییر یافت. 
-
-پادشاهان یا حکمرانان هرمز در دوران عظمت و اقتدار خویش حوزه مسقط و منطقه‌ای در دریای عمان و حتی قسمتی از کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس را که بعدا ساحل دزدان نام گرفته بود را همیشه تحت کنترل قرار می‌دادند و در کرانه‌های جنوبی ایران مانع عملیات دریازنان گردیده و هنگام نیاز، آن‌ها را سرکوب می‌کردند. در قرن پانزدهم، کم و بیش فعالیت دریازنان بر اثر وجود حکمرانان هرمز، ناموفق باقی می‌ماند. در سده‌های بعد، پرتغالی‌ها و سپس دودمان صفویان نمی‌گذاشتند دریازنی در خلیج‌فارس انجام بگیرد. بعد از صفویان نیز هلندی‌ها و سپس انگلیسی‌ها کم و بیش کوشش‌های مؤثری در این زمینه به عمل آورده‌اند. 
-
-منابع غذایی خلیج‌فارس
-بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج‌فارس یافت می‌شود. بیشتر آبزیان خلیج‌فارس به‌جز چند مورد که وارد آب‌های کارون، بهمن‌شیر و اروند می‌شوند مابقی در آب‌های شور زندگی کرده و در همان‌جا تخم‌ریزی و تولید مثل می‌کنند. از مهم‌ترین انواع ماهی‌های تجاری خلیج‌فارس می‌توان به زبیده، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، سنگسر، پیش ماهی، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد. از دیگر محصولات غذایی باارزش خلیج‌فارس می‌توان به میگو اشاره کرد. انواع صدف‌های خوراکی نیز در برخی سواحل مانند ساحل بندرعباس و ساحل گشه (ساحل صدف) در بندر لنگه و همچنین در اطراف بعضی جزایر مانند هرمز، قشم و لارک یافت می‌شوند که بازار عمده آن کشورهای اروپایی است. 
-
-محیط‌زیست خلیج‌فارس
-
-در کتابه‌ای قدیمی از قول ناخدایان و دریانوردان از حیوانات و پری‌ها و موجودات عجیب و غریب در خلیج‌فارس سخن‌های فراوان گفته شده‌است. از ماهی قرش که قادر است کشتی را ببلعد تا کوسه‌ای که از دهنش آتش بیرون می‌زند تا پری دریایی که مانند عروسان زیباروی است. 
-
-خلیج‌فارس یکی از بزرگ‌ترین پناهگاه‌های موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های تزئینی کوچک، ماهی‌های خوراکی و غیرخوراکی، صدف‌ها، حلزون‌ها، نرم‌تنان، شقایق‌های دریایی، اسفنج‌های دریایی، عروس‌های دریایی، لاک‌پشت‌ها، دلفین‌ها، کوسه‌ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر است. متخصصان محیط‌زیست به‌دلیل نبود کارشناس و متخصص ویژه، هزینه‌های پژوهشی بالا و فقدان دانش کافی، گونه‌های مختلف جانوری پستاندار در خلیج‌فارس را در معرض خطر و آسیب می‌بینند. خشکسالی و عدم ورود مواد مغذی به آب، موجب کوچک ماندن و عدم رشد کافی برخی از آبزیان خلیج‌فارس شده‌است. 
-
-لاک‌پشت‌ها
-۵ گونه از ۷ گونه لاک‌پشت‌های دریایی موجود در جهان در آب‌های خلیج‌فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند که ۲ گونه لاک‌پشت پوزه‌عقابی و لاک‌پشت سبز دریایی در سواحل و جزایر ایران تخم‌گذاری می‌کنند. این دو لاک‌پشت در سواحل جزایری چون هرمز، لارک، قشم، فرور بزرگ و فرور کوچک و مکان‌های کم‌عمق ساحلی سکونت دارند و عمده مکان‌های تخم‌ریزی آن‌ها در جزایر هرمز، هنگام، فرور، شیدور، لاوان، کیش، نخیلو و ام‌الکرم گزارش شده‌است. وارد شدن نفت به آب‌های خلیج‌فارس می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت در این لاک‌پشت‌ها شود. همچنین فعالیت‌های صیادی، وجود زباله، فاضلاب‌ها، تردد شناورها، انفجارها جهت اکتشاف معادن و آلودگی حرارتی، تهدیداتی برای زندگی آن‌ها محسوب می‌شوند. 
-
-دلفین‌ها و نهنگ‌ها
-
-دلفین‌ها و نهنگ‌ها از جمله پستان داران آبی هستند که در خلیج‌فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. دلفینهایی با نام پورپویز و همچنین دلفین‌های بینی بطری در جنوب جزیره قشم و در جوار جزیره‌های هنگام، سالارک و هرمز زندگی می‌کنند که در معرض مخاطرات گوناگون هستند. نبود تحقیقات کافی و نبود متخصص زبده باعث کاهش تعداد دلفین‌های گوژپشت و نهنگ‌های خاکستری شد��‌است. برخورد دلفین‌ها و نهنگ‌ها با شناورها و پروانه موتور قایق‌ها و همین‌طور آلودگی برخی از نقاط آب‌های خلیج‌فارس به آلاینده‌های نفتی و شیمیایی زندگی این پستانداران را تهدید می‌کند. طبق برخی گزارش‌ها نهنگ خلیج‌فارس در معرض خطر انقراض قرار دارد. 
-
-کوسه‌ها
-۷ گونه از کوسه‌ها در آب‌های خلیج‌فارس زندگی می‌کنند که از میان آن‌ها می‌توان به کوسه درنده، کوسه گربه ماهی، کوسه‌نهنگ، کوسه سرچکشی، کوسه شکاری و کوسه گورخری اشاره کرد. به‌دلیل گرانی قیمت کوسه در مقایسه با دیگر ماهیان خلیج‌فارس، صید بی‌رویه این آبزی در سال‌های اخیر افزایش چشم‌گیری یافته‌است و نسل آن‌ها را در معرض انقراض قرار داده‌است. از آن‌جایی که اغلب گونه‌های کوسه ساکن خلیج‌فارس زنده‌زا هستند، نمی‌توان برنامه‌های مناسبی برای احیای نسل آن‌ها به روش پرورشی انجام داد. همچنین این کوسه‌ها در زمان تولیدمثل به‌سوی آب‌های با عمق کمتر (که کمینه دما را برای بچه‌های آنان فراهم می‌کند) می‌روند. افزایش تخریب مناطق ساحلی، خطری دیگر برای تداوم نسل آن‌ها به‌حساب می‌آید. 
-
-جنگل‌های حرا
-
-جنگل‌های حرا در آب شور دریا و طی جزر و مد آب، شب‌ها زیر آب هستند و روزها سر از آب بیرون می‌آورند. ریشه درختان حرا، آب شور را، شیرین کرده و به درخت می‌دهد. 
-
-آلودگی آب
-در دهه‌های گذشته آلودگی زیست‌محیطی یکی از چالش‌های مهم در این پهنه آبی بوده‌است. از آن جایی که ۶۰ درصد از ذخایر نفت جهان در خلیج‌فارس است، احداث سکوهای نفتی و مجتمع‌ها و پالایشگاه‌ها در اطراف خلیج‌فارس و ورود نفت، مواد شیمیایی و پساب‌ها به داخل آب از عوامل مهم این آلودگی می‌باشند. یکی از مهم‌ترین آلودگی‌های خلیج‌فارس در زمان جنگ ایران و عراق رخ داد بطوری‌که در حدود ۵ ٬ ۸ میلیون بشکه نفت در آب رها شد و همچنین آتش‌سوزی چاه‌های نفت که باعث ورود حجم عظیمی از نفت خام به دریا شد. همچنین عبور سالانه بیش از ۱۰ ٬ ۰۰۰ شناور از خلیج‌فارس و دریای عمان که ۷۵ درصد آن‌ها به حمل و نقل نفت خام و محصولات نفتی مربوط است و در پی آن تخلیه مواد زائد مختلف مانند آب شستشوی موتور، فاضلاب، آب توازن کشتی و بسیاری موارد دیگر سبب بروز مداوم انواع آلودگی‌ها در منطقه می‌شود که اثرات قابل توجهی بر محیط‌زیست دارد. طبق مطالعات انجام‌شده سالانه در حدود ۱ ٬ ۵ میلیون تن نفت به خلیج‌فارس نشت می‌کند و به همین علت سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) این منطقه را در سال ۲۰۰۷ به‌عنوان منطقه ویژه دریایی اعلام کرد. طبق آمارها میزان آلودگی این منطقه بیشتر از حد متوسط بین‌المللی است. 
-
-آلودگی ناشی از گرد و غبار
-یکی از عواملی که بر محیط‌زیست حاشیه خلیج‌فارس و تمامی شهرهای غربی ایران اثرات زیست‌محیطی منفی ناگواری برجای گذاشته، گرد و غبار عربی است هر سال در فصل خشک «توفانی از گرد و غبار» از سوی عراق، کویت و شمال عربستان به‌سوی سواحل شمال خلیج‌فارس و غرب ایران وزیدن می‌گیرد. این گرد و غبار مخرب حتی گاهی تا تهران نیز می‌رسد و موجب تعطیلی زندگی و کسب‌وکار می‌شود. گرد و غبار باعث فرار جانوران شده و بر تنوع زیستی سواحل خلیج‌فارس آسیب زده‌است. 
-
-افزایش دمای آب
-در سال ۱۳۹۶ برای اولین بار در آب‌های اطراف جزیره کیش میانگین هفتگی دمای سطح آب از ۳۵ درجه سانتی‌گراد فراتر رفت و حتی در مناطق اطراف جزایر خارگ و خارگو، این میزان دما از ۳۶ درجه سانتی‌گراد نیز بیشتر شد. شاخصی با نام هفته‌های گرم، دارای ناهنجاری‌های مثبت دمایی برای تحلیل بهتر تأثیرات دما بر مرجان‌ها وجود دارد که در سال ۱۹۹۸ میلادی برای اولین بار این شاخص به عددی نزدیک به ۱۰ رسید و در تابستان ۱۳۹۶ به ۱۲ رسید که موجب سفید شدن بسیاری از مرجان‌ها شد. 
-
-طوفان
-از طوفان‌های شدیدی که در خلیج‌فارس رخ داده‌است در اکتبر ۱۹۲۵ بود که در بحرین ساحل جنوبی خلیج‌فارس روی داد و به مدت ۱۰ ساعت طول کشید و تقریبا تمام سطح خلیج‌فارس را تحت تأثیر قرار داد و تلفات و ضایعات بسیاری به بار آورد. 
-
-روز ملی خلیج‌فارس
-
-یکی از اقدامات دولت ایران برای پاسداری از میراث معنوی و فرهنگی خلیج‌فارس رسمیت دادن به‌روز ملی خلیج‌فارس در تقویم رسمی کشور بود. در این راستا شورای عالی انقلاب فرهنگی در تیر ماه سال ۱۳۸۴ روز ۱۰ اردیبهشت‌ماه که مصادف با اخراج پرتقالی‌ها از تنگه هرمز است را روز ملی خلیج‌فارس نام نهاد. 
-
-خلیج‌فارس و موسیقی
-
-از دهه ۱۳۶۰ خورشیدی تاکنون ترانه‌های متعددی توسط خوانندگان ایرانی و پارسی‌زبان خوانده شد که موضوع اصلی این قطعه‌ها خلیج‌فارس و موجودیت تاریخی آن است. 
-
-پسوند اینترنتی خلیج‌فارس
-در سال ۱۳۹۲ و در پی درخواست یک شرکت ترکیه‌ای برای ثبت پسوند اینترنتی خلیج‌فارس (Persiangulf) و پشتیبانی ایران و با وجود مخالفت و اعتراض ۶ کشور حاشیه خلیج‌فارس به سرکردگی امارات متحده عربی، در نهایت پس از ارائه مستندات قانونی و تاریخی از سوی ایران با رأی اکثریت اعضا، توسط مؤسسه آیکان مراحل ابتدایی ثبت پسوند اینترنتی خلیج‌فارس طی شد و وارد مراحل ارزیابی فنی و مالی شد. 
-
-تاریخ حضور بریتانیا در خلیج‌فارس
-انگلیسی‌ها اولین بار در اوایل قرن نوزدهم، زمانی که شروع به ایجاد پایگاه‌های تجاری در این منطقه کردند، وارد منطقه خلیج‌فارس شدند. این پایگاه‌ها عمدتا در امارات متحده عربی و عمان امروزی قرار داشتند و عمدتا به عنوان توقفگاه کشتی‌های عازم هند و خاور دور مورد استفاده قرار می‌گرفتند. 
-با گذشت زمان، حضور انگلیس در خلیج‌فارس قوی‌تر شد، زیرا آنها پایگاه‌های دائمی بیشتری در منطقه ایجاد کردند و شروع به ایفای نقش فعال‌تری در امور محلی کردند. آنها این کار را تا حد زیادی برای حفظ منافع خود در منطقه انجام دادند که شامل تجارت و دسترسی به منابع نفتی ارزشمند بود. 
-یکی از قابل توجه‌ترین وقایع تاریخ حضور انگلیس در خلیج‌فارس، امضای معاهده صلح دریایی در سال ۱۸۲۰ بود. این قرارداد بین انگلیس و چندین حاکم محلی چارچوبی برای همزیستی مسالمت‌آمیز و روابط تجاری بین دو طرف ایجاد کرد.. 
-رویداد مهم دیگری در سال ۱۸۹۲ اتفاق افتاد، زمانی که بریتانیا قرارداد انحصاری را با خاندان حاکم بحرین امضا کرد. این قرارداد کنترل سیاست خارجی بحرین را در ازای محافظت در برابر تهدیدهای خارجی به بریتانیا واگذار کرد. 
-انگلیسی‌ها همچنین نقش اساسی در کمک به توسعه صنعت نفت در منطقه خلیج‌فارس، به ویژه در سال‌های منتهی به جنگ جهانی دوم داشتند. آنها سرمایه‌گذاری زیادی در تولید نفت و زیرساخت‌ها انجام دادند که به ایجاد منطقه به عنوان یک تأمین‌کننده بزرگ جهانی نفت کمک کرد. 
-اگرچه نفوذ انگلیس در خلیج‌فارس پس از جنگ جهانی دوم شروع به کاهش کرد، اما میراث حضور آنها هنوز هم در بسیاری از جنبه‌های سیاسی، اقتصادی و بافت اجتماعی منطقه قابل‌مشاهده است. امروزه بریتانیا روابط نزدیکی با بسیاری از کشورهای حوزه خلیج‌فارس از جمله عربستان سعودی، قطر و امارات دارد و همچنان به ایفای نقش فعال در امور منطقه ادامه می‌دهد. 
-
-برند خلیج همیشه فارس
-برند خلیج همیشه فارس در سال ۱۳۹۲ در دهمین جشنواره ملی قهرمانان صنعت ایران به عنوان یکی از ۱۰۰ برند برتر ایران شناخته شد. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تحریف نام خلیج‌فارس
-اسناد نام خلیج‌فارس، میراثی کهن و جاودان
-خلیج‌فارس در موسیقی
-روز ملی خلیج‌فارس
-جزیره‌های خلیج‌فارس
-فهرست جزیره‌های خلیج‌فارس
-نخستین ناو جنگی ایران در خلیج‌فارس
-جنگ ایران و عراق
-جنگ خلیج‌فارس
-اصطلاحات دریانوردی در خلیج‌فارس
-کشورهای پیرامون خلیج‌فارس
-ساحل دزدان
-منطقه ژئوپلتیکی خلیج‌فارس
-
-پی‌نوشت‌ها
-
-منابع
-خلیج‌فارس، پیروز مجتهدزاده
-بخشی از کتاب پلینی و شرح خلیج‌فارس
-جغرافیای تاریخی خلیج‌فارس _ محمود طلوعی
-کتاب خلیج‌فارس نامی کهن‌تر از تاریخ محمد عجم - انتشارات پارت - تهران ۱۳۸۳
-کتاب حاکمیت تاریخی ایران بر جزایر تنب و بوموسی، سید علی حق‌شناس، انتشارات سنا - تهران ۱۳۸۹. 
-رضا طاهری، از مروارید تا نفت، چاپ دوم، انتشارات نخستین، ۱۳۹۰
-
-پیوند به بیرون
-
-نقشه کاتب چلبی از ایران با ذکر نام خلیج‌فارس
-خلیج‌فارس در دانشنامه بریتانیکا
-پاسداری از خلیج‌فارس
-اسناد و نقشه‌های تاریخی
-خلیج‌فارس در جزیره دانش
-توطئه برای تخریب نامی که میراث فرهنگی بشر است
-۲۲ نقشه از خلیج‌فارس به زبان عربی
-۱۶ نقشه ماهواره‌ای از خلیج‌فارس و تنگه هرمز
-نقشه توپوگرافی و مورفولوژی
-نقشه‌های نفت و گاز خلیج‌فارس
-نقشه مناطق حساس و نظامی
-نقشه آب و هوایی خلیج‌فارس
-نقشه قومی، دینی، زبانی
-PERSIAN GULF i. IN ANTIQUITY
-MIDDLE EAST map in united nation
-خلیج فارس, در YAHOO! Maps
-خلیج فارس, در Bing Maps
-خلیج فارس, در Nokia Maps
-اعتبار قانونی، تاریخی و جغرافیایی نام خلیج‌فارس گزارش منتشر شده در وبسایت سازمان ملل (PDF) 
-نام خلیج‌فارس در معاهدات و قراردادها
-فیلم کامل مستند اسناد نام خلیج‌فارس
-به زبان عربی به نقل از وفاق نیسان ۲۹ – ۲۰۱۹ التاریخ و تسمیة الخلیج الفارسی فی نصوص
-نقشه‌ها و اسناد نام خلیج‌فارس و جزایر آن. دکتر عجم، بنیاد ایران‌شناسی (PDF) 
-اسامی جغرافیایی باستانی میراث بشریت پژوهشی در مورد دو نام خلیج‌فارس و خزر و چالش‌های فراروی
-توطئه برای تخریب نامی که میراث فرهنگی بشر است. 
-نقشه‌های خلیج‌فارس
- «خلیج عربی» اغراض قومی و هجمه به هویت ایرانی
-گزیده کتابشناسی خلیج‌فارس مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
-گزیده کتابشناسی خلیج‌فارس خبرگزاری کتاب ایران
-
-پهنه‌های آبی بحرین
-پهنه‌های آبی عراق
-پهنه‌های آبی عربستان سعودی
-پهنه‌های آبی قطر
-پهنه‌های آبی کویت
-تاریخ خلیج‌فارس
-تحریف نام خلیج‌فارس
-جغرافیای خاورمیانه
-جغرافیای سیاسی
-جغرافیای غرب آسیا
-حقوق بین‌الملل
-خاورمیانه
-خلیج‌فارس
-خلیج‌ها
-دریاهای آسیا
-روابط ایران و کشورهای عربی
-قومیت‌ستیزی
-مرز امارات عربی متحده-عربستان سعودی
-مرز ایران و عراق
-مرز ایران و قطر
-مرز بحرین-عربستان سعودی
-مرز بحرین-قطر
-مرز عراق و کویت
-مرز قطر-عربستان سعودی
-مرز کویت-عربستان سعودی
-مرزهای ایران
-مرزهای عراق
-مرزهای عربستان
-مرزهای قطر
-مناقشات بین‌المللی
-نمادهای ملی ایران
-«مذهب» در اصطلاح علم کلام اسلامی، شکلی ��اص در فهم مسائل اعتقادی، خاصه امامت است که منشا اختلاف در آن، توجیه مقدمات منطقی یا تفسیر ظاهر کتاب الهی‌است؛ مانند مذهب شیعه دوازه امامی، اشعری، معتزله و ماتریدی. مذهب در اصطلاح فقهی، روشی خاص در استنباط احکام کلی فرعی از ظاهر کتاب و سنت مانند فقه مذهب شیعه، حنفی، مالکی، حنبلی و غیره است. 
-
-تعریف
-مذهب یک سیستم اجتماعی_فرهنگی از رفتارها، تمرینات، سیرت، دیدگاه جهانی، متون، عبادتگاه‌ها، رسالت، اخلاق، یا سازمان‌ها است که بشریت را به عناصر ماوراء الطبیعه، متعالی یا روحی مرتبط می‌کند. 
-
-معنی
-مذهب در گذشته به مکتب‌های فکری درون یک دین (مانند مذاهب چندگانه فقه اسلامی) گفته می‌شد. در مغرب‌زمین، واژه «Religion» به معنای «مکتب‌های درون یک دین» و به معنای خود دین به کار می‌رود. حدود نیم‌قرن است که در ایران تحت تأثیر این موضوع، کلمه مذهب را به هر دو معنا استعمال می‌کنند. این اصطلاح در زبان عربی و فارسی به دو مفهوم به کار رفته‌است. 
-
-بر این اساس مذهب را می‌توان هر یک از شاخه‌های دینی معنی کرد. 
-
-در ادبیات فارسی
-در ادبیات فارسی در بسیاری از گفتار‌ها، مذهب به معنی روش و پیشه، راه و رسم و طریقت فکری نیز به کار رفته‌است. 
-
-نمونه‌های اشعار: 
-
-ناصر خسرو: 
-
-در کلیله و دمنه: 
-
-حافظ: 
-
-مولانا: 
-
-منابع
-
-مذهب
-اصطلاحات اسلامی
-جامعه‌شناسی دین
-فقه
-کلمات و عبارات عربی در احکام اسلام
-سوخت‌وساز، دگرگشت یا متابولیسم، مجموعه تغییرهای ترکیبی و تخریبی در موجودات زنده است. دگرگشت مجموعه‌ای از تحولات شیمیایی زندگی پایدار در سلول‌های سازواره‌های زنده است. آنزیم‌هایی که واکنش‌ها را کاتالیز می‌کنند، به سازواره‌ها (ارگانیسم‌ها) اجازه رشد و تولیدمثل، حفظ ساختار، و پاسخ به محیط خود را می‌دهند. کلمه دگرگشت به تمام واکنش‌های شیمیایی که در ارگانیسم زنده اتفاق می‌افتد نیز اشاره دارد، از جمله گوارش و انتقال مواد به داخل و بین سلول‌های مختلف، که در این صورت مجموعه واکنش‌های درون سلول‌ها، دگرگشت واسطه‌ای یا دگرگشت متوسط نامیده می‌شود. 
-
-متابولیسم معمولا به دو دسته تقسیم می‌شود. فروگشت (کاتابولیسم) که باعث شکسته شدن مواد و تولید انرژی به وسیله تنفس سلولی می‌شود، و فراگشت (آنابولیسم) که برای ساخت اجزای سلول از جمله پروتئین‌ها و اسید نوکلئیک از انرژی استفاده می‌کند. 
-
-واکنش‌های شیمیایی متابولیسم در چند مسیر سوخت‌وساز سازماندهی می‌شوند و طی آن‌ها یک ماده شیمیایی توسط دنباله‌ای از آنزیم‌ها در طول مجموعه‌ای از مرحله‌ها به ماده شیمیایی دیگر تبدیل می‌شود. آنزیم‌ها برای متابولیسم ضروری هستند زیرا با اتصال به فرایندهایی که انرژی آزاد می‌کنند به ارگانیسم اجازه می‌دهند تا انرژی لازم برای واکنش‌های مطلوب را فراهم کنند. آنزیم‌ها به‌عنوان کاتالیز باعث می‌شوند تا واکنش‌ها با سرعت بیشتری عمل کنند. آنزیم‌ها به نظریه کنترل مسیرهای متابولیکی در پاسخ به تغییرات در محیط سلول، یا پیام‌رسانی سلولی از سلول‌های دیگر نیز اجازه می‌دهند. 
-
-سیستم متابولیسم یک ارگانیسم تعیین می‌کند که کدام ماده سم و کدام ماده برای تغذیه (ماده مغذی) است. به عنوان مثال، بعضی پروکاریوت‌ها از سولفید هیدروژن به عنوان ماده مغذی استفاده می‌کنند، در حالی که این گاز برای جانوران سمی است. سرعت متابولیسم، میزان سوخت‌وساز پایه (BMR)، بر مقدار مواد غذایی لازم برای ارگانیسم و همچنین توانایی آن در به‌دست‌آوردن غذا تأثیر دارد. 
-
-یکی از ویژگی‌های قابل‌توجه متابولیسم، شباهت آن به مسیرهای سوخت‌وساز پایه و اجزای بین گونه‌های بسیار متفاوت است. به عنوان مثال، مجموعه‌ای از کربوکسیلیک اسیدها که به عنوان حدواسط در چرخه اسید سیتریک شناخته می‌شوند در تمام موجودات زنده شناخته‌شده وجود دارند، در گونه‌هایی از باکتری تک سلولی اشریشیا کلی (E. coli) و پرسلولی‌های عظیم مثل فیل‌ها یافت می‌شوند. این شباهت قابل‌توجه در مسیرهای سوخت و ساز احتمالا به دلیل شباهت اولیه آن‌ها در تاریخ فرگشتی حیات و حفظ اثربخشی آن است. 
-
-به‌طور خلاصه می‌توان گفت: متابولیسم، روندهای شیمیایی هستند که ادامه زندگی را برای سلول‌ها امکان‌پذیر می‌سازد. 
-
-واژه‌شناسی
-متابولیسم فراواژگان آنابولیسم و کاتابولیسم است. در زبان یونانی باستان، άνω به معنای بالا، κάτω به معنای پایین و βολή به معنای رسیدن است. 
-
-زیست‌شیمی کلیدی
-بیشتر ساختارهایی که جانوران، گیاهان و میکروب‌ها را تشکیل می‌دهند از سه دسته اساسی مولکول‌ها تشکیل شده‌اند: آمینواسیدها، کربوهیدرات‌ها و لیپیدها (اغلب چربی‌ها نامیده می‌شوند). همان‌طور که این مولکول‌ها برای زندگی اساسی هستند، واکنش‌های متابولیکی روی ساخت این مولکول‌ها در ساخت و ساز یاخته‌ها و بافت‌ها، یا شکستن آن‌ها و استفاده از آن‌ها به عنوان منبع انرژی به وسیله هضم آن‌ها تمرکز دارند. این واکنش‌ها می‌توانند برای ساخت چند پلیمر از جمله دی‌ان‌ای و پروتئین‌ها، درشت‌مولکول‌هایی که برای زندگی اساسی هستند، به یکدیگر متصل می‌شوند. 
-
-آمینو اسیدها و پروتئین‌ها
-پروتئین‌ها از اتصال زنجیره‌ای خطی آمینواسیدها که با پیوند پپتیدی به هم متصل هستند تشکیل شده‌اند. بسیاری از پروتئین‌ها آنزیم‌هایی هستند که کاتالیزگر واکنش‌های شیمیایی در متابولیسم می‌باشند. دیگر پروتئین‌ها عملکرد ساختاری یا مکانیکی دارند، از جمله آن‌هایی که به شکل اسکلت سلولی، سامانه داربست هستند که شکل سلول را حفظ می‌کنند. پروتئین‌ها همچنین در پیام‌رسانی سلولی، پادتن‌ها، چسبندگی سلولی، انتقال فعال سلولی در سراسر غشا و چرخه سلولی نقش دارند. آمینو اسیدها نیز با ارائه یک منبع کربن برای چرخه اسید سیتریک (چرخه تری‌کربوکسیلیک اسید) در متابولیسم انرژی سلولی دخالت دارند، به‌ویژه زمانی که منبع اولیه انرژی مثل گلوکز کمیاب بوده یا زمانی که سلول تحت تأثیر فشار سوخت‌وساز است. 
-
-لیپیدها
-لیپیدها گروهی با بیشترین تنوع زیست‌شیمیایی هستند. استفاده اساسی آن‌ها در ساختار غشاهای زیستی داخلی و خارجی می‌باشد، مانند پوسته سلول یا به عنوان منبع انرژی استفاده می‌شوند. لیپیدها معمولا به عنوان ماده آب‌گریز یا آمفی‌پاتیک مولکول‌های بیولوژیکی تعریف می‌شوند اما در حلال‌های آلی از جمله بنزن و کلروفرم حل می‌شوند. چربی‌ها گروه بزرگی از ترکیبات هستند که از اسید چرب و گلیسیرول تشکیل شده‌اند؛ یک مولکول گلیسرول به سه استر اسید چرب متصل شده و تری‌گلیسرید نامیده می‌شود. 
-
-کربوهیدرات‌ها
-کربوهیدرات‌ها آلدهیدها یا کتون‌هایی با اتصال گروه هیدروکسیل هستند که به صورت زنجیره‌های مستقیم یا حلقه‌ای وجود دارند. کربوهیدرات‌ها فراوان‌ترین مولکول‌های زیستی هستند و نقش‌های متعددی از جمله ذخیره و انتقال انرژی (نشاسته، گلیکوژن) و ترکیبات ساختاری (سلولوز در گیاهان، کیتین در جانوران) دارند. واحد اصلی کربوهیدرات‌ها تک‌قندی‌ها هستند و شامل گالاکتوز، فروکتوز و از همه مهم‌تر گلوکز می‌باشند. تک‌قندی‌ها با روش‌های نامحدودی می‌توانند با هم پیوند یافته و چندقندی‌ها را تشکیل دهند. 
-
-نوکلئوتیدها
-دو اسیدنوکلوئیک دی‌ان‌ای و آران‌ای پلیمرهای نوکلئوتیدها هستند، هر نوکلئوتید از یک گروه فسفات متشکل از یک گروه قند ریبوز با یک پایه نیتروژنی تشکیل شده‌است. اسیدهای نوکلئیک برای ذخیره‌سازی و استفاده از اطلاعات ژنتیکی مهم هستند و در طول فرایندهای رونویسی و زیست‌ساخت پروتئین بیان می‌شوند. این اطلاعات توسط مکانیسم‌های بازسازی دی‌ان‌ای محافظت و توسط همانندسازی گسترش می‌یابند. بیشتر ویروس‌ها ژنوم آران‌ای دارند، به عنوان مثال اچ‌آی‌وی، از روش رونویسی معکوس برای تشکیل الگو دی‌ان‌ای از ژنوم آران‌ای ویروسی استفاده می‌کند. آران‌ای در ریبوزیم‌ها به عنوان پیرایشگر بوده و در ریبوزوم‌ها مشابه آنزیم‌هایی هستند که می‌توانند واکنش‌های شیمیایی را کاتالیز کنند. نوکلئوزیدهای منحصر به فرد توسط اتصال باز نوکلئوتیدی با یک قند ریبوز تشکیل می‌شوند. این بازهای حلقه هتروسیکلی حاوی نیتروژن، به نام پورین‌ها یا پریمیدین‌ها دسته‌بندی می‌شوند. نوکلئوتیدها به عنوان کوآنزیم در واکنش‌های انتقال گروه دگرگشتی نیز عمل می‌کنند. 
-
-کوآنزیم‌ها
-سوخت و ساز شامل آرایه وسیعی از واکنش‌های شیمیایی است، اما اغلب در چند نوع اساسی از واکنش‌ها که شامل انتقال گروه‌های عاملی از اتم‌ها و پیوندهای بین آن‌ها در درون مولکول‌ها قرار می‌گیرند. این شیمی مشترک به سلول‌ها اجازه می‌دهد تا از مجموعه کوچکی از واسطه‌های شیمیایی برای حمل گروه‌های شیمیایی بین واکنش‌های مختلف استفاده کنند. این واسطه‌های انتقال گروهی را کوآنزیم می‌نامند. هر دسته از واکنش‌های انتقال گروهی توسط کوآنزیم مخصوص انجام می‌شوند، که برای مجموعه‌ای از آنزیم‌هایی که آن‌ها را تولید کرده‌اند، و مجموعه‌ای از آنزیم‌هایی که آن‌ها را مصرف می‌کنند پیش ماده هستند. این کوآنزیم‌ها به‌طور مداوم تولید، مصرف و بازیافت می‌شوند. 
-
-یکی از کوآنزیم‌های مرکزی آدنوزین تری‌فسفات (ATP) می‌باشد، که انرژی همگانی را در سلول‌ها انتشار می‌دهد. این نوکلئوتید از انرژی شیمیایی انتقال بین واکنش‌های شیمیایی مختلف استفاده می‌کند. تنها مقدار کمی از ATP در سلول‌ها وجود دارد، اما به‌طور مداوم بازسازی می‌شود، بدن انسان می‌تواند در حدود وزن خود ATP در روز مصرف کند. ATP به عنوان پلی بین کاتابولیسم و آنابولیسم عمل می‌کند. کاتابولیسم مولکول‌ها را شکسته و آنابولیسم آن‌ها را به هم متصل می‌کند. واکنش‌های کاتابولیسم ATP را تولید و واکنش‌های آنابولیسم آن را مصرف می‌کنند. این ماده همچنین به عنوان یک حامل از گروه‌های فسفاتی در واکنش‌های فسفرگیری عمل می‌کند. 
-
-مواد معدنی و کوفاکتورها
-عناصر معدنی نقش مهمی را در سوخت‌وساز بازی می‌کنند؛ بعضی‌ها فراوان هستند (مثل سدیم و پتاسیم) در حالی که بعضی دیگر به صورت غلظت در دقیقه عمل می‌کنند. حدود ۹۹ ٪ از جرم پستانداران از عناصر کربن، نیتروژن، کلسیم، سدیم، کلر، پتاسیم، هیدروژن، فسفر، اکسیژن و گوگرد تشکیل شده‌است. ترکیبات آلی (پروتئین‌ه��، لیپیدها و کربوهیدرات‌ها) اکثرا از کربن و نیتروژن تشکیل یافته‌اند، اکسیژن و هیدروژن در حال حاضر به عنوان آب وجود دارند. 
-
-عناصر معدنی به عنوان الکترولیت‌های یونی عمل می‌کنند. مهم‌ترین یون‌ها سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، کلر، فسفات و یون آلی بی‌کربنات هستند. ابقا دقیق شیب یونی در طول پوسته یاخته، فشار اسمزی و پی‌اچ را حفظ می‌کند. همچنین یون‌ها برای عملکرد اعصاب و ماهیچه‌ها مهم هستند. الکترولیت‌ها از طریق پروتئین‌های غشا سلولی به نام کانال‌های یونی به سلول وارد یا از آن خارج می‌شوند. به عنوان مثال، انقباض عضله به حرکت کلسیم، سدیم و پتاسیم از طریق کانال‌های یونی و لوله تی بستگی دارد. 
-
-فلزهای واسطه با روی و آهن که فراوان‌ترین آن‌ها هستند، در حال حاضر به عنوان عنصر ردیابی در ارگانیسم‌ها وجود دارند. این فلزات در بعضی از پروتئین‌ها به عنوان کوفاکتور استفاده می‌شوند و برای فعالیت‌های آنزیم‌ها از جمله کاتالاز و پروتئین‌های حمل‌کننده اکسیژن مثل هموگلوبین اساسی هستند. کوفاکتورهای فلزی با اتصال سختی به بخش‌های خاصی از پروتئین‌ها متصل هستند؛ اگرچه کوفاکتورهای آنزیمی می‌توانند در طول تجزیه اصلاح شوند، آن‌ها همیشه در پایان واکنش کاتالیز به حالت اولیه خود بازمی‌گردند. 
-
-فروگشت
-
-در مرحله کاتابولیسم، مولکول‌های ترکیب آلی مواد غذایی (کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌ها) درون یاخته خورد می‌شوند. مسیرهای فروگشت انرژی آزاد می‌کنند؛ برخی به صورت ذخیره‌شده در آدنوزین تری‌فسفات و برخی به صورت ناقلین الکترون کاهش‌یافته مانند NADH، NADPH و FADH ۲ و انرژی باقی‌مانده به صورت گرما آزاد می‌شود. 
-
-هدف واکنش‌های کاتابولیک ارائه انرژی و اجزا مورد نیاز برای واکنش‌های آنابولیک است. ماهیت دقیق این واکنش‌های کاتابولیک از ارگانیسم به ارگانیسم دیگر متفاوت است و ارگانیسم‌ها می‌توانند بر اساس منبع انرژی و کربن دسته‌بندی شوند (گروه‌های مواد مغذی اولیه)، همان‌طور که در جدول زیر نشان داده شده‌است. مولکول‌های آلی به عنوان منبع انرژی توسط ارگانوتروف‌ها استفاده می‌شوند، درحالی‌که لیتوتروف‌ها از مواد معدنی استفاده کرده و فتوتروف‌ها نور خورشید را به عنوان انرژی شیمیایی به دام می‌اندازند. هر چند، تمام روش‌های مختلف دگرگشتی به واکنش‌های اکسایش-کاهش بستگی دارند که شامل انتقال الکترون از مولکول‌های کاهش‌دهنده مثل ترکیب‌های آلی، آب، آمونیاک، سولفید هیدروژن یا یون‌های آهنی به مولکول‌های پذیرنده مثل اکسیژن، نیترات یا سولفات هستند. در جانوران این واکنش‌ها شامل ترکیبات آلی پیچیده هستند که به مولکول‌های ساده‌تر می‌شکنند، مثل کربن دی‌اکسید و آب. در ارگانیسم‌های فتوسنتز کننده مثل گیاهان و سیانوباکتری‌ها، این واکنش‌های انتقال‌دهنده الکترون انرژی را آزاد نمی‌کنند، اما به عنوان یک روش ذخیره‌سازی انرژی جذب‌شده از نور خورشید استفاده می‌شوند. 
-
- {| class= «wikitable float-right» style= «text-align: center» width= «۵۰ ٪» 
-|+طبقه‌بندی ارگانیسم‌ها بر اساس دگرگشت آنها
-|-
-| rowspan= ۲ bgcolor= «#FFFF ۰۰» |منبع انرژی || bgcolor= «#FFFF ۰۰» | نور خورشید || bgcolor= «#FFFF ۰۰» | فوتو- || rowspan= ۲ colspan= ۲ | || rowspan= ۶ bgcolor= «# ۷ FC ۳۱ C» | -تروف
-|-
-| bgcolor= «#FFFF ۰۰» | مولکول‌های تشکیل‌شده از قبل || bgcolor= «#FFFF ۰۰» | کمو-
-|-
-| rowspan= ۲ bgcolor= «#FFB ۳۰۰» | دهنده الکترون || bgcolor= «#FFB ۳۰۰�� | ترکیب آلی || rowspan= ۲ | || bgcolor= «#FFB ۳۰۰» | ارگانو- || rowspan= ۲ |
-|-
-| bgcolor= «#FFB ۳۰۰» | ترکیب معدنی || bgcolor= «#FFB ۳۰۰» | لیتو-
-|-
-| rowspan= ۲ bgcolor= «#FB ۸۰۵ F» | منبع کربن || bgcolor= «#FB ۸۰۵ F» | ترکیب آلی || rowspan= ۲ colspan= ۲ | || bgcolor= «#FB ۸۰۵ F» | هترو-
-|-
-| bgcolor= «#FB ۸۰۵ F» | ترکیب معدنی || bgcolor= «#FB ۸۰۵ F» | اتو-
-|} 
-
-مجموعه‌ای از شایع‌ترین واکنش‌های کاتابولیک در جانوران را می‌توان به سه مرحله اصلی تقسیم کرد. ابتدا، مولکول‌های آلی مثل پروتئین‌ها، پلی ساکاریدها یا لیپیدها در خارج از سلول به قطعات کوچکتر خود تبدیل می‌شوند. سپس، این قطعات کوچکتر توسط سلول برداشته‌شده و به قطعات کوچکتر تبدیل می‌شوند، معمولا، استیل-کوآ (acetyl-CoA)، و مقداری انرژی آزاد می‌کنند. در نهایت، گروه استیل موجود در کوآ در چرخه اسید سیتریک و زنجیره انتقال الکترون به آب و کربن دی‌اکسید، اکسید شده و انرژی ذخیره‌شده توسط کاهش نیکوتین‌آمیدآدنین‌دی نوکلئوتید (NAD+) به NADH. 
-
-هضم
-درشت مولکول‌هایی مثل نشاسته، سلولز یا پروتئین‌ها نمی‌توانند به سرعت توسط سلول‌ها گرفته شوند و قبل از اینکه در متابولیسم سلولی مصرف شوند باید به واحدهای کوچکتر شکسته شوند. چندین دسته مشترک از آنزیم‌ها به این پلیمرها هضم می‌شوند. این آنزیم‌های گوارشی از جمله پروتئازها پروتئین‌ها را به آمینواسیدها تجزیه می‌کنند، همچنین گلیکوزید هیدرولازها که چندقندی‌ها را به قندهای ساده به نام تک قندی‌ها تجزیه می‌کنند. 
-میکروب‌ها به راحتی آنزیم‌های گوارشی را در اطراف خود ترشح می‌کنند، در حالی‌که جانوران آنزیم‌ها را از سلول‌های مخصوصی در روده خود ترشح می‌کنند. تک قندی‌ها یا قندهای آزاد شده توسط این آنزیم‌های خارج سلولی توسط پروتئین‌های انتقال فعال، درون سلول‌ها پمپ می‌شوند. 
-
-انرژی به دست آمده از ترکیبات آلی
-کاتابولیسم کربوهیدرات‌ها، کربوهیدرات‌ها را به واحدهای کوچکتر می‌شکند. کربوهیدرات‌ها معمولا یک‌بار توسط سلول‌ها گرفته‌شده و به تک‌قندی‌ها هضم می‌شوند. در داخل، مسیر اصلی شکستن قندکافت است، جایی که قندهایی مثل گلوکز و فروکتوز به پیرووات تبدیل‌شده و مقداری ATP تولید می‌شود. پیرووات یک ماده واسطه‌ای در چندین مسیر متابولیکی می‌باشد، اما اکثر آن به استیل-کوآ تبدیل‌شده و در چرخه اسید سیتریک تغذیه می‌شود. اگرچه بیشتر ATP در چرخه اسید سیتریک تولید می‌شود، مهم‌ترین ماده تولید شده NADH است، که هنگام اکسید شدن استیل-کوآ از NAD+ ساخته می‌شود. این اکسیداسیون دی‌اکسید کربن را به عنوان یک ماده زائد تولید می‌کند. در شرایط بی‌هوازی، قندکافت اسید لاکتیک|لاکتات تولید می‌کند. مسیر جایگزین برای شکستن گلوکز، مسیر پنتوز فسفات می‌باشد، که کوآنزیم NADPH را کاهش می‌دهد و قندهای پنتوزی مثل ریبوز را تولید می‌کند، که جزو قندهای اسید نوکلئیک است. 
-
-تبدیل انرژی
-فسفرگیری اکسایشی
-در فسفرگیری اکسایشی، الکترون‌ها از مولکول‌های آلی موجود در زمینه‌هایی از جمله چرخه پروتوگون اسید برداشته‌شده و به اکسیژن انتقال‌یافته و انرژی آزاد شده از آن برای ساختن ATP استفاده می‌شود. این واکنش در یوکاریوت‌ها توسط مجموعه‌ای از پروتئین‌های غشای میتوکندری انجام‌شده و زنجیره انتقال الکترون نامیده می‌شود. در پروکاریوت‌ها، این پروتئین‌ها در غشای داخلی سلول وجود دارند. این پروتئین‌ها از انرژی آزاد شده از عبور الکترون از کاهش مولکول‌هایی نظیر NADH بر روی اکسیژن در پمپ پروتون در سرتاسر غشا استفاده می‌کنند. 
-پمپ‌های پروتون خارج میتوکندری واپخش پروتون را در طول غشا ایجاد کرده و یک شیب الکتروشیمیایی را تولید می‌کنند. این نیرو پروتون‌ها را از طریق آنزیم‌هایی به نام ای‌تی‌پی سنتاز به داخل میتوکندری بازمی‌گرداند. جریان پروتون‌ها چرخش زیرواحد پایه را ایجاد می‌کند و باعث فعال شدن دامنه سنتاز به تغییر شکل و فسفرگیری آدنوزین دی‌فسفات و تبدیل آن به ATP می‌شود. 
-
-انرژی به دست آمده از ترکیبات معدنی
-کمولیتوتروف یک نوع واکنش دگرگشتی است که در پروکاریوت‌هایی که برای ایجاد انرژی از اکسایش ترکیبات معدنی استفاده می‌کنند یافت می‌شود. این ارگانیسم‌ها می‌توانند از هیدروژن، کاهش ترکیبات گوگردی (از جمله، سولفید، سولفید هیدروژن و تیوسولفات)، اکسید آهن (II) یا آمونیاک به عنوان منبع کاهش نیرو استفاده کرده و انرژی را از اکسیداسیون این ترکیبات با پذیرنده‌های الکترون از جمله اکسیژن یا نیترات به دست آورند. این فرایندهای میکروبی در چرخه‌های بیوژئوشیمی جهانی از جمله آستوژنسیس، نیتریفیکاسیون و دنیتریفیکاسیون مهم بوده و برای حاصلخیزی خاک خطرناک هستند. 
-
-انرژی به دست آمده از نور خورشید
-انرژی نور خورشید توسط گیاهان، سیانو باکتری‌ها، باکتری‌های بنفش، باکتری‌های گوگردی سبز و بعضی از آغازیان به دام می‌افتد. این فرایند اغلب همراه با تبدیل دی‌اکسید کربن به ترکیبات آلی، به عنوان بخشی از فرایند فتوسنتز می‌باشد که در ادامه بحث شده‌است. انرژی به دام افتاده و سیستم‌های تثبیت کربن می‌توانند به صورت جداگانه در پروکاریوت‌ها عمل کنند، به عنوان مثال باکتری‌های بنفش و باکتری‌های گوگردی سبز می‌توانند از انرژی خورشید در هنگام جابه‌جایی بین تثبیت کربن و تخمیر ترکیبات آلی به عنوان منبع انرژی استفاده کنند. 
-در گیاهان، جلبک‌ها و سیانوباکتری‌ها، فتوسیستم II از انرژی نورانی برای جدا کردن الکترون از آب استفاده کرده و اکسیژن را به عنوان یک محصول زائد آزاد می‌کند. سپس الکترون‌ها به سمت مجموعه سیتوکروم ب ۶ اف جریان می‌یابند، که از انرژی آن‌ها برای پمپ پروتون‌ها در سراسر غشای تیلاکوئیدها در کلروپلاستها استفاده می‌کنند. این پروتون‌ها با تحریک ATPسنتاز دوباره از غشا به عقب برمی‌گردند. سپس الکترون‌ها به سمت فتوسیستم I جریان می‌یابند و می‌توانند برای کاهش کوآنزیم NADP+ برای استفاده در چرخه کالوین استفاده شوند که در ادامه بحث خواهد شد یا برای تولید بیشتر ATP بازیافت شوند. 
-
-فراگشت فراگشت' یا آنابولیسم فرایندی سازنده در روند سوخت‌وساز بدن (دگرگشت) است که در آن انرژی صرف می‌شود تا مواد ساده‌تر مانند اسید آمینو ترکیب گردد و ترکیبات آلی پیچیده‌تر مانند زیمایه‌ها (آنزیم‌ها) و اسیدهای هسته‌ای ساخته شود. فراگشت مجموعه‌ای از فرایندهای سازنده در جایی است که انرژی آزاد شده به وسیله فروگشت برای ساختن مولکول‌های پیچیده استفاده می‌شود. به‌طور کلی، مولکول‌های پیچیده‌ای که ساختار سلولی را تشکیل می‌دهند مرحله به مرحله از پیش‌سازهای کوچک و ساده ساخته شده‌اند. فراگشت شامل سه مرحله اصلی می‌باشد. اولین مرحله، تولید پیش‌سازهایی از جمله آمینواسیدها، تک‌قندی‌ها، ایزوپرنوئیدها و نوکلئوتیدها، دومین مرحله، فعال‌سازی خود به وسیله واکنش‌هایی با استفاده از انرژی ATP، و سومین مرحله، گردآوری این پیش‌سازها و تشکیل مولکول‌های پیچیده از جمله، پروتئین‌ها، چندقندی‌ها، لیپیدها و نوکلئیک اسیدها می‌باشد. 
-
-تثبیت کربن
-فتوسنتز، سنتز کربوهیدرات‌ها از نور خورشید و کربن دی‌اکسید (CO ۲) می‌باشد. واکنش تثبیت کربن توسط آنزیم روبیسکو به عنوان بخشی از چرخه کالوین انجام می‌شود. یک نوع فتوسنتز در گیاهان اتفاق می‌افتد، تثبیت کربن C ۳، تثبیت کربن C ۴ و فتوسنتز CAM. کربن دی‌اکسید مسیرهای متفاوتی را در چرخه کالوین طی می‌کند، در مسیر C ۳ گیاهان CO ۲ را به‌طور مستقیم تثبیت می‌کنند، درحالی‌که در مسیر فتوسنتز C ۴ و CAM برای سازگاری با نور شدید خورشید و شرایط خشک، ابتدا CO ۲ را با دیگر مواد ترکیب می‌کنند. 
-در پروکاریوت‌های فتوسنتزی سازوکارهای تثبیت کربن متنوع‌تر هستند. در اینجا، کربن دی‌اکسید می‌تواند توسط چرخه کالوین، چرخه کربس یا کربوکسیلاسیون استیل کوآ تثبیت شود. 
-
-کربوهیدرات‌ها و گلیکان‌ها
-در فراگشت کربوهیدرات، اسیدهای آلی ساده به تک قندی‌هایی مثل گلوکز تبدیل‌شده و سپس به چندقندی‌هایی مثل نشاسته تبدیل می‌شوند. تولید گلوکز از ترکیباتی مثل پیرووات، لاکتات، گلیسرول، گلیسرات ۳ فسفات و آمینواسیدها را نوگلوکززایی می‌گویند. 
-چندقندی‌ها و گلیکان‌ها با اضافه شدن متوالی تک‌قندی‌ها توسط گلیکوزیل ترنسفراز ساخته می‌شوند، از واکنش، یک دهنده قند-فسفات مانند اوریدین دی‌فسفات‌گلوکز (UDP-گلوکز) به یک پذیرنده گروه هیدروکسیل چندقندی‌ها گسترش می‌یابند. 
-
-اسیدهای چرب، ایزوپرنوئیدها و استروئیدها
-اسیدهای چرب توسط سنتز اسیدهای چرب ساخته می‌شوند، با هم ترکیب‌شده و سپس واحدهای استیل کوآ را کاهش می‌دهند. 
-
-ترپن و ترپنوئیدها گروه بزرگی از لیپیدها شامل کاروتنوئیدها و فرمی از بزرگ‌ترین گروه تولیدات طبیعی گیاهان هستند. این ترکیبات با تجمع و اصلاح واحدهای ایزوپرن داده‌شده از پیش‌سازهای واکنش‌های ایزوپنتنیل پیروفسفات و دی‌متیل‌آلیل پیروفسفات ساخته می‌شوند. یک واکنش مهم که در دهنده‌های ایزوپرن فعال استفاده می‌شود بیوسنتز استروئید می‌باشد. در اینجا، واحدهای ایزوپرن به یکدیگر متصل شده و اسکوآلن را می‌سازند و سپس تا خورده و مجموعه‌ای از حلقه‌ها را برای ساختن لانواسترول تشکیل می‌دهند. لانواسترول می‌تواند به دیگر استروئیدها از جمله کلسترول و ارگوسترول تبدیل شود. 
-
-پروتئین‌ها
-اسیدهای آمینه برای ساختن پروتئین‌ها در یک زنجیره‌ای از پیوندهای پپتیدی به یکدیگر متصل می‌شوند. هر پروتئین دارای یک توالی خاص از اسید آمینه است. آمینو اسیدها می‌توانند در توالی‌های مختلفی با هم اتصال پیدا کرده و گروه عظیمی از پروتئین‌های مختلف را بسازند. اسیدهای آمینه با پیوند استری توسط مولکول آران‌ای حامل به هم متصل شده و پروتئین‌ها را تشکیل می‌دهند. 
-
-سنتز نوکلئوتیدها و روش ساخت
-نوکلئوتیدها از آمینواسیدها، دی‌اکسید کربن و اسید فرمیک در مسیری که نیاز به مقدار زیادی از انرژی دگرگشتی دارد تشکیل می‌شوند. در نتیجه، بیشتر ارگانیسم‌ها سیستم‌های کارآمدی برای مازاد نوکلئوتیدهای تشکیل‌شده دارند. پورین‌ها به عنوان نوکلئوزیدها ساخته می‌شوند (بازهای متصل شده به ریبوز). آدنین و گوانین از پیش‌ماده‌های نوکلئوزیدی اینوزین مونوفسفات تشکیل شده‌اند، که آن‌ها نیز از اتم‌های آمینواسیدهای گلیسین، گلوتامین و آسپارتیک اسید، همچنین فرمات منتقل‌شده از کوآنزیم تتراهیدروفولات سنتز شده‌اند. از طرف دیگر، پریمیدین‌ها، از باز اوروتات که از گلوتامین و آسپارتات تشکیل‌شده، ساخته می‌شوند. 
-
-ترمودینامیک موجودات زنده
-سازواره‌های زنده باید از قوانین ترمودینامیک پیروی کنند، این قوانین انتقال گرما و کار را توصیف می‌کند. قانون دوم ترمودینامیک بیان می‌کند که در هر سیستم بسته، مقدار آنتروپی تمایل به افزایش دارد. اگرچه پیچیدگی شگفت‌انگیز موجودات زنده متضاد این قانون را نشان می‌دهد، زندگی زمانی ممکن است که تمام موجودات در یک سیستم باز، ماده و انرژی را با محیط اطراف خود تبادل کنند. از لحاظ ترمودینامیکی، حفظ سوخت‌وساز بدن با ایجاد بی نظمی، تنظیم می‌شود. 
-
-تعریف کالری
-کالری صرفا روشی برای اندازه‌گیری انرژی است – انرژی موجود در مواد غذایی و همچنین انرژی آزاد شده در بدن. از لحاظ فنی، ۱ کالری مقدار انرژی لازم برای افزایش حرارت ۱ گرم آب به مقدار ۱ درجه سانتیگراد است. زمانی که آرام می‌نشینید در هر دقیقه ۱ کالری مصرف می‌کنید، یعنی مقدار حرارت یکسانی که یک شمع یا لامپ ۷۵ واتی آزاد می‌کند. 
-
-تنظیم و کنترل
-بیشتر سازواره‌ها در محیط‌های زندگی، همواره در حال تغییر هستند، واکنش‌های دگرگشتی باید برای مجموعه‌ای از حالت‌های درون سلول‌ها به نام هومئوستاز، تنظیم نهایی شوند. همچنین تنظیمات متابولیکی به ارگانیسم‌ها اجازه می‌دهند تا به سیگنال‌ها پاسخ داده و تعامل فعالی با محیط خود داشته باشند. 
-سطوح متعددی از تنظیمات متابولیکی وجود دارند. در تنظیم ذاتی، خودتنظیمی مسیر متابولیکی مسئول تغییرات در سطح لایه‌ها یا تولیدات می‌باشد. این نوع از تنظیمات اغلب شامل دگرریختاری فعالیت‌های آنزیم‌های متعدد در مسیر می‌باشد. کنترل بیرونی شامل یک سلول در سازواره پرسلولی می‌باشد که دگرگشت خود را در پاسخ به سیگنال‌های دیگر سلول‌ها تغییر می‌دهد. سپس این سیگنال‌ها توسط دومین سیستم‌های پیامرسان که اغلب شامل فسفرگیری پروتئین‌ها می‌باشد به داخل سلول منتقل می‌شوند. 
-
-یک مثال بسیار خوب در کنترل بیرونی تنظیم دگرگشت گلوکز توسط هورمون انسولین می‌باشد. 
-
-تکامل
-مسیرهای اصلی دگرگشت که در بالا توضیح داده شدند، از جمله گلیکولیز و چرخه اسیدسیتریک، در حال حاضر در تمام سه دامنه موجودات زنده وجود دارند و در آخرین جد جهانی نیز حاضر بودند. این سلول‌های اجدادی جهانی، پروکاریوت و احتمالا متانوژن بودند که متابولیسم گسترده‌ای از آمینواسید، نوکلئوتید، کربوهیدرات و لیپیدها دارند. اولین مسیرهای متابولیسم آنزیم-باز ممکن است بخشی از متابولیسم نوکلئوتید پورین باشد، درحالی‌که مسیرهای متابولیکی قبلی بخشی از دنیای آران‌ای اجدادی بودند. 
-
-علاوه بر تکامل مسیرهای متابولیکی جدید، تکامل می‌تواند باعث از دست رفتن عملکردهای متابولیک شود. به عنوان مثال، بعضی انگل‌ها فرایندهای متابولیکی را که برای زنده ماندن اساسی نیستند، از دست داده و آمینواسیدها، نوکلئوتیدها و کربوهیدرات‌ها را به جای بازمانده‌های میزبان دوباره تشکیل می‌دهند. کاهش توانایی‌های متابولیکی مشابه را می‌توان در ارگانیسم‌های اندوسیمبیوزیس دید. 
-
-تحقیق و دست‌کاری
-
-به‌طور کلاسیک، متابولیسم با یک رویکرد تقلیل‌گرایانه مورد مطالعه قرار می‌گیرد که تنها بر روی یک روش متابولیکی متمرکز است. ارزشمندترین روش استفاده از ردیاب در تمام ارگانیسم، بافت و لایه‌های سلولی است که مسیرهای پیش‌سازها را در تبدیل به محصول نهایی، با واسطه مواد رادیواکتیو نشاندار کرده و محصولات را تعریف می‌کند. آنزیم‌هایی که واکنش‌های شیمیایی را کاتالیز می‌کنند سپس می‌توانند خالص شده و سینتیک آن‌ها و پاسخ به بازدارندگی آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. 
-ایده پیچیدگی شبکه‌های دگرگشتی در سلول‌ها که با هزاران آنزیم مختلف شمرده می‌شود، در شکل نشان داده‌شده، تعامل بین فقط ۴۳ پروتئین و ۴۰ متابولیت را نمایش می‌دهد. این مدل‌ها زمانی که مسیر و اطلاعات متابولیت به دست آمده از روش‌های کلاسیک را با اطلاعات بیان ژن از مطالعات پروتئومیک و ریزآرایه دی‌ان‌ای ادغام می‌کنند، بسیار قدرتمند هستند. استفاده از این تکنیک‌ها، یک مدل از متابولیسم انسانی در حال حاضر تولید شده‌است که کشف داروها و تحقیقات بیوشیمیایی را در آینده هدایت خواهد کرد. 
-
-تاریخچه
-اصطلاح متابولیسم از کلمه یونانی Μεταβολισμός مشتق شده‌است – «متابولیسموس» برای «تغییرات»، یا «سرنگونی». در سده سیزدهم یک پزشک مسلمان به نام ابن نفیس دریافت بدن و اجزای آن به‌طور مستمر در حال انحلال و تغذیه هستند و به ناچار، دائما تغییر می‌کنند. اولین مرجع مستند در مورد دگرگشت توسط ابن نفیس در سال ۱۲۶۰ بعد از میلاد مسیح در مطالعه‌ای با عنوان «الرساله الکاملیه فی السیرة النبویه» نوشته شده‌است. تاریخچه مطالعه دگرگشت در محدوده چندین قرن می‌باشد و در مطالعات اخیر از آزمایش جانوران به آزمایش‌های فردی واکنش‌های دگرگشتی در زیست‌شیمی مدرن حرکت کرده‌است. اولین آزمایش‌های کنترل شده در دگرگشت انسانی توسط سانتوریو سانتوریو در سال ۱۶۱۴ در کتاب Ars de statica medicina'' منتشر شده‌است. 
-
-در بررسی‌های اخیر، سازوکارهای این فرایندهای دگرگشتی مشخص نشده‌است و اعتقاد به اصالت حیات به زندگی بخشیدن به بافت‌های زنده معتقد است. 
-
-کشف آنزیم‌ها در آغاز سده بیستم توسط ادوارد بوخنر انجام شد که مطالعه واکنش‌های شیمیایی دگرگشت را از مطالعه زیست‌شناختی یاخته‌ها جدا کرده و آغاز زیست‌شیمی را مشخص کرده‌است. یکی از برجسته‌ترین زیست‌شیمی‌دان‌های نوین هانس آدولف کربس می‌باشد که کمک بسیار بزرگی در مطالعه دگرگشت انجام داده‌است. او چرخه اوره را کشف کرده و بعدها، با همکاری هانس کورنبرگ، چرخه سیتریک اسید و چرخه گلی‌اکسیلات را کشف کرده‌است. تحقیقات مدرن زیست‌شیمی تا حد زیادی با گسترش روش‌هایی از جمله کروماتوگرافی (سوانگاری)، بلورشناسی پرتو ایکس، طیف‌سنجی تشدید مغناطیسی هسته‌ای، برچسب ایزوتوپی، میکروسکوپ الکترونی و شبیه‌سازی دینامیک ملکولی پیشرفت زیادی کرده‌است. این روش‌ها کشف و تجزیه و تحلیل دقیق بسیاری از مولکول‌ها و مسیرهای متابولیکی را در سلول امکان‌پذیر کرده‌اند. 
-
-جستارهای وابسته
-آنابولیسم (فراگشت) 
-کاتابولیسم (فروگشت) 
-
-منابع
-
-دگرگشت (به زبان انگلیسی) 
-
-بیوشیمی
-زیست‌شناسی
-فیزیولوژی غواصی
-متابولیسم
-آنابولیسم یا فراگشت یک فرایند شیمیایی و سازنده در روند سوخت‌وساز بدن (متابولیسم) است که در آن انرژی مصرف می‌شود تا مواد ساده‌تر مانند اسید آمینو ترکیب گردد و ترکیبات آلی پیچیده‌تر مانند آنزیم و نوکلئیک اسید ساخته شود. 
-به فرایند برعکس آن یعنی تخریب مولکول‌های آلی پیچیده برای دریافت انرژی کاتابولیسم (فروگشت) می‌گویند. 
-
-جستارهای وابسته
-متابولیسم (دگرگشت) 
-کاتابولیسم (فروگشت) 
-
-متابولیسم
-زیست‌شناسی
-کاتابولیسم یا فروگشت یک فرایند گرمازای درون سلولی است که طی آن مولکول‌های پیچیده به مولکول‌های ساده‌تر تجزیه می‌شوند. فروگشت و فراگشت دو رکن سوخت‌وساز هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-متابولیسم (دگرگشت) 
-آنابولیسم (فراگشت) 
-
-زیست‌شناسی
-متابولیسم
-لوح فشرده یا سی‌دی یک نوع از لوح نوری است که برای ذخیره‌کردن داده‌های دیجیتالی به کار می‌رود. لوح فشرده در اصل برای کار با آواهای دیجیتالی شده، اختراع شده‌بود و همچنین به عنوان ابزار ذخیره و انبارش داده‌ها یا همان لوح فشرده فقط خواندنی (سی‌دی‌رام CD-ROM) هم استفاده می‌شود. 
-
-ابزاری که توانایی خواندن سی‌دی‌رام را دارند امروزه از اجزاء استاندارد رایانه‌های شخصی بشمار می‌روند. روی‌هم‌رفته لوح‌های فشرده آوایی با لوح‌های فشرده فقط-خواندنی تمایز دارند و لوح‌نوازهایی (CD players) که برای شنیدن آوا درست شده‌اند نمی‌توانند داده‌هایی که بر روی سی‌دی‌رام انبار شده را درست بفهمند، گرچه رایانه‌های شخصی معمولا می‌توانند لوح صوتی را هم بنوازند. 
-
-این ابزار توسط شرکت‌های فیلیپس و سونی توسعه‌یافت و در ۱۹۸۲ منتشر شد. 
-
-آمار فروش لوح فشرده در سال ۲۰۰۷ به بیش از ۲۰۰ میلیارد لوح می‌رسد
-
-لازم است ذکر شود که بازی‌های پلی‌استیشن و اکس‌باکس هم روی لوح فشرده هستند. 
-
-تاریخچه
-این نوع دیسک اولین بار در سال ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۷ هجری شمسی) توسط شرکت فیلیپس و سونی به عنوان دیسک نوری برای ذخیره موسیقی* cda معرفی شد. پس از یک سال کار مداوم پیشرفت زیادی در کیفیت صدا و حجم ذخیره‌شده به وجود آمد و درسال ۱۹۸۱ اولین محصول این نوع لوح با محتوی «سمفونی آلپ» ساخته ریچارد اشتراوس در کشور آلمان ساخته و عرضه گردید و در برنامه «جهان فردا» شرکت BBC پخش شد. 
-هرچند ساخت لوح فشرده ابتدا به عنوان پخش صوت ابداع شده بود ولی در سال ۱۹۸۵ لوح رایانه‌ای CD-ROM و در سال ۱۹۹۰ CD-Rcordable برای ذخیره اطلاعات و داده‌ها ساخته شد. 
-
-مخترع CD یا لوح فشرده یا compact disc نوریو اوگا بود که در سال ۱۹۸۲ به ریاست شرکت سونی رسید و در سن ۸۱ سالگی در سال ۲۰۱۱ درگذشت. 
-
-مشخصات فنی
-
-لوح همان‌طور که در شکل نشان داده‌شده به‌طور عمده از چهار لایه تشکیل شده‌است. پلاستیک پلی‌کربنات با روکش نازکی از آلومینیوم با خلوص بالا (Super Purity Aluminium) با غشاء محافظت کننده‌ای از جنس لاک. سی‌دی‌های استاندارد ۱۲۰ میلی‌متر دارای ظرفیت برابر ۷۴ دقیقه موسیقی یا ۶۵۰ -MB اطلاعات هستند. (در نسخه‌های جدید‌تر تا ۷۰۰ مگابایت). 
-
-سی‌دی دارای دو استاندارد برای ذخیره اطلاعات به صورت کتابچه قرمز (Red Book) برای سی‌دی صوتی و استاندارد کتابچه زرد (Yellow Book) برای سی‌دی‌رام (CD-ROM) است. اطلاعات درون CD به صورت شیارهای حلزونی شکل و مارپیچ ذخیره می‌شود (Pit)، برای بازیابی اطلاعات از زیرکانال‌هایی (subchannelهایی) که متناظر با بیت‌های هر دیسک است استفاده می‌شود. کانال‌های موجود در سی‌دی عبارت اند از P Q R S T U V W و متناظر با آن BITهای ۷ ۶ ۵ ۴ ۳ ۲ ۱ ۰ قرار دارند که در بازیابی از یک سی‌دی هد R / W را هدایت می‌کند تا به اطلاعات مورد نظر در دیسک دسترسی پیدا کند، علاوه بر آن خط و شیارهای (Trackهای) موجود در سی‌دی صوتی باعث می‌شود بر��ی انتخاب هر شیار موسیقی هد R / W به صورت دستیابی مستقیم و بدون طی کردن کل دیسک به شیار مربوط دست پیدا کند. 
-
-شکل ظاهری
-
-اولین نوع از دیسک نوری برای ذخیره اطلاعات دیجیتال و رسانه‌ای توسعه‌یافته برای ذخیره موسیقی دیجیتال، دارای ابعاد استاندار، به قطر ۱۲۰ میلی‌متر و ضخامت ۱ ٫ ۲ میلی‌متر، ساخته‌شده و ظرفیت ضبط صدای آن ۷۰ – ۸۰ دقیقه است و ۶۵۰ الی ۷۰۰ مگابایت داده را نگهداری می‌کند. امروزه لوح‌هایی با اندازه‌های دیگر ساخته شده‌است. 
-
-انواع
-Audio CD: همان‌طور که گفته شد در سال ۱۹۸۰ توسط شرکت سونی و فیلیپس برای اولین بار ساخته شد؛ و به‌علت رنگ پوشش آن به Red Book مشهور شد. 
-Super Audio CD: که وضوح بالاتری نسبت به لوح صوتی معمولی دارد. 
- (Video CD (VCD: برای ذخیره‌سازی استانداردهای ویدیوئی ساخته شده‌است. 
-Enhanced CD: یا CD-plus
-Bootable CD: یا Live CD که دارای توانائی نصب برنامه سیستم‌عامل است. 
-
-انواعی که قابلیت نوشتن داده و چاپ روی سی‌دی را دارند: 
-Printdable CD
-
-انواعی که قابلیت نوشتن داده یا دوباره‌نویسی را دارند: 
-Recordable CD
-لوح فشرده ویرایش‌شونده
-
-جستارهای وابسته
-مینی سی‌دی
-سی‌دی-آر
-سی‌دی-رام
-
-منابع
-
-
-اختراع‌های ژاپنی
-اختراع‌های هلندی
-دید و شنودی معرفی‌شده در ۱۹۸۲ (میلادی) 
-دیسک نوری
-دیسک‌های دوار رایانه برای ذخیره‌سازی رسانه
-ذخیره صدا
-رسانه خانگی
-سرمایه‌گذاری‌های مشترک
-صوت دیجیتال
-فناوری اطلاعات در هلند
-معرفی‌شده‌های ۱۹۸۲ (میلادی)
-جای‌نام‌شناسی یا توپونیمی دانش مطالعه جای‌نام‌ها، ریشه آنها، معنا، کاربرد، و گونه‌شناسی آن‌هاست. 
-
-جای‌هایی که به آنها نامی تعلق می‌گیرد، روی‌هم‌رفته بر دو دسته‌اند: 
-پدیده‌های طبیعی
-پدیده‌های ساختگی
-
-به بررسی‌هایی که درباره جای‌نام‌ها انجام می‌یابد، جای‌نام‌شناسی می‌گویند. 
-
-ساختارهای مرتبط
-نقشه‌نگاری
-کمیته تخصصی نام‌نگاری و یکسان‌سازی نام‌های جغرافیایی ایران
-
-منابع
-ویکی‌پدیا انگلیسی
-
-جای‌نام‌ها
-جای‌نام‌شناسی
-سیونیک (,) (تلفظ: سی‌یوونیک) استانی از کشور جمهوری ارمنستان است با مرکزیت شهر کاپان که تنها استان ارمنی هم‌مرز با ایران است، این استان علاوه بر ایران با جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان نیز هم‌مرز است. 
-
-مغری
-شهر مرزی استان سیونیک با ایران‌شهر مغری است. این شهر گرم‌ترین نقطه ارمنستان است و آب و هوایی خشک دارد؛ ولی آب رود مغری باعث سرسبزی شهر و مناطق پیرامونش شده‌است. 
-
-برروی تپه‌ای در شمال شرقی شهر دژی قرار دارد به‌نام دژ مغری‌برد که در سده ۱۰ میلادی ساخته‌شده و در اوایل سده ۱۸ بدست داویت بک بازسازی شد. این دژ تنها دژ در ارمنستان است که برای کاربرد تفنگ و اسلحه گرم طراحی شده‌است. 
-
-داویت بک فرمانده نیروهای آزادی‌بخش سیونیک ارمنی بود که با امپراتوری عثمانی می‌جنگیدند. در این‌جا در سال ۱۷۲۷ میلادی ۴۰۰ تن از افراد داویت بک توانستند ۵ روز تمام در برابر نیروی عثمانی که شمارشان چندین برابر بود و از غرب آمده بودند ایستادگی نمایند تا این‌که نیروی کمکی رسید. 
-
-در مغری و پیرامونش کلیساهای تاریخی و خانه‌های قدیمی نیز وجود دارد. فعالیت اصلی صنعتی این منطقه وجود کارخانه مس و مولیبدن زانگزور و کارخانه مس و مولیبدن آگاراک است. 
-
-تقسیمات دوره ارمنستان شوروی
-
-زانگزور
-کوهستان زانگزور نام رشته‌کوهی در این استان و نام کهن آن منطقه نیز است. 
-��تس ایشخاناسار - ۳۵۵۲ متر - فلات قره‌باغ
-خوستوپ - ۳ ٬ ۲۰۱ متر -
-کوه کاپودچوغ - ۳ ٬ ۹۰۵ متر - در مرز مشترک با جمهوری خودمختار نخجوان
-رود واچاگان
-رودخانه وروتان
-
-تقسیمات استانی
-استان سیونیک شامل موارد زیر است ۱۰۹ جوامع (hamaynkner) , of which ۷ are considered urban و ۱۰۲ ناحیه روستایی. 
-
-شهرک‌ها یا جوامع شهری
-
-روستاها یا جوامع روستایی
-
-آچانان
-آگاراک
-آغیتو
-آغوانی
-آخلاتیان
-آکنر
-آلوانک
-آنگغاکوت
-آنتاراشات
-آراجادزور
-آراووس
-آرویس
-آرتسوانیک
-آشوتاوان
-بالاک
-باردزراوان
-بنونیس
-برناکوت
-چاکاتن
-چاپنی
-دارباس
-داویت بک
-جوراستان
-گغانوش
-گغی
-گورایک
-گتاتاغ
-گودمنیس
-هالیدزور
-هارژیس
-هارتاشن
-هاتساوان
-ایشخاناسار
-کاغنوت
-
-کاجاران
-کاراهونج
-کاراشن
-کارچوان
-کاشونی
-خدرانتس
-خناتساخ
-خندزورسک
-خوت
-خوزناوار
-کورنیدزور
-کوریس
-لهواز
-لرنادزور
-لیچک
-لور
-لتسن
-موتسک
-نرکین هاند
-نرکین خندزورسک
-نرکین خوتانان
-نور آستغابرد
-نوراشنیک
-نوراوان
-نرنادزور
-نژده
-اوختار
-سالوارد
-سارناکونک
-سواکار
-شاغات
-شاکی
-شناتاغ
-شیکاهوغ
-
-شینوهایر
-شورنوخ
-شرونانتز
-شوانیدزور
-اسپانداریان
-سراشن
-سوارانتس
-سیونیک
-تاناهات
-تاندزاتاپ
-تاندزاور
-واشتون
-تاسیک
-تاتو
-تاوروس
-تغ
-تولورس
-تورونیک
-تساو
-تسغوک
-اویتس
-اوژانیس
-واغاتین
-واغاتور
-واهراوار
-وانک
-واردانیدزر
-وارداوانک
-ورین خوتانان
-وریشن
-وروتان
-وروتان
-یغگ
-یغوارد
-
-روستاهای بدون جوامع
-
-آجاباج متعلق به ناحیه نور آستغابرد. 
-آیگدزورمتعلق به ناحیه واردانیدزر
-بارگوشات متعلق به ناحیه سیونیک
-دیتسمایری متعلق به ناحیه سیونیک
-گتیشن متعلق به ناحیه نور آستغابرد
-گوماران متعلق به ناحیه گغانوش
-کاتنارات متعلق به ناحیه لرنادزور
-کاوچوت متعلق به ناحیه لرنادزور
-
-خوردزور متعلق به ناحیه سیونیک
-موسالام متعلق به ناحیه لرنادزور
-پخروت متعلق به ناحیه لرنادزور
-شامب متعلق به ناحیه دارباس
-شیشکرت متعلق به ناحیه تساو
-سزناک متعلق به ناحیه سیونیک
-تخکوت متعلق به ناحیه واردانیدزر
-تسغونی متعلق به ناحیه نژده
-
-روستاهای پیشین
-آغبولاغ متعلق به ناحیه شورنوخ
-دزوراک متعلق به ناحیه شورنوخ
-گغاوانک متعلق به ناحیه گغی
-کارد متعلق به ناحیه گغی
-کاروت متعلق به ناحیه گغی
-کیتسک متعلق به ناحیه گغی
-نرکین گیراتاغ متعلق به ناحیه لرنادزور
-واناند متعلق به ناحیه شورنوخ
-ورین گیراتاق لرنادزور
-ورین گقاوانک متعلق به ناحیه گغی
-وچتی متعلق به ناحیه نور آستغابرد
-
-استانداران
-هونان بوغوسیان
-
-اماکن گردشگری، مذهبی و تاریخی
-سازه‌های تاریخی، گردشگری و مذهبی این استان عبارتنداز: 
-استادیوم گاندزاسار
-تاتوی آناپات
-دژ هالیدزور
-زوراتس کارر
-صومعه تاتو
-پارک ملی آرئویک
-پارک ملی دریاچه آرپی
-بغنو-نوراوانک
-آبشار شکی
-وروتناوانک
-بال‌های تاتو
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-تصاویری از مغری
-
-
-منطقه‌های ارمنستان
-کاپان یک شهرک در جنوب‌غربی ارمنستان و مرکز استان سیونیک است آن در جنوب پایتخت ایروان واقع شده‌است. کاپان در منطقه‌ای جنگلی و در ریزشگاه دو رودخانه واقع شده‌است. این شهرک در دوره شوروی قاپان نامیده می‌شد
-
-تاریخچه
-از محدوده کاپان فعلی برای نخستین بار در سده پنجم میلادی بعنوان زیستگاهی کوچک یاد شده‌است. کاپان که زمانی یک شهر پر جنب و جوش معدنکاری بود در پایانه‌های سده ۱۹ و با سرمایه فرانسویان ساخته شد. این شهر با اینک�� از یک معماری شوروی گونه برخوردار است اما نمودی نسبتا خوب دارد. در میدان اصلی این شهر هتلی بلند و یک موزه قرار دارد. 
-
-در کناره غربی شهر بر روی تپ‌های در جنوب رود وغجی ویرانه‌های دژ هالیدزور بجا مانده‌است. این ساختمان که در سده ۱۷ به‌عنوان یک صومعه ساخته‌شده بود در آغاز سده ۱۸ قرارگاه داویت بک سردسته جنگجویان آزادی‌بخش ارمنی علیه عثمانیان شد. 
-
-نام اصلی این شهر در زمان قاجارها معدن بوده که بعدها به قاپان و از سال ۱۹۹۱ به کاپان تغییر یافته‌است. 
-
-اماکن
-چندین کلیسای قدیمی دیگر نیز در این منطقه موجود است. 
-
-شهرهای خواهرخوانده
-گلندیل، کالیفرنیا، ایالات‌متحده آمریکا
-باریساو، بلاروس
-
-نگارخانه
-
-جاذبه‌های تاریخی
-
-جستارهای وابسته
-کنسول‌گری ایران در کاپان
-فهرست شهرداری‌های ارمنستان
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-عکسهای کاپان
-
-شهرداری‌های استان سیونیک
-شهرها و شهرک‌های ارمنستان
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در سده ۵ (میلادی) 
-مناطق مسکونی در استان سیونیک
-آگاراک (به ارمنی: Ագարակ) یک شهر در ارمنستان است که در استان سیونیک واقع شده‌است. در کیلومتری جنوب کاپان، مرکز استان سیونیک واقع شده‌است. این روستا در سال ۱۹۴۹ بنیانگذاری شده‌است. 
-
-آگاراک از شهرهای ارمنستان واقع در استان سیونیک و در مرز ایران است. آخرین شهر در میان راه شهر مغری ارمنستان به سوی ایران‌شهر کوچک آگاراک است که در سال ۱۹۴۹ ساخته شده‌است. در آنجا یک پل ماشین‌رو و یک پل پیاده‌رو بر روی دوخانه ارس، ایران و ارمنستان را به هم می‌پیوندد. در بالای روستای آگاراک، میان این روستا و روستای کارچوان، راه خاکی‌ای است که از کنار یک معدن مس و مولیبدن بزرگ می‌گذرد. در نزدیکی آگاراک محل قدیمی روستای آگاراک قرار دارد که در آن دو کلیسا متعلق به سده هفدهم میلادی به نام‌های «کلیسای آکناخاچ» و «کلیسای آمناپرکیچ» جای دارد. جاده آگاراک به ایران به کنار رود ارس می‌رسد و چشم‌اندازی چشمگیر دارد با گردنه‌های خشک و بریده بریده و دره‌های سرسبز. 
-
-ریشه‌شناسی
-
-تاریخچه
-
-جغرافیا و آب و هوا
-آگاراک ۲ ٫ ۵ کیلومتر مربع مساحت و ۴ ٬ ۴۲۹ نفر جمعیت دارد و ۶۵۰ متر بالاتر از سطح دریا واقع شده‌است. در کیلومتری جنوب کاپان، مرکز استان سیونیک واقع شده‌است. 
-
-جمعیت‌شناسی
-
-فرهنگ
-
-خواهرخوانده
-شهر سالیهورسک در بلاروس خواهرخوانده آگاراک هست. 
-
-ترابری
-
-اقتصاد
-
-آموزش و پرورش
-
-ورزش
-
-مشاهیر بومی
-
-دورنمای شهر
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-فهرست شهرداری‌های ارمنستان
-خطوط لوله گاز ایران به ارمنستان
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-بر پایه داده‌هایی از آرمنیاپدیا
-
-پیوند به بیرون
-
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۴۹ (میلادی) در ارمنستان
-پایانه‌های مرزی ارمنستان و ایران
-شهر و روستاهای ساخته‌شده در اتحاد شوروی
-شهرداری‌های استان سیونیک
-شهرها و شهرک‌های ارمنستان
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۴۹ (میلادی) 
-مناطق مسکونی در استان سیونیک
-مغری (به ارمنی: Մեղրի) یک شهر در ارمنستان است که در استان سیونیک واقع شده‌است. در کیلومتری جنوب کاپان، مرکز استان سیونیک واقع شده‌است. مغری شهری مرزی است در استان سیونیک ارمنستان که بر مرز ایران و آگاراک قرار گرفته‌است. نام این شهر را برگرفته از واژه مهر که در روزگار باستان نام ایزد آفتاب بوده دانسته‌اند. 
-
-مغری ۳ کیلومتر مربع مساحت و ۴ ٬ ۵۸۰ نفر جمعیت دارد و در ارتفاع متر بالاتر از سطح دریا قرار گرفته‌است. شهر مرزی سیونیک با ایران‌شهر مغری است. این شهر گرم‌ترین نقطه ارمنستان است و آب و هوایی خشک دارد؛ ولی آب رودخانه مغری باعث سرسبزی شهر و مناطق پیرامونش شده‌است. 
-
-برروی تپه‌ای در شمال شرقی شهر دژی قرار دارد به‌نام دژ مغری‌برد که در سده ۱۰ میلادی ساخته‌شده و در اوایل سده ۱۸ بدست داویت بک بازسازی شد. این دژ تنها دژ در ارمنستان است که برای کاربرد تفنگ و اسلحه گرم طراحی شده‌است. 
-
-داویت بک فرمانده نیروهای آزادی‌بخش سیونیک ارمنی بود که با امپراتوری عثمانی می‌جنگیدند. در این‌جا در سال ۱۷۲۷ میلادی ۴۰۰ تن از افراد داویت بک توانستند ۵ روز تمام در برابر نیروی عثمانی که شمارشان چندین برابر بود و از غرب آمده بودند ایستادگی نمایند تا این‌که نیروی کمکی رسید. 
-
-در مغری و پیرامونش کلیساهای تاریخی و خانه‌های قدیمی نیز وجود دارد. فعالیت اصلی صنعتی این منطقه وجود کارخانه مس و مولیبدن زنگزور و کارخانه مس و مولیبدن آگاراک است. اقتصاد این شهر بر پایه تولید فراورده‌های خوراکی است. این شهر دارای تولیدات قوطی سازی، شراب سازی و نان‌پزی است. 
-
-از اماکن دیدنی مغری، دژی به نام مغری‌برد است که بر سر تپه‌ای قرار گرفته‌است. این تنها دژ ارمنی بود که توسط نیروهای آزادی‌بخش ساخته‌شده بود. در سال ۱۷۲۷ چهارصد تن از افراد داویت بک به مدت ۵ روز در این دژ در برابر نیروهای عثمانی ایستادگی کردند تا اینکه نیروهای کمکی به آنها رسید. 
-
-در پایین دژ در منطقه «متس‌تاغ» یک کلیسای متعلق به سده ۱۷ به نام «مریم مقدس» قرار دارد که دیوارنگاشته‌های جالبی از سده ۱۹ میلادی دارد. 
-
-نگارخانه
-
-جاذبه‌های تاریخی
-
-جستارهای وابسته
-فهرست شهرداری‌های ارمنستان
-
-پانویس
-
-منابع
-بر پایه داده‌هایی از Rediscovering Armenia Guidebook در آرمنیاپدیا. 
-
-Land Swap in Nagorno-Karabagh: Much Noise Over An Unrealistic Option. Tigran Martirosyan. ۰۸ / ۱۴ / ۲۰۰۲. Central Asia-Caucasus Institute. 
-
- «Հայաստան» հանրագիտարան: Երևան: ՀՀ Գիտությունների ակադեմիա: ۲۰۱۲: էջ ۱۱۶۴: ISBN ۹۷۸ - ۵ - ۸۹۷۰۰ - ۰۴۰ - ۱
-
-پیوند به بیرون
-
-شهرداری‌های استان سیونیک
-بنیان‌گذاری‌های ۹۰۶ (میلادی) 
-شهرها و شهرک‌های ارمنستان
-فرمانداری الیزابت‌پول
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در سده ۱۰ (میلادی) 
-مناطق مسکونی در استان سیونیک
-آرشاگ هوهانسی چوبانیان، زاده ۱۵ ژوئیه ۱۸۷۲ - درگذشته ۸ ژوئن ۱۹۵۴)، نویسنده داستان کوتاه، روزنامه‌نگار، ویراستار، شاعر، ترجمه، نقد ادبی، نمایش‌نامه‌نویس، لغت‌شناس، و رمان‌نویس ارمنستانی بود. 
-
-بجز زبان ارمنی به زبان فرانسوی هم شعر گفته است. 
-
-زندگی‌نامه
-آرشاگ چوبانیان در ناحیه بشیکتاش کنستانتینوپل در یک خانواده ارمنی که از اصالتا از روستای Agn (Kemaliye فعلی) بودند به دنیا آمد مادر وی زمانی که وی حدود یک‌ماهه بود درگذشت و پدرش نیز زرگر محترمی بود. وی آموزش خویش را در مدرسه محلی ماکروهیان کسب نمود. 
-
-در سال ۱۸۹۸ وی گاهنامه معروف خویش «Anahit» را بنیانگذاری نمود. ارتباطات و آشنایی‌های وی با چهرهای ادبی و فکری برجسته در فرانسه به وی این اجازه را داد که درباره نسل‌کشی ارمنی‌ها و آزادی ناعدالتی‌های در روزنامه‌های مشهور فرانسوی همچون Mercure de France به نگارد. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست نویسندگان ارمنی
-ارمنی‌های فرانسه
-
-پانویس
-
-منابع
-Արշակ Չոպանյան - Վիքիպեդիա՝ ազատ … - ��լխավոր էջ - Wikipedia
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-ارمنیان اهل عثمانی
-ارمنیان اهل فرانسه
-اهالی بشیکتاش (استانبول) 
-اهالی قسطنطنیه
-درگذشتگان ۱۹۵۴ (میلادی) 
-روزنامه‌نگاران اهل ارمنستان
-زادگان ۱۸۷۲ (میلادی) 
-شاعران اهل ارمنستان
-نویسندگان ارمنی‌تبار
-نویسندگان اهل ارمنستان
-نویسندگان سده ۱۹ (میلادی) اهل ارمنستان
-نویسندگان سده ۱۹ (میلادی) اهل امپراتوری عثمانی
-نویسندگان سده ۲۰ (میلادی) اهل ارمنستان
-نویسندگان مرد اهل ارمنستان
-نثرنویسان ارمنی‌تبار اهل فرانسه
-دریاچه سوان دریاچه‌ای در ارمنستان است. این دریاچه و کرانه‌های آن از جاذبه‌های گردشگری ارمنستان به‌شمار می‌آیند. 
-
-جغرافیا
-دریاچه سوان در ۶۰ کیلومتری شمال شرقی ایروان و در استان گغارکونیک قرار دارد. این دریاچه که بزرگ‌ترین دریاچه قفقاز و از بزرگ‌ترین دریاچه‌های کوهستانی آب شیرین در جهان است، در بلندای ۱ ٬ ۹۱۶ متری سطح دریا واقع شده‌است. 
-
-نام سوان از ریشه اورارتویی سیونا و به معنی «سرزمین دریاچه‌ها» گرفته شده‌است. حدود ۳۶ جویبار به این دریاچه می‌ریزند و تنها رودخانه‌ای که از سوان سرچشمه می‌گیرد رود هرازدان است. 
-
-مساحت حوضه دریاچه ۵ ٬ ۰۰۰ کیلومتر مربع است و یک ششم مساحت کل ارمنستان را تشکیل می‌دهد. 
-
-از گردشگاه‌های پیرامون این دریاچه، چشمه آب معدنی دیلیجان و شهرستانی به همین نام است. ماهی قزل‌آلای مشهوری به نام ایشخان (شاهزاده) بومی این دریاچه است. 
-
-از نکات جالب درباره این دریاچه می‌توان به ابعاد ۱۰ برابری دریاچه در قرن‌های ابتدایی شکل‌گیری آن اشاره کرد (۱۰ برابر بیشتر از حالت کنونی) و سن آن نیز بین ۲۵ تا ۳۰ هزار سال پیش تخمین زده می‌شود. 
-
-اقتصاد
-دریاچه سوان در اقتصاد ارمنستان تأثیر بسزایی دارد. این دریاچه منبعی برای تأمین آب، تولید برق با هزینه کم، ماهی‌گیری، گزینه‌ای مناسب برای تفریحات و گردشگری است که بخش زیادی از اقتصاد ارمنستان را تأمین می‌کند. 
-
-جستارهای وابسته
-استان ارمنیه
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-رودها و دریاچه‌های ارمنستان
-کوه‌های ارمنستان
-فهرست آتشفشان‌های ارمنستان
-جغرافیای ارمنستان
-آب و هوای ارمنستان
-
-منابع
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-
-
-
-جاذبه‌های گردشگری در استان گغارکونیک
-جغرافیای استان گغارکونیک
-دریاچه‌های ارمنستان
-دریاچه‌های کوهستانی
-مناطق کنوانسیون رامسر در ارمنستان
-ارمنیان جشن‌های بسیاری دارند که بعضی جشن‌های مذهبی و بعضی دیگر جشن‌های باستانی است. 
-
-جشن درندز (آتش‌افروزی) 
-جشن درندز (آتش‌افروزی) از جشن‌های ویژه تیره‌های هندواروپایی بوده که ایرانیان آن را جشن سده و ارمنیان درندز می‌نامند. در ارمنستان باستان برای آتش صفات زنانه و برای آب فروزه‌های مردانه قائل بودند. این جشن در ایران از زمان مادها تا پایان دوره صفوی برگزار می‌شد. این جشن در روز سیزدهم فوریه مصادف با بیست و چهارم بهمن‌ماه برگزار می‌شود. در این روز ارمنیان به کلیسا می‌روند. مقام روحانی پس از به جای آوردن مراسم مذهبی ویژه آن روز شمع روشنی را از محراب کلیسا برداشته به محوطه حیات کلیسا می‌رود و با آن شمع بوته‌هایی که برای آتش‌افروزی گردآمده می‌افروزد. پس از مراسم آتش‌بازی، هنگام ترک کلیسا هر کس شمع یا اخگردانی (مشعلی) را که با آتش صحن کلیسا روشن شده به عنوان تبرک به منزل می‌برد. 
-
-جشن باریگندان (برغندان) 
-
-از جمله جشن‌های بسی��ر کهن دو ملت ایرانی و ارمنی جشن باریگندان ارمنی یا برغندان ایرانی است که شیوه برگزاری آن میان دو تیره دارای همانندی‌های بسیاری است. برپایی این جشن و سرور پیش از ایام روزه بزرگ بیانگر شادی و خرسندی دو قوم از فرا رسیدن روزهای روزه بوده است. 
-معنی واژه باریگندان در ارمنی شادمانی است. این جشن از جشن‌های پیش از پذیرش مسیحیت هم‌زمان با جشن ناواسارد برگزار می‌شد. از ویژگیهای برجسته این جشن، برابری کامل در آن روز میان قشرها و لایه‌های جامعه و آزادی انتقاد از بزرگان و توانگران بود. 
-در روز باریگندان معمولا سفره شام رنگین‌تر و مفصل‌تر از شب‌های عادی است. از جمله عادات دیگر این روز استفاده از نقاب و برگزاری شب‌نشینی با نقاب می‌باشد. 
-
-جشن ناواسارد
-نخستین ماه سال در گاه شماری ارمنستان باستان ناواسارد نام داشت که به معنی سال نو است. در نخستین روز ماه ناواسارد جشن با شکوهی برپا می‌شد و همه مردم در این جشن شرکت می‌کردند. در روز عید پیکارهای ورزشی مانند دو، اسب‌سواری و ارابه‌رانی برگزار می‌شد. پهلوانان زورآزمایی می‌کردند و نوازندگان تازه‌ترین آهنگ‌های خود را می‌نواختند. برخی نیز به کبوترپرانی سرگرم می‌شدند. در روز جشن مردم با انواع چهره‌پوش‌ها روی خود را می‌پوشاندند چرا که ارمنیان باستان بر این باور بودند که نقاب ارواح پلید را گریزان می‌کند. 
-امروزه جشن ناواسارد در جوامع ارمنی روز یازدهم اگوست برگزار می‌شود. در این جشن تیم‌های ورزش ارمنیان در یکی از کشورها گرد هم آمده و با یکدیگر به رقابت می‌پردازند و برندگان مسابقات پیروزمندان ناواسارد خوانده می‌شوند. در چند سال اخیر مسابقات ورزش ناواسارد در جمهوری ارمنستان برگزار می‌شود. 
-در پایان بایستی یادآور شد که جشن ناواسارد بر پایه بسیاری از منابع موجود دارای اصل و ریشه ایرانی است و مترادف با نوسرد است که از جمله کهن‌ترین اعیاد ایرانی بوده که در روزگار مادها برگزار می‌شده ولیکن امروزه به فراموشی سپرده شده است. 
-
-جشن وارداوار (آب پاشان) 
-
-این جشن از قدیمی‌ترین جشن‌های ارمنیان محسوب می‌شود که در میان ایرانیان به عید آب‌پاشی ارمنیان شهرت دارد. ارمنیان در این روز به یکدیگر آب می‌پاشیدند، کبوترپرانی می‌کردند و مسابقات ورزشی ترتیب می‌دادند. بیشتر محققانی که در زمینه اعیاد ارمنیان پیش از مسیحیت تحقیق می‌کنند، این جشن را مربوط به الهه آستغیگ و الهه آناهید می‌دانند. به موجب افسانه‌های ارمنی، آستغیگ، الهه زیبایی، باروری و حاصل‌خیزی بود و برگزاری این جشن در فصل تابستان به منظور طلب باران و برکت بوده است. جشن آب‌پاشی از جشن‌های خاص اقوام آریایی است و ارتباطی با دین خاصی ندارد ولی ارمنیان از سده چهارم میلادی پیرایه‌هایی مذهبی برای آن فراهم کردند. اکنون جشن وارداوار به عنوان یکی از اعیاد مسیحیت، نود و هشت روز پس از عید پاک، بین بیست و هشتم ماه ژوئن تا اول ماه اگوست برگزار می‌شود. 
-این جشن در ایران از زمان مادها تا پایان دوره صفوی برگزار می‌شد. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوندها
-ارمنستان
-
-ارمنستان
-فرهنگ در ارمنستان
-جشنواره‌های ارمنی
-دودمان آرتاشسی یا آرتاشسیان (به ارمنی Արտաշեսյան արքայատոհմ)، دودمانی ارمنی است که توسط آرتاشس یکم در ۱۹۰ (پیش از میلاد) در شهر آرتاشات بنیانگذاری کرد. 
-
-تاریخ
-بعد از شکست آنتیوخوس سوم حاکم ارمنستان بزرگ در سال ۱۹۰ پیش از میلاد از دولت روم، ایجاد و احیای ارمنستان مستقل را تسهیل نمود؛ و آرتاشس یکم در ۱۹۰ پیش از میلاد پادشاه ارمنستان شد. او شهری به نام (آرتاکساتا)، آرتاشات در دامنه کوه آرارات بنا کرد که پایتخت آن روز ارمنستان گردید. 
-
-پس از آرتاشس یکم دو فرزندش آرتاوازد یکم و تیگران یکم به حکومت رسیدند. در همین زمان در ایران حکومت تازه‌ای به نام پارت روی کار آمده بود. پارت‌ها که با نام اشکانیان هم معروفند از تیره ایرانی بودند. پادشاه پارتی ایران مهرداد دوم (زندگی: ۱۱۵ پیش از میلاد) تا ۸۸ پیش از میلاد - مرزهای غربی قلمرو خود را تا رود فرات گسترش داد. او با آرتاوازد یکم درگیر شد و تیگران برادرزاده شاه ارمنستان را به گروگان برد. وقتی پدرش در سال ۹۵ پیش از میلاد فوت کرد اشکانیان آزادش کردند، ولی او ناگزیر شد به بهای آزادیش از دره‌های مرز جنوبی ارمنستان واقع در منطقه‌ای را که امروزه ارمنستان غربی است به آنان واگذارد. در زمان فرمانروایی تیگران دوم، قلمرو ارمنستان سه برابر گشت و ارمنستان به یکی از نیرومندترین حکومت‌های آن روز تبدیل شد. به همین علت تیگران دوم را در تاریخ تیگران بزرگ می‌نامند. 
-
-در سال ۸۸ پیش از میلاد، با مرگ مهرداد دوم شاه پارت که داماد و هم‌پیمان تیگران بزرگ بود، لشکریان ارمنی وارد هفتاد جلگه شدند و به مرزهای آتورپاتکان و ماد حمله کردند و تا همدان، پایتخت پارت، پیش رفتند و پس از تصرف این شهر کاخ شاه را به آتش کشیدند. پس پیمان آشتی‌ای بسته شد که طی آن هفتاد جلگه، آتورپاتکان، ماد و سرزمین‌های شمالی میان‌رودان به تیگران دوم سپرده شد. تیگران دوم در سامانهای گوناگون زیر دست خود شهرها و آبادی‌هایی به نام تیگراناکرت (به معنای ساخته تیگران) بنا کرد. تیگراناکرت اصلی در جایی بوده که اکنون شهر دیاربکر کردستان ترکیه امروزی قرار دارد. 
-
-لوکولوس بعد از شکست از تیگران دوم در نبرد تیگراناکرت سرداری به نام پومپه به فرماندهی سپاهیان روم منصوب شد. پومپه به وعده واگذاری قسمتی از سرزمین‌های متصرفی لوکولوس در میان رودان به فرهاد سوم پادشاه اشکانی وی را با خود متحد ساخت و وادارش کرد که به ارمنستان حمله کند. در خلال این اوقات فرهاد سوم بر ارمنستان تاخت. از بخت بد تیگران دوم پسر نوجوانش شاهزاده تیگران دست به یک خیانت شرم‌آور زد، به این معنی که با گروهی از سربازان به اردوگاه اشکانیان پیوست. اشکانیان با کمک سربازانی که شاهزاده تیگران در اختیارش گذاشته بود پیش آمدند و شهر آرتاشات پایتخت ارمنستان را محاصره کردند. وقتی بر اثر شکست مهرداد و فروپاشی حکومت پنتوس، پومپه به سمت ارمنستان پیشروی کرد وضع تیگران دوم وخیم و یاس‌انگیز شد. این جنگی بود که او می‌بایست در دو جبهه انجام دهد، با بیگانگان یک جنگ داخلی هم افزوده‌شده بود. تیگران توانست بقدر کافی نیرو تجهیز کند و پس از گردآوری نیروهایش به لشکری که آرتاشات را محاصره کرده بود حمله کرد، شکست سنگینی برآن وارد آورد و اشکانیان را از ارمنستان بیرون راند. لیکن با وجود این پیروزی تیگران حس کرد که غیرممکن است بتواند به نبرد ادامه بدهد، زیرا ارتش روم اکنون از جبهه دیگری داشت وارد خاک کشور او می‌شد. پومپه به پیشروی خود به طرف قلب ارمنستان ادامه داد و بی‌آنکه با مقاومتی برخورد کند به منطقه فعلی ارزروم رسید تیگران دوم از او تقاضای صلح کرد و پومپه هم پذیرفت. 
-
-در سال ۵۶ پیش از میلاد، با مرگ تیگران دوم آرتاوازد دوم به فرمانروایی رسید. آرتاوازد دوم به سبب قراردادی که پومپه با ارمنستان بسته بود به اجبار متحد روم شد. او به کراسوس نقشه جنگی عاقلانه‌ای پیشنهاد کرد دایر براینکه نامبرده لشکریان رومی را به ارمنستان بیاورد، چون در آنجا بهتر می‌تواند ایران اصلی را که هم نزدیک است و هم‌پایه واقعی قدرت اشکانیان، مورد حمله قرار دهد. 
-
-لیکن کراسوس خواه از روی غرور و خودخواهی و خواه به انگیزه حرص و آز و به طمع اینکه هر چه زودتر تیسفون پایتخت اشکانیان را با همه گنجینه‌هایش به تصرف درآورد، این نقشه را رد کرد، سرانجام بخش عمده‌ای از آن در نبرد حران نابود شد. کراسوس در حین نبرد کشته شد و کاسیوس که فرماندهی بازماندگان را برعهده‌گرفته بود پس از یک عقب‌نشینی وحشتناک خود را به سوریه رسانید. 
-
-پس از شکست کراسوس و عقب‌نشینی بازمانده سپاهیان رومی به سوریه دیگر برای ارمنستان غیرممکن بود به تنهایی بار سنگین جنگ را تحمل کند، و لذا پادشاه آرتاوازد مجبور شد با اشکانیان قرار داد ببندد. آرتاوازد به شرایط آن قرار داد گردن نهاد و به موجب آن قسمت جنوبی ارمنستان را به ایران واگذاشت و به‌علاوه با پادشاه اشکانی هم‌پیمان اتحاد بست، این پیمان با ازدواج خواهر پادشاه ارمنستان با یکی از پسران اشکانی تحکیم شد. 
-
-مارکوس آنتونیوس بنا به اندرزهای خائنانه کلئوپاترا که می‌خواست ثروتهای ارمنستان را تصاحب کند و یکی از فرزندان خود را بر تخت سلطنت آنجا بنشاند آرتاوازد را با فریب و نیرنگ به نزد خود به شهر نیکوپولیس خواند، کلئوپاترا آنان را مورد آزار و شکنجه قرار داد تا محل اختفای گنجینه‌های ارمنستان را فاش کنند. سپس کلئوپاترا و مارکوس لشکریانی برای اشغال ارمنستان فرستادند و اسکندر جوان را که ارشد فرزندان حاصل از ازدواجشان بود بر تخت سلطنت آن کشور نشاندند. آرتاوازد دوم به دست کلئوپاترا کشته شد. اسکندر پسر مارکوس آنتونیوس تازه به زور بر تخت سلطنت ارمنستان نشسته بود که یک شورش بزرگ ملی وی را از مملکت راند و به جای او پسر آرتاوازد دوم به نام آرتاشس دوم بر تخت نشانید. آنگاه لشکریان مارکوس باردیگر کشور را اشغال کردند و آرتاشس دوم (یا آرتاکسیاس دوم) به دربار پادشاه اشکانی که همچنان با رومیان در جنگ بود پناه برد. اسکندر دوباره بر تخت سلطنت ارمنستان نشست و در حمایت سپاهیان رومی از ۳۴ تا ۳۱ پیش از میلاد سلطنت کرد. 
-
-مارکوس در آخرین مرحله مبارزه‌اش با آگوستوس مجبور شد که نیروهای خود را از ارمنستان بیرون بکشد. آرتاشس دوم با کمک پادشاه اشکانی به ارمنستان بازگشت، دوباره مقام سلطنت را به دست گرفت، و از سال ۳۰ تا ۲۰ پیش از میلاد سلطنت کرد. آرتاکسیاس (آرتاشس) دوم به دست گروهی که توسط رومیان اجیر شده بودند کشته شد و برادرش تیگران سوم بر تخت سلطنت ارمنستان نشست. از آن پس ارمنستان وضع مملکت خودمختاری را پیدا می‌کرد که متحد روم بود و روم بر او سلطه‌ای کم یا بیش واقعی اعمال می‌نمود. 
-
-پس از تیگران سوم، تیگران چهارم برتخت نشست با سلطنت این پادشاه سلسله آرتاشس‌ها توأم با جنگ‌های داخلی بود که ارمنستان را روبه ضعف برد. پس از مرگ تیگران چهارم، به نام آریوبرزن دوم بر تخت نشست لیکن استقرار او بر تخت سلطنت ارمنستان بدون زحمت صورت نگرفت برای اینکه ارمنی‌ها برضد نفوذ روم دست به نبرد و شورش زده بودند. 
-
-بعد از آریوبرزن پسرش به نام آرتاوازد سوم به جایش نشست. با رو�� کار آمدن او دوران اغتشاش‌ها دوباره آغاز شد. دیون کاسیوس نقل می‌کند که: «سال بعد، ارمنیان به جان هم افتادند و بجز این کار دیگری نکردند.» 
-
-ارمنستان بجز در یک دوره کوتاه از آرامشی نسبی برخوردار نشد، و آن هم پس از سال ۱۷ میلادی بود که ژرمنیکوس ژولیوس سزار با سپاه خود به ارمنستان آمد تا آرتاشس سوم معروف به زنون را بر تخت سلطنت بنشاند. 
-
-پادشاهان
-آرتاشس یکم، پسر زاره (۱۹۰ تا ۱۵۹ پیش از میلاد) 
-تیگران یکم، پسر آرتاشس یکم (۱۵۹ تا ۱۲۳ پیش از میلاد) 
-آرتاوازد یکم، پسر آرتاشس یکم (۱۲۳ تا ۹۵ پیش از میلاد) 
-تیگران دوم، پسر تیگران یکم (۹۵ تا ۵۵ پیش از میلاد) 
-آرتاوازد دوم، پسر تیگران دوم (۵۵ تا ۳۴ پیش از میلاد) 
-آرتاشس دوم، پسر آرتاوازد دوم (۳۳ تا ۲۰ پیش از میلاد) 
-تیگران سوم، پسر آرتاوازد دوم (۲۰ تا ۱۰ پیش از میلاد) 
-تیگران چهارم، پسر تیگران سوم و ملکه اراتو دختر تیگران سوم (۱۰ تا ۲ پیش از میلاد) 
-آریوبرزن دوم ماد آتروپاتن، پسر آرتاوازد یکم آتروپاتکان
-آرتاوازد سوم، پسر آریوبرزن
-آرتاشس سوم (معروف به زنون)، پسر پونتوس
-تیگران پنجم، پسر آلکساندر و ملکه اراتو
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ ارمنستان
-
-منابع
-
-
-
-
-Hovannisian, Richard G. (۲۰۰۴). The Armenian People From Ancient to Modern Times: Vol. I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Palgrave Macmillan. p. ۳۷۲ pages.. 
-Grousset, René (originally ۱۹۴۷ ; ۱۹۹۵ ed.). Histoire de l'Arménie des origines à ۱۰۷۱. Payot. p. ۶۴۴ pages. 
-
-دودمان آرتاشسی
-بنیان‌گذاری‌های ۱۸۹ (پیش از میلاد) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۰ (پیش از میلاد) 
-پادشاهان ارمنستان
-پادشاهی ارمنستان
-تاریخ ارمنستان
-خاندان‌های پادشاهی آسیا
-خاندان‌های والای ارمنستان
-در سال ۵۱ میلادی، بلاش یکم (۷۸ – ۵۱ م) که از نیرومندترین پادشاهان اشکانی ایران بود به پادشاهی رسید و ارمنستان به دومین شاه‌نشین مستقل اشکانی بدل شد. پس از جنگ‌های طولانی میان روم و اشکانیان، نرون امپراتور روم با درخواست بلاش یکم مبنی بر حکومت برادرش تیرداد بر ارمنستان موافقت کرد. تیرداد با اینکه رفتار و سلوک پادشاهان اشکانی را با خود به ارمنستان آورده بود ولی آداب و سنن حکومتی دودمان آرتاشسی به گونه‌ای در ارمنستان ریشه دوانیده بود که وی به خود فرهنگ ارمنی گرفت و مردم ارمنستان نیز با آغوش باز او را پذیرفتند. از زمان فرمانروایی بلاش پنجم (۱۸۰ میلادی) حکومت شاهان اشکانی ارمنستان یا آرشاکیان موروثی شد. سلسله اشکانی ارمنستان با نام آراشکونی خوانده می‌شود. 
-
-در سال ۲۲۶ میلادی، اردشیر بابکان که از خاندان ساسان شاه پارس بود اردوان پنجم اشکانی را سرنگون کرد و فرمانروایی ایران به دست ساسانیان افتاد. ساسانیان با گذشت زمان ارمنستان را تسخیر و آن را جزئی از خاک ایران کردند. 
-
-منابع
-
-جستارهای وابسته
-
-جنگ‌های ایران و روم
-
-تاریخ ارمنستان
-تاریخ نظامی شاهنشاهی اشکانی
-جنگ‌های ایران در قفقاز
-چلیپاسنگ یا خاچکار (به ارمنی: «Խաչքար») نام سنگهایی است که بر روی آن‌ها نقش صلیب کنده شده و هزاران عدد از آن‌ها در سراسر ارمنستان پراکنده‌است. خاچ به ارمنی یعنی صلیب یا چلیپا (واژه خاج که ما در ورق‌بازی بکار می‌بریم وام واژه‌ای ارمنی است در فارسی) و کار یعنی سنگ، پس خاچکار را می‌توان در فارسی به چلیپاسنگ ترجمه نمود. 
-
-پیشینه چلیپاسنگهای ارمنی بقولی به روزگار پیش از مسیحی شدن ارمنیان برمیگردد. بنظر کاوه فرخ میان چلیپا سنگ‌های ارمنستان و صلیب میترایی یا صلیب ایرانی ارتباط وجود دارد. در آن زمان نقش اژدها و دیگر موجودات افسانه‌ای را بر روی چوب می‌کندند. نخستین چلیپاسنگهای مسیحی بر روی چوب و سنگ هر دو کنده‌کاری می‌گشت و از سده نهم میلادی به این‌سو در سراسر سرزمین ارمنستان چلیپاسنگهایی برپا گشت. آن‌ها بیشتر به‌عنوان یادمان برای رویدادهای کهن و مهم مسیحی ساخته می‌شدند. بر روی برخی از آن‌ها شرح آن رویدادها نگاشته شده‌است. مردم ارمنستان به دور برخی از چلیپاسنگ‌ها زیارتگاه‌هایی برپا کرده‌اند و برخی هم معجزاتی را به آن‌ها نسبت می‌دهند. 
-
-چلیپاسنگ برای ارمنیان حکم همان پیکر مقدس کاتولیکها و شمایل ارتودوکس‌های یونانی را دارد. به جز نقش صلیب این سنگ‌ها نماد رنج مسیح و برخاستن او نیز هست. به علاوه چلیپاسنگ‌ها نماد درخت زندگی نیز هستند و این جنبه با آذینهای برگ مانند روی آن‌ها مشخص‌تر می‌گردد. باور توده مسیحی بر آن بوده که جنس چوب چلیپایی که عیسی در گلگتا بر آن میخکوب شد از جنس چوب درخت زندگی در باغ عدن بود. 
-
-واپسین گروه چلیپاسنگ‌های ارمنی هزاران خاچکاری‌ست که در سده‌های ۱۶ تا ۱۸ میلادی در گورستان شهر جلفا (به ارمنی: هین جوغا) ساخته و پرداخته گشته‌است. منطقه جلفا به یک کانون بازرگانی میان غرب و ایران تبدیل‌شده بود و تأثیر هنر ایرانی بر چلیپاسنگ‌های جلفا کاملا هویداست. این تأثیر باعث شد تا چلیپاسنگ‌ها شکل ستون مانند و باریکتری پیدا کنند، صلیب میانی در میان یک محراب باریک قرار گیرد و بخش بالای محراب به یک کمان نوک‌تیز ختم شود که از ویژگی‌های هنری ایران و شرق است. 
-
-نخجوان
-
-پس از استقلال جمهوری‌های سابق شوروی و آغاز مناقشه قره‌باغ، ارمنیان باقی‌مانده در نخجوان نیز از این منطقه اخراج شدند. طی سال‌های پس از استقلال، جمهوری آذربایجان با پیروی از سیاست‌های ترکیه برای اثبات عدم تعلق ارمنیان به این منطقه و نبود پیشینه‌ای از آنان اقدام به تخریب بناهای تاریخی به جای مانده از ارمنیان در ابعاد بسیار وسیع کرد. 
-
-حد نهایت این نابودسازی فرهنگی در منطقه جلفا اتفاق افتاد. در کناره رود ارس و در نزدیکی خط مرزی ایران، حدود سه هزار چلیپاسنگ مربوط به سده‌های نهم تا شانزدهم میلادی قرار داشت که آثاری منحصر به فرد محسوب می‌شدند. 
-
-در ۱۹۹۸ م جمهوری آذربایجان با کمک ماشین‌آلات سنگین پس از خرد کردن این چلیپاسنگ‌ها شروع به حمل آن‌ها با قطار به محلی نامعلوم کرد که با اعتراض دولت ارمنستان و دخالت یونسکو تخریب این چلیپاسنگ‌ها متوقف شد اما به دلیل عدم قاطعیت سازمان‌های بین‌المللی در جلوگیری از نابودسازی فرهنگی درمنطقه نخجوان دولت آذربایجان تخریب این آثار را از سر گرفت و در نوامبر ۲۰۰۴ م، با اعزام حدود دویست سرباز طی چند روز کلیه سنگ‌صلیب‌ها خرد شد، آن‌ها را به داخل رود ارس ریختند و سپس، در محل این آثار با ارزش تاریخی میدان تیر بنا کردند. 
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-یکی از اولین مطالبی که به زبان فارسی درباره این موضوع نوشته شد مطلب چلیپاسنگ توسط مانی پارسا در وب‌نوشت ارمنستان بود. اصطلاح چلیپاسنگ ترجمه واژگانی خاچکار ارمنی است که توسط مانی پارسا پیشنهاد شد. این ترجمه فارسی آن نام، امروزه در محافل پژوهنده فرهنگی ارمنی به زبان فارسی، رواج بیشتری یافته چنان‌که مقاله مربوط به این موضوع در سی و سومین شماره فصلنامه فرهنگی پیمان (فصلنامه فرهنگ ارمنی) چاپ پاییز ۱۳۸۴ عنوان خود را چلیپاسنگ قرار داده. 
-
-منابع
-
-با استفاده از داده‌هایی در: 
-ویکی‌پدیای انگلیسی. 
-آرمنیاپدیا
-مقاله کاوه فرخ به زبان انگلیسی
-
-سنگ‌ها
-صلیب
-فرهنگ در ارمنستان
-میراث فرهنگی و معنوی بشر
-نمادهای مسیحیت
-هنر ارمنستان
-یادبودها و یادواره‌ها در ارمنستان
-یادبودها و یادواره‌ها در جمهوری آذربایجان
-یادبودها و یادواره‌ها در جمهوری آرتساخ
-زبان ارمنی (; هایرن) یکی از زبان‌های هندواروپایی است که در منطقه قفقاز و به‌ویژه در کشور ارمنستان و آرتساخ و سایر کشورهای دیگر که ارمنیان به عنوان جماعت ارمنیان پراکنده شناخته می‌شوند به آن صحبت می‌کنند. 
-ارمنیان تا پایان سده چهارم میلادی از خط سریانی یا یونانی استفاده می‌کردند و از این رو ادبیات و تاریخ آنان به خط و زبانی غیرارمنی نوشته می‌شود. پس از رسمیت یافتن دین مسیح در ارمنستان و مسیحی شدن ارمنیان، چون کتاب مقدس این دین به زبان یونانی یا سریانی بود، در مراسم مذهبی کلیساها نیز به این زبان‌ها سخن گفته می‌شد. در برخی کلیساها کتاب مقدس را هنگام مراسم به زبان ارمنی ترجمه و تفسیر می‌کردند و برای حضار بازگو می‌کردند. 
-
-حروف خط ارمنی نخستین بار به کوشش و مجاهدت یک روحانی ارمنی به نام مسروب ماشتوتس، که با زبان‌های یونانی و زبان پارتی و زبان پارسی میانه (در دوره ساسانی) آشنایی کامل داشت، اختراع شد. 
-
-زبان ارمنی
-در گذشته جایگاه زبان ارمنی نامعین بود و به گفته «روبرت آفوکس» بزرگ‌ترین اشتباه دانشمندان این بود که برای تعیین جایگاه زبان ارمنی در خانواده زبان‌ها، فقط به مجموعه واژگان این زبان استناد می‌کردند. 
-نظریه رایج آن زمان این بود که زبان ارمنی یکی از زبان‌های ایرانی است. 
-
-تحول زبانی عوامل گوناگونی دارد که در خصوص زبان ارمنی می‌توان آن‌ها را از این قرار برشمرد: 
-اول، تحول‌های داخلی که از راه طبیعی صورت می‌گیرد و نتیجه تکامل و ترقی زبان است. 
-دوم، تحول‌های خارجی که بخش عمده آن با وام‌گیری انجام می‌شود و نتیجه عوامل خارجی است. 
-سوم، تحول‌های کوچکی است که به دست افراد صورت می‌گیرد و حاصل نوآوری‌های ادبی است. 
-
-این تحولات سه‌گانه زبان ارمنی به تاریخ سیاست‌های ملی، تاریخ ادبیات و تاریخ سیاسی ملت ارمنی مربوط می‌شود. 
-
-نظریه ایرانی بودن زبان ارمنی در سه ربع اول سده نوزدهم در اروپا حاکم بود و دانشمندانی مانند
-راسموس راسک، «اوگوست اشلایشر» (که البته بعدها از این نظریه انصراف داد)، و «فرانتس بپ» آن را مطرح کرده بودند و «هاینریش هوبشمان»، دانشمند و زبان‌شناس نام‌دار، در مقاله‌ای با عنوان «موقعیت زبان ارمنی در میان زبان‌های هندواروپایی» (که در ۱۸۷۷ م منتشر کرد)، این نظریه را تغییر داد. 
-
- «آنان که بر شباهت‌های واژگان دو زبان انگشت می‌نهادند، نیندیشیده بودند که امکان دارد این همانندی در نتیجه وام‌گیری واژه‌ها صورت گرفته باشد و عملا هیچ‌گونه روشی برای بررسی این امکان پیشنهاد نکرده بودند. هوبشمان با قراردادن ویژگی‌های بنیادین نظام‌های آوایی زبان‌های ایرانی و ارمنی در جدول‌ها، توانست روشن کند که واژه موردنظر ارمنی اصیل یا وام‌واژه ایرانی است. 
-
-نتیجه‌گیری نهایی هوبشمان ازاین‌قرار بود که زبان ارمنی یک گویش ایرانی نیست، بلکه شاخه‌ای مستقل از گروه زبان‌های هندواروپایی است. به عبارت دیگر، زبان ارمنی نیز، مانند زبان‌های ایرانی، شاخه‌ای متمایز از یک‌زبان مادر است، و امروزه این نظریه را همه دانشمندانی که در رشته زبان‌شناسی تطبیقی پژوهش می‌کنند، پذیرفته‌اند.» 
-
-زبان ارمنی را می‌توان به دو دوره کلی تقسیم کرد: 
-الف: دوره گفتاری (دوره قبل از ابداع الفبای ارمنی)، یعنی از قدیم‌ترین روزگار تا سال ۴۰۴ م. 
-ب: دوره نوشتاری (دوره بعد از ابداع الفبای ارمنی)، یعنی از ۴۰۴ م تا به امروز. 
-
-از دوره گفتاری اطلاعات زیادی در دست نیست. دوره نوشتاری به سه دوره اصلی و چندین دوره فرعی تقسیم می‌شود. سه دوره اصلی عبارت‌اند از: 
-دوره باستان یا «گرابار»، دوره میانه یا کیلیکیه، و دوره جدید معاصر یا «آشخارهابار». در تمام این دوره‌ها، زبان ادبی، به عنوان بزرگ‌ترین گونه زبان ارمنی در درجه اول اهمیت قرار دارد. 
-
-در اینجا باید متذکر شد که زبان ادبی جدید یا معاصر خود به دو بخش تقسیم می‌شود: 
-زبان ادبی شرقی
-زبان ادبی غربی
-
-دوره‌های زبان ارمنی
-
-دوره ارمنی باستان یا «گرابار» 
-این دوره به سه دوره فرعی تقسیم می‌شود. 
-دوره ارمنی متأثر از گرابار کلاسیک (نیمه اول سده پنجم) 
-
-در این دوره، گونه‌های گفتاری و نوشتاری یکی است و گرایشی به سبک آشوری (سریانی) در زبان پدیده آمده است که دلیل آن تماس نزدیک میان روحانیون آشوری و ارمنی، ترجمه بعضی از متون آشوری به ارمنی، نزدیکی روابط فرهنگی و مذهبی، و اعزام روحانیون برای تحصیلات عالیه به آن سرزمین بوده است. از آثار این دوره می‌توان تاریخ ارمنستان، اثر موسس خورناتسی و تاریخ ارمنستان، اثر قازار پاربتسی را نام برد. 
-
-دوره بعد از ارمنی باستان (سده‌های ششم تا هفتم) 
-در این دوره گونه ادبی از گونه گفتاری فاصله بیشتری می‌گیرد، ولی از تأثیر آن برکنار نیست. علت به‌وجود آمدن این فاصله از یک‌طرف گرایش به سبک و مکتب ادبی یونانی است و از طرف دیگر تضعیف تأثیر زبان نوشتاری بر زبان گفتاری است. از آثار این دوره می‌توان از تاریخ، اثر «سبئوس» نام برد. 
-
-دوره پیش از ارمنی میانه (سده‌های هشتم تا یازدهم) 
-
-در این دوره فاصله مابین زبان ادبی و زبان گفتاری زیادتر شده است و سعی نویسندگان بر این است که از زبان گفتاری دوری جویند و اصالت زبان ادبی «گرابار» را حفظ کنند که این خود نشانه آگاهی آنان است. در این دوره به علت استقرار و استیلای اعراب به مدت دو سده (از سده هفتم تا نهم) در ارمنستان، واژه‌های عربی وارد زبان ارمنی شده است، ولی در آثار نویسندگان گرایش به کاربرد واژه‌های یونانی و سبک یونانی هنوز دیده می‌شود. در این دوره تفاوت بین گونه‌های زبان ارمنی عمیق‌تر شده است. 
-
-دوره میانه
-در این دوره زبان گفتاری همپایه زبان ادبی می‌شود. اساس زبان ادبی دوره میانه گویش ارمنی منطقه کیلیکیه است، لیکن گویش‌های دیگر نیز در آن بی‌تأثیر نبوده است. البته در این دوره، گرابار نیز اهمیت خود را حفظ کرده است. بدین نحو که زبان دوره میانه به عنوان زبان مکاتبات رسمی، احکام دولتی، نوشته‌های علمی، هنری، تاریخی و زبان گرابار به عنوان زبان کتابت در مراسم دینی و بعضی از تحقیقات علمی در زمینه فلسفه و منطق به‌کار می‌رود. از نمونه‌های سبک این دوره می‌توان به آثار «ماتئوس اورهایتسی» اشاره کرد. 
-
-زبان گرابار این دوره را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: 
-الف: سبک نوشتاری گرابار قدیم که گونه‌ای پیچیده و دارای واژه‌های یونانی فراوان است. 
-ب: سبک نوشتاری جدید که گونه‌ای نسبتا ساده‌تر و دار��ی واژه‌های جدیدتر است. 
-
-دوره جدید
-زبان این دوره به آشخارهابار معروف است و زبان ادبی آن زبان ادبی جدید یا «آشخارهابار ادبی» نامیده می‌شود. در این دوره گرابار منحصر به کتاب‌های دینی و مراسم مذهبی است. مسروپ تاقیادیان از نویسندگان این دوره و یکی از آثار وی تاریخ ایران است. 
-
-الفبای ارمنی را که در حدود ۱۶۰۰ سال از ابداع آن می‌گذرد و دارای ۳۸ حرف است (دو حرف آخر آن، یعنی O و F بعدا اضافه‌شده است و پیش از آن، O را به شکل Av می‌نوشتند)، مسروب ماشتوتس در اوایل سده پنجم ابداع کرد و از نظر مصوت‌ها شباهت زیادی به زبان یونانی دارد. 
-
-خط ارمنی از چپ به راست نوشته می‌شود. بعد از ابداع حروف الفبای ارمنی، ترجمه از متون یونانی و آشوری شروع شد و اولین ترجمه‌ها نیز ترجمه‌هایی از انجیل بود. یکی از ترجمه‌های انجیل که به یاری سی تن از مترجمان و زبان دانان آن زمان صورت پذیرفت به دلیل کامل و رسا بودن در سطح عالی قرار گرفت و ملکه ترجمه‌ها نامیده شد. 
-
-همزمان با ترجمه انجیل، ترجمه‌های فراوانی از زبان یونانی و سریانی به زبان ارمنی انجام گرفت که متن اصلی تعدادی از آن‌ها امروزه در دسترس نیست و از بین رفته است، در حالی که ترجمه ارمنی آن‌ها موجود است. 
-
-در ۱۹۲۰ م زبان شناسان ارمنی به پیروی از شعار «همه چیز باید نو شود» به منظور آسان‌سازی املای ارمنی، به فکر تغییر املای این زبان و انطباق خط یا تلفظ بیفتند. 
-
-آوانگار بودن الفبای ارمنی دوره باستان از یک نظر نیز بسیار حایز اهمیت است و آن محفوظ نگه‌داشتن تلفظ درست واژه‌های فارسی باستان، پهلوی و پارتی است که با واژه‌های ارمنی هم ریشه‌اند. این امر کمک بزرگی است برای زبان شناسان ایرانی که در تحقیقات خود به دنبال یافتن تلفظ درست واژه‌های فارسی باستان یا پهلوی و پارتی هستند که به فارسی کنونی نرسیده یا صورت آن‌ها تغییر یافته است. 
-
-اقتباس زبان ارمنی از زبان‌های ایرانی
-
-اقتباس زبان ارمنی از زبان‌های ایرانی بیشتر به زبان پهلوی اشکانی در دوره اشکانیان بازمی‌گردد. بعضی از کلمات پهلوی اشکانی یا ساسانی در زبان ارمنی حفظ‌شده و هنوز به کار برده می‌شوند. همچنین این کلمات و تشابه زبان ارمنی در زبان‌های هم‌خانواده با زبان پارتی قابل‌مشاهده است. 
-تعدادی واژه در زبان ارمنی وجود دارد که مشابه آن در زبان پهلوی موجود است که اکنون نیز در زبان‌های هم‌خانواده با زبان پهلوی (پارتی) قابل‌مشاهده است. زبان ارمنی امانت‌دار صدیقی برای این واژه‌های اصیل پهلوی بوده است. 
-
-نام‌های ارمنی
-تعدادی از نامهای ارمنی یا ریشه در زبان‌های ایرانی دارند یا از نام‌های اصیل ایرانی که در دوره پادشاهی هخامنشی، اشکانی و ساسانی به‌کار می‌رفته وام گرفته شده‌اند. ارمنیان با انتخاب نام‌های اصیل ایرانی و گذاشتن این نام‌ها بر فرزندان خود مانع از میان رفتن و فراموش‌شدن این نام‌ها شده‌اند. 
-آرداشس، از نام‌های پهلوی، به معنی فرمانروایی کردن
-آرداگ، از نام‌های پهلوی، مأخوذ از نام‌های آرداوازد و آرداوان
-آرداوازد، از نام‌های پهلوی، به معنی کسی که بی گناهی‌اش ثابت‌شده است. 
-آرداواز، نام فرمانده ارمنستان در زمان هخامنشیان. 
-آروسیاگ، از نام‌های معمول در زمان اشکانیان. نام ستاره زهره است. 
-آرشاک، در زبان اوستایی به معنی دلیر یا مرد است؛ و نام یکی از بزرگان پارت، بنیان‌گذار شاهنشاهی اشکانی بوده‌است. 
-آرشاویر، نام دیگر فرهاد چهارم پادشاهی اشکانی است. 
-آشخن، از نام‌های پهلوی، به معنی کبود رنگ یا سبز رنگ. 
-آنوش، به معنی بی‌مرگ، جاویدان، شیرین
-آنوشاوان، در زبان پهلوی به معنی روح جاویدان. 
-خورن، نام‌های اشکانی است به معنی خورشید. 
-زاون، به معنی یاری‌دهنده. یاور
-سورن یا سورین، این نام از ریشه زبان اوستایی است به معنی دلیر و توانا. 
-شاهن، از نام‌های ایرانی، به معنی باز سفید و نام یکی از بزرگترین سرداران ایران در زمان خسرو پرویز بوده‌است. 
-گارن، از نام‌های اشکانی بوده است. 
-گورگن، از نام‌های پهلوی، به معنی گرگ شجاع. 
-نرسس، نام فرشته و ایزد حامی وحی بوده است. 
-نوبار، به معنی نوبر و میوه تازه رسیده. 
-نائیری، به معنی زن نیکوکار و یزدان‌پرست. (از نام‌های بسیار رایج در میان زنان ارمنی است) واژه اوستایی که برای بانوان پارسای شوهر به کار برده می‌شده است؛ یا نائیرکا
-وارداپت، این نام در کتیبه شاپور یکم بر کعبه زرتشت آمده، و نام دیگر بغدات است. در زبان ارمنی به روحانیی که مقام خلیفگی داشته باشد وارداپت گفته می‌شود. 
-وازگن، از نام‌های اشکانی به معنی فاتح است. 
-واهان، از نام‌های اشکانی است. به معنی سپر. نام بیست و هفتمین روز از ماه ارمنیان باستان بوده است. 
-هامو، کوتاه شده هامازاسب، از نام‌های اشکانی. به معنی (کسی که اسب‌های فراوان دارد) 
-هایرابد، به معنی سرکرده کلیسا یا یکی از مقامات کلیسا است. 
-یرواند، از نام‌های پهلوی و به معنی سریع است. 
-
-یادداشت
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ ارمنستان
-زبان اشاره ارمنی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-ارمنی
-زبان‌های ارمنستان
-زبان‌های ارمنی
-زبان‌های ایران
-زبان‌های ایزو ۶۳۹ – ۱
-زبان‌های باستانی
-زبان‌های پیوندی
-زبان‌های ترکیه
-زبان‌های جمهوری آذربایجان
-زبان‌های دارای کد ایزو ۶۳۹ – ۲
-زبان‌های روسیه
-زبان‌های فاعل-مفعول-فعل
-زبان‌های قبرس
-زبان‌های قزاقستان
-زبان‌های قفقاز
-زبان‌های گرجستان
-زبان‌های لبنان
-ارمنی
-ارمنی
-ویکی‌سازی رباتیک
-ادبیات ارمنی یکی از قدیمی‌ترین و غنی‌ترین ادبیات جهان است. موسس خورناتسی «پدر تاریخ‌نگاری ارمنیان» در سده پنجم میلادی در مورد ادبیات ارمنی پیش از سده پنجم اطلاعات بسیار پرارزشی به ما می‌دهد. بنا به اطلاعات خورناتسی کتاب‌های متعدد معابد بت‌پرستی، کتاب‌های حکایات، قباله‌های منعقده بین شاهزادگان مختلف و غیره وجود داشته‌اند. 
-
-فولکلور مردمی نیز در آن دوران ترقی کرده بود. معلوم است که حتی قبل، در زمان تیگران دوم، در پایتخت‌های تیگراناکرت و آرتاشات غیر از نمایش‌های یونانی نمایش‌هایی نیز به زبان ارمنی اجرا می‌شد. لیکن بجز از این و چند گواهی دیگر، بزرگترین پدیده زبان ادبی قدیمی ارمنی یعنی (ارمنی کلاسیک)، گرابار است که با توانگری، کم‌اهمیت‌تر از زبان یونانی باستان نیست. در سده پنجم کتاب مقدس و کتاب‌های متعدد دیگر به‌طور صحیح از یونانی به ارمنی کلاسیک ترجمه شدند. 
-
-با ابداع الفبای ارمنی و سپس برگردان انجیل به این زبان توسعه ادبیات ارمنی آغاز گشت. 
-از نخستین آثار برجسته ادب ارمنی می‌توان به پهلوان نامه منظومی به نام داوید ساسونی اشاره نمود. این حماسه، داستان پیکار یک پهلوان ارمنی با سلطه اعراب برای رهایی مردم ارمنستان است. سپس ترجمه برخی ار کتب ارسطو، و آنگاه داستان اسکندر و بعد هم نوشتن کتاب «تاریخ ارمنستان» که این کتا�� را موسس خورناتسی نوشته و به زبان‌های فرانسوی و آلمانی و انگلیسی نیز ترجمه شده‌است. 
-
-غزل‌سرودهای دینی از سده پنجم نقشی مهمی در ادب ارمنی پیدا نمود که بیشتر در آیین‌های مذهبی بکار می‌رفت. نقطه اوج این‌گونه ادبی اثر عرفانی گریگور نارکاتسی به نام «سوگنامه نارک» است که در سده دهم زایشی نگاشته شده‌است. این شاهکار نارک یکی از پرخواننده‌ترین اثر نزد ارمنیان تا به امروز است. سوگنامه نارک از سوی آزاد ماتیان به فارسی نیز ترجمه گشته است. 
-
-با آمدن سده دوازدهم سخن ارمنی شاهد برامیدن یکی دیگر از غنایی سرایان خود یعنی نرسس شنورهالی بود. این جاثلیق سوگنامه‌ای در سقوط ادسا و سرودهایی «شاراکان‌ها» از خود بجا نهاد. دوره این دو سراینده برجسته یعنی سده‌های ده تا چهارده میلادی را دوره زرین ادبیات ارمنی نام نهاده‌اند. 
-
-ابداع حروف ارمنی
-
-به گواهی یک صدای مورخین قدیمی ارمنی، وقتی‌که ساهاک پارتو و مسروپ ماشتوتس به پادشاه ورامشاپوه برای داشتن حروف و ادبیات ارمنی مراجعه می‌کنند و می‌خواهند که نظر او را نیز جویا شوند، پادشاه به آن‌ها پاسخ می‌دهد که خود آگاهی یافته‌است که پیش اسقفی به نام «دانیل» حروف ارمنی وجود دارند و بلافاصله یکی از نزدیکان درباریش به نام «واهریج» را به نزد دانیل می‌فرستند تا حروف را بیاورد. 
-
-خورناتسی او را شخصی محترم و آرزومند انجام چنین کاری (یعنی ایجاد و خلق حروف) نامیده و شرح زیر را ارائه کرده‌است: 
-
-در آن زمان چنان‌که غازار پاربه‌تسی می‌نویسد: 
-
-اختراع الفبای ارمنی روحیه جدیدی به جامعه و متفکرین می‌بخشد. فعالیت پرشور و شدیدی در زمینه ابداع ادبی و ترجمه‌ها به عمل می‌آید. در مناطق گوناگون ارمنستان مدارس متعددی افتتاح می‌شوند و شاگردان فراوانی جمع می‌شوند تا با استفاده از حروف جدید، زبان ارمنی و نیز زبان‌های دیگر را فرا گیرند. 
-
-در فعالیت‌های شدیدی که در آموزش زبان و ادبیات ارمنی انجام می‌شوند بزرگترین نقش را مسروپ ماشتوتس بازی نمود. مؤسس خورناتسی در مورد وی بحق گفته‌است: 
-
-به‌وجود آمدن ادبیات ارمنی در تاریخ ارمنیان دارای اهمیت عظیم فرهنگی، سیاسی و اجتماعی گردید. 
-
-ادبیات ارمنی در سده پنجم میلادی
-در سده پنجم پس از اختراع حروف، ادبیات خود ویژه ارمنی به وجود آمده و ترقی نمود. در عین حال کتب متعددی از زبان‌های یونانی و آشوری ترجمه گردید. 
-
-آثار ترجمه‌شده به‌طور عمده کتاب‌های مذهبی بودند که از حیث فن ترجمه (کتاب مقدس، تفسیرها و نطق‌ها) ی هوهان وسکبران، (به معنی زرین کلام) و «وقایع‌نامه» اوسبیوس قیصری و غیره را می‌توان ذکر نمود. 
-
-از اولین مؤلفین ارمنی که در عین حال به ترجمه کتب نیز اشغال داشته می‌توان مشهورترینشان یعنی مسروپ ماشتوتس، یزنیک کوغباتسی،: گوریون، «هوسپ پاغناتسی» و «هوهان یگغیاتسی» و یکی از مؤثرترین سازماندهندگان ادبیات ارمنی یعنی ساهاک پارتو را باید نام برد که غازار پاربتسی درباره وی نوشته است: 
-
-ادبیات ترجمه‌ای ارمنی پیوسته پس از سده پنجم ادامه یافت. این ادبیات از این نظر برای تاریخ و فرهنگ اهمیت داردکه چون متن‌های اصلی برخی از آثار ارزشمند یونانی که گم‌شده و به دست ما نرسیده‌اند، دانشمندان فقط با استفاده از متن‌های ترجمه‌شده ارمنی می‌توانند بر کم و کیف آن‌ها آگاهی یابند. 
-
-پس از بنیان‌گذاری ادبیات ملی ارمنی در سده پنجم، به ویژه تاریخ‌نویسی، نطق مذهبی و ادبیات تذکره‌نویسی، اشعار کلیسا، فلسفه و غیره ترقی نمود. از ناطقین و فلاسفه این دوران یزنیک کوغباتسی
-با کتاب «ضد فرقه‌ها» یا «تکذیب فرقه‌ها». داویت آنهاقت با کتاب‌های «مرزهای حکمت» و «تفسیر سهویات ارسطو» و سایر آثار، هوهان مانداگونی را با «نطق‌ها» یش باید نام برد. این چهره‌ها از تحصیل‌کرده‌ترین شخصیت‌های عصر خود بودند. لیکن از حیث اهمیت اجتماعی-تاریخی و ارزش‌های علمی آثار خود، آگاتانگلوس، کوریون، پاوستوس بوزاند، مؤسس خورناتسی، یغیشه وارداپت و غازار پاربتسی، مشهورتر هستند و در عین حال که تاریخ‌نویس هستند از عالی‌ترین نمایندگان و چهره‌های ادبیات کهن ارمنی به‌شمار می‌روند. 
-
-جریان عادی ترقی ادبیات نمی‌توانست مجزا از مبارزه طبقاتی آن عصر باشد. بدین ترتیب معلوم می‌شود روحانیت مسیحی که مبین منافع فئودال‌ها بود با موتیف‌ها و تم‌های دنیوی موجود در ادبیات مخالف بود و رفتار بسیار منفی نسبت به فولکلور مردمی داشت. سبک‌های ادبیات اصیل هنری فقط به صورت اشعار مربوط به مراسم کلیسا کتبا حفظ می‌شد که با محتوای مذهبی-جزم اندیشانه خود نمی‌توانستند بیانگر ارزش‌های عالی هنری باشند. فقط مورخین از اوضاع اجتماعی، روابط سیاسی و فولکلور مردمی صحبت می‌کنند. 
-
-این امر که از سده پنجم هیچگونه اثر کتبی کامل هنری و دنیوی به ما نرسیده‌است، نشانگر این مطلب است که دوران شکل‌گیری ادبیات چنان مسائلی وجود داشت که مانع از شکل‌گیری و پیشرفت ادبیات هنری و دنیوی بودند. 
-
-برخی نهضت‌های دهقانی و مذهبی به عنوان تبلوری از مبارزه طبقاتی علیه فئودالیسم، در داخل کشور بوقوع می‌پیوست. از این رو حکومت کلیسا که در آن زمان از حیث اجتماعی مقتدر بوده و امور مدارس و ادبیات را در دست داشت، از یک‌سو به پیشرفت و ترقی ادبیات مذهبی-کلیسایی همت می‌گماشت و از دیگر سو در قبال فولکلور مردمی و جنبه‌های دنیوی ادبیات روش خصمانه‌ای اتخاذ می‌نمود. مثلا یکی از مؤلفین دینی سده پنجم یعنی هوهان مانداگونی در مورد هنر عاشق‌ها و نمایش‌های تئاتری عاشق‌ها در نطق‌های خود با انزجار صحبت می‌کند. 
-همچنین می‌دانیم که چگونه دانشمندان تاریخ‌نگار مورد تعقیب و آزار ناآگاهانه قرار می‌گرفتند زیرا آنان در قبال حکام دیدگاه انتقادی داشتند. 
-
-بدین ترتیب از همان آغاز دوران پیدایش ادبیات ارمنی ما شاهد هستیم که پیکارها و مبارزات نیروهای زحمتکش بر علیه فئودالیسم و نیز مبارزه قشرهای داخلی فئودالیسم چگونه انعکاس خود را در تاریخ ادبیات گذارده و در طول سده‌های میانه تماما با ترقی محافل ادبی و ویژگی‌های آن وابسته بودند. 
-صرف‌نظر از تمام موانع و تعقیب‌ها و آزارها، ادبیات ارمنی در سده‌های میانه به همت مؤلفین و مورخین ارمنی به علت ارزش‌های ادبی و شناخت علمی خود در ادبیات جهانی دارای اعتبار و اهمیت گردید. آثار تاریخی دنیوی که مؤلفینشان از نمایندگان بارز و چهره‌های پیشرو علوم در عصر خود بودند، بدست ما رسیده‌است. 
-
-تاریخ‌نویسی قدیمی ارمنی
-
-آثار مؤلفان و مورخان ارمنی در سده‌های میانه در زمره بهترین کتب قرار دارند. این‌ها به لطف برخی ویژگی‌های ادبی خود در زمان باستان جانشین بعضی از قطعه‌های ادبی و رمان‌ها می‌شدند که به صورت کتبی وجود نداشتند. 
-
-مورخین ارمنی از لحاظ محتوای ایدئولوژیک آثارشان پر آوازه شدند. معمولا هم‌زمان با این‌که آن‌ها به خواهش برخی شاهزادگان فئودال کتب تاریخ می‌نوشتند، بهترین آن‌ها به عنوان متفکرین پیشرو عصر خود و افرادی پر قریحه و پراستعداد بدان درجه رسیده‌اند که بیانگر فقط منافع حکومتی فئودال‌ها و در نهایت منافع حکومت مرکزی کشور بودند. 
-
-یکی از دلایل این است که بسیاری از آنان تاریخ خود را به جای اینکه به نام خانواده فئودالی حامی
-بنویسند آن‌ها را تحت عنوان «تاریخ ارمنیان» می‌نگاشتند. 
-
-مورخان و مؤلفان برجسته ارمنی در سده پنجم عبارتند از آگاتانگلوس، پاوستوس بوزاند، یغیشه وارداپت و غازار پاربتسی. 
-
-ادبیات ارمنی در سده‌های شش و نه میلادی
-هیچ اثری از نوشته‌های مورخان سده ششم به ما نرسیده‌است. از طرفی بخاطر فشارهای دینی -مذهبی امپراتوری روم شرقی، و از طرف دیگر بواسطه مبارزه طبقاتی زحمتکشان بر علیه نظام ارباب رعیت و ضرورت مبارزه با جنبش مذهبی طرفدار آن، در این دوران ادبیات فلسفه مدرسی دینی ترقی نمود. 
-
-از چهره‌های ادبیات دینی باید: «پتروس اسقف سیونیک»، «مؤسس یغیوادتسی»، جاثلیق‌ها: «آبراهام» و کومیتاس وارداپت، «ورتانس»، شاعر: «هوهان مایراوانتسی»،: هوهانس ایماستاسر، «استپانوس سیونتسی» و دیگران را نام برد. 
-
-در این دوران طبعا شعر کلیسایی نیز باید ترقی می‌نمود. البته ارجحیت ادبیات دینی -اسکولاستیک بدین معنی نیست که تفکرات دنیوی هیچ انعکاسی در ادبیات پیدا نکردند. در سده هفتم دوره‌ای به وجود آمد که دوره ترقی هنرها، علوم و تاریخ‌نویسی بود. از این حیث معماری سده هفتم قابل‌ذکر است. 
-
-: داوتاک کرتوغ شاعر در سده هفتم می‌زیست و از او منظومه «درباره قتل ریاکارانه شاهزاده جوانشیر آلبانیا» 
-به ما رسیده که یکی از نمونه‌های قدیمی ادبیات دنیوی و هنری ارمنی است. 
-با صحبت در مورد جنبه‌های دنیوی ادبیات در سده هفتم نمی‌توان از ترجمه‌های انجام‌شده در این دوره یاد نکرد. 
-
-در زمره ترجمه‌ها بجز برخی آثار فلسفه یونان باستان، آثار مشهور ادبیات هنری بچشم می‌خورند من‌جمله «امثال یزوپوس» و کتابی تحت عنوان «ادیب» اثر مؤلف ناشناس که مجموعه‌ای از مطالب امثال گونه است. 
-
-لشکر کشی اعراب مانعی در پیشرفت ادبیات و فرهنگ نوخاسته ارمنی در سده هفتم و باعث اختلال در ترقی زندگی اجماعی ارمنیان گردید. در سده هشتم، در شرایط جنگ و جدال‌های ممتد، فرهنگ نمی‌توانست سیر طبیعی پیشرفت خودرا طی کند. کافی است در نظر گیریم که برطبق داده‌های موجود، بیش از ۵۰ اسم از مورخان و مؤلفان سده هفتم به مارسیده‌است در حالی که از سده هشتم فقط اسامی ۴ نفر از مؤلفین بر ما روشن است. 
-
-ادبیات شفاهی مردمی
-
-داستان حماسی و افسانه‌ای ساسونتسی داویت دارای ارزش‌های والای آرمانی و زیبائی شناسانه است. مردم قهرمان سمبولیک خود داویت را با ویژگی‌های عالی و برجسته فوق انسانی پرورده‌اند. میهن‌پرستی سوزان و لغزش ناپذیر، انسان‌دوستی، مهرورزی و دلبستگی به زحمتکشان و ستمدیدگان از هر ملیت و نژاد، خوشبینی و امید به پیروزی نیکی و زیبائی و عدالت بر پلیدی و زشتی و ستم، از ویژگی‌های ذاتی این قهرمان ملی افسانه‌ای است. 
-
-حماسه ملی ساسونتسی داویت که از چهار بخش (ساناسار و باغداسار، مهر بزرگ، داویت، مهر کوچک)، تشکیل یافته به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه گردیده و در میان ملت‌های جهان اثری شناخته شده‌است. 
-از آنجایی که در حماسه ملی افسانه‌ای یاد شده جز «داویت» و «مهر» قهر��انان دیگری نیز وجود دارند، آن را «دلیران ساسون» و «شجاعان ساسما» نیز می‌نامند. 
-
-آغاز ادبیات مکتوب
- «گیرک پیتوئیتس» یا «کتاب پیتو» را باید نخستین و قدیمی‌ترین اثر ادبیات مکتوب ارمنی به‌شمار آورد. این کتاب حاوی سه بخش است که در یک بخش آن پیرامون زندگی یونانی سخن می‌رود، در بخش دیگر فولکلور عبرانی گردآوری‌شده و بالاخره در بخش سوم کتاب پیرامون مسائل گوناگون ادبی، علمی، فلسفی، منطقی و اجتماعی مطلبی درج گردیده است. 
-
-در این کتاب که یگانه سند ادبی تاریخ باستان ارمنی است درباره هومر، هزیود، مناندر و اوریپید سخن به میان آمده و مطالبی درباره فولکلور یونانی نگاشته شده‌است. نگارنده کتاب مزبور پاره‌ای از صفحات کتاب را نیز به بحث درباره سقراط، فیثاغورس، دیوژنوس، فریاندروس، هرودوت و خطیب نامدار آتن دموستن، اختصاص داده است. 
-
-از طریق همین کتاب بوده که از سده پنجم به بعد خواننده ارمنی با افکار و عقاید فلسفی و ادبی کلاسیک یونان آشنا شده‌است. نگارنده گیرک پیتوئیتس در اثر خود هومر، را «سرور شاعران»، «شاعران بزرگ» و «پدر شاعران» نامیده و به هزیود، «برگزیده‌ترین شاعر» و «اولین شاعر سراینده کار و زحمت» لقب داده است. در کتاب پیتو که در سده پنجم میلادی به رشته تحریر درآمده‌است و نام مؤلف آن به درستی معلوم نیست بسیاری از هنرمندان و دانشمندان اعصار باستان از جمله تالس و سولون نیز به خوانندگان معرفی شده‌اند و مباحثی به گیاه‌شناسی، فنون خطابت و هنرهای گوناگون اختصاص یافته‌است. 
-
-عده‌ای از صاحبنظران این کتاب را تألیف مؤسس خورناتسی می‌دانند، لیکن به عقیده بسیاری دیگر از محققین که مقنع‌تر می‌نامید، کتاب پیتو تألیف شخص واحدی نیست. بلکه مجموعه‌ای است از نوشته‌های روشنفکران پیشرو و طرفدار فرهنگ و علوم یونان باستان است. 
-
-شعر غنایی ارمنی
-در میان ارمنیان در ازمنه باستان شعر و موسیقی با هم بوده‌اند و آوازخوان و نوازنده در عین حال شاعر نیز بوده‌است. پس از جدائی شعر از موسیقی، شعر مذهبی ارمنی همواره در کلیسا با موسیقی همراه ماند. حال آن‌که شعر غیر مذهبی دکلمه می‌شد و با موسیقی همراه نبود. 
-
-شعر غنایی ارمنی سده‌ها دارای محتوای مذهبی بوده و در آن‌ها عیسی مسیح و مریم مقدس یا روحانیون طراز اول کلیسا، تحسین و تقدیس شده‌اند. 
-
-مستقل از شعر کلیسائی رسمی، مردم طی سده‌ها شعرهای دلخواه خود را سروده‌اند که در آن‌ها مفاهیم طبیعی و حالت‌های انسانی مانند عشق، شادی، شراب، لذت‌های حسی و اندوهان جان انسان بازتاب یافته‌است. این‌گونه شعرها را «عاشق» ها یعنی نوازندگان و سرایندگان و خوانندگان دوره‌گرد آفریده‌اند و خود به آوز خوانده‌اند. به رغم مقابله شدید کلیسا با هنری که از زندگی دنیوی و عواطف انسانی مایه می‌گرفت، شعر و آواز عاشق‌ها در ادبیات شفاهی ارمنی از سده‌های چهارم و پنجم میلادی وجود داشته‌است. 
-
-شاهنامه فردوسی و ادبیات ارمنی
-ادبیات خلقی سده سیزدهم و چهاردهم ارمنی از منظومه مردمی شاهنامه حکیم ابولقاسم فردوسی طوسی، تأثیراتی بر خود پذیرفته‌است. در دوران سلجوقیان، آوازخوانان و نوازندگان دوره‌گرد و نقالان ایرانی که روستا به روستا و شهر به شهر می‌رفتند، اندک‌اندک وارد روستاها و شهرهای ارمنستان شدند و در میان مردم به نقل اشعار و داستان‌های شاهنامه پرداختند. 
-
-داستان‌ها و مضامین شاهنامه چنان از سوی توده��های ارمنی مورد استقبال قرار گرفت که حتی در صومعه‌ها و کلیساها نیز به نقل آن‌ها می‌پرداختند. بدین ترتیب شاهنامه در میان کشیشان و صومعه نشینان نیز طرفدارانی پیدا کرد و از گستانتین یرزنگاتسی که خود شاعر و کشیش کلیسا بود، خواسته شد تا اشعاری با آهنگ و مضامین شاهنامه به سراید. یرزنگاتسی نیز شعرهایی با آهنگ و لحن شاهنامه سرود که مورد استقبال فراوان واقع شدند. 
-
-گریگور نارکاتسی نیز برخی اشعار در شباهت با شعرهای شاهنامه سروده است و این خود بیانگر آن است که شاهنامه فردوسی حتی در سده دهم میلادی نیز در ارمنستان اثری شناخته شده‌است. 
-اسناد ارتباط فرهنگی و وجود علایق مشترک بین ملت‌های ایران و ارمنستان نه در سده‌های دهم و سیزدهم میلادی، بلکه خیلی پیش‌تر از آن، یعنی در سده پنجم در اثر پدر تاریخ ارمنستان موسس خورناتسی به چشم می‌خورد. 
-
-سند تاریخی رواج اساطیر ایران در ارمنستان و مورد علاقه ملت ارمنی بودن آن‌ها، در کتاب تاریخ ارمنستان خورناتسی به خوبی منعکس است. وی از اساطیر ایرانی که مورد علاقه ارمنیان بوده به‌طور عام و از رستم و ضحاک به‌طور مشخص نام می‌برد. 
-
-استقبال ملت ارمنی از قهرمانان حماسی افسانه‌ای ایران در برجسته‌ترین و ارزشمندترین اثر ملی ارمنیان یعنی ساسونتسی داویت نیز تجلی یافته‌است. 
-ملت ارمنی یکی از قهرمانان حماسی افسانه‌ای ایرانی یعنی زال را در اثر بی‌همتای ذوق و هنر ملی خود، با قهرمان حماسی‌اش داویت برادر کرده‌است. این خود اشاره‌ای سمبولیک است به عشق برادرانه دو ملت که در آن روزگار هر یک به گونه‌ای تحت ستم‌شاهی مستبد و خودکامه، رنج می‌کشیده‌اند. 
-
-در دوره‌ای از شعر غنایی ارمنی علاوه بر جهان روانی-عاطفی شاعر و اعتقادات فلسفی و مذهبی‌اش، مسائل اجتماعی-تاریخی و گذشته‌های دور و نزدیک تاریخ نیز تصویر شده‌است. این روند از سده دوازدهم میلادی در شعر ارمنی آغاز گردیده و شاعران بسیاری، شخصیت‌های تاریخی یا حماسی-ملی را در آثار خود جان بخشیده‌اند. 
-
- «گریگور دقا»، استپانوس اربلیان، هتوم دوم، «گریگور تسترنتس»، «آراکل سیونه‌تسی»، «میناس توخاتتسی»، «خاچاطور گچارتسی»، «آراکل باغیشه‌تسی» و «آبراهام آنگیوراتسی» از جمله این شاعران هستند. 
-
-شعری از هوهانس تومانیان: 
-
-شعر عاشقی در ادبیات ارمنی
- «عاشق» به زبان ارمنی،: گوسان خوانده می‌شود. 
-
-شعر «عاشقی ارمنی» یکی از عرصه‌های پربار و غنی آفرینش هنری فولکلوریک و ادبی است. شعر عاشقی در ادبیات ارمنی دارای اهمیت فراوانی است و بخش نسبتا بزرگی از ادبیات شفاهی و مکتوب این ملت را به خود اختصاص می‌دهد. عاشق‌ها مقبول‌ترین و محبوب‌ترین نغمه پردازان و سرایندگان مردم هستند و هنر آن‌ها با توده‌های وسیع مردم نزدیکی و ارتباط معنوی دیرسال و استوار دارد. 
-
-در شعر عاشقی احساس و آرزوی مردم بهتر و کامل‌تر از دیگر عرصه‌های ادبیات فولکلوریک بازتاب می‌یابد. چرا که عاشق با توده‌های زحمتکش شهر و روستا ارتباط ناگسستنی دارد و خود از میان آن‌ها برخاسته است. عاشق‌ها طی قرن‌های فراوان تاریخ با مردم زیسته و از مردم الهام گرفته‌اند و هنر آن‌ها در واقع هنر خود مردم است. به همین علت نیز عاشق‌ها همواره در آغوش و قلب مردم ساده و زحمتکش جا داشته‌اند و از احترام و محبت بی شایبه آنان بهرمند شده‌اند. بسیاری از شعرهای عاشقی دارای ارزش‌های والای اخلاقی-انسانی هستن�� و عدالت و نیکی و مهرورزی به انسان و نوعدوستی را تبلیغ می‌کنند و با هر آنچه که ارزش‌های انسانی و اخلاقی را به تباهی تهدید می‌کند، به ستیز بر می‌خیزند. 
-
-در سده‌های چهارم و پنجم میلادی ناحیه موسوم به گقتان از مراکز عمده تجمع گوسان‌های ارمنی بوده‌است. مضمون اشعار عاشوق‌های دوره‌های یاد شده عبارت بود از وصف زندگی اشراف و نجیب زادگان، تمجید و تحسین از جود و کرم آن‌ها، تصویر مناظر طبیعی و فصول سال، بیان احساس‌های عاشقانه، توصیف زیبایی و لذت زندگی و در مقیاس اندکی نیز روایت برخی داستان‌های به افسانه آمیخته تاریخی. 
-
-شعر عاشقی از اواخر سده شانزدهم میلادی به‌طور جدی و چشمگیر در ادبیات ارمنی پا گرفت، در نیمه سده هفدهم در میان توده‌های مردم رواج گسترده‌ای یافت و در سده هجدهم به اوج شکوفایی خود رسید. 
-گوسان‌های ارمنی به دلائل زمانی-اجتماعی به موازات سرودن و خواندن ترانه‌های ارمنی، ترانه‌هایی نیز به زبان‌های آذری، ترکی، گرجی و گاهی فارسی سروده و به آواز خوانده‌اند. ناقاش هوناتان با ترانه‌ها و آهنگ‌های دلنشین و گرایش از چهرهای برجسته ادبیات عاشقی سده هفدهم ارمنی است. 
-
-در سده هجدهم سایات‌نووا ادبیات عاشقی ارمنی را در سایه نبوغ هنری‌اش به اوج رسانده و نام خود را به عنوان شاعر و عاشوق نابغه و بی‌همتاترین چهره ادبیات عاشقی ارمنی جاودانه کرد. 
-
- «هوهانس کاراپتیان» معروف به شیرین و جیوانی از برجسته‌ترین شخصیت‌های ادبیات عاشقی ارمنی به‌شمار می‌آیند. 
-
-ادبیات نوین ارمنی
-مکتب ادبی کلاسیسیسم از اواخر سده هجدهم میلادی در ادبیات ارمنی شکل گرفت و گسترش یافت و تا دهه شصت سده نوزدهم همچنان به مثابه مکتب مسلط ادبی به حیات خود ادامه داد و از آن پس مکتب رمانتیسم و رئالیسم ابتدائی ارمنی، از میدان رانده شد. تأثیر ادبیات کلاسی سیستی اروپای غربی و روسیه بر مکتب کلاسی سیستم ارمنی از جنبه اسلوب‌های زیبایی شناسه پایه‌دار و عمیق بود. منتها اگر کلاسی سیست‌های اروپائی تاریخ و اساطیر و افسانه‌های یونان و روم باستان را سرمشق خود برای آفرینش‌های ادبی قرار می‌دادند، کلاسی سیست‌های ارمنی از تاریخ و اساطیر و افسانه‌های باستانی ملت خود مایه می‌گرفتند. 
-
-در ساله‌های ۱۸۲۰ – ۱۸۳۰ میلادی تغییرات محسوسی در عرصه ادبیات ارمنی احساس شد. روند مبارزه با مکتب کلاسیسیسم از سوی مکتب ادبی نوین یعنی رمانتیسم آغاز گردید. پرداختن به زندگی مردم، مسائل روزمره اجتماعی و موضوع انسان معاصر با همه آرزوها و امیدها و دنیای روانی‌اش به اصلی‌ترین هدف ادبیات بدل شد و در آن مسائل اجتماعی-تاریخی و افکار آزادی‌خواهانه ملی جای ویژه‌ای را اشغال کرد. 
-
-برجسته‌ترین و اصلی‌ترین نقش را در توسعه و رشد ادبیات نوین ارمنی، نویسنده نامدار خاچاطور آبوویان که به عنوان پدر ادبیات نوین ارمنی شناخته می‌شود ایفا کرد. 
-
-روند شکل‌گیری شعر نو ارمنی در واقع از دهه‌های سی و چهل سده نوزدهم میلادی، از طریق اشاعه شعرهای شفاهی که به «باسکویل» معروف بودند و دهان به دهان نقل می‌شدند و اشعار موزون به «بامفلت» که نوعی شعر هجو و انتقادی بودند، آغاز شد. در این‌گونه شعرها سرایندگان آن‌ها دشمنان مردم و ریاکاران دوست نما را که با سوءاستفاده زیرکانه از علایق ملی، به فریب و غارت مردم می‌پرداختند، افشاء و رسوا می‌کردند. 
-
-تعدادی از شاعران ارمنی: (دانیل واروژان، روبن سواگ، سیامانتو، هوانس تومانیان، آوتیک ایساهاکیان، بارویر سواگ، سیلوا کاپوتیکیان، هوانس شیراز) 
-شعری از ساقاتل هاروتیونیان، (من در برابر تو) 
-
-وزن و قافیه و قالب در شعر ارمنی
-همچنان‌که برخی نشانه‌های اشعار توده‌های مردم و سرایندگان گمنام در کتب تاریخی مکتوب به خط ارمنی سده پنجم میلادی، از جمله در تاریخ ارمنستان موسس خورناتسی، به نوازندگان و سرایندگان دوره‌گرد منسوب است و از آن میان شعری از تولد واهاگن اساطیری حکایت می‌کند که ترجمه آن این‌گونه است: 
-
-آسمان درد زه داشت و درد زه داشت زمین
-
-به درد زایمان گرفتار بود بحر ارغوانین
-
-نی سرخ‌فام در نیستان بحر بیکران
-
-لرزان همی بود از درد زایمان
-
-از گلوگاه نی دود همی خاست روان
-
-دوان شد از آن شعله‌ها میان
-
-پسر گیسو طلای نوجوان
-
-او داشت آذرگون زلفان
-
-ریشی چون شعله‌ها لرزان
-
-داشت دو چشم چون خورشید رخشان
-
-تعیین دقیق این‌که در ادوار پیش از پیدایش زبان نوشتاری ارمنی، وزن شعر به چه صورتی و مبتنی بر کدام قواعد بوده‌است، کاری ناممکن می‌نماید. لیکن اگر به نظریه‌ای که اکثر دانشمندان زبان‌شناس آن را پذیرفته‌اند، استناد کنیم، آنگاه باید بپذیریم که وزن شعر ارمنی در ادوار پیش از کتابت، «وزن کمی» یا «وزن امتدادی» بوده‌است. 
-
-سنت وزن‌شناسی در شعر سنجش وزن شعر «متریکا یا داقاچاپوتیون» و بررسی چند و چون آن توسط صاحبنظران ارمنی نخستین بار از طریق ترجمه قواعد دستوری زبان یونانی و دیگر آثار ادبی هلنیستی، وارد ادبیات ارمنی گردید و وزن شعر ارمنی، با اقتباس از وزن شعر یونانی جدید که وزن ضربتی یا آهنگین بود. به صورت خود ویژه تکامل پیدا کرد. با این حال به ویژه در اشعار کهن ارمنی نشانه‌های فراوانی از «وزن عددی» دیده می‌شود. یعنی واژه‌های شعر به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند که عدد هجاها (سیلاب‌ها) ی هر گروه با گروه دیگر متساوی است بدون آن‌که ویژگی‌های دیگر اصوات واژه‌ها در نظر گرفته‌شده باشند. وزن عددی را معمولا به اشتباه «وزن هجایی» نیز می‌نامند. 
-
-قافیه
-در شعرهایی که به سرایندگان و نوازندگان باستانی دوره‌گرد منسوب است و چه در شعرهای قدیمی غنایی کلیسایی که به «شاراکان» معروف هستند و با همراهی موسیقی خوانده می‌شوند، از قافیه اثری نیست. شعر ارمنی نیز مانند شعر بسیاری دیگر از زبان‌های دنیا قافیه را از شعر عرب به عاریت گرفته‌است. لیکن قافیه بندی در شعر ارمنی دارای آن قواعد پیچیده قافیه پردازی در شعر عربی و فارسی نیست. 
-
-وزن و قافیه در شعر امروز ارمنی
-شعر امروز ارمنی نیز مانند شعر بسیاری دیگر از ملل معاصر، همگام با زمان دگرگونی‌هایی در وزن پذیرفته‌است. شاعر اکنونی شعر خود را ملزم به رعایت دقیق یکسانی نواخت‌های واژگان مصرع‌ها یا خط‌های شعر، نمی‌کند و اگر ضرورت محتوا ایجاب کرد، ناگزیر ریتم و آهنگ خط‌های شعر را نیز-جابه‌جا- از هم می‌گسلد. گاه نیز شاعری چون سیامانتو، شعر خود را از قید وزن و آهنگ آزاد می‌کند و آن را به شعر نثر گونه بدل می‌کند. 
-
-قافیه نیز در شعر معاصر ارمنی، همچنان‌که در شعر معاصر فارسی و در شعر بسیاری دیگر از زبان‌ها، صنعتی نالازم و گاه مضر تلقی می‌شود. لیکن اگر ضرورت بیانی شعر ایجاب کرد، شاعران از آن تن نمی‌زنند. 
-
-قالب‌های شعر ارمنی
-قالب‌ها و ژانرهای شعری ارمنی بسیار متنوع است. برخی از این قالب‌ها خاص شعر ارمنی است و برخی نیز از ��عر زبان‌های دیگر به عاریت گرفته شده‌است. مانند رباعی و غزل که در شعر عربی و فارسی و دیگر ملل شرقی متداول است یا آن‌که «سونات» و «بالاد» و «سرناد» که در شعر و موسیقی بسیاری از ملل اروپایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. 
-پوئم: این قالب منظومه بلند داستانی است که در آن شاعر داستانی تاریخی یا رویدادی اجتماعی، یا آن‌که قصه‌ای افسانه‌ای یا عشقی را به نظم در می‌آورد. 
-غزل: این قالب خاص بیان عواطف شاعر و احساس‌های عاشقانه است. 
-رباعی و چهارپاره: در این نوع شعر که از چهار مصرع تشکیل می‌شود، عواطف عاشقانه یا مفاهیم فلسفی و عرفانی بیان می‌گردد. 
-هشت پاره: این ژانر شعری ارمنی از هشت مصرع تشکیل می‌شود، و مضمون آن بسته به میل شاعر متفاوت است. 
-بالاد: نوعی منظومه کوتاه است که شاعر در آن به بیان حوادث و پدیده‌هایی که مایه بروز احساس‌ها و عواطف خاصی در وی شده‌اند می‌پردازد. 
-سرناد: سرناد را می‌توان در فارسی (شبانه)، هم ترجمه کرد. نوعی شعر است که شاعر در آن به بیان احساس‌هایی که بگونه‌ای با شب در ارتباط اند، می‌پردازد. 
-سونات: این قالب شعری ارمنی از چهارده مصرع تشکیل می‌شود که هشت مصرع اول از دو چهار پاره عبارت است و شش مصرع آخر از دو بند سه مصراعی، سونات می‌تواند مضامین گوناگونی داشته باشد. 
-نربوق: این واژه را در فارسی می‌توان (مدیحه)، ترجمه کرد. نربوق قالبی است که شاعر در آن به مدح و ثنای شخصی یا پدیده خاصی می‌پردازد. 
-تریولت: یکی از قالب‌های شعری ارمنی است که از هشت مصرع تشکیل می‌شود. مصرع اول تریولت به جای مصراع‌های چهارم و هفتم و مصرع دوم آن به جای مصرع هشتم، تکرار می‌شود. در مجموع هشت مصرع این قالب تنها دو قافیه بکار برده می‌شود. 
-داق: در زبان ارمنی داق به‌طور کای به شعر و ترانه گفته می‌شود ولی در عین حال خود یک ژانر شعری خاص نیز به‌شمار می‌رود. در این ژانر نیز شاعر به بیان احساس‌ها و عواطف عاشقانه یا شاعرانه خود می‌پردازد. 
-الگیا: نوعی از شعر است که شاعر در آن به بیان احساس‌های سوگوارانه و تراژیک می‌پردازد. این واژه را در فارسی می‌توان (سوگواره)، ترجمه کرد. 
-آکروستیکوس: قالب خاصی برای شعر است که در آن حروف اول یا دوم یا سوم مصراع‌ها نام شخصی یا کلمه و جمله‌ای معین را که مورد نظر شاعر است، تشکیل می‌دهند. 
-اکسپرومت: اکسپرومت قالب خاص بدیهه سرایی است و به شعری که فی‌البداهه سروده شده باشد گفته می‌شود. 
-بامفلت و باسکویل: این دو قالب شعری برای سرودن اشعار هجو به کار می‌روند. در بامفلت و باسکویل‌ها پدیده‌های ناهنجار اجتماعی یا شخصیت‌های اجتماعی، سیاسی، تاریخی با زبان شعر مورد انتقاد و استهزاء قرار می‌گیرند. 
-استانس (دنرگ): استانس قالب شعر تغزلی کوتاه است که از چهار پاره‌های بهم پیوسته تشکیل می‌شود. چهارپاره‌های استانس با آن‌که هر یک از لحاظ معنی و سخن مستقل و کامل هستند اما در نهایت بیانگر مضمون اصلی شعر می‌باشند. 
-پارودیا: این ژانر شعری ارمنی ویژه شبیه گوئی هزل‌آمیز است. شاعر برای سرودن پارودیا، مضمونی عام یا ضرب‌المثلی مشهور را برمی گزیند و درباره آن با زبان و سبک شعری خاص دیگر شاعران شعری هزل‌آمیز می‌سراید. آن هم بدین منظور که به خواننده نشان دهد که اگر فلان شاعر درباره این موضوع شعری می‌سرود این‌سان می‌بود که من سروده‌ام. 
-اپیگرام: ایپگرام به شعرهای کوتاه طنزآمیز گفته می‌شود. کوتاه‌ترین اپیگرام از دو مصرع و بلندترین آن از هشت مصرع تشکیل می‌شود. 
-دیستیکوس: دیستیکوس شعری است که از دو مصرع یا یک بیت تشکیل شود. در فارسی می‌توان به آن (تک‌بیت)، گفت. مضمون دیستیکوس‌ها می‌تواند فلسفی، انتقادی یا طنزآمیز باشند. 
-
-شعر ارمنی و مکتب‌های ادبی
-در عصر حاضر شاعران ارمنی به دو گروه عمده دسته‌بندی می‌شوند: 
- «شاعران ارمنستانی و شاعران جماعت ارمنیان پراکنده». مکتب ادبی مسلط در شعر شاعران ارمنستان رئالیسم جامعه‌گرا است و هر شاعری با سبک و بیان ویژه خود، در تکامل زندگی اجتماعی و فرهنگی جامعه نقشی ایفاء می‌کند و با دید خاص خود به تصویر و قضاوت جامعه و زندگی اجتماعی و فردی انسان اجتماع خود و نیز تاریخ و انسان جامعه بشری معاصر می‌پردازد. 
-
-شعر شاعران ارمنی خارج از ارمنستان در چهارچوب و مرزهای مکتب ادبی یگانه‌ای نمی‌گنجد. شعر این گروه از شاعران ارمنی، با توجه به جهان‌بینی شاعر و شرایط جامعه‌ای که او در آن زندگی می‌کند علایق و آرمان‌های اجتماعی-تاریخی و فردی‌اش به طیف وسیعی از مکتب ادبی گوناگون از نمادگرایی و فراواقع‌گرایی و طبیعت‌گرایی گرفته تا رئالیسم انتقادی و رئالیسم انقلابی، بستگی دارد. 
-
-به رغم گوناگونی مکاتب ادبی در شعر این شاعران، کم و بیش یک محور اساسی همگانی و یک ذهنیت واحد در آثار همه آنان چشمگیر است و آن درد غربت و دربدری و حسرت و اشتیاق است. 
-
-احمد نوری‌زاده
-احمد نوری زاده تنها شاعر غیر ارمنی جهان است که به زبان ارمنی شعر می‌سراید و برای خوانندگان ارمنی زبان در جمهوری ارمنستان و جماعت ارمنیان پراکنده یک چهره شناخته‌شده و محبوب است به حدی که برنامه ریزان آموزشی جمهوری ارمنستان، بخش‌هایی از منظومه «ماسیس کوه نیست» اثر ماندگار وی را به همراه زندگی‌نامه این شاعر ایرانی به عنوان یک درس در کتاب درسی دانش آموزان مقطع دوم راهنمایی مدارس ارمنی زبان گنجانده‌اند که دانش آموزان ارمنی تبار آن را در کتاب ادبیات خود می‌آموزند. 
-
-اولین کتابی که از وی به‌طور مستقل انتشار یافت، مجموعه شعری از «گالوست خاننس» شاعر نامدار ارمنی‌تبار ایرانی بود که با نام «قدرت معجزه‌گر» منتشر شد. سال بعد مجموعه دیگری از این شاعر، با نام «سلام بر تو‌ای انسان» انتشار یافت. بعدها به مرور آثاری از هوانس تومانیان، یقیشه چارنتس، آکسل باکونتس، «هراچیا کوچار» و دیگران را ترجمه کرد که با نام‌های «آی وطن! آی وطن!»، «سروده‌های سرخ»، «۲۶ کمیسر» و «تسولاک» به خوانندگان پارسی‌زبان عرضه شدند. 
-
-به همین جهت در ارمنستان به او فرزند پارسی‌گوی ملت ارمنی لقب داده‌اند. 
-
-به یقین مهم‌ترین و ماندگارترین اثر ادبی نوری زاده تاکنون، کتاب منحصر به فرد «صد سال شعر ارمنی» است. 
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ ارمنستان
-زبان ارمنی
-فهرست کتاب‌های ترجمه‌شده از ارمنی به فارسی
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-شاهنامه و ارمنیان، نویسنده: ادیک باغداساریان، تهران ۱۳۸۰. شابک:۰ – ۰۷۴۶ – ۰۶ – ۹۶۴
-
-برای مطالعه بیشتر
-
-
-ادبیات ارمنی
-ادبیات بر پایه زبان
-ادبیات بر پایه کشور
-فرهنگ در ارمنستان
-الفبای ارمنی نام سامانه نگارشی است که برای نوشتن زبان ارمنی به‌کار می‌رود. این الفبا در سال ۴۰۵ میلادی اختراع شد و با اندکی تغییر تا به امروز برای نگارش زبان ارمنی به‌کار رفته‌است. الفبای ارمنی از چپ به راست نوشته می‌شود. 
-
-تاریخچه
-الفبای ارمنی هنگامی ابداع شد ک�� منطقه ارمنی‌نشین از نظر سیاسی میان دو کشور توانمند آن زمان، یعنی ایران و روم شرقی، بخش شده بود و ارزش‌های ملی، قومی و فرهنگی ارمنی در آستانه ویرانی و نابودی قرار داشت. 
-کاهنی به نام مسروپ ماشتوتس ابداع‌کننده الفبای ارمنی است. او همراه با شاگردان خود به جای‌جای ارمنستان سفر می‌کرد و به ترویج آیین مسیحیت می‌پرداخت و همین سبب شد که او بیش از پیش خطر نابودی دین، فرهنگ و تمدن ملت خود را احساس کند؛ چراکه نبود یک الفبای ارمنی، آشنایی مردم با دین را دشوار می‌ساخت؛ بنابراین، در اندیشه ابداع زبان نوشتاری ارمنی افتاد. مسروپ برای تحقق آرمان خویش به مرکز رفت و اندیشه خود را با جاثلیق ساهاک پارتو در میان گذاشت و به یاری وی توانست نظر ورامشاپوه، پادشاه ارمنستان شرقی را نیز جلب نماید. 
-
-مسروپ گروهی از جوانان را راهی ادیسا کرد تا زبان سریانی را بیاموزند؛ همچنین گروهی را به ساموسات فرستاد تا زبان یونانی را فراگیرند، و خود در کانون علمی بزرگ آنجا، سامانه آوایی، هجایی، و نوشتار زبان‌های گوناگون را بررسید. الفبایی که مسروپ ماشتوتس ابداع کرد، دارای ویژگی‌های زیر است: 
-هر واج تنها یک نشانه ویژه دارد. 
-سوی نوشتن این الفبا از چپ به راست است. 
-الفبای ابداعی وی نشانه‌های زیر و زبر و خط و نقطه ندارد. 
-
-در همین زمان، کتاب مقدس عهد عتیق و عهد جدید و دیگر متون دینی، دانشی و فلسفی به زبان ارمنی ترجمه شد و در پی این جنبش فرهنگی، سده پنجم میلادی به «سده طلایی فرهنگ ارمنی» شهرت دارد. 
-
-مسروپ ماشتوتس به پاس خدمات خود در زمره قدیسان کلیسای ارمنی جای گرفت. او در سال ۴۴۰ میلادی چشم از جهان فروبست و در اوشاکان به خاک سپرده شد. 
-
-حروف الفبای ارمنی
-
-فرم‌های دست‌نویس
-
-منابع
-
-الفبای ارمنی
-ارمنستان در سده ۴ (میلادی) 
-الفبا
-جانمایی‌های صفحه‌کلید
-شاهکارهای شفاهی و ناملموس میراث بشری
-فرهنگ در ارمنستان
-قره‌باغ (;) یک منطقه جغرافیایی در شرق ارمنستان و جنوب غربی جمهوری آذربایجان است که از ارتفاعات قفقاز کوچک تا زمین‌های پست بین رودخانه‌های کر و ارس کشیده شده‌است. 
-
-همچنین قره‌باغ از دوره صفویه به این‌سو به یکی از تقسیمات سیاسی ایران تبدیل شد. بعدها توسط آغامحمدخان قاجار، مجددا تحت حاکمیت مرکزی ایران قرار گرفت. قره‌باغ نهایتا پس از عهدنامه گلستان در ۱۸۱۳ به روسیه تزاری واگذار شد. تا ۱۸۴۰ این منطقه همچنان با عنوان ایالت قره‌باغ شناخته می‌شد اما پس از آن به بخش شوشا تغییر نام یافت، در اتحاد جماهیر شوروی بخش‌هایی از آن به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی پیوست، بخش زنگه‌زور به جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی واگذار شد و پس از اشغال این منطقه توسط واحدهایی از ارتش شوروی در معیت نیروهای ارمنستان بخش کوهستانی‌اش که قسمتی از ساکنان آن را ارمنی‌ها تشکیل می‌دادند با عنوان جمهوری آرتساخ اعلام استقلال کرد. 
-
-ریشه‌شناسی
-نام قره‌باغ از دو کلمه ترکی قره و فارسی باغ به معنی باغ سیاه یا باغ بزرگ به وجود آمده‌است. این نام اولین بار در منابع گرجی و ایرانی در قرن سیزده و چهارده میلادی آمده‌است. نام آرتساخ در سنگ‌نبشته‌های اورارتو دوران پادشاهی «آیرارات»، اوشاکان کنونی) به صورت‌های «آرداخونی» یا «اوردخینی» و «اوردخه» قید شده‌است که نام آرتساخ از آن مأخوذ است و سرزمینی به این نام در هزاره اول (پیش از میلاد) جزو پادشاهی آیرارات و س��س یرواندیان (دودمان اروندی) قرار داشت. استرابون در (کتاب جغرافیای) خود قسمت سمت راست رود کورا (محل کنونی قره‌باغ) را با نام «ارخیستینا» (Orkhistene) به عنوان یک ایالت «هایک بزرگ» (ارمنستان بزرگ) - (ارمنستان = هایاستان) دانسته که به خاطر سوارکارانش شهرت داشته‌است. 
-
-تاریخچه
-
-در دوره صفویه قره‌باغ به مرکزیت گنجه یکی از بیگلربیگی‌های ایران بود. مقام بیگلربیگی که در سده دهم به‌طور موروثی به سران ایلات چادرنشین قزلباش می‌رسید، در قره‌باغ در اختیار یکی از شاخه‌های ایل قاجار بود. در این دوره محال خمسه ارمنی‌ها شامل دیزاق، ورنده، خاچین، چله‌برد و طالش و همچنین برکشاط و خان‌های ایل جوانشیر و اتوزیکی تابع این بیگلربیگی بودند. 
-
-در ۱۱۵۶ هجری قمری، ملک یکن ضابط محال خمسه ارمنی‌ها از بیگلربیگی‌های گنجه و تفلیس، به خاطر گرفتن چریک از ارمنی‌ها به نادرشاه افشار شکایت کرد، نادر نیز طی فرمانی مطالبه چریک از محال خمسه ارمنی‌ها را منع کرد بعدتر نیز به گفته عباس‌قلی‌آقا باکیاخانوف «حکام گنجه و قره‌باغ نیز به لقب زیاد اوغلی قاجار از پل خدا آفرین تا قریه شولاور گرجستان بالاتر از پل سنق حکمرانی می‌نموده‌اند. چون در شورای کبرای مغان به سلطنت نادر شاه رضا نداده و در طلب استقرار دولت صفویه بودند، نادرشاه نیز بعد از تمکن بر سریر سلطنت ایران به مقام کسر حشمت و اقتدار ایشان برآمده بسیاری از اهالی قره‌باغ را به خراسان کوچانده ملکان برگشاط و خمسه را از تحت اختیار ایشان به در کرده و به سردار آذربایجان سپرد» در ۱۱۶۱ هجری شمسی، پناه‌خان جوانشیر مشهور به پناه علی‌بیگ ساروجلوی جوانشیر از عادل‌شاه افشار لقب خانی گرفت و به حکومت قره‌باغ منصوب شد. وی در زمان شاه‌عباس دوم از سین‌کیانگ به قره‌باغ آمده‌بود و در زمان نادرشاه جارچی‌باشی بود اما بعدتر مورد خشم نادر قرار گرفته بود و از ترس وی به کوهستان‌های قره‌باغ گریخته‌بود. رسیدن به این مقام بدون همکاری ارمنی‌ها ممکن نمی‌شد، پناه‌خان در این راه با ملک شاه نظربیگ حاکم ورنده متحد شد و وی را به حکومت خاچین گمارد و به همراه وی حکام دنزاق، چله‌برد و طالش را کنار زد. همچنین پناه‌خان به درخواست ملک‌شاه نظربیگ قلعه پناه‌آباد را ساخت که بعدها به شوشی شهرت یافت. 
-
-پس از بی‌نتجیه ماندن درگیری پناه‌خان با فتحعلی‌خان افشار، فتحعلی‌خان که پیشنهاد صلح داده‌بود با نیرنگ ابراهیم‌خلیل‌خان فرزند پناه‌خان را به اسارت به ارومیه برد. پناه‌خان نیز برای نجات پسرش با لشکر کریم‌خان زند که برای سرکوب فتحعلی‌خان آمده‌بود همراه شد. پس از آن کریم‌خان پناه‌خان را با خود به شیراز برد و ابراهیم‌خلیل‌خان را به حکومت قره‌باغ منصوب کرد. تا پیش از برآمدن آقامحمدخان، ابراهیم‌خلیل‌خان نه‌تنها بر قره‌باغ که بر ایروان، نخجوان و گنجه نیز حکم راند. 
-
-آقامحمدخان قاجار پس از نشستن بر تخت، از ابراهیم‌خلیل‌خان خواست تا از دولت مرکزی اطاعت کند، وی نیز در ۱۲۰۷ پسرعمویش عبدالصمدبیگ را به رسم گروگان به تهران فرستاد و ابراز اطاعت کرد. اما در جریان یکی از درگیری‌های آقامحمدخان و زندیان عبدالصمدبیگ فراری ناموفق انجام داد و به همین دلیل نیز به دست شاه قاجار کشته‌شد. این مسئله و اینکه ابراهیم‌خلیل‌خان آقامحمدخان را همانند بسیاری از دیگر رقبایش می‌دید به تیرگی روابط این دو انجامید. در ۱۲۰۹ آقامحمدخان به قصد تسخیر قره‌باغ از ارس گذشت، در محاصره قلعه شوشی جوادخان قاجار و ملیک مجنون چله‌بردی و نیروهای ارمنی وی را همراهی می‌کردند. به علت نداشتن توپ‌های قلعه‌کوب، خان قاجار نتوانست قلعه را فتح کند و به پیشنهاد ملیک مجنون به تفلیس لشکرکشی کرد. با فتح تفلیس و متواری شدن اراکلی‌خان، دیگر خان‌های قفقاز اظهار اطاعت کردند، آقامحمدخان که در پی تسلیم ابراهیم خلیل‌خان بود در نهم ذیحجه ۱۲۱۱ عازم شوشی شد، ابراهیم خلیل‌خان نیز از ترس به داغستان گریخت، در همان زمان آقامحمدخان در کنار قلعه شوشی به قتل رسید. با شنیدن این خبر ابراهیم‌خلیل‌خان به شوشی بازگشت و قدرتی بیش از پیش یافت. 
-
-ابراهیم‌خلیل‌خان جنازه آقامحمدخان را با احترام در شوشی دفن کرد و منتظر دستور از تهران ماند. با برتخت نشستن فتحعلی‌شاه خان سیاستی دوگانه را در پیش گرفت. از سویی اطاعت خود از دربار تهران را نشان می‌داد به گونه‌ای که پسرش ابولفتح‌خان را به نزد شاه ایران فرستاد و دخترش آغابگم معروف به آغاباجی را نیز به عقد او درآورد دوباره به خانی قراباغ رسید، از سوی دیگر استقلال خویش و توافق بر قدرت‌های همجوار را با رابطه حسنه با روسیه حفظ می‌کرد. با ورود ژنرال پاول سیسیانوف به قفقاز، ابراهیم‌خلیل‌خان رسما به اطاعت روس‌ها درآمد و قره‌باغ را به روس‌ها واگذار کرد. در ۱۲۱۸ سیسیانوف پس از سه روز محاصره گنجه را گشود، در این درگیری جوادخان زیاد اوغلی قاجار، آخرین خان گنجه و ملیک مجنون چله‌بردی کشته‌شدند. ملیک مجنون پیشتر بر اثر فشارهای ابراهیم‌خلیل‌خان، به همراه هزار خانواده ارمنی به گنجه پناه برده‌بود و جوادخان ایشان را در محله شامشاری اسکان داده‌بود و ملیک را مسئول ارمنی‌ها کرده‌بود. عباس میرزا ولیعهد ایران پس از آگاهی از پیمان روس‌ها و ابراهیم‌خلیل‌خان برای سرکوب وی از آذربایجان به قره‌باغ لشکر کشید و توانست در دو نبرد نیروهای خان را که روس‌ها نیز همراهی‌اش می‌کردند شکست دهد. در ۱۲۲۰ خان، سیسیانوف را به قلعه شوشی راه‌داد و فرمانده روس اختیار قلعه را به دست گرفت. خان که از این شرایط ناراضی بود به عباس‌میرزا نامه نوشت و شفاعت خود را نزد شاه خواستار شد. اما در ۱۲۲۲ روس‌ها که توسط نوه خان، جعفرقلی‌خان از ارتباط وی با ایران آگاه شده‌بودند شبانه او و ۳۱ تن از بستگان‌اش از جمله دختر و همسرش را به قتل رساندند. 
-
-پس از قتل ابراهیم‌خلیل‌خان، روس‌ها نه‌تنها قره‌باغ را به جعفرقلی‌خان نسپردند بلکه قصد تبعید وی به سیبری را داشتند، خان نیز که از دست روس‌ها گریخته بود به همراه ایل جبرائیل‌لو به ایران آمد و عباس‌میرزا وی را حاکم قراجه‌داغ کرد. پس از دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه در ربیع‌الاول ۱۲۴۲ مهدی‌قلی‌خان یکی از فرزندان ابراهیم‌خلیل‌خان به دستور حکومت ایران، ایلات قره‌باغ را به سوی قراجه‌داغ کوچ داد. 
-
-ایالت قره‌باغ
-
-پس از انعقاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای روس‌ها اقدام به کوچاندن ارمنی‌ها ایران به منطقه تحت تسلط خود کردند و ایالات تصرف شده ایروان و قره‌باغ را برای اسکان ارمنی‌ها در نظر گرفتند. پس از جنگ‌های عثمانی و روسیه ارمنی‌ها مناطق شرقی امپراتوری عثمانی که همراه روس‌ها علیه عثمانیها وارد جنگ شده و پیروزیهایی به‌دست آورده بودند پس از عقب‌نشینی روس‌ها مجبور مهاجرت به داخل مرزهای روسیه شده و ترکیب جمعیتی خان‌نشین ایروان و قره‌باغ را به نفع ارمنی‌ها تغییر دادند. 
-
-اهمیت فرهنگی قره‌باغ
-قره‌باغ از حیث فرهنگ و هنر و شخصیت‌های تاریخی برای ایران و آذربایجان بسیار اهمیت دارد، زیرا هرگونه فعالیت هنری، فرهنگی و ادبی در قره‌باغ یا در تداوم مکاتب تبریز و اردبیل و تهران اند یا اینکه به نوعی نماینده فرهنگ و تمدن ایران و آذربایجان محسوب می‌شوند. شخصیت‌هایی مانند پناه علی‌خان جوانشیر بانی شهر شوشا، ابوالفتح خان، مهدی قلی خان و جعفرقلی خان نایبان عباس میرزا ملاپناه واقف، اعجوبه فکر و اندیشه و مروج زبان فارسی و عربی و ترکی و بانی ادبیات مدرن، مورخانی همچون میر مهدی خزانی، میرزا آدی گوزل بیگ، میرزا جمال جوانشیر قره‌باغی نویسنده تاریخ قره‌باغ به فارسی و ترکی، احمد بیگ آقا اوغلو اسلام‌شناس، ترک‌شناس و عرب‌شناس، نجف بیگ وزیروف ناشر نخستین نشریه در قفقاز، حمیده خانم جوانشیر حامی مشروطیت تبریز، قاسم بیگ ذاکر نماینده شعر کلاسیک ایران، بانی ژانر ساتیریک، مترجم کلیله‌ودمنه و شعرایی همچون عارف، عاجز، خورشید بانو ناتوان که مبلغ فرهنگ و ادب ایران و اسلام به زبان ترکی بودند، موسیقی‌دان‌ها و مغنیانی همچون میر محسن نواب نویسنده کتاب وضوح الارقام در موسیقی و سامان‌بخش دستگاه‌های مقامی، عزیز حاجی بیگوف مؤسس اوپئرا در قفقاز، آهنگساز، خالق نخستین اوپئرا در شرق اسلامی (لیلی و مجنون) نویسنده متن موسیقی رستم و سهراب و داستان‌های شاهنامه، پیوند دهنده سنت و مدرنیته در هنر و خالق آثار تراژدیک و کمدیک با تکیه بر ریشه‌های حوزه فرهنگ و تمدن ایران، خان شوشنیسکی ادامه‌دهنده مکتب ابوالحسن اقبال آذر و ساماندهنده موسیقی مقامی کلاسیک که با تلفیق موسیقی خانقاهی با عاشقی و اجرای آهنگ شکسته قره‌باغ در موازات شکسته فارس و شکسته قره‌داغ و همچنین آهنگ آرازباری انقلاب در موسیقی مشترک ایران و آذربایجان را خلق کرد، رشید بهبود اوف خواننده ترانه‌های فارسی با صدای منحصر به فرد و بی‌نظیر خود، مبلغ موسیقی کلاسیک ایرانی و ده‌ها استاد موسیقی و هنر که هر یک به تناسب تخصص و حیطه هنر خود خدمات شایانی به نام قره‌باغ به ایران و آذربایجان داشته‌اند. همچنین قهرمانانی چون جوادخان زیاد اوغلو و سلطانوف مدافع مسلمانان در مقابل حملات ارمنی‌ها در دو سوی رود ارس را نمی‌توان فراموش کرد. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست مقالات مرتبط با ارمنستان
-آرتساخ
-کشتار خواجه لی
-اران (قفقاز) 
-جنگ قره‌باغ
-ملک‌های قره‌باغ
-
-منابع
-
-جغرافیای ارمنستان
-جغرافیای جمهوری آذربایجان
-جغرافیای جمهوری آرتساخ
-جمهوری آذربایجان
-جمهوری آرتساخ
-جنگ قره‌باغ
-روابط خارجی جمهوری آذربایجان
-سیاست خارجی ارمنستان
-قفقاز
-مناطق تقسیم‌شده
-ویکی‌سازی رباتیک
-اورکات وبگاهی است که بر پایه شبکه‌های اجتماعی و اعتماد پیاده‌سازی شده‌است؛ شما می‌توانید از طریق دوستان خود دوستان نو بیابید یا در انجمن‌های مورد علاقه‌تان عضو شده، انجمن جدیدی را بسازید و در آن فعالیت کنید، در آن می‌توان مشخصات خود را به زعم خود بنویسید. این وبگاه تحت پشتیبانی شرکت گوگل است، و برای نخستین بار در تاریخ ۲۲ ژانویه ۲۰۰۴ میلادی آغاز به کار کرد. 
-
-نام «اورکات» از نام کارمند شرکت گوگل، اورکوت بویوک‌کوکتن از ترکیه است که این سامانه را از شرکت پیشینی که در آن کار می‌کرده با خود به همراه آورده و در گوگل آن را بیشتر گسترش داده‌است. 
-
-آمار
-در اوت ۲۰۰۴ از نظر محل اقامت کاربران، به ترتیب سه کشور برزیل (۶۹ ٪)، ایالات متحده آمریکا (۱۸ ٪)، و ایران (۶ ٪) در رده‌های بالا قرار داشتند. پس از آن وبگاه اورکات از داخل ایران فیلتر شده‌است. 
-
-غیرفعال شدن
-در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۴ گوگل اعلام کرد که تا پایان ۲۰۱۴ این سرویس منحل خواهد شد. کاربران می‌توانستند تا سپتامبر ۲۰۱۶ از اطلاعات خود مانند تصاویر، پروفایل‌ها و مطالب خروجی بگیرند. 
-
-جستارهای وابسته
-گوگل پلاس
-فیس‌بوک
-گوگل باز
-فهرست محصولات گوگل
-فهرست شبکه‌های مجازی دارای بیشترین کاربران فعال
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه اورکات
-درباره اورکات
-
-پردازش جمعی اطلاعات
-خدمات رهاشده گوگل
-خدمات شبکه اجتماعی منحل‌شده
-خدمات شبکه‌های اجتماعی
-خدمات گوگل
-رسانه‌های اجتماعی
-گوگل
-متعلقات اینترنت بنیان‌گذاری‌شده در ۲۰۰۴ (میلادی) 
-متعلقات اینترنت منحل‌شده در ۲۰۱۴ (میلادی) 
-نرم‌افزار وب‌نوشت
-وب ۲ ٫ ۰
-وبگاه‌ها
-گابریل عمر باتیستوتا (زاده ۱ فوریه ۱۹۶۹) بازیکن سابق فوتبال اهل آرژانتین است. لقب او در اوج شهرتش باتی گل (Batigol) به معنای باتیستوتای گل زن بود. او با ۵۶ گل ملی بعد از لیونل مسی دومین گلزن برتر تاریخ تیم ملی فوتبال آرژانتین می‌باشد. 
-
-افتخارات
-
-باشگاهی
-ریورپلاته
-لیگ برتر فوتبال آرژانتین: ۸۹ – ۱۹۸۸
-
-بوکا جونیورز
-لیگ برتر فوتبال آرژانتین: ۱۹۹۱
-
-فیورنتینا
-سری بی: ۹۴ – ۱۹۹۳
-جام حذفی فوتبال ایتالیا: ۹۶ – ۱۹۹۵
-سوپر جام فوتبال ایتالیا: ۱۹۹۶
-
-آ. اس. رم
-سری آ: ۰۱ – ۲۰۰۰
-سوپر جام فوتبال ایتالیا: ۲۰۰۱
-
-ملی
-آرژانتین
-کوپا آمریکا (۲ بار): ۱۹۹۱، ۱۹۹۳
-جام کیرین: ۱۹۹۲
-جام کنفدراسیون‌ها: ۱۹۹۲
-جام قهرمانان کونمبول–یوفا: ۱۹۹۳
-
-شخصی
-سومین‌بازیکن‌برترجهان ۱۹۹۹
-
-توپ‌طلای‌اروپا ۱۹۹۸ رتبه‌ششم
-
-توپ‌طلای‌اروپا ۱۹۹۹ رتبه‌چهارم
-توپ طلای کوپا آمریکا: ۱۹۹۱، ۱۹۹۵
-بهترین بازیکن خارجی سال سری آ: ۱۹۹۹
-
-منابع
-
-افراد آرژانتینی ایتالیایی‌تبار
-افراد آرژانتینی باسکی‌تبار
-افراد زنده
-اهالی استان سانتا فه
-اهالی رکونکیستا
-بازیکنان باشگاه آ. اس. رم
-بازیکنان باشگاه العربی قطر
-بازیکنان باشگاه اینتر میلان
-بازیکنان باشگاه بوکاجونیورز
-بازیکنان باشگاه ریورپلاته
-بازیکنان باشگاه فیورنتینا
-بازیکنان باشگاه نیولز اولد بویز
-بازیکنان برنده جام کنفدراسیون‌ها
-بازیکنان برنده کوپا آمریکا
-بازیکنان تیم ملی فوتبال آرژانتین
-بازیکنان جام پادشاه فهد ۱۹۹۲
-بازیکنان جام پادشاه فهد ۱۹۹۵
-بازیکنان جام جهانی فوتبال ۱۹۹۴
-بازیکنان جام جهانی فوتبال ۱۹۹۸
-بازیکنان جام جهانی فوتبال ۲۰۰۲
-بازیکنان سری آ
-بازیکنان فوتبال اهل آرژانتین
-بازیکنان فوتبال دور از وطن در ایتالیا
-بازیکنان فوتبال دور از وطن در قطر
-بازیکنان فوتبال سری بی
-بازیکنان فوتبال مهاجر اهل آرژانتین
-بازیکنان کوپا آمریکا ۱۹۹۱
-بازیکنان کوپا آمریکا ۱۹۹۳
-بازیکنان کوپا آمریکا ۱۹۹۵
-بازیکنان لیگ برتر فوتبال آرژانتین
-بازیکنان لیگ ستارگان قطر
-بازیگران مرد اهل آرژانتین
-بازیگران مرد ایتالیایی‌تبار
-دور از وطن‌های اهل آرژانتین در قطر
-زادگان ۱۹۶۹
-فیفا ۱۰۰
-کاتولیک‌های رومی اهل آرژانتین
-مهاجمان فوتبال
-ورزشکاران اهل ایالت سانتا فه
-ورزشکاران دور از وطن اهل آرژانتین در ایتالیا
-در زیر فهرستی از ورزش‌ها / بازی‌ها دسته‌بن��ی شده‌است. بر اساس دانشنامه جهانی ورزش (۲۰۰۳)، ۸۰۰۰ بازی ورزشی و بومی وجود دارد. 
-
-ورزش‌های حرکتی
-پیاده‌روی
-طناب‌زنی
-ورزش ناشنوایان
-رقص ورزشی
-صعود ورزشی
-یوگا
-اسپینینگ
-پاراگلایدر
-وینگسوت
-بیس جامپ
-رعد
-تریکینگ
-
-فری رانینگ
-ایساتیس (شافل) 
-پاداکو
-دوچرخه‌سواری
-بی‌ام‌اکس
-بندبازی
-ژیمناستیک
-ژیمناستیک هنری
-ژیمناستیک ریتمیک
-ترامپولین
-تخته فنری
-قطب نوردی
-کویر نوردی
-پلایومتریک
-زومبا
-پنج‌گانه مدرن
-ورزش سه‌گانه
-دو و می‌دانی
-دو سرعت
-دو استقامت
-پرش با نیزه
-پرش سه‌گام
-پرش طول
-دو صحرانوردی
-دو ۱۰۰ متر
-دو ۲۰۰ متر
-
-ورزش‌های نمایشی
-اسکیت‌بردینگ
-اسکیت‌برد
-اسکیت روی یخ
-اسکیت نمایشی
-اسکیت اینلاین اگرسیو
-اسکیت سرعت این‌لاین
-اسکیت سرعت
-اسکیت نمایشی
-پارکور
-اسکی نمایشی
-هوگام
-پانتومیم
-چوگان نمایشی
-ژیمناستیک
-ژیمناستیک هنری
-ژیمناستیک ریتمیک
-ژیمناستیک آکروباتیک
-ژیمناستیک آیروبیک
-ترامپولین
-کشتی کج
-فیری استایل فوتبال
-
-ورزش‌های رزمی
-کمان دو
-کیودو
-آیکیدو
-مبارزات سه‌گانه (ASG) 
-گوجوریو
-شوتوکان
-تکیون
-ساندا
-باگوآ
-باگوآژانگ
-یونگ‌مودو
-بوکس
-کیوکوشین
-کیک بوکسینگ
-شوت بوکسینگ
-لسوی
-پرادال سری
-جوجیتسو
-جوجیتسو برزیلی
-جودو
-استریت فایتر
-کاراته
-کن‌دو
-کن
-ساواته
-هاپکیدو
-تانگ سو دو
-تای چی چوان
-ایی‌آی‌دو
-ایی‌آی‌جوتسو
-اسکریما
-نینجوتسو
-تکواندو
-سای سن سو
-تانگ سو دو
-پانکریشن
-سامبو
-سمبکالاه
-سومو
-شمشیربازی
-کبدی
-کشتی
-کشتی آزاد
-کشتی تسلیمی
-کشتی فرنگی
-کشتی کج
-کشتی آلیش
-کشتی مدرسه‌ای
-کشتی مغولی
-کشتی روغنی
-کشتی پهلوانی هند
-کشتی ساحلی
-کشتی با چوخه
-کشتی لوچو
-کشتی گیله‌مردی
-زوران
-کشتی کمربندی
-کشتی پهلوانی
-کوک سول وان
-ووینام
-وینگ چون
-کونگ‌فو
-موی تای
-جیت کان دو
-چون کوک دو
-یان یوان
-کاپوئرا
-تریکینگ
-کنجوتسو
-کاراته سامورایی
-شائولین کونگ‌فو
-کراس فیت
-فول کنتاکت کاراته
-هنرهای رزمی ترکیبی
-کوراش
-ووشو
-پنچاک سیلات
-سیلات
-والی تودو
-کاراته دای دو جوکو
-
-ورزش‌های قدرتی
-وزنه‌برداری
-پاورلیفتینگ
-وزنه‌برداری معلولان
-بدن‌سازی
-بدنسازی نظامی
-بوکس
-کیک‌بوکسینگ
-شوت بوکسینگ
-ورزش زورخانه‌ای
-کشتی
-کشتی آزاد
-کشتی فرنگی
-کشتی تسلیمی
-کشتی مغولی
-کوراش
-کشتی مدرسه‌ای
-کشتی کج
-کشتی پهلوانی
-کشتی با چوخه
-کشتی کردی
-کشتی لوچو
-کشتی گیله‌مردی
-کشتی ساحلی
-کشتی روغنی
-کشتی پهلوانی هندی
-کشتی آلیش
-ووشو
-ساندا
-تالو
-طناب‌کشی
-چوب کشی
-مچ‌اندازی
-پرتاب وزنه
-پرتاب دیسک
-پرتاب چکش
-پرتاب نیزه
-ورزش چهارگانه
-
-ورزش‌های ماجراجویانه
-هوگام
-پارکور
-چتربازی
-پاراگلایدینگ
-پروازبا بالن
-رقص بریک
-بانجی جامپینگ
-کایتینگ
-پاراموتور
-هواپیمای تفریحی
-پروازباگلایدر
-بادسواری
-شیرجه با چتر
-بالن سواری
-کایت‌سواری
-آکروباتیک هوایی
-بابسلد
-اسکلتون
-زورب‌سواری بادپرسواری صخره‌نوردی یخ‌نوردی غارنوردی پاراگلایدینگ رعد کوهنوردی غارنوردی دره‌نوردی جهت‌یابی
-بیابان‌گردی
-ورزش‌های الکترونیکی
-
-ورزش‌های سواری
-اتومبیل‌رانی موتورسواری هوانوردی
-قایق‌رانی بادبانی
-موتورکراس کارتینگ
-دوچرخه‌سواری
-پالیزه (اسکیتینگ) یخ‌پالیزه (پاتیناژ) چرخ‌پالیزه تخته‌پالیزه (اسکیت‌بردینگ) برف‌پالیزه (اسنوبوردینگ) آب‌لیزه (پالیزه روی آب) هاکی روی یخ
-هاکی روی چمن
-اسکیت‌برد
-اسکی
-اسکی صحرانوردی اسکی روی چمن اسکی پرش
-اسکی تلمارک
-اسکی آلپاین
-ورزش دوگانه
-برف‌پالیزه (اسنوبوردینگ) سورتمه‌سواری لژسواری گاوبازی تورئو
-گاوبازی رودیو
-دوچرخه‌سواری کوهستان دوچرخه‌سواری جاده دوچرخه‌سواری پیست
-چوگان
-چوگان با دوچرخه
-چوگان با فیل
-چوگان کابویی
-چوگان با غژگاو
-پالیزه (اسکیتینگ) تخته‌پالیزه (اسکیت‌بوردینگ) برف‌پالیزه (اسنوبوردینگ) آب‌لیزه اسب‌سواری یابوسامه
-شتر سواری
-پرش با اسب
-قایق‌رانی آب‌های آرام
-
-ورزش‌های نشانه‌روی
-تیراندازی با تفنگ
-تیراندازی با کمان بولینگ دارت پرتاب چاقو ورزش‌های بیلیاردی اسنوکر ایتبال
-ناینبال
-تیله‌بازی گردو بازی دوک بازی هفت‌سنگ گلف پتانک
-بهکاپ (گیت گلف) «بهکاپ ساحلی» 
-بهکاپر (تارگت گلف) پرتاب نیزه پرتاب وزنه پرتاب دیسک پرتاب چکش فریزبی ورزش‌های گروهی
-فوتبال پنالتی پشت پا باسبال اسلمبال
-کستوبال
-والیبال بسکتبال هندبال بیسبال گیتبال
-استولبال
-بیسبال بریتانیایی
-ثروبال
-کرفبال
-کاماگ
-ویرلیبال
-کینبال
-یوکیگاسن
-تمبورلو
-بیریبال
-ویندبال
-برنبال
-رولبال
-بیریبال
-کیکبال
-فوتسال
-هورسبال
-هاکی
-هاکی روی میز
-بال هاکی
-هاکی با یکچرخه
-هاکی با چرخ
-برومبال
-هاکی خیابانی
-فلورهاکی
-فوتبال خیابانی
-بسکتبال ساحلی
-فوتبال کالجی
-راگبی ساحلی
-گلروبال باکس لاکراس
-پولوکراس
-هورلینگ
-کریکت فرانسوی
-اوینا
-ویگورو
-باتااوشی
-راندرز
-پساپالو
-پاتو
-خوخو
-شینتی
-شینتی هورلینگ
-فوتوالی
-رولر دربی
-آور لاین
-گلبال
-توربال
-بوچیا
-شودان
-فلوربال
-فیستبال
-راگبی راگبی با ویلچر
-راگبی تگ
-فوتبال کانادایی
-فوتبال استرالیایی
-فوتبال اسپرینت
-شمشیربازی با ویلچر
-کبدی واترپلو
-واترپلو ساحلی
-فوتبال پنج‌نفره
-فوتبال ۶ نفره
-فوتبال ۹ نفره
-فوتبال ۸ نفره
-فوتبال معلولان
-اولینا
-کاموگی
-روکه
-جیانزی
-گوجو
-کبدی با یک پا
-هندبال روی چمن
-هندبال چکی
-هندبال فریسکی
-چوبازی
-کوئیدیچ
-هاکی روی یخ اسکیت هاکی
-هاکی سالنی هاکی روی چمن پینت‌بال فوتبال دستی
-آمادگی جسمانی لاکراس
-چلیح آغاجی
-پیلاتس
-باندی
-رینگت
-فوتبال ساحلی والیبال ساحلی والیبال نشسته بسکتبال با ویلچر بسکتبال ۳ نفره
-بسکتبال در آب
-فوتبال گیلیک
-فوتبال گریدیرون
-فوتبال تنیس
-سپک تاکرا کروکت
-کرلینگ
-کریکت چوگان تنت پگینگ
-بزکشی
-اسپینینگ پیلوتای باسکی
-وسطی
-هندبال ساحلی
-سافت‌بال
-پنج‌گانه مدرن
-نتبال
-وودبال
-چوگو
-لانگبال دانمارکی
-جای آلای
-
-ورزش‌های راکتی
-تنیس
-تنیس روی میز
-فرون‌تنیس
-سافت‌تنیس
-بدمینتون
-بال بدمینتون
-هدیس
-پدبال
-پدل
-اسکواش
-راکت‌بال
-پیلوتای باسکی
-زیر
-لاپتا
-پتاکا
-
-ورزش‌های فکری
-شطرنج شطرنج چینی شطرنج ایرانی
-منچ پوکر ورق (پاسور) 
-دومینو تخته‌نرد تانگو چکرز گو
-ماژونگ
-مار و پله شوگی کروم بورد
-چاتورانگا سینیت
-
-ورزش‌های ساحلی
-فوتبال ساحلی
-بسکتبال ساحلی
-هندبال ساحلی
-والیبال ساحلی
-کبدی ساحلی
-کشتی ساحلی
-واترپلو ساحلی
-راگبی ساحلی
-تنیس ساحلی
-
-ورزش‌های آبی
-شنا
-واترپلو شیرجه غواصی قایقرانی موج‌خوابی موج‌سواری اسکی روی آب
-ماهی‌گیری''
-شنای موزون
-سینکرنایز
-پاراسیلینگ
-قایق‌رانی بادبانی
-کانوپولو
-روئینگ
-دراگون بوت
-پدل برد
-هاکی زیر آب
-هاکی روی یخ زیر آب
-فوتبال زیرآب
-تنیس زیر آب
-راگبی زیرآب
-
-منابع
-
-فهرست‌های مربوط به ورزش‌ها
-کتاب‌ها درباره ورزش
-ورزش
-ورزش‌های راکتی
-فرانچسکو توتی (؛ زاده) بازیکن فوتبال پیشین اهل ایتالیا است. توتی در طول دوران بازی حرفه‌ای خود فقط برای باشگاه رم و تیم ملی ایتالیا بازی کرد. او بیشتر دوران بازی خود در پست‌های هافبک هجومی و مهاجم دوم بازی کرد ولی در پست‌های مهاجم یا وینگر هم سابقه بازی دارد. رسانه‌ها و هواداران به او لقب‌هایی همچون Er Bimbo de Oro (پسر طلایی)، L'Ottavo Re di Roma (هشتمین پادشاه رم)، Er Pupone (بچه بزرگ)، Il Capitano (کاپیتان) و Il Gladiatore (گلادیاتور) داده‌اند. 
-
-او در ۲۸ مه ۲۰۱۷ در بازی مقابل جنوا رسما از دنیای فوتبال خداحافظی کرد و مراسم خداحافظی وی در ورزشگاه المپیک رم برگزار شد. 
-
-اوایل زندگی
-فرانچسکو توتی در در خانواده‌ای کاتولیک در رم متولد شد. پدر او لورنزو توتی (کارمند سابق بانک) و مادر او فیورلا توتی (خانه‌دار) بودند. فرانچسکو به همراه برادر بزرگ خود، ریکاردو توتی در محله پورتا مترونیا بزرگ شدند. فرانچسکو از همان کودکی عاشق رم بود و الگوی او جوزپه جیانینی، کاپیتان وقت باشگاه بود. عشق و علاقه به رم از طریق پدربزرگ او، جانلوکا توتی به لورنزو، ریکاردو و فرانچسکو رسیده‌بود. 
-
-فرانچسکو در ۹ ماهگی راه می‌رفت و از ۴ سالگی به تماشای فوتبال پرداخت. زمانی که ۴ ساله بود پدرش از گروهی از کودکان ۸ ساله درخواست کرد که فرانچسکو را به بازی خود راه بدهند و آن‌ها به بهانه کوچک بودن وی و احتمال آسیب دیدن مخالفت کردند. ولی زمانی که با اصرار انزو توتی مواجه شدند با بازی دادن به او موافقت کردند. فرانچسکوی ۴ ساله که شورتی قرمز و پیراهنی سفید با شماره ۴ به تن داشت با کودکانی که دو برابر او سن داشتند به بازی پرداخت و با بازی چشم‌نواز خود تعجب آن‌ها را برانگیخت. 
-
-در سال ۱۹۸۳، در ۸ سالگی به باشگاه محلی جوانان فورتیتودو لودیتور پیوست و پس از یک سال بازی در آنجا در ۱۹۸۴ به اسمیت تراستور پیوست که به مدت دو فصل هم در آنجا بازی کرد. 
-
-به دلیل بازی‌های درخشان در باشگاه‌های جوانان، نام فرانچسکوی نوجوان بر سر زبان‌ها افتاد. ارمنگیلدو جیانینی، پدر جوزپه جیانینی، در آن زمان مسئول بخش جوانان رم بود. او که در مورد پسری بلوند، لاغر و با استعداد شنیده‌بود تصمیم گرفت به دیدار یکی از مسابقات تیم اسمیت تراستور برود و فرانچسکوی جوان را ببیند. در آن بازی مربی به دلیل اینکه فرانچسکو از همه بازیکنان کوچک‌تر بود وی را به زمین نفرستاد و فرانچسکو در کنار زمین مشغول بازی با توپ و اجرای حرکات نمایشی شد. ارمنگیلدو در انتهای بازی رو به فرانچسکوی جوان کرد
-
-و گفت: «تو مرا یاد پسر خودم می‌اندازی و روزی مانند او قهرمان خواهی شد». 
-
-در سال ۱۹۸۶ فرانچسکو با باشگاه محلی دیگری به نام لودیجانی پیوست و در سه سال بازی در آن باشگاه توجه تیم‌های بزرگ ایتالیا را به خود جلب کرد. 
-
-در سال ۱۹۸۹ پیشنهادهای زیادی از میلان، یووه و لاتزیو برای فرانچسکوی ۱۳ ساله روانه شد. مدیران ورزشی باشگاه میلان به خانه آن‌ها رفته و پیشنهاد جذب او به هر قیمتی را به خانواده دادند. اما فیورلا، مادر او، مخالف زندگی و بازی پسر کوچکش در میلان بود. در این هنگام پیشنهاد لاتزیو برای فرانچسکو رنگ و بوی جدی‌تری گرفت که به خاطر اینکه خانواده او سال‌ها طرفدار رم بودند و پیشنهادی که برای او از رم آمد، فرانچسکو به آکادمی رم پیوست. 
-
-رده باشگاهی
-هر چند بیشتر در پست مهاجم دوم معروف است یک متصل‌کننده میان دو پست که بازیکن در نقش یک لینکر خط هافبک را به مهاجم یا مهاجمان متصل می‌کند. 
-
-او به عنوان بهترین گلزن باشگاه با بیشترین بازی انجام داده برای تیم در تاریخ باشگاه ثبت شده‌است. در ۱۷ ژوئن سال ۲۰۰۷، وی به عنوان ارزشمند آقای گلی اروپا دست یافت و کفش طلای قاره سبز را از آن خود کرد. همچنین او دومین گلزن برتر تاریخ سری آ است و تنها سیلویو پیولا بازیکن اسبق تیم‌های لاتزیو و یوونتوس با به ثمر رساندن ۲۷۴ گل بالاتر از او قرار دارد. 
-
-فصل اولیه
-بعد از سه سال در تیم جوانان، توتی اولین حضور خود را برای تیم بزرگسالان رم در سن شانزده سالگی هنگامی‌که وویادین بوسکوف مربی این تیم بود در ۲۸ مارس ۱۹۹۳ در پیروزی ۲ – ۰ مقابل برشا انجام داد، در فصل بعد با مربیگری کارلوماتزونه توتی اولین گل خود را در ۴ سپتامبر ۱۹۹۴ در تساوی ۱ – ۱ برابر فوجا به ثمر رساند. و به‌طور منظم در بیشتر بازی‌های این تیم بازی می‌کرد و در سه فصل بعد ۱۶ گل به ثمر رساند. 
-
-کاپلو و در سال ۲۰۰۱
-در سال ۲۰۰۰ – ۲۰۰۱ رم با مربیگری فابیو کاپلو شروع بکار کرد. توتی در تیم کاپلو به دلیل مهارت پاس‌های در عمق به عنوان هافبک هجومی مورد استفاده قرار گرفت؛ و در این سال در کنار باتیستوتا و مونتلا مثلث هجومی خطرناکی را شکل دادند که در نهایت به قهرمانی تیم رم در سری آ انجامید
-توتی بازیکن سال فوتبال ایتالیا در سال ۲۰۰۰ و ۲۰۰۱. نامگذاری شد. 
-
-تیم ملی
-
-تیم ملی جوانان
-اولین حضور توتی در رقابت‌های ملی، جام ملت‌های اروپای زیر ۱۶ سال در سال ۱۹۹۳ بود. تیم زیر ۱۶ سال ایتالیا به سرمربی‌گری سرجیو واتا و بازیکنانی چون توتی و بوفون به فینال رقابت‌ها راه پیدا کرد که در غیاب فرانچسکو به علت محرومیت، با باخت ۱ بر ۰ مقابل لهستان به نایب قهرمانی رقابت دست یافت. ۴ ماه بعد توتی در رقابت‌های جهانی زیر ۱۷ سال در ژاپن برای ایتالیا به میدان رفت و یک‌بار هم موفق به گلزنی شد ولی در نهایت ایتالیا موفق به صعود از مرحله گروهی نشد. توتی در جام ملت‌های اروپا زیر ۱۸ سال در ۱۹۹۵ نیز برای ایتالیا به میدان رفت و در بازی فینال در پیروزی ۴ بر ۱ برابر اسپانیا برای ایتالیا گلزنی کرد. 
-
-در جام ملت‌های زیر ۲۱ سال اروپا چزاره مالدینی، فرانچسکو را به همراه بازیکنان دیگری چون جانلوئیجی بوفون، فابیو کاناوارو، الساندرو نستا، کریستین پانوچی، دامیانو تومازی، آلسیو تاکیناردی، ماسیمو آمبروزینی، مارکو دلوکیو، کریستین ویری و الساندرو دل پیرو به تیم ملی زیر ۲۱ سال ایتالیا دعوت کرد. فینال این رقابت در بارسلونا، با گلزنی توتی و رائول ۱ بر ۱ به پایان رسید و ایتالیا ۱۵ دقیقه پایانی بازی را ۹ نفره بازی کرد. در پایان در پنالتی‌ها این ایتالیا بود که به قهرمانی رسید. 
-
-پس از نمایش‌های درخشان توتی در تیم‌های پایه ملی، دینو زوف سرمربی وقت تیم ملی فوتبال ایتالیا او را برای مرحله مقدماتی جام ملت‌های اروپا ۲۰۰۰ به تیم اضافه کرد. اولین بازی ملی او در ۱۰ اکتبر ۱۹۹۸ در همین رقابت مقابل سوئیس بود. همچنین اولین گل ملی او نیز در رقابت دوستانه در برابر پرتغال به ثمر رسید. 
-
-یورو ۲۰۰۰
-او در تورنمنت نهایی یورو ۲۰۰۰ نیز حاضر شد و آمار ۲ گل و ۱ پاس گل را به جای گذاشت. هر چند ایتالیا در بازی فینال طرف بازنده برابر فرانسه بود، توتی لقب بهترین بازیکن میدان را از آن خود کرد و به عقیده بسیاری از کارشناسان همچون میشل پلاتینی وی بهترین بازیکن تورنمنت بود. 
-
-جام جهانی ۲۰۰۲
-در جام جهانی ۲۰۰�� توتی آن قدرها هم خوش‌شانس نبود. در دور دوم رقابت‌ها توتی در بازی برابر کره با دریافت کارت زرد دوم به دلیل فریب داور در محوطه جریمه (هر چند تمام کارشناسان رأی بر اشتباه داور و پنالتی دادند) از زمین بازی اخراج شد تا ایتالیا از دور رقابت‌ها کنار رود. 
-
-یورو ۲۰۰۴
-در یورو ۲۰۰۴ هم شانس با توتی یار نبود چون از سوی کمیته داوران از انجام بازی تا مرحله نیمه‌نهایی برای ایتالیا محروم شد (به دلیل پرتاب تف بر صورت کریستین پولسن مدافع دانمارک، هر چند این تصویر هم توسط تلویزیون دانمارک تسلیم یوفا شد و در آن حرکت قبلی بازیکنان سانسور شده بود). 
-
-جام جهانی ۲۰۰۶
-بعد از مصدومیت شدید توتی از ناحیه مچ پا حضور او در جام جهانی ۲۰۰۶ آلمان در هاله‌ای از ابهام قرار داشت ولی وی سرانجام با کمک پزشکان به این تورنومنت بزرگ رسید. پزشکان در درون مچ پای وی پلاتین کار گذاشته بودند تا وی بتواند بازی خود را انجام دهد. در بازی برابر استرالیا وی تک گل بازی را در آخرین دقیقه بازی از روی نقطه پنالتی برای ایتالیا به ثمر رساند. در برد ۳ بر ۰ برابر اوکراین توتی پاس گل اول را به زامبروتا به زیبایی داد. 
-
-در بازی برابر آلمان در نیمه‌نهایی هم توتی به میدان رفت. وی همچنین در بازی فینال هم از ابتدا به میدان رفت ولی در دقیقه ۶۱ جای خود را به هم باشگاهی‌اش یعنی دانیله ده روسی داد و وی همراه تیم جام طلایی را بالای سر برد و در پایان مسابقات در بین ۲۳ نفر برتر تورنومنت قرار گرفت. او در تمامی بازی‌های این تورنمنت در برای تیم ملی کشورش به میدان رفت و نقش مهمی در قهرمانی کشورش در جام جهانی ۲۰۰۶ داشت. 
-
-خداحافظی
-فرانچسکو توتی در نهایت در جریان آخرین بازی رم در فصل ۲۰۱۶ / ۱۷ که بین رم - جنوا انجام شد و منجر به پیروزی ۳ – ۲ و نایب قهرمانی تیم رم شد برای همیشه از دنیای فوتبال خداحافظی کرد. 
-
-زندگی شخصی
-
-فرانچسکو توتی در ۱۹ ژوئن ۲۰۰۵ با ایلاری بلازی، یکی از مجریان سرشناس شبکه‌های ایتالیایی زبان، ازدواج کرد. ازدواج آن‌ها در تالار بزرگ کلیسای سنتا ماریا در آراکوئلی انجام شد. مراسم ازدواج و پذیرایی برای ۴۰۰ مهمان در قلعه تورچریزنس انجام شد. همچنین والتر وترونی، شهردار وقت رم، در این مراسم حضور داشت، سخنرانی کرد و متن ازدواج را برای فرانچسکو و ایلاری خواند. شبکه اسکای پوششی ۴ ساعته از این مراسم پر هزینه را برای هواداران تهیه کرد. هزینه‌های حاصل از مراسم نیز به خیریه اهدا شد. 
-
-چند ماه پس از ازدواج آن‌ها کریستین در ۶ نوامبر ۲۰۰۵ متولد شد. دومین فرزند این زوج، دختری که شنل نام گرفت، ۱۳ مه ۲۰۰۷ چشم به جهان گشود. سومین فرزند فرانچسکو توتی و همسرش ایلاری بلازی نیز، ایزابلا، در ۱۰ مارس ۲۰۱۶ به دنیا آمد. 
-
-ریکاردو توتی، برادر عموی فرانچسکو توتی، به عنوان مدیر برنامه فرانچسکو فعالیت می‌کند. 
-
-انزو توتی، پدر فرانچسکو، معروف به کلانتر، ۱۲ اکتبر ۲۰۲۰ در سن ۷۶ سالگی به علت ابتلا به ویروس کرونا درگذشت. 
-
-فرانچسکو توتی و همسرش ایلاری بلازی در تابستان سال ۲۰۲۲ پس از ۱۸ سال زندگی مشترک و ۲۱ سال آشنایی به‌طور رسمی از هم جدا شدند. 
-
-افتخارات
-
-باشگاهی
-
-آ اس رم
-سری آ: ۰۱ – ۲۰۰۰
-کوپا ایتالیا: ۰۷ – ۲۰۰۶، ۰۸ – ۲۰۰۷
-سوپر جام ایتالیا: ۲۰۰۱، ۲۰۰۷
-
-ملی
-
-ایتالیا
-جام جهانی: ۲۰۰۶
-
-جوانان ایتالیا
-مسابقات مدیترانه: ۱۹۹۷
-جام ملت‌های اروپا زیر ۲۱ سال: ۱۹۹۶
-
-فردی
-جایزه Guerin d'Oro (گوئرین طلایی): ۱۹۹۸، ۲۰۰۴
-بازیکن جوان سال ایتالیا: ۱۹۹۹
-بازیکن میدان فینال جام ملت‌های اروپا: ۲۰۰۰
-حضور در تیم منتخب جام ملت‌های اروپا: ۲۰۰۰
-بازیکن سال سری آ: ۲۰۰۰، ۲۰۰۳
-بازیکن ایتالیایی سال فوتبال ایتالیا: ۲۰۰۰، ۲۰۰۱، ۲۰۰۳، ۲۰۰۴، ۲۰۰۷
-حضور در تیم سال اروپا اسپورت مدیا: ۰۱ – ۲۰۰۰، ۰۴ – ۲۰۰۳، ۰۷ – ۲۰۰۶
-فیفا ۱۰۰
-ستاره‌های جام جهانی ۲۰۰۶
-بیشترین پاس گل جام جهانی ۲۰۰۶
-بیشترین پاس گل در سری آ: ۹۹ – ۱۹۹۸، ۰۷ – ۲۰۰۶، ۱۴ – ۲۰۱۳
-کفش طلای سری آ: ۰۷ – ۲۰۰۶
-کفش طلای اروپا: ۲۰۰۷
-جایزه Pallone d'Argento (توپ نقره‌ای): ۰۸ – ۲۰۰۷
-پای طلایی: ۲۰۱۰
-جایزه «Premio Nazionale Carriera Esemplare» Gaetano Scirea (بهترین بازیکن فنی و اخلاقی بالای ۳۰ سال در سری آ): ۲۰۱۴
-جایزه Premio internazionale Giacinto Facchetti (جایزه زیبایی فوتبال): ۲۰۱۴
-تیم منتخب تاریخ جام ملت‌های اروپا زیر ۲۱ سال
-عضو تالار مشاهیر باشگاه رم
-عضور تالار مشاهیر فوتبال ایتالیا
-جایزه UEFA President's Award (دستاوردها و عملکرد استثنائی): ۲۰۱۷
-جایزه Gazzetta Sports Awards (بهترین ورزشکار سال از دیدگاه گاتزتا): ۲۰۱۷
-جایزه بهترین دوران بازی گلوب ساکر: ۲۰۱۷
-جایزه لاروس: ۲۰۱۷
-جایزه بهترین دوران بازی گران گالا دل کالچو: ۲۰۱۷
-
-نشان‌ها
-
-Cavaliere Ordine al Merito della Repubblica Italiana: شوالیه / پنجمین رده: ۲۰۰۰
-
-Collare d'Oro al Merito Sportivo: کمیته ملی المپیک ایتالیا: ۲۰۰۶
-
-Ufficiale Ordine al Merito della Repubblica Italiana: افسر / چهارمین رده: ۲۰۰۶
-
-رکوردها
-آقای گل تاریخ باشگاه رم: ۳۰۷ گل
-آقای گل تاریخ باشگاه رم در سری آ: ۲۵۰ گل
-آقای گل تاریخ باشگاه رم در لیگ قهرمانان اروپا: ۱۷ گل
-آقای گل تاریخ باشگاه رم در لیگ اروپا: ۲۱
-آقای گل تاریخ باشگاه رم در رقابت‌های اروپایی: ۳۸ گل
-بیشترین بازی برای باشگاه رم: ۷۸۶ بازی
-بیشترین بازی برای باشگاه رم در سری آ: ۶۱۹ بازی
-بیشترین بازی برای باشگاه رم در لیگ قهرمانان اروپا: ۵۷ بازی
-بیشترین بازی برای باشگاه رم در لیگ اروپا: ۴۶ بازی
-بیشترین بازی برای باشگاه رم در رقابت‌های اروپایی: ۱۰۳ بازی
-بیشترین تعداد فصل متوالی گلزنی در سری آ: ۲۳ فصل
-مسن‌ترین گلزن لیگ قهرمانان اروپا: ۳۸ سال و ۵۹ روز
-مسن‌ترین بازیکن تاریخ باشگاه رم: ۴۰ سال و ۲۴۳ روز
-جوان‌ترین کاپیتان تاریخ سری آ: ۲۲ سال و ۳۴ روز
-بیشترین گل زده‌شده برای یک باشگاه در سری آ: ۲۵۰ گل
-آقای گل تاریخ شهرآورد دلا کاپیتاله: ۱۱ گل
-بیشترین گل از نقطه پنالتی در سری آ: ۷۱ گل
-بیشترین گل زده‌شده به تیم‌های مختلف در سری آ (به همراه روبرتو باجو و آلبرتو جیلاردینو): ۳۸ تیم
-
-منابع
-
-http: / / en. wikipedia. org / wiki / Francesco_Totti
-
-افراد زنده
-افراد یونیسف
-اهالی رم
-بازیکنان باشگاه آ. اس. رم
-بازیکنان برنده جام جهانی فوتبال
-بازیکنان تیم ملی فوتبال ایتالیا
-بازیکنان تیم ملی فوتبال جوانان ایتالیا
-بازیکنان تیم ملی فوتبال زیر ۲۱ سال ایتالیا
-بازیکنان جام جهانی فوتبال ۲۰۰۲
-بازیکنان جام جهانی فوتبال ۲۰۰۶
-بازیکنان جام ملت‌های اروپا ۲۰۰۰
-بازیکنان جام ملت‌های اروپا ۲۰۰۴
-بازیکنان سری آ
-توتی، فرانچسکو
-زادگان ۱۹۷۶ (میلادی) 
-سفیران یونیسف
-شرکت‌کنندگان بازی‌های مدیترانه ۱۹۹۷
-فیفا ۱۰۰
-کاتولیک‌های رومی اهل ایتالیا
-مدال‌آوران بازی‌های مدیترانه در فوتبال
-مدال‌آوران طلای بازی‌های مدیترانه برای ایتالیا
-مدال‌آوران طلای بازی‌های مدیترانه
-مهاجمان فوتبال
-ورزشکاران اهل رم
-جی‌میل () یک سرویس رایانامه رایگان است که توسط گوگل ساخته ش��ه‌است. نسخه آزمایشی گوگل در ۱ آوریل ۲۰۰۴ ارائه شد، به این صورت که هر کاربر می‌توانست با دریافت دعوت‌نامه از کاربری دیگر که دارای حساب جی‌میل بود دارای حساب رایانامه شود و از خدمات آن استفاده کند. این سرویس در ۷ فوریه ۲۰۰۷ برای عموم آزاد شد و نیازی به دعوت‌نامه برای عضویت نبود و در ۷ ژوئیه ۲۰۰۹ از حالت آزمایشی بیرون آمد، که در آن زمان دارای ۱۴۶ میلیون کاربر در هر ماه بود. 
-
-تاریخچه
-این سرویس اولین سرویس رایانامه در جهان بود که یک گیگابایت فضا به کاربرانش می‌داد، و همچنین اولین سرویسی بود که همه نامه‌هایی که بین دو شخص رد و بدل می‌شد را به صورت قطاری و پشت سر هم (Thread) مانند نوشته‌های داخل یک تالار گفتگو نشان می‌داد. 
-
-از تاریخ ۲۸ آوریل ۲۰۱۲ جی‌میل ۱۰۲۴۰ مگابایت فضا (که قبلا ۷۴۰۰ مگابایت بود) به کاربرانش داد، و کاربران با پرداخت سالانه ۰ ٫ ۲۵ دلار به ازای هر گیگابایت، قادرند این فضا را به ۲۰ گیگابایت تا ۱۶ ترابایت افزایش دهند. 
-
-به علاوه برنامه‌نویسان، جی‌میل را به واسطه پیشگام بودن آن در استفاده از ای‌جکس، که تکنیکی در برنامه‌نویسی است که به کاربران اجازه می‌دهد که محتویات یک صفحه وب را بدون دوباره نوسازی آن (Refresh) مشاهده کنند، می‌شناسند. یکی از انتقادهایی که از جی‌میل شده‌است، پتانسیل قوی آن برای افشای داده‌های کاربر است، و این خطری است که احتمال می‌رود این داده‌ها با بسیاری از برنامه‌های وب آنلاین ارتباط داده‌شده شوند. استیو بالمر (مدیرعامل مایکروسافت)، لیز فیگروا، مارک راش و ویراستاران گوگل واچ به این موضوع عقیده دارند، در حالی که گوگل ادعا می‌کند که نامه‌هایی که با جی‌میل فرستاده می‌شوند هیچ‌گاه توسط شخصی دیگر خوانده نمی‌شوند. 
-
-امکان گپ
-جی‌میل با استفاده از ابزارهای برنامه‌نویسی آژاکس و جاوااسکریپت امکان گفتگوی فوری با افراد درون لیست ارتباطی کاربر را فراهم کرده‌است. این گفتگو در داخل همان پنجره مرورگر می‌تواند صورت گیرد. در واقع توانسته امکانات پیام‌رسان فوری را به صفحه وب میل منتقل کند. به تازگی جی‌میل امکان گپ گروهی و همچنین گپ با کاربران ای‌اوال را نیز فراهم کرده‌است. 
-
-فهرست تماس‌ها
-گوگل در سرویس رایانامه خود تغییری صورت داده‌است که امکان کنترل فهرست تماس‌ها را برای کاربرانش فراهم می‌کند. پیش از این جی‌میل نشانی همه رایانامه‌های جدید را به صورت خودکار به فهرست تماس‌های کاربر افزوده می‌کرد. این کار به‌به نشانی‌های رایانامه اجازه می‌داد که به هنگام نوشته‌شدن یک پیام جدید به صورت خودکار کامل شده و کاربران را از به خاطر سپردن آن‌ها یا جستجو در فهرست تماس‌های‌شان آسوده می‌کرد. 
-
-گوگل اکنون دسته جدیدی به نام تماس‌های پیشنهادی ایجاد کرده‌است که در قسمت «My Contacts» قرار می‌گیرد و نشانی رایانامه ارسال‌کنندگان آن در تماس پیشنهادی قرار می‌گیرد. کاربران می‌توانند به جی‌میل اجازه دهند تا این نشانی‌ها را به صورت خودکار به فهرست تماس‌های اصلی‌شان ارسال کنند. 
-
-مشکل فنی
-گوگل در تاریخ ۱ مارس ۲۰۱۱ اعلام داشت که در حال بررسی یک مشکل نفوذپذیری در سرویس جی‌میل می‌باشد که رایانامه‌ها، پیوست‌ها و گفتگوهای گوگل کاربران را حذف می‌کند. این باگ، برخی از حساب‌های کاربران را بازنشانی می‌کند و یک پیام خوشامد را به آن‌ها نمایش می‌دهد. به گفته گوگل این باگ تنها بر کم��ر از ۰ ٫ ۰۸ درصد کل کاربران گوگل اثر گذاشته‌است، اما این مقدار برابر ۱۵۰۰۰۰ حساب کاربری است که عدد کوچکی نمی‌باشد. گوگل اعلام کرد کابران تأثیرپذیرفته از این باگ، موقتا امکان ورود به حساب خود را ندارند. برای آن دسته‌ای که بخشی از داده‌های خود را از دست داده‌اند، تیم مهندسان گوگل در حال کار و بازیابی و ذخیره مجدد آن داده‌ها می‌باشند. 
-
-جستارهای وابسته
-رایانامه
-اینترنت
-گوگل
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-Official Website for Gmail for Work
-Gmail official mobile site (multi-language) 
-
-جی‌میل
-نرم‌افزارهای ۲۰۰۴ (میلادی) 
-معرفی‌شده‌های مرتبط با رایانه در ۲۰۰۴ (میلادی) 
-معرفی‌شده‌های مرتبط با رایانه در ۲۰۰۷ (میلادی) 
-نرم‌افزارهای چندسکویی
-خدمات گوگل
-متعلقات اینترنت بنیان‌گذاری‌شده در ۲۰۰۴ (میلادی) 
-وب‌میل
-در کمتر از یک دهه مسیرهای آهنکوب (فراتا) در تقریبا هر کشور کوهستانی آلپ به‌طور فزاینده‌ای فراگیر شده‌اند. مسیرهای آهنکوب در آغاز سده گذشته در منطقه دولومیت در آلپ پدید آمدند. در زبانهای اروپایی به این مسیرها via ferrata می‌گویند. معنی این واژه ایتالیایی راه آهنکوب یا آهنکوفته است. 
-بسیار پیشتر از بهره‌گیری از این روش در جنگ جهانی یکم، برخی از راهنماهای ایتالیایی شکاف‌ها و تاقچه‌های مسیرها را برای مشتریان خود آماده و تجهیز می‌کردند. 
-امروزه راه‌های آهنکوب تازه که اغلب فنی‌تر و سخت‌تر هستند، در سرتاسر آلپ از نو زاده شده‌اند. وعلاقه‌مندان بسیاری را به خود جلب کرده‌اند. 
-
-با وجود ظاهر مطمئن این مسیرهای تازه که مجهز به کابلهای استوار، پله، نردبان و دالان می‌باشند همواره باید ایمنی را در آن‌ها در نظر داشت. 
-
-روش حفاظت با یک دوال (تسمه) که به بدن بسته است و کارابینی که در درون طناب (کابل) انداخته شده‌است این پرسش را پیش می‌آورد که در صورت سقوط چه خواهد شد. 
-زیرا در این حالت نیروی ضربه به هنگام سقوط می‌تواند بسیار از مرز پایداری تجهیزات و بدن انسان فراتر رود. 
-
-قانون طلایی مسیرهای آهنکوب این است: 
-
-بکارگیری طناب کوهنوردی، دوال، طنابچه در راه‌های آهنکوب برای پیوند دادن شخص به کابل‌ها کاملا ممنوع می‌باشد. 
-
-راه‌های آهنکوب
-یخ‌شکن یا کرامپون ابزار فلزی تیغه و سخمه داری است که می‌توان با بند به زیر کفش وصل کرد تا از لغزش بر روی یخ و برف هنگام یخ‌نوردی جلوگیری شود. 
-
-گام برداری با کفپوش یخ‌شکن (روش فرانسوی) برای بسیاری از فعالیتهای کوهستانی از راه‌پیمایی روی یخچال‌ها گرفته تا اسکی کوهستانی بسیار معمول می‌باشد. اسکار اکنستاین مخترع نخستین یخ‌شکن مدرن است. 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-تجهیزات کوهنوردی
-خانواده زبانی به دسته‌ای از زبان‌های مشتق‌شده از نیایی مشترک گفته می‌شود. زبان‌های قرار گرفته در خانواده مشترک می‌بایست در شمار قابل توجهی از ویژگی‌های واج‌شناسی، ریخت‌شناسی و دستور مشترک باشند. 
-
-در زبان‌شناسی، مفهوم و موضوع خانواده‌های زبانی از آنجا سرچشمه می‌گیرد، که همچون همه اشیاء، پدیده‌ها و فرآیندهای پیچیده زبان‌های طبیعی انسانی هم صفات، تظاهرات، و آثار فراوانی از گونه حیات‌داشتن و زنده بودن از خود بروز می‌دهند. از جمله، زبان‌ها هم مانند جانوران دارای خانواده و خویشاوند هستند. 
-بر اساس آمار اتنولوگ، ۷ ٬ ۱۱۷ زبان زنده بشری به ۱۴۲ خانواده زبانی تقسیم می‌شوند. 
-
-ساختار
-خانواده‌های زبانی را می‌توان به واحدهای تباری کوچک‌تر تقسیم کرد که معمولا شاخه‌های خانواده نامیده می‌شوند زیرا تاریخچه یک خانواده زبانی اغلب به صورت نمودار درختی نشان داده می‌شود. یک خانواده واحدی فراگیر است؛ همه اعضای آن از یک نیای مشترک ریشه می‌گیرند و همه نوادگان تأییدشده آن نیا در خانواده جای می‌گیرند. 
-
-زنجیره گویشی
-
-برخی از خانواده‌های زبانی گره‌خورده، و بسیاری از شاخه‌های درون خانواده‌های بزرگ‌تر، به شکل زنجیره گویشی در می‌آیند که در آن هیچ مرز مشخصی برای شناسایی، تعریف یا شمارش زبان‌های جداگانه در درون خانواده وجود ندارد. با این حال، هنگامی‌که اختلافات بین گفتار مناطق مختلف در انتهای پیوستار به حدی باشد که فهم متقابل بین آن‌ها وجود نداشته باشد، همان چیزی که در زبان عربی رخ می‌دهد، زنجیره گویشی یک‌زبان واحد به‌طور معناداری دیده نمی‌شود. 
-
-زبان تک‌خانواده
-
-بیشتر زبان‌های جهان به زبان‌های دیگر مربوط می‌شوند. به زبان‌هایی که هیچ خویشاوند شناخته شده‌ای ندارند (یا روابط خانوادگی فقط به‌طور پیشنهادی برای آن‌ها وجود دارد)، زبان تک‌خانواده گفته می‌شود. آن‌ها در اصل خانواده‌های زبانی متشکل از یک‌زبان واحد هستند. امروزه تخمین زده می‌شود ۱۲۹ زبان تک‌خانواده وجود داشته باشد. زبان باسکی نمونه‌ای از این زبان‌هاست. به‌طور کلی، فرض بر این است که زبان‌های تک‌خانواده دارای خویشاوندی هستند یا در دوره‌ای از تاریخ خود دارای خویشاوند بوده‌اند اما عمق زمانی برای مقایسه زبانی برای بازیابی آن‌ها بسیار زیاد است. 
-
-یک‌زبان تک‌خانواده در شاخه‌های یک خانواده زبانی مدون نیز وجود دارد، مانند آلبانیایی و ارمنی در داخل هندواروپایی. معنی واژه «تک‌خانواده» در چنین مواردی معمولا با یک پیراینده روشن می‌شود. به عنوان مثال، از آلبانیایی و ارمنی ممکن است به عنوان «تک‌خانواده هندواروپایی» یاد شود. در مقابل، زبان باسکی تا آنجایی که شناخته شده‌است، کاملا منزوی است و این زبان با هیچ زبان نوین دیگری مرتبط نیست. 
-
-نیازبان
-
-نیازبان زبانی است که ریشه که همه زبان‌های خانواده از آن است. نیای مشترک یک خانواده زبانی به ندرت مستقیما شناخته می‌شود زیرا بیشتر زبان‌ها سابقه نوشتار نسبتا کوتاهی دارند. با این حال، بازیابی بسیاری از ویژگی‌های یک نیازبان با استفاده از روش مقایسه‌ای امکان‌پذیر است که در قرن نوزدهم توسط اوگوست اشلایشر ابداع شد. 
-
-سایر دسته‌بندی‌های زبان‌ها
-
-ناحیه همگرایی زبانی
-
-ناحیه همگرایی زبانی یک منطقه جغرافیایی دارای چندین زبان با ساختارهای مشترک زبانی است. شباهت‌های بین این زبان‌ها ناشی از تماس زبانی و نه تصادفی یا به دلیل ریشه مشترک است و از آن‌ها به عنوان معیار تعریف خانواده زبانی استفاده نمی‌شود. نمونه‌ای از ناحیه همگرایی می‌تواند شبه‌قاره هند باشد. 
-
-زبان‌های تماسی
-
-مفهوم خانواده‌های زبانی بر اساس مشاهدات تاریخی است که زبان‌ها گویش‌هایی را ایجاد می‌کنند که آن‌ها با گذشت زمان ممکن است به زبان‌های جدیدی تبدیل شوند. این بیشتر شبیه تکامل میکروب‌ها با انتقال گسترده افقی ژن است: زبان‌های دور از هم ممکن است از طریق تماس زبانی بر یکدیگر تأثیر بگذارند، که در موارد شدید ممکن است منجر به ایجاد زبان‌هایی شود که هیچ نیای واحدی ندارند؛ این موارد کریول) یا زبان مختلط نام می‌گیرند. علاوه بر ��ین، شماری زبان اشاره نیز به صورت جداگانه توسعه یافته‌اند و به نظر می‌رسد که هیچ خویشاوندی ندارند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-زبان فراساخته
-زبان درخطر
-مرگ زبان (زبان‌شناسی) 
-فهرست لینگوییست
-فهرست خانواده‌های زبانی
-فهرست زبان‌ها بر پایه جمعیت سخنگویان بومی
-خاستگاه زبان
-نیازبان
-مدل درختی
-زبان دسته‌بندی‌نشده
-
-پانویس
-
-منابع
-
-Comrie, Bernard (ed) , The World's Major Languages, Oxford University Press, ۱۹۹۰. 
-
-پیوند به بیرون
-Linguistic maps (from Muturzikin) 
-Ethnologue
-The Multitree Project
-Lenguas del mundo (World Languages) 
-Comparative Swadesh list tables of various language families (from Wiktionary) 
-Most similar languages
-
-خانواده‌های زبانی
-زبان‌شناسی تاریخی
-زبان‌های هندوایرانی یا زبان‌های آریانیک (زبان‌های آریایی) توسط مردمان هندوایرانی یا مردمان آریانیک (مردمان آریایی) صحبت می‌شود و گستره جغرافیایی بزرگی شامل فلات ایران، قسمت‌هایی از آسیای میانه، شمال شبه‌قاره هند و بخش‌هایی از قفقاز را در برمی‌گیرد. جمعیت هندوایرانی‌ها بیش از یک و نیم میلیارد نفر است. زبان‌های هندو ایرانی زیر شاخه زبان‌های هندو اروپایی هستند
-
-پرگویش‌ترین زبان‌های هندوایرانی
-جمعیت گویشوران پانزده زبان اول پرگویش این گروه زبانی به میلیون نفر به شرح زیر می‌باشد: 
-
-نظرات در مورد زیرشاخه‌های زبان‌های هندوایرانی
-اختلافاتی پیرامون زیرشاخه‌های زبان‌های هندوایرانی وجود دارد که بیشتر این مناقشات در مورد زبان نورستانی و خانواده زبان‌های داردی است. 
-
-نظریه نخست درباب زیرشاخه‌های خانواده زبانی هندوایرانی
-در این نظر خانواده زبان‌های داردی را زیرشاخه‌ای از زبان‌های هندوآریایی و زبان نورستانی را جزئی از خانواده زبان‌های داردی فرض کرده‌اند. 
-زبان‌های هندوآریایی
-زبان‌های ایرانی
-
-نظریه دوم درباب زیرشاخه‌های خانواده زبانی هندوایرانی
-بر اساس این نظریه، خانواده زبانی هندوایرانی، مشتمل بر سه شاخه اصلی می‌شود. این سه شاخه عبارت‌انداز: 
-زبان‌های هندوآریایی
-زبان‌های ایرانی
-زبان‌های داردی
-
-نظریه سوم درباب زیرشاخه‌های خانواده زبان هندوایرانی
-در این بخش‌بندی که در سال ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۵ توسط زبانشناس نروژی گئورگ مورگنشتیرنه ارائه شد، زبان‌های نورستانی را فرزندی مستقل در خانواده زبان‌های هندوایرانی فرض کرده و زبان‌های داردی را جزئی از زبان‌های هندوآریایی در نظر گرفته‌است. بر اساس این نظریه شاخه‌های اصلی خانواده زبانی هندوایرانی عبارت‌انداز: 
-زبان‌های هندوآریایی
-زبان‌های ایرانی
-زبان‌های نورستانی
-
-نظریه چهارم درباب زیرشاخه‌های خانواده زبان هندوایرانی
-در این تقسیم‌بندی، خانواده زبانی هندوایرانی دارای چهار فرزند مستقل یعنی زبان‌های ایرانی، زبان‌های هندوآریایی، زبان‌های داردی و زبان‌های نورستانی است. 
-هندوآریایی
-زبان‌های ایرانی
-زبان‌های نورستانی
-زبان‌های داردی
-
-زبان ایرانی باستان
-زبان‌های ایرانی باستان اصطلاحا به زبان‌هایی گفته می‌شود که از هنگام جدایی اقوام ایرانی از هم‌نژادان آریایی شان در اواخر هزاره ۲ پ. م تا اندکی پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی در ۳۳۰ پ. م در میان اقوام ایرانی در پهنه وسیعی از مرزهای شمالی چین در شرق (در میان قبایل سکایی) تا سواحل شمالی دریای سیاه و دریای آزف در غرب (در میان قبایل اسکیتی) و از شمال غرب فلات ایران (در میان قبایل مادی) تا سواحل خلیج‌فارس (در میان قبایل پارسی) رواج داشت. از میان زبانهای ایرانی باستان فقط آثار مکتوب دو زبان فارسی باستان و اوستایی (با دو گرایش گاهانی و متاخر) وجود دارد. برخی دیگر از زبان‌های این دوره که آثار غیرمستقیمی از آنها برجای‌مانده، یا براساس موازین زبان‌شناختی تاریخی می‌توان به وجودشان اطمینان داشت، آراخوسیایی (رخجی) باستان، بلخی باستان، پارتی باستان، خوارزمی باستان، سغدی باستان، شیرازی باستان، کرمانی باستان و مادی است. 
-
-از سوی دیگر، پیش از سکاها قوم دیگری به نام کیمبری‌ها در حدود ۱۰۰۰ پ. م در قفقاز و دشت‌های شمالی آن زندگی می‌کردند. آنان در سده ۸ پ. م به مناطق غربی‌تر مهاجرت کردند و حتی به جنوب مجارستان کنونی رسیدند. خاستگاه نخستین کیمبری‌ها احتمالا بخشی از دشت‌های قزاقستان امروزی بوده‌است و بدون شک طبقات حاکم آنان به زبان ایرانی سخن می‌گفتند. 
-
-زبان ایرانی میانه
-زبان‌های ایرانی میانه از هنگام فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی تا چند سده پس از انقراض ساسانیان رواج داشت. این زبان‌ها را که آثار مکتوبی از آنها بر جای مانده‌است، به دو شاخه غربی و شرقی تقسیم می‌کنند. 
-
-زبان‌های ایرانی میانه غربی پارتی (پهلوانی یا پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (پهلوی یا پهلوی ساسانی) هست. 
-
-زبان‌های ایرانی میانه شرقی که حتی تا سده ۷ ق / ۱۳ م در شرق ایران تا ترکستان چین و به سبب مهاجرت‌های برخی از قبایل ایرانی در شمال غرب ایران تا دریای سیاه رواج داشت، بلخی، خوارزمی، سغدی و سکایی، بخارایی، سرمتی (و برخی از زبان‌هایی که در سده ۳ پ. م در بخش‌هایی از افغانستان و پاکستان رایج بود) را می‌توان نام برد. 
-
-زبان ایرانی نو
-زبان‌های ایرانی نو زبان‌هایی هستند که پس از فتح ایران به دست مسلمانان به تدریج در مناطق مختلف پدیدار شدند و با آنکه برخی از آنه هم‌زمان با برخی از زبان‌های ایرانی میانه رایج بودند، از لحاظ ساختاری تحول‌هایی در آنها مشاهده می‌شود که آنها را از زبان‌های ایرانی میانه متمایز می‌سازند. مورخان و جغرافی‌نویسان دوره اسلامی، همچون اصطخری در المسالک و الممالک، مقدسی در احسن التقاسیم و حمدالله مستوفی در نزهة القلوب، نام و گاه نمونه‌هایی از واژه‌ها یا جمله‌های برخی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو را - که پیش از سده ۱۰ ق / ۱۶ م در مناطق مختلف ایران رواج داشت- آورده‌اند. 
-
-اکنون مرکز زبان‌های ایرانی نو، ایران، افغانستان و تاجیکستان است. اما برخی از آنها در جمهوری‌های آسیای مرکزی، ترکستان چین، ترکیه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، سوریه، شبه‌قاره هند، عراق، فلات پامیر و قفقاز نیز رواج دارد. از میان زبان‌های ایرانی نو فقط فارسی (با ۳ گونه اصلی ایرانی، افغانی، تاجیکی) و یغنایی به ترتیب بازمانده‌های مستقیم فارسی میانه و سغدی هستند. اصل و نسب دیگر زبان‌های ایرانی نو دانسته نیست. 
-
-مهم‌ترین و متداول‌ترین زبان ایرانی نو فارسی دری است. دیگر زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو را - که شمارشان به صدها می‌رسد- بر پایه قرابت‌های ساختاری و جغرافیایی به دو گروه غربی و شرقی تقسیم می‌شود. 
-
-زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو به چند شاخه تقسیم می‌شوند: 
-گویش‌های مرکزی ایران
-گویش‌های حاشیه دریای خزر
-گویش‌های شمال غرب ایران
-گویش‌های جنوب غرب ایران
-گویش‌های جنوب شرق ایران
-
-زبانها و گویش‌های ایرانی نو شرقی نیز اینها هستند: 
-اوستی
-پشتو
-ارموری و پراچی
-مونجانی و یدغه
-یغنابی
-زبان‌های پامیری: 
-اشکاشمی، زیباکی، سنگلیچی
-وخی
-ونجی
-یزغلامی
-برتنگی، رشروی، روشانی، شغنی و سریکلی
-
-جستارهای وابسته
-زبان‌های هندوآریایی
-زبان‌های هندواروپایی
-فهرست زبان‌های هندواروپایی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-Prods Oktor Skjærvø, «IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (۴) Origins Of The Iranian Languages,» Encyclopaedia Iranica, XIII / ۴ , pp. ۳۷۰ - ۳۷۱ , available online at http: / / www. iranicaonline. org / articles / iran-vi ۴ -language-origins (accessed on ۳۰ April ۲۰۱۸). 
-
-
-
-زبان‌های هندوایرانی
-هندواروپایی
-زبان‌های ایرانی، یکی از شاخه‌های زبان‌های هندوایرانی از خانواده بزرگ زبان‌های هندواروپایی است و توسط مردمان ایرانی تکلم می‌شود. زبان‌های ایرانی به چهار دوره پیشا ایرانی، ایرانی کهن، ایرانی میانه و ایرانی نو دسته‌بندی می‌شوند. 
-منظور از اصطلاح زبان‌های ایرانی یا زبان‌های ایرانی‌تبار، گروهی از زبان‌ها است که همگی ریشه در یک‌زبان باستانی به نام زبان نیا-ایرانی داشته‌اند و به معنی زبان‌های مرتبط با واحد سیاسی کشور امروزی ایران نیست. 
-
-رایج‌ترین زبان‌های ایرانی نو عبارتند از: فارسی (پارسی، دری یا تاجیکی، هزارگی) لاری، کردی، تاتی، لکی، پشتو، بلوچی، آسی، لری (لری بختیاری، لری شمالی، لری جنوبی)، تبری، تالشی، گیلکی و هورامی. 
-
-اکثر زبان‌های ایرانی نو در ایران و افغانستان متمرکزند ولی تعدادی از این زبان‌ها در تاجیکستان، عراق، سوریه، ترکیه، ازبکستان، غرب چین و شبه‌قاره هند هم وجود دارند. در میان کشورها و دولت‌های خودگردان، زبان فارسی در ایران، دری در افغانستان و تاجیکی در تاجیکستان، پشتو در افغانستان و بخش‌هایی از پاکستان، کردی در عراق، آسی در اوستیای جنوبی و اوستیای شمالی-آلانیا و زبان بلوچی در بلوچستان پاکستان، زبان رسمی هستند. 
-
-امروز زبان‌های ایرانی بیشتر با خط عربی، لاتین، و سیریلیک نوشته می‌شوند. در میان زبان‌های زنده ایرانی، تنها فارسی و طبری (مازندرانی) دارای آثاری با قدمت بیش از هزار سال هستند. 
-
-در سال ۲۰۰۸ میلادی برآورد شد که حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند. بنیاد تابستانی زبان‌شناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ برآورد کرده‌است که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبان‌های ایرانی سخن گفته می‌شود؛ که شمار سخنوران بزرگ‌ترین این زبان‌ها به‌طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۱۱۰ میلیون تن)، کردی (۴۱ - ۶۰ میلیون تن)، پشتو (۴۰ میلیون تن)، لری (۱۰ میلیون تن)، زبان تبری و گیلکی (۷ میلیون تن) و زبان بلوچی (۷ میلیون تن) و زبان لکی (حدود ۱ ٫ ۵ میلیون). 
-
-پیشینه
-
-دوره استقرار اقوام ایرانی در فلات کنونی ایران از هزاره سوم پ. م تا پایان شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پ. م را در بر می‌گیرد. از زبان‌های ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شده‌است: زبان مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان. از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمان‌روایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده‌است. اما از زبان‌های اوستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زبان اوستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته‌است. 
-
-پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده‌است. نخستین شواهد ن��شتاری از این زبان، سنگ‌نبشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد. درهمین زمان زبان‌های دیگر ایرانی باستان نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می‌پیموده‌است، مانند زبان‌های بلخی، سغدی، زبان پارتی و خوارزمی. 
-
-زبان‌های ایرانی به سه دسته تقسیم می‌شوند: 
-زبان‌های ایرانی باستان
-زبان‌های ایرانی میانه
-زبان‌های ایرانی نو (غربی و شرقی) 
-این دسته‌بندی مطلقا از لحاظ زمانی نیست، بلکه از نظر زبان‌شناسی هم هست. 
-
-ایرانی باستان
-زبان نیاایرانی نیای مستقیم این دسته از زبان‌های ایرانی است. 
-
-از جمله زبان‌های ایرانی باستان عبارت‌اند از زبان‌های اوستایی (که تنها از طریق متون اوستا به ما رسیده‌است)، فارسی باستان (که بیشتر از طریق کتیبه‌های هخامنشی به ما رسیده‌است)، سکایی باستان، و مادی (که فقط چند واژه آن، آن هم از طریق چند وام‌واژه در فارسی باستان و چند واژه ذکر شده در منابع یونانی و میان‌رودانی به دست ما رسیده‌است). برخی دیگر از زبان‌های این دوره که آثار غیرمستقیمی از آنها برجای‌مانده، یا براساس موازین زبان‌شناختی تاریخی می‌توان به وجودشان اطمینان داشت، آراخوسیایی (رخجی) باستان، بلخی باستان، پارتی باستان، خوارزمی باستان، سغدی باستان، شیرازی باستان، کرمانی باستان و مادی است. 
-
-ایرانی میانه
-
-زبان‌های ایرانی میانه به دو گروه تقسیم می‌شوند: 
-گروه ایرانی میانه غربی، شامل پارتی (یا پهلوی اشکانی) و پارسی میانه (یا پهلوی) 
-گروه ایرانی میانه شرقی، شامل سغدی، سکایی (یا ختنی)، خوارزمی و باختری (یا بلخی) 
-
-ایرانی نو
-
-زبان‌های ایرانی نو به دو دسته بخش می‌شوند: 
-شرقی
-غربی
-
-زبان‌های ایرانی نو با این‌که در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شده‌اند اما گستره جغرافیایی بسیار وسیع‌تری را در بر می‌گیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه‌قاره هند. 
-
-زبان‌های ایرانی‌تبار شرقی
-
-دسته شرقی زبان‌های ایرانی نو که اغلب در کشورهای افغانستان، پاکستان، تاجیکستان، روسیه و گرجستان رایج‌اند یه چند گروه تقسیم می‌شوند که عبارتند از: 
-پشتو
-آسی
-ارموری
-پراچی
-یدغه
-مونجی
-خوفی
-برتنگی
-شغنانی
-زبان روشانی
-اشکاشمی
-سنگلیچی
-وخی
-سریکالی
-یزغلامی
-یغنابی
-
-زبان‌های ایرانی‌تبار غربی
-
-زبان‌های ایرانی‌تبار غربی به دو گروه شمال غربی و جنوب غربی دسته‌بندی می‌شوند. این زبان‌ها غالبا بازمانده زبان‌های پارسی باستان، پارسی میانه، پهلوی اشکانی، آذری باستان، دری زرتشتی هستند. 
-
-گروه شمال غربی: 
-کردی
-لکی
-زازاکی
-گورانی
-شبکی
-تبری
-گیلکی
-تالشی
-سمنانی
-سنگسری
-لاسگردی
-سرخه‌ای
-خوری
-بلوچی
-سیوندی
-تاتی
-کرنگانی
-شاهرودی
-خورش رستمی
-رزجردی
-گذرخانی
-کجلی
-آشتیانی
-خوانساری
-نائینی
-وانشانی
-گزی
-نطنزی
-سوی
-شاهرودی
-یهودی-کاشانی
-یهودی-همدانی
-یهودی-گلپایگانی
-
-گروه جنوب غربی: 
-فارسی نو
-تاتی قفقاز
-لری
-لاری
-جهوری
-بشاگردی
-کمزاری
-کهمره‌ای
-گرمسیری
-
-رسم‌الخط
-زبان‌های ایرانی دارای رسم‌الخط‌های گوناگون هستند. از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)؛ خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه‌های پارسی میانه، پارتی، سغدی، و خوارزمی)؛ دو نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، باختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (س��دی مسیحی و فارسی نو)؛ خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه‌های محلی)؛ خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کردی، پشتو و بلوچی)؛ خط براهمی (در مورد ختنی، تمشقی و سغدی)؛ خط یونانی (در مورد آذری (باختری))؛ خط سیریلیک (در مورد استی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد آذری، کردی، استی و زازاکی). 
-
-زبان‌های ایرانی در ایران امروز
-
-اتنولوگ
-اتنولوگ جمعیت فارسی زبانان ایران در سال ۲۰۱۶ را ۵۰ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر یعنی بیش از ۶۲ درصد می‌داند. اتنولوگ از معتبرترین دانشنامه‌های موجود در جهان است که داده‌های آماری از تعداد گویشوران زبان‌های مختلف را به صورت اینترنتی منتشر می‌کند. 
-
-جمعیت
-جمعیت ایران در پایان سال ۲۰۱۶ میلادی، طبق تخمین‌های متفاوت بین ۷۹ تا ۸۱ میلیون نفر بوده‌است. اتنولوگ جمعیت گویشوران زبان‌های مختلف در ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی را به ترتیب زیر بیان کرده‌است. به این نکته توجه شود که بین قومیت و گویشور تفاوت وجود دارد و برای نمونه میزان جمعیت آذری زبانان در جدول لحاظ شده‌است در حالی که جمعیت آذری تباران اندکی بیش‌تر است. بیش از ۸۱ درصد مردم ایران در سال ۲۰۱۶ میلادی به یکی از زبان‌های ایرانی سخن می‌گویند. 
-
-بنا بر گفته ادوین فرانسیس بریانت و لائوری پاتون، جمعیت گویشوران پنج زبان اول پرگویش این خانواده زبانی (به میلیون نفر) به شرح زیر می‌باشد: 
-
-جدول زبان‌های ایرانی
-
-جستارهای وابسته
-فهرست نام‌های جغرافیایی با ریشه ایرانی
-فهرست زبان‌های هندواروپایی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-زبان فارسی
-گویشهای ایرانی
-زبان‌های ایرانی
-نگاره درختی زبان‌های ایرانی
-آمارهایی درباره زبانهای رایج ایران
-
-زبان‌های ایرانی
-زبان‌های هندواروپایی
-زبان‌های هندوایرانی
-مردمان ایرانی‌تبار
-آنتونیو کاسانو (؛ زاده) بازیکن فوتبال پیشین اهل ایتالیا است. 
-
-کاسانو فوتبالش را در تیم زادگاهش باری شروع کرد. او در پست مهاجم بازی می‌کرد. وی توانست در مسابقات یورو ۲۰۰۴ دو گل برای ایتالیا را به ثمر برساند. 
-
-دوران حرفه‌ای
-
-کاسانو در ۱۲ ژوئیه ۱۹۸۲ در باری ایتالیا به دنیا آمد و از سنین کودکی شروع به بازی فوتبال کرد. وی نخستین بار توسط دست‌اندرکاران باشگاه فوتبال باری کشف شد و به تیم جوانان این باشگاه راه یافت. اولین بازی وی در سری آ نیز برای این تیم و در مقابل تیم فوتبال لچه در سال ۱۹۹۹ بود. 
-
-در سن ۱۹ سالگی کاسانو به رم، قهرمان وقت سری آ، پیوست و در اولین فصل خود برای این تیم ۵ گل به ثمر رساند. این بازیکن جنجالی پس از این‌که توسط فابیو کاپلو مربی وقت رم، از شرکت در یک جلسه تمرین محروم شد، در جلوی دید عموم با وی درگیر شد. پس از اتمام قراردادش با رم در سال ۲۰۰۶، کاسانو به رئال مادرید پیوست. 
-
-کاسانو پس از کریستین پانوچی، هم‌تیمی سابقش در رم، دومین ایتالیایست که با رئال قرارداد بسته‌است. وی شروع خوبی با این تیم داشت اما تنها پس از چهار ماه حضور در این تیم به دلیل عادات بد غذایی، اضافه‌وزن آورد. این امر باعث شد که رئال برای هر گرم اضافه وزنش، وی را جریمه کند. پس از درگیری با کاپلو مربی وقت رئال در رختکن که به دلیل اعتراض به کنار گذاشته شدن از یک مسابقه بود، وی به حالت تعلیق درآمد و نیمکت‌نشین شد و در نهایت در سال ۲۰۰۷ این تیم را ترک کرد و به صورت قرضی و برای یک سال به سمپدوریا پیوست. 
-
-شماره مورد علاقه کاسانو ۱۸ بود اما بعد از پیوستن وی به سمپدو��یا که شماره ۱۸ آن در آن زمان در اختیار ولادیمیر کومان بود، وی شماره ۹۹ را، به دلیل اینکه مجموع ارقامش ۱۸ می‌شود، برگزید. پس از یک فصل موفقیت‌آمیر در سمپدوریا، این تیم تصمیم به خرید کاسانو از رئال گرفت و وی تا سال ۲۰۱۱ در اختیار این تیم بود. 
-
-در اکتبر ۲۰۱۰ کاسانو، با درخواست رئیس باشگاه سمپدوریا برای شرکت در مراسم توزیع جایزه مخالفت کرد و مجادله این دو بالا گرفت. در نتیجه این تنش وی از ترکیب تیم کنار گذاشته شد و سمپدوریا از کمیته انضباطی درخواست فسخ قرارداد این بازیکن را کرد. این درخواست توسط کمیته انضباطی رد شد اما این کمیته رأی به کسر ۵۰ ٪ از باقی‌مانده مبلغ قرارداد بازیکن داد. 
-
-پس از پایان قراردادش با سمپدوریا در ۲۰۱۱، کاسانو به آ. ث. میلان پیوست. با این حال به دلیل نارضایتی از فروش بازیکنان کلیدی میلان، به ویژه زلاتان ابراهیمویچ و تیاگو سیلوا، وی در پایان فصل از میلان درخواست انتقال کرد. در ۲۱ اوت ۲۰۱۲ میلان با پرداخت ۷ میلیون یورو بر سر تبادل کاسانو و جامپائولو پاتزینی با اینتر توافق کرد و در روز بعد این بازیکن رسما به اینتر پیوست. 
-
-افتخارات
-رم
-سوپر جام فوتبال ایتالیا: ۲۰۰۱
-
-رئال مادرید
-لا لیگا: ۲۰۰۶ – ۰۷
-
-میلان
-سری آ: ۲۰۱۰ – ۱۱
-سوپرجام فوتبال ایتالیا: ۲۰۱۱
-شخصی
-بازیکن جوان سال سری آ: ۲۰۰۱ , ۲۰۰۳
-
-پانویس
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-افراد زنده
-اهالی باری، ایتالیا
-بازیکنان باشگاه آ. اس. رم
-بازیکنان باشگاه آ. ث. میلان
-بازیکنان باشگاه اینتر میلان
-بازیکنان باشگاه باری
-بازیکنان باشگاه پارما
-بازیکنان باشگاه رئال مادرید
-بازیکنان باشگاه سمپدوریا
-بازیکنان باشگاه هلاس ورونا
-بازیکنان تیم ملی فوتبال ایتالیا
-بازیکنان تیم ملی فوتبال جوانان ایتالیا
-بازیکنان تیم ملی فوتبال زیر ۲۱ سال ایتالیا
-بازیکنان جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴
-بازیکنان جام ملت‌های اروپا ۲۰۰۴
-بازیکنان جام ملت‌های اروپا ۲۰۰۸
-بازیکنان جام ملت‌های اروپا ۲۰۱۲
-بازیکنان سری آ
-بازیکنان فوتبال اهل ایتالیا
-بازیکنان فوتبال دور از وطن در اسپانیا
-بازیکنان فوتبال مهاجر اهل ایتالیا
-بازیکنان لا لیگا
-بی‌خدایان اهل ایتالیا
-زادگان ۱۹۸۲ (میلادی) 
-مهاجمان فوتبال
-ورزشکاران دور از وطن اهل ایتالیا در اسپانیا
-اسوچیاتزیونه سپورتیوا رم یک باشگاه حرفه‌ای فوتبال ملقب به جالوروسی که در سری آ ایتالیا است و در شهر رم در کشور ایتالیا قرار دارد. این باشگاه در سال ۱۹۲۷ بنا نهاده شد. آ. اس. رم به جز فصل ۵۱ – ۱۹۵۰، همواره در بالاترین سطح فوتبال ایتالیا حضور داشته‌است. رم ۳ بار فاتح سری آ شده‌است؛ آن‌ها موفق شده‌اند در فصل ۴۲ – ۱۹۴۱، ۸۳ – ۱۹۸۲ و ۰۱ – ۲۰۰۰ قهرمان این رقابت‌ها شوند. آن‌ها همچنین ۹ بار قهرمان جام حذفی فوتبال ایتالیا و ۲ بار قهرمان سوپر جام فوتبال ایتالیا شده‌اند. در رقابت‌های اروپایی، آ. اس. رم موفق به قهرمانی در اینتر-سیتیز فیرز کاپ، نایب قهرمانی در جام باشگاه‌های اروپا ۸۴ – ۱۹۸۳، دو نایب قهرمانی در جام یوفا در سال‌های ۹۱ – ۱۹۹۰ و همچنین قهرمانی در نخستین دوره لیگ کنفرانس اروپا در سال ۲۲ – ۲۰۲۱ و نایب قهرمانی در لیگ اروپا ۲۳ – ۲۰۲۲ است. 
-
-از سال ۱۹۵۳، رم بازی‌های خانگی‌اش را در ورزشگاه المپیک رم برگزار می‌کند، ورزشگاهی که رقیب همشهری آن‌ها لاتزیو نیز از آن استفاده می‌کند. این ورزشگاه با ظرفیت ۷۲ ٬ ۰۰۰ نفر، دومین ورزشگاه بزرگ ایتالیا بعد از ورزشگاه سن سیرو به حساب می‌آید. 
-
-لباس خانگی این تیم از رنگ‌های ارغوانی امپراتوری و طلایی تشکیل شده‌است؛ که برگرفته از لقب این تیم «جالوروسی» به معنای زرد و قرمزها می‌باشد. نشان برجسته و نماد باشگاه، یک گرگ ماده است که از افسانه اساطیری بنیان‌گذاری شهر رم الهام گرفته شده‌است. 
-
-تاریخچه
-
-تأسیس باشگاه
-در تابستان سال ۱۹۲۷ با اشتیاق و تلاش ورزش دوستان شهر رم باشگاه ورزشی آ آس رم، با ادغام ۳ باشگاه شهر رم (رومن اف سی، فورتیتودو- پرو رم و آلبا اودیک رم) تأسیس شد. 
-
-براساس گزارش‌ها روزنامه‌های وقت شهر رم –از جمله ایل مساجرو و نسخه شهر رم لاگاتزتا دلو اسپورت- این قرارداد در شب ۷ ژوئن ۱۹۲۷ منعقد شد. 
-
-با توجه به تلاش‌های ایتالو فوسچی در آن زمان برای ادغام این سه باشگاه با هدف ایجاد تیمی قدرتمند برای مقابله با تیم‌های شمالی؛ تصمیم گرفته شد که وی اولین مدیر تاریخ باشگاه شود. 
-
-باشگاه جدید از نماد گرگ پایتخت و از رنگ‌های زرد و قرمز که مورد علاقه مردم محله‌های قدیمی و حومه شهر بود استفاده کرد. 
-
-در ۲۲ ژوئیه ۱۹۲۷ ایتالو فوسچی با امضای دستور کار شماره ۱، باشگاه را به سه قسمت اساسی بخش ورزشی، بخش مالی و بخش مدیریت تقسیم کرد. 
-
-نخستین جام
-در فصل ۲۸ – ۱۹۲۷ باشگاه رم اولین جام خود را در کنی کاپ با شکست مودنا در فینال کسب کرد. ستاره آن زمان رم آتیلیو فرراریس بود؛ بازیکن تیم ملی ایتالیا که در رم متولد شده بود و چندی بعد همراه تیم ملی ایتالیا قهرمان جام جهانی ۱۹۳۴ شد و در تیم منتخب جام قرار گرفت. 
-
-بعد از نخستین فصل فولویو برناردینی افسانه‌ای به تیم اضافه شد که تا یازده فصل بعد ستاره تیم رم بود. 
-
-زمین افسانه‌ای تستاچیو
-در سالهای بین ۱۹۲۹ تا ۱۹۴۰ رم در زمین تستاچیو تمرین می‌کرد. استادیوم افسانه‌ای جالوروسی‌ها هم در محله کارگر نشینی به نام تستاچیو ساخته شد که همواره تماشاگران زیادی را در خود می‌دید و عده کثیری برای حمایت تیم محبوب شان به آنجا می‌رفتند. اولین و آخرین بازی باشگاه در این زمین با پیروزی ۱ – ۲ رم همراه شد؛ نخستین بازی در برابر برشا و آخرین بازی در برابر لیورنو انجام شد. لازم است ذکر شود که معمار این بنا سیلویو سنسی، پدر فرانکو سنسی (رئیس باشگاه رم در سال‌های ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۸)، از سازه‌های چوبی برای ساخت این ورزشگاه استفاده کرد. 
-
-یک ماه پس از منتقل شدن به تستاچیو یکی دیگر از اتفاقات مهم باشگاه رقم خورد و اولین دربی میان رم و لاتزیو برگزار شد. رقابت بین این دو تیم با بازی در زمین روندینلا آغاز شد. آن روز بیشتر تماشاگران پرچم رم را به اهتزاز درآوردند و با تک گل رودولفو ولک خوشحال به خانه بازگشتند. 
-
-در دهه ۱۹۳۰ رقابت بزرگ بین رم و یوونتوس آغاز شد. بازی مهمی سال ۱۹۳۱ انجام شد در زمانی که یوونتوس به کسب اولین جام از پنج جام متوالی خود نزدیک بود. بازی که در زمین تستاچیو برگزار شده بود با دبل برناردینی و گل‌های فرراریس، ولک، فاسانلی و لومباردو ۰ – ۵ به نفع رم به پایان رسید. 
-
-فیلم پنج تا صفر اثر ماریو بونارد با الهام از این بازی ساخته شده‌است. 
-
-اولین اسکودتو
-پانزده سال پس از تأسیس، باشگاه رم توانست در ۱۴ ژوئن ۱۹۴۲ با پیروزی ۰ – ۲ مقابل مودنا اولین اسکودتوی خود را به دست آورد. رم با سرمربی‌گری آلفرد شافر و متشکل از خط مستحکم دفاعی که توسط دروازه‌بان گویدو ماستی رهبری می‌شد و با ضد حمله‌های زهردار و خطرناک تیم قدرتمندی برا هر حریفی به حساب می‌آمد. اما ستاره تیم آمادئو آمادئی ۲۱ ساله بود که با ۱۸ گل زده نقش مهمی در قهرمانی تیم داشت. وی در فراسکاتی به دنیا آمد و دوران فوتبال خود را در تیم جوانان رم آغاز کرد. وی پس از یک فصل حضور قرضی در آتالانتا به رم بازگشت و آلفرد شافر او را در پست مهاجم مرکزی قرار داد. 
-
-اسکودتوی رم در سال ۱۹۴۲ اولین اسکودتویی بود که تیمی به غیر از تیم‌های شمالی موفق به کسب آن می‌شود. 
-
-سقوط و تولد دوباره
-پس از اسکودتوی اول رم دوران سختی را تحمل کرد. باشگاه بیشتر از هر باشگاه دیگری از عواقب جنگ جهانی دوم آسیب دید و بدون پول و بازیکن ماند. 
-
-پس از چند فصل عملکرد ضعیف، رم در فصل ۵۲ – ۱۹۵۱ برای اولین و آخرین بار به دسته پایین‌تر سقوط کرد. رم سریع با قهرمانی سری بی به سرمربی‌گری جوزپه ویانی به سری آ بازگشت اما برای ۱۰ سال تنها موفقیت رم رتبه دوم در فصل ۵۵ – ۱۹۵۴ بود. 
-
-در آغاز دهه ۶۰ رم با شرکت در مسابقات اروپایی سعی در احیای روحیه تیم و هواداران داشت. در ۶۱ – ۱۹۶۰ رم با قهرمانی در اینتر-سیتیز فیرز کاپ اولین موفقیت اروپایی خود را کسب کرد. رم توسط لوئیس کارنیگلیا با غلبه بر یونیون سنت گیلویس، کولون و هیبرنیان به دیدار نهایی رسید. رم در فینال با نتیجه ۲ – ۴ در دو بازی رفت و برگشت بیرمنگام را شکست داد و قهرمان جام اینتر-سیتیز فیرز کاپ شد. ستاره آن رقابت پدرو مانفردینی از رم بود که توانست ۱۲ گل به ثمر برساند. 
-
-دهه ۶۰ و دو جام حذفی
-رم در دهه ۱۹۶۰ با سرمایه گزاری روی بازیکنان با استعدادی چون فرانچسکو لویاکونو، خوان آلبرتو شیافینو، آنتونیو آنجلیلو، جیاکومو لوسی و جانکارلو د سیستی (ملقب به دارکوب)؛ توانست دو جام حذفی در ۱۹۶۴ و ۱۹۶۹ کسب کند. 
-
-جام حذفی سال ۱۹۶۹ تحت مدیریت و سرمربی‌گری آلوارو مارکینی و هلنیو هررا (ملقب به جادوگر) به دست آمد. کاپیتانی تیم بر عهده فرانکو کوردووا و فابیو کاپلو بود که خود بعدها سرمربی رم شد. 
-
-هرچند که این فصل تحت تأثیر مرگ ناگهانی جولیانو تاکولا که در ۱۶ مارس ۱۹۶۹ در رختکن دچار حمله ناگهانی بیماری شد؛ قرار گرفت. 
-
-اولین حضور لیدهولم
-در دهه ۱۹۷۰ گائتانو آنزالونه مدیریت باشگاه را بر عهده گرفت و قراردادی با نیلس لیدهولم امضا کرد. لیدهولم به بازیکنان جوان به خصوص فرانچسکو روکا و آگوستینو دی بارتولومی اعتماد کرد. این استراتژی موفق شد و رم فصل ۷۵ – ۱۹۷۴ را در رتبه سوم به پایان رساند. 
-
-آنزالونه هم‌چنین با ساختن مرکز تمرین فولویو برناردینی دی تریگوریا که تا امروز مرکز تمرین اصلی باشگاه است تأثیر شایانی بر رم گذاشت. 
-
-رم ویولا
-تابستان سال ۱۹۷۹ با مدیرعامل شدن دینو ویولا مقطع مهمی در تاریخ رم محسوب می‌شود. در زمان مدیریت وی رم به قله فوتبال ایتالیا دست پیدا کرد. در نخستین سال وی به عنوان مدیرعامل، رم با غلبه بر تورینو در فینال جام حذفی، به قهرمانی این رقابت‌ها رسید. بازیکنان جوانی مانند برونو کونتی، کارلو آنچلوتی و مهاجم گلزن تیم، روبرتو پروتزو، در ترکیب اصلی بودند. 
-
-در فصل ۸۱ – ۱۹۸۰ پائولو روبرتو فالکائو از اینترناسیونال به رم پیوست. و رقابت قدیمی رم و یوونتوس با قهرمانی یوونتوس در لیگ و نایب قهرمانی رم در لیگ و قهرمانی مجدد در جام حذفی به اوج خود رسید. 
-
-دومین اسکودتو
-انتظار زیاد رم برای کسب اسکودتوی دوم از سال ۱۹۴۲ در فصل ۸۳ – ۱۹۸۲ به پایان رسید و در بازی پایانی مقابل جنوا در ۸ مه ۱۹۸۳ با گل مساوی بخش پروتزو تیم به قهرمانی سری آ رسید. 
-
-تیم قدرتمندی با سرمربی‌گری لیدهولم، دروازه‌بانی همچون تانکردی، دفاع نفوذناپذیر با بازیکنان مهمی مانند ویرچود، نلا و مالدرا، خط هافبک تحسین پذیری با دی بارتولومی، فالکائو، آنچلوتی و پروهاسکا و خط حمله خطرناکی متشکل از پروتزوی تمام‌کننده و کونتی در بال راست. 
-
-در شهر رم پس از این قهرمانی غوغا و هیاهویی به پا شد و مردم به شادی پرداختند. 
-
-آنتونلو وندیتی، شاعر و ترانه‌سرا، که ده سال قبل شعر سرود رسمی باشگاه -رما رما رما- را سروده بود؛ تحت تأثیر این قهرمانی ترانه ممنون رم را نوشت. 
-
-یک‌قدم تا شکوه قهرمانی لیگ قهرمانان اروپا
-فصل بعد از دومین قهرمانی رم در سری آ، فصل ناامید کننده‌ای برای رم و هواداران بود. فصلی که قهرمانی را با دو امتیاز اختلاف به یوونتوس واگذار کردند و تلخ‌تر از آن شکست در فینال لیگ قهرمانان اروپا برابر لیورپول بود. رم با پیروزی برابر گوتبرگ، زسکاسوفیا، دینامو برلین و داندی یونایتد به دیدار پایانی این رقابت‌ها رسید و باتوجه به میزبان بودن قهرمانی آن‌ها دور از انتظار نبود. 
-
-گل اول بازی را فیل نیل در صحنه‌ای مشکوک برای لیورپول به ثمر رساند که بازیکنان رم اعتقاد داشتند در صحنه منجر به گل بر روی دروازه‌بان خطا شده‌است. گل مساوی برای رم توسط پروتزو زده شد و بازی به پنالتی کشیده شد. لیورپول در پنالتی‌ها با کمک دروازه‌بان خود و حرکات عجیبش به پیروزی رسید. این یک ناامیدی بزرگ برای رم و هوادارانش بود که تا به امروز نزدیک‌ترین شانس باشگاه برای قهرمانی در لیگ قهرمانان اروپا است. 
-
-رم فصل ۸۴ – ۱۹۸۳ را با پیروزی در فینال جام حذفی برابر ورونا تمام کرد اما شکست در فینال لیگ قهرمانان اروپا در ورزشگاه المپیک دوران ویولا را تحت تأثیر خود قرار داد. 
-
-دومین فینال اروپایی
-سون گوران اریکسون که در سال ۱۹۸۴ سرمربی رم شد در فصل ۸۶ – ۱۹۸۵ به سومین اسکودتو نزدیک شد اما با دو باخت دور از انتظار برابر لچه انتهای جدولی رم فصل را در رتبه دوم به پایان رساند. موفقیت در کسب ششمین جام حذفی مایه دلخوشی رم در آن فصل شد. 
-
-در اواخر دهه ۱۹۸۰ رم نتوانست جام دیگری را به افتخارات خود اضافه کند. 
-
-در سال ۱۹۹۱ پس از مرگ دینو ویولا و با هدایت اوتاویو بیانکی رم به دیدار نهایی لیگ اروپا در برابر اینترمیلان رسید. اینترمیلان در دیدار رفت در خانه خود با دو گل رم را شکست داد و در دیدار برگشت تک گل ریتزیتلی برای قهرمانی رم کافی نبود و اینترمیلان قهرمان آن دوره از مسابقات شد. 
-
-رم در فصل ۹۱ – ۱۹۹۰ با شکست سمپدوریا فاتح جام حذفی شد. 
-
-ورود فرانکو سنسی
-پس از مدت کوتاه و موقتی از ریاست مشترک پیترو متزارما و فرانکو سنسی، فرانکو سنسی تنها مدیر باشگاه شد. 
-
-رئیس جدید، طرفدار و عاشق رم بود. وی کارلو ماتزونه را که متولد رم بود را به سرمربی‌گری تیم منصوب کرد و روی بازیکنان مشهوری مانند آبل بالبو و دنیل فونسکا سرمایه گزاری کرد. اگرچه نتایج تیم طبق انتظارات پیش نرفت ولی با هدایت ماتزونه، فرانچسکو توتی جوان شروع به درخشش کرد. 
-
-پس از یک فصل اعتماد به کارلوس بیانکی، زدنیک زمن که به نوآوری در تاکتیک‌ها معروف بود سرمربی رم شد. تحت هدایت زدنیک زمن، رم بازیکنان بزرگی همچون کافو، وینسنت کاندلا، دامیانو توماسی و مارکو دلوکیو خریداری کرد و فرانچسکو توتی به عنوان کاپیتان (فوتبال) تیم انتخاب شد. 
-
-سومین اسکودتو
-در فصل ۰۰ – ۱۹۹۹ طرفداران رم انتظار زیادی برای کسب جام و پیروزی داشتند. فرانکو سنسی تصمیم گرفت موفق‌ترین سرمربی وقت ایتالیا را برای رم انتخاب کند و با فابیو کاپلو قرارداد امضا کرد. علاوه بر سرمربی، سنسی بازیکنان مطرحی مانند وینچنزو مونتلا و هیدتوشی ناکاتا را به تیم اضافه کرد. 
-
-اوضاع برای رم چندان خوب پیش نرفت تا اینکه در فصل ۰۱ – ۲۰۰۰ گابریل باتیستوتا، والتر ساموئل و امرسون جذب رم شدند. رم فصل را با ۷۵ امتیاز، بیشترین امتیاز کسب‌شده در جدول ۱۸ تیمی، به اتمام رساند. ستارگان تیم در آن فصل باتیستوتا با ۲۰ گل زده، مونتلا و توتی بودند. 
-
-قهرمانی سوپرجام
-در تابستان، رم با پیروزی ۰ – ۳ برابر فیورنتینا در ورزشگاه المپیک فاتح سوپر جام ایتالیا شد و رم برای اولین بار به فرمت جدید و فعلی لیگ قهرمانان اروپا راه یافت. 
-
-فابیو کاپلو سه فصل دیگر را هم با رم سپری کرد و پس از آن به یوونتوس، رقیب دیرینه رم، پیوست و چزاره پراندلی که به خاطر نتایج درخشانش در پارما معروف شده بود به رم پیوست. هرچند به خاطر دلایل خانوادگی مجبور به استعفا شد و رودی فولر مهاجم سال‌های قبل رم جای او را گرفت. نتایج این فصل با توجه به جا به جایی‌های زیاد روی نیمکت سرمربی‌گری درخشان نبود. 
-
-هشتمین قهرمانی جام حذفی
-در تابستان سال ۲۰۰۵ لوچیانو اسپالتی به عنوان سرمربی به رم پیوست و نوید شروع جدیدی با رم را می‌داد. در اولین فصل حضور رم با ۱۱ پیروزی پیاپی در سری آ رکورد جدیدی خلق کرد و در نهایت توانست سهمیه لیگ قهرمانان اروپا را برای فصل بعد کسب کند درحالی‌که یوونتوس و میلان هردو به خاطر وقایع کالچوپولی محروم شدند. 
-
-فصل ۰۷ – ۲۰۰۶ به بدترین شکل ممکن با باخت ۴ – ۳ برابر برابر اینتر در فینال سوپر جام ایتالیا آغاز شد اما با کسب رتبه دوم سری آ، رسیدن به ۸ تیم نهایی لیگ قهرمانان اروپا و هشتمین قهرمانی جام حذفی در برابر اینترمیلان به پایان رسید. 
-
-بازی در دیدار رفت ۲ – ۶ به نفع رم و دیدار برگشت ۱ – ۲ به نفع اینترمیلان به اتمام رسید. 
-
-جام‌های بیشتر برای رم
-در شروع فصل ۰۸ – ۲۰۰۷ رم با تک گل دنیله دروسی اینترمیلان را در سن سیرو شکست داد و سوپر جام ایتالیا را کسب کرد. در لیگ توتی و یارانش اینترمیلان را شکست دادند تا اسکودتوی چهارم را کسب کنند ولی در نهایت لیگ را به اینترمیلان واگذار کردند. دوباره رم برای جام حذفی تلاش کرد و توانست رکورد ۹ قهرمانی در جام حذفی را کسب کند. 
-
-در ابتدای فصل ۰۹ – ۲۰۰۸ خبر ناراحت‌کننده فوت فرانکو سنسی منتشر شد و دختر او، روزلا سنسی، عهده‌دار این مسئولیت شد. 
-
-دیداری دوباره با مسابقات اروپایی
-شوک از دست دادن فرانکو سنسی و نتیجه نگرفتن علی‌رغم شرایط فنی و بازی‌های خوب مانند فصل قبل باعث شد رم نتواند فصل را در رتبه‌ای بهتر از ششم تمام کند و در جام حذفی در مرحله یک چهارم نهایی توسط اینترمیلان حذف شد. 
-
-ولی این فصل به خوبی برای هواداران به خاطر رقابت‌های لیگ قهرمانان اروپا به یاد ماندنی است. رقابتی که رم در مرحله یک چهارم نهایی در ضربات پنالتی مقابل آرسنال حذف شد. 
-
-اوایل فصل ۱۰ – ۲۰۰۹، کلودیو رانیری جانشین لوچیانو اسپالتی شد. سرمربی متولد رم توانست طی فصل اول درخشان خود رم را به چهارمین اسکودتو نزدیک کند اما با شکست برابر سمپدوریا رم لیگ را با ۲ امتیاز اختلاف به اینترمیلان واگذار کرد. 
-
-در فو��یه ۲۰۱۱ کلودیو رانیری جای خود را به وینچنزو مونتلا داد اما در نهایت رم فصل را در رتبه ششم به پایان رساند. 
-
-از ۲۰۱۱ تا قهرمانی اولین دوره کنفراس اروپا
-تابستان ۲۰۱۱ پایان مالکیت خانواده سنسی بر رم بود. با حضور مالک‌های آمریکایی به رهبری جیمز پالوتا و توماس دی بندتو به عنوان مدیر، فصل جدیدی در تاریخ رم آغاز شد. اولین تغییرات ایجاد شده توسط مالکان آمریکایی امضای قرارداد با لوییز انریکه به عنوان سرمربی بود. 
-
-انریکه تیمش را به فوتبال نوآورانه هدایت می‌کرد اما نتیجه، نتیجه مدنظر نبود و تصمیم گرفت آخر فصل از باشگاه جدا شود. با بازگشت زدنیک زمن در ژوئن ۲۰۱۲ به عنوان سرمربی شور و شوق به تیم بازگشت. در اواخر اوت نام جیمز پالوتا به عنوان مدیرعامل اعلام شد. 
-
-دوران دوم سرمربی چک تبار در رم زیاد به طول نینجامیدو در فوریه ۲۰۱۳ به علت نتایج ضعیف در لیگ از تیم جدا شد. 
-
-اورلیو آندراتزولی به عنوان سرمربی تیم انتخاب شد اما او هم نتوانست انتظارات را برآورده کند. 
-
-در ۱۲ ژوئن ۲۰۱۳ رودی گارسیا به عنوان سرمربی جدید رم انتخاب شد. او اولین مربی زبان فرانسوی بود که بر روی نیمکت رم می‌نشست. او به سرعت توانست خود را با بازیکنان و هواداران هماهنگ کند و توانست در ۱۰ بازی اول خود در رم ۱۰ پیروزی کسب کند و در پایان فصل رتبه دوم سری آ را کسب کرد و به دور گروهی لیگ قهرمانان اروپا راه یافت. در فصل دوم او در رم مانند فصل اول رتبه دوم را کسب کرد و به دور گروهی راه پیدا کرد. 
-
-در فصل ۱۶ – ۲۰۱۵ گارسیا در جام حذفی مقابل اسپزیا حذف شد و در دیدار رفت مقابل رئال مادرید در لیگ قهرمانان اروپا با نتیجه ۰ – ۲ شکست خورد. ژانویه ۲۰۱۶ گارسیا جای خود را به لوچیانو اسپالتی داد. رم در فصل اول اسپالتی رتبه دوم لیگ را کسب کرد. در لیگ قهرمانان اروپا در بازی برگشت مقابل رئال مادرید با شکست ۰ – ۲ در مرحله یک‌هشتم حذف شد. 
-
-رم در فصل دوم اسپالتی از لیگ قهرمانان با شکست مقابل پورتو در پلی‌آف حذف شد و در لیگ اروپا در یک‌هشتم نهایی با شکست از لیون حذف شد. در جام حذفی در نیمه‌نهایی مقابل لاتزیو شکست خورد و در نهایت لیگ را با رتبه دوم به پایان رساند. 
-
-در مه ۲۰۱۷ اوزبیو دی فرانچسکو هافبک سابق رم هدایت رم را بر عهده گرفت. 
-
-در فصل ۱۸ – ۲۰۱۷ رم با اوزبیو دی فرانچسکو توانست رتبه سوم لیگ را به‌دست‌آورد ولی در جام حذفی در یک‌هشتم مقابل تورینو حذف شد. نقطه اوج کار رم در این فصل رسیدن به نیمه‌نهایی لیگ قهرمانان اروپا با شکست چلسی، شاختار دونتسک و بارسلونا بود و در نهایت مقابل لیورپول شکست خورد و از ادامه راه بازماند. 
-
-فصل ۱۹ – ۲۰۱۸ برای رم خوب شروع نشد و در ادامه منجر به اخراج دی فرانچسکو و حضور دوباره کلودیو رانیری به عنوان جانشین او شد. 
-
-در سال ۲۰۲۲ با آمدن ژوزه مورینیو به عنوان سرمربی این تیم، توانست پس از سالها ناکامیه فتح جام در اولین دوره لیگ کنفرانس اروپا پس از شکست فاینورد هلند در فینال همراه با آقای خاص قهرمان این مسابقات شود. 
-
-تولیدکنندگان پیراهن و حامیان مالی
-
-بازیکنان
-
-ترکیب کنونی تیم
-
-بازیکنان قرضی در تیم‌های دیگر
-
-کادر فنی
-تا ۱۹ نوامبر ۲۰۲۰
-
-مربیان تاریخ باشگاه
-
-در لیست زیر مربیان تاریخ رم از سال ۱۹۲۷ تا به امروز قرار دارد. 
-
-کادر مدیریتی
-تا ۱۷ ژوئیه ۲۰۱۹
-
-مدیران تاریخ باشگاه
-
-در زیر می‌توانید لیست مدیران باشگاه رم از ابتدا تاکنون را مشاهده کنید. ��ر سال ۱۹۹۳ برای چند ماه متزارما و سنسی هر دو مالک باشگاه بودند اما با شروع فصل سنسی به تنهایی عهده‌دار این مسئولیت شد. وی تا زمان مرگ خود به مدت ۱۵ فصل مالک رم بود و رکورددار این زمینه است. 
-
-از سهام‌داران این باشگاه می‌توان کوین گارنت، بازیکن برجسته بسکتبال آمریکایی را نام برد. 
-
-تالار مشاهیر
-در ۷ اکتبر ۲۰۱۲ تالار مشاهیر رم اعلام شد. باشگاه رم در وب‌سایت رسمی خود و همچنین در سالنی مخصوص نام بازیکنانی را که در تاریخ رم جاودانه خواهند ماند، به عنوان مشاهیر تاریخ باشگاه رم اعلام کرد. 
-
-افتخارات باشگاه
-
-افتخارات داخلی
-۳ بار قهرمانی سری آ در سال‌های ۲۰۰۱ و ۱۹۸۳ و ۱۹۴۲
-۹ بار قهرمانی جام حذفی ایتالیا در سال‌های ۱۹۶۴، ۱۹۶۹، ۱۹۸۰، ۱۹۸۱، ۱۹۸۴، ۱۹۸۶، ۱۹۹۱، ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸
-۲ بار قهرمانی در سوپر جام ایتالیا در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۷
-۱ بار قهرمانی در سری بی در سال ۱۹۵۲
-۱ بار قهرمانی در کنی کاپ در سال ۱۹۲۸
-
-افتخارات اروپایی
-قهرمانی در اینتر-سیتیز فیرز کاپ در ۶۱ – ۱۹۶۰
-قهرمانی در جام آنگلو-ایتالین در سال ۷۲ – ۱۹۷۱
-نایب قهرمانی لیگ قهرمانان اروپا در ۸۴ – ۱۹۸۳
-نایب قهرمانی لیگ اروپا در ۹۱ – ۱۹۹۰، ۲۳ – ۲۰۲۲
-قهرمانی لیگ کنفرانس اروپا در ۲۲ – ۲۰۲۱
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه رسمی
-اطلاعات تیم فوتبال آ. اس. رم در mesibook|
-
-
-باشگاه‌های سری آ
-باشگاه‌های سری بی
-باشگاه‌های فوتبال ایتالیا
-باشگاه‌های فوتبال برنده لیگ کنفرانس اروپا
-باشگاه‌های فوتبال بنیان‌گذاری‌شده در ۱۹۲۷ (میلادی) 
-باشگاه‌های فوتبال لاتزیو
-باشگاه‌های لیگ دسته اول فوتبال ایتالیا
-باشگاه‌های ورزشی چندرشته‌ای در ایتالیا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۲۷ (میلادی) در ایتالیا
-شرکت‌های فهرست شده در بورس اوراق بهادار ایتالیا
-شرکت‌های ورزشی عمومی
-ورزش در رم
-راه‌آهن یا ترابری ریلی، یک روش ترابری هدایت‌شده بر روی زمین است. راه‌آهن برای قطارها طراحی‌شده تا بدین‌وسیله بتوان مسافر و کالا جابه‌جا کرد. راه‌آهن دو ریل هم‌راستا دارد که معمولا از فولاد است. این ریل‌ها با ریل‌بند (تراورس) های چوبی یا بتنی (و در گذشته فولادی) به هم پیوسته می‌شوند که این ریل‌بندها، ریل‌ها را در بازه‌ای یکسان از همدیگر نگه می‌دارد. 
-
-تعریف کلی
-
-ترابری ریلی یکی از روش‌های ترابری بر روی زمین است که در مصرف انرژی بسیار به صرفه عمل می‌کند. ریل‌ها رویه‌ای بسیار صیقلی و محکم فراهم می‌کنند که چرخ‌های قطار می‌توانند با کمترین اصطکاک ممکن بر روی آن‌ها بغلتند. این روش با خود راحتی و صرفه‌جویی در انرژی مصرفی به همراه دارد. معمولا بخش پیشین قطارها هم با شکلی خمیده و هواپویا (آیرودینامیک) ساخته می‌شود تا در مصرف انرژی صرفه‌جویی شود. روی‌هم‌رفته، تحت شرایط مناسب، قطار برای بردن حجم مشخصی از کالا یا مسافر، ۵۰ تا ۷۰ درصد کمتر انرژی نیاز دارد تا ترابری جاده‌ای. افزون بر این، ریل‌ها و ریل‌بندها باهم وزن قطار را به‌طور یکسان پخش می‌کنند که در پی آن با هر محور / چرخ بار بیشتری می‌توان حمل کرد تا در ترابری جاده‌ای. 
-ترابری ریلی همچنین از امن‌ترین و کم‌جاگیرترین شیوه‌های ترابری است. یک خط راه‌آهن دوریلی می‌تواند در یک زمان مشخص از یک بزرگراه چهارخطه هم بیشتر مسافر یا کالا جابه‌جا کند. 
-
-ایمنی
-از حوادث احتمالی می‌توان به خروج از ریل (پرش از مسیر)، برخورد با قطار دیگر، یا برخورد با خودرو‌ها یا وسایل نقلیه دیگر یا عابران پیاده در تقاطع‌های هم‌سطح اشاره کرد که اکثریت حوادث را شامل می‌شوند. برای به حداقل رساندن خطر تصادفات، مهمترین اقدامات ایمنی قوانین سختگیرانه عملیاتی هستند، به عنوان مثال. سیگنالینگ راه‌آهن، و دروازه‌ها یا جداسازی درجه در گذرگاه هاروش‌های دیگری برای افزایش ایمنی هستند. سوت‌ها، زنگ‌ها یا بوق‌های قطار وجود قطار را هشدار می‌دهند، و همچنین سیگنال‌های کنار مسیر فاصله بین قطارها را حفظ می‌کنند. از روش‌های دیگر برای افزایش ایمنی ایجاد پلتفرم هایی برای جدا سازی ریل قطار از سکو است. این موارد از نفوذغیرمجاز به ریل قطار که می‌تواند منجر به حوادثی شود که باعث آسیب جدی یا مرگ شود، جلوگیری می‌کند، و همچنین مزایای دیگری مانند جلوگیری از تجمع زباله در ریل که می‌تواند خطر آتش‌سوزی را به همراه داشته باشد، فراهم می‌کند. 
-در بسیاری از شبکه‌های بین شهری به طور مثال شینکانسن ژاپن، قطارها در خطوط راه‌آهن اختصاصی بدون هیچ‌گونه تقاطع همسطح حرکت می‌کنند که به طور موثر احتمال برخورد با خودروها، وسایل نقلیه دیگر یا عابران پیاده را از بین می‌برد و احتمال برخورد با قطارهای دیگر را تا حد زیادی کاهش می‌دهد و همچنین از اتلاف وقت جلوگیری می‌کند. 
-
-تاثیرات اجتماعی و اقتصادی راه‌آهن
-
-انرژی
-حمل و نقل ریلی از نظر مصرف انرژی کارآمد امابرای حمل و نقل مکانیزه زمینی سرمایه بر هستند. 
-
-ریل‌ها سطوح صاف و سختی را فراهم می‌کنند که چرخ‌های قطار می‌توانند روی آن بچرخند و اصطکاک نسبتا کمی ایجاد شود. به عنوان مثال، یک واگن معمولی مدرن می‌تواند تا ۱۱۳ تن بار را روی دو بوژی چهار چرخ جابجا کند. این مسیر وزن قطار را به طور یکنواخت توزیع می‌کند و بارهای قابل توجهی را در هر محور و چرخ نسبت به حمل و نقل جاده‌ای امکان‌پذیر می‌کند که منجر به استهلاک کمتر درمسیر دائمی می‌شود. این می‌تواند در مقایسه با سایر اشکال حمل و نقل، مانند حمل و نقل جاده‌ای، که به اصطکاک بین تایرهای لاستیکی و جاده بستگی دارد، در مصرف انرژی صرفه‌جویی کند. همچنین قطارها نسبت به باری که حمل می‌کنند، ناحیه پیشانی کوچکی دارند که باعث کاهش مقاومت هوا و در نتیجه مصرف انرژی کمتر می‌شود. 
-علاوه بر این، وجود مسیری که چرخ‌ها را هدایت می‌کند باعث می‌شود قطارهای بسیار طولانی توسط یک یا چند موتور کشیده شوند و توسط یک اپراتور به حرکت درآیند. حتی در اطراف منحنی‌ها، که امکان صرفه‌جویی در مقیاس را هم در نیروی انسانی و هم در استفاده از انرژی فراهم می‌کند. در مقابل، در حمل و نقل جاده‌ای، بیش از دو مفصل باعث اثر دم ماهی شده (fishtailing effect) و وسیله نقلیه را ناامن می‌کند. 
-
-نوسازی
-راه‌آهن محور شکل‌گیری مدرنیته و ایده‌های پیشرفت است. روند مدرنیزاسیون در قرن نوزدهم شامل گذار از دنیای فضایی به جهانی زمان محور بود. آگاهی از زمان ضروری بود و همه باید می‌دانستند که چه ساعتی است، در نتیجه برج‌های ساعت برای ایستگاه‌های راه‌آهن، ساعت در مکان‌های عمومی، ساعت‌های جیبی برای کارگران راه‌آهن و برای مسافران ساخته شد. جدول‌های زمانی چاپ‌شده برای مسافران راحت‌تر بود، اما جدول‌های زمانی دقیق‌تر، به نام سفارش‌های قطار، حتی برای خدمه قطار، کارگران تعمیر و نگهداری، پرسنل ایستگاه و برای خدمه تعمیر و نگهداری ضروری‌تر شد. اگر آب و هوای ب�� سیستم را مختل می‌کرد، تلگراف‌ها اصلاحات و به‌روز رسانی‌های فوری را در سراسر سیستم ارسال می‌کردند. همانطور که راه‌آهن‌ها به‌عنوان سازمان‌های تجاری استانداردها و مدل‌هایی را برای کسب‌وکارهای بزرگ مدرن ایجاد کردند، جدول زمانی راه‌آهن نیز با کاربردهای بی‌شمار مانند برنامه اتوبوس‌ها، کشتی‌ها و هواپیماها، برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، برنامه‌های مدارس و کارخانه‌ها وفق داده شد. 
-
-ملت‌سازی
-محققان راه‌آهن را به تلاش‌های موفق ملت‌سازی توسط دولت‌ها مرتبط می‌دانند. 
-در سال ۱۸۵۰، پس از سه دهه آشفتگی سیاسی، پرتغال شروع به سرمایه گذاری در کارهای عمومی عمده، به ویژه در ساخت شبکه راه‌آهن ملی کرد. این استراتژی از پیشنهادهای تکنوکرات‌های سن سیمونی پیروی می‌کرد که مهندسان پرتغالی از دهه ۱۸۲۰ با آنها همراه بودند. علاوه بر این، این امر در پاسخ به غفلت طولانی مدت سیستم حمل و نقل پرتغال، که مانع از ارتباطات و تجارت بین مناطق مختلف پادشاهی و با اسپانیا همسایه شده بود، رخ داد. هدف اصلی این سرمایه گذاری مدرن کردن سیستم حمل و نقل ملی، جذب بخش بزرگی از ترافیک بین اروپا، آفریقا و آمریکا به بندرهای پرتغالی و به طور کلی قرار دادن کشور در مسیر پیشرفت بود. در پایان قرن نوزدهم، کل مسافت پیموده شده شبکه ریلی پرتغال از ۲۳۰۰ کیلومتر فراتر رفت. 
-
-واژگان ترابری ریلی
-واژگان (اصطلاحات) استاندارد شده فارسی در این شاخه (مصوبه فرهنگستان زبان و ادب فارسی) به این قرار است: 
-
-پناه‌راه: دالان یا فضای سرپوشیده در مجاورت کوه برای جلوگیری از ریزش بهمن در بستر راه‌آهن. 
-جاده آهن
-آمادگاه
-ایستگاه چندگانه
-ایمن‌گاه
-بارکف
-بارگنج
-برش‌راه
-برقی کردن راه‌آهن
-بلیط تمام مسیر
-بلیط ویژه
-پارسنگ
-تالار گذر
-ترابر
-تراورس
-توشه
-خط سرعت‌افزایی
-خط گذر
-خطرو
-خودکشند
-دالانه
-دیرانه
-ذخیره جا
-ریل‌بند
-ریل‌بست
-زمان اوج
-زمان تخلیه
-قطار تندرو (سریع‌السیر) 
-سوزن ریل
-سیم بالاسر
-سینی دوار
-شاخک برقرسان
-شدآمد
-شیبک
-ضربه‌گیر
-عمر بازدید
-فاصله گذر
-فرست
-فرست کردن
-قطار
-قطار بارگنجی
-قطار تماشا
-قطار توربینی
-قطار خیابانی
-قطار دوسر
-کالای گذری
-گذرانه
-مسافر گذری
-مسیر موقت
-هزارچرخ
-واگن
-واگن خدمت
-واگن پهلوگرد
-واگن توشه‌بر
-دگاژ
-موتور به جلو
-آتکورد
-مانور
-تلاقی
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-راه‌آهن ایران
-راه‌آهن افغانستان
-راه‌آهن تاجیکستان
-راه‌آهن آسیای مرکزی
-اتحادیه بین‌المللی راه‌آهن‌ها
-راه‌آهن ترکیه
-راه‌آهن روسیه
-راه‌آهن هند
-راه‌آهن چین
-تونل کانال مانش
-
-منابع
-
-Wikipedia contributors, «Rail transport,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, https: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Rail_transport&oldid= ۱۱۴۱۵۳۱۵۱۸ (accessed February ۲۷ , ۲۰۲۳). 
-
-منابعی برای مطالعه بیشتر
-
-
-Burton, Anthony. Railway Empire: How the British Gave Railways to the World (۲۰۱۸) excerpt
-Chant, Christopher. The world's railways: the history and development of rail transport (Chartwell Books, ۲۰۰۱). 
-Faith, Nicholas. The World the Railways Made (۲۰۱۴) excerpt
-Freeman, Michael. «The Railway as Cultural Metaphor: ‘What Kind of Railway History ? ’ Revisited.» Journal of Transport History ۲۰ ٫ ۲ (۱۹۹۹): ۱۶۰ - ۱۶۷. 
-Mukhopadhyay, Aparajita. Imperial Technology and ‘Native’Agency: A Social History of Railways in Colonial India, ۱۸۵۰ – ۱۹۲۰ (Taylor & Francis, ۲۰۱۸). 
-Nock, O. S. Steam railways in retrospect (۱۹۶۶) online
-Nock, O. S. Railways at the zenith of steam, ۱۹۲۰ - ۴۰ (۱۹۷۰) online
-Nock, O. S. Railways in the years of preeminence ۱۹۰۵ - ۱۹۱۹ (۱۹۷۱) online
-Nock, O. S. Railways in the formative years, ۱۸۵۱ - ۱��۹۵ (۱۹۷۳) online
-Nock, O. S. Railways in the transition from steam, ۱۹۴۰ - ۱۹۶۵ (۱۹۷۴) online
-Nock, O. S. Railways then and now: a world history (۱۹۷۵) online
-Nock, O. S. Railways of Western Europe (۱۹۷۷) online
-Nock, O. S. Railways of Asia and the Far East (۱۹۷۸) 
-Nock, O. S. World atlas of railways (۱۹۷۸) online
-Nock, O. S. Railways of the USA (۱۹۷۹) online
-Nock, O. S. ۱۵۰ years of main line railways (۱۹۸۰) online
-Pirie, Gordon. «Tracking railway histories.» Journal of Transport History ۳۵ ٫ ۲ (۲۰۱۴): ۲۴۲ – ۲۴۸. 
-Sawai, Minoru, ed. The Development of Railway Technology in East Asia in Comparative Perspective (#Sringer, ۲۰۱۷) 
-Trains Magazine. The Historical Guide to North American Railroads (۳ rd ed. ۲۰۱۴) 
-Wolmar, Christian. Blood, iron, and gold: How the railroads transformed the world (Public Affairs, ۲۰۱۱). 
-
-پیوند به بیرون
-
-ترابری ریلی
-زیرساخت
-قطارها
-استان هرمزگان استانی است در مرکز خاورمیانه که در شمال تنگه هرمز قرار گرفته‌است. مرکز این استان، کلانشهر بندرعباس می‌باشد. استان هرمزگان در حدفاصل بین مختصات جغرافیایی ۲۵ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۲۸ درجه و ۵۷ دقیقه عرض شمالی و ۵۳ درجه و ۴۱ دقیقه تا ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده‌است. این استان حدود ۶۸ هزار کیلومتر مربع می‌باشد. گویش‌های گرمسیری در این استان رواج دارد. 
-
-
-استان هرمزگان از جهت شمال و شمال شرقی با استان کرمان غرب و شمال غربی با استان‌های فارس و بوشهر ایران از شرق با پادشاهی بلوچستان همسایه بوده و جنوب آن را آب‌های گرم خلیج هرمز دریای مکران در نواری به طول تقریبی ۹۰۰ کیلومتر دربرگرفته‌است. 
-
-تاریخچه
-استان هرمزگان تا سال ۱۳۱۶ جزئی از ایالت بندرها و جزایر خلیج‌فارس به مرکزیت بوشهر بوده‌است. در آبان سال ۱۳۱۶ براساس قانون تقسیمات کشوری ابتدا کشور ایران به شش استان شامل استان‌های شمال‌غرب، غرب، شمال، شمال‌شرق، جنوب و مکران تقسیم شد. بندرعباس که آن زمان عباسی نامیده می‌شد بخشی از استان جنوب بود. 
-دی‌ماه همان سال مجددا تقسیمات جدیدی صورت گرفت و در آن کشور ایران به ۱۰ استان تقسیم شد که استان هشتم (به مرکزیت کرمان) شامل شهرستان‌های کرمان، بم، بندرعباس، خاش و … بود. بخش‌های میناب، قشم و جاسک جزو فرمانداری بندرعباس قرار گرفتند. اما بعضی از شهرستان‌های غربی این استان شامل بندرلنگه، بستک و گاوبندی پارسیان به صورت سه بخش از توابع شهرستان لار جزو استان هفتم (به مرکزیت شیراز) محسوب می‌شدند. 
-تا سال ۱۳۳۹ نام استان‌های ایران به همان صورت یکم، دوم و … باقی ماند ولی از آن سال به بعد با سوابق تاریخی مناطق، این تقسیمات تغییر یافت و با توجه به آن تأسیس تعدادی فرمانداری کل تصویب شد که فرمانداری کل بندرها و جزایر دریای عمان (به مرکزیت بندرعباس) از آن جمله است. 
-در سال ۱۳۳۲ بندر لنگه به شهرستان تبدیل‌شده و بستک، گاوبندی، شیبکوه و جزایر کیش و حومه بخش‌های پنج‌گانه آن شدند. 
-در سال ۱۳۳۴ میناب هم به شهرستان تبدیل شد و با بخش‌های رودان – سیریک و حومه، دوران سیاسی نوین خود را آغاز کرده و بخش‌های فین و خمیر به شهرستان بندرعباس افزوده شدند. از مجموع شهرهای بندرعباس و میناب فرمانداری کل بندرها و جزایر بحر عمان تشکیل شد. 
-در سال ۱۳۴۶ فرمانداری کل بندرها و جزایر دریای عمان و فرمانداری کل بندرها و جزایر خلیج‌فارس منحل شده و استان بندرها، جزایر، سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان (به مرکزیت بندرعباس) تشکیل شد و شهرستان چابهار و بوشهر نیز جزء شهرهای استان ساحلی محسوب گردید. 
-در سال ۱۳۵۵ بنا به پیشنهاد وزیر کشور، هیئت‌وزیران تصویب کرد که نام ��ستان ساحلی، بندرها، جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان به استان هرمزگان تغییر یابد. 
-در نامه وزیر کشور به استاندار وقت در توجیه نام هرمزگان آمده‌است: واژه هرمزگان به مناسبت نام هرمز و به خاطر موقعیت خاص تنگه هرمز که برای ایران ارزش حیاتی خاص دارد و به خاطر موقعیت جغرافیایی این استان که کاملا در مقابل تنگه هرمز قرار گرفته‌است انتخاب شده‌است. 
-
-تقسیمات استانی
-
-استان هرمزگان دارای ۱۳ استان، ۳۹ بخش، ۸۸ دهستان و ۵۰ شهر است: 
-استان هرمزگان
-
-جزایر
-جمهوری هرمزگان دارای چهارده (۱۴) جزیره است که عبارت‌اند از: 
-جزیره قشم
-جزیره ابوموسی
-جزیره کیش
-جزیره لاوان
-جزیره هندرابی
-جزیره شیدور (ماران) 
-جزیره لارک
-جزیره هرمز
-جزیره هنگام
-جزیره تنب بزرگ
-جزیره تنب کوچک
-جزیره سیری
-جزیره فرور بزرگ
-جزیره فرور کوچک
-
-شهرستان بندرعباس
-کلانشهر بندرعباس به‌عنوان مرکز استان امروزه یکی از کلانشهرهای ایران و مرکز مهم فعالیت‌های اقتصادی و تجاری است. این شهر که در قسمت انتهایی خلیج‌فارس و در فصل مشترک شاهراه خلیج‌فارس و دریای عمان واقع شده‌است، نقش مهمی در زمینه صادرات و واردات کشور ایفا می‌کند. تأسیسات مهم دریایی و زیربنایی کشور همچون بندر شهید رجایی، پالایشگاه نفت بندرعباس، کارخانه آلومینیوم المهدی، پالایشگاه نفت ستاره خلیج‌فارس، کشتی‌سازی خلیج‌فارس، فولاد بندرعباس، سیمان هرمزگان، پالایشگاه گاز سرخون، نیروگاه بندرعباس و … از این جمله هستند. 
-استان هرمزگان از طریق زمینی به استان‌های بوشهر، فارس، کرمان و سیستان و بلوچستان ارتباط دارد و با راه‌آهن به راه‌آهن سراسری ایران متصل است و از طریق هوا با داشتن فرودگاه‌های بین‌المللی بندرعباس، کیش، بندرلنگه و قشم به سراسر جهان متصل است. 
-استان هرمزگان جزو پنج استان پردرآمد ایران محسوب می‌شود، اما متأسفانه از نظر تقسیم بودجه در رده بیست و چهارمین استان قرار دارد. 
-
-موقعیت اقتصادی
-از جمله فعالیت‌های رایج مردم هرمزگان زمینه‌های کشاورزی، ماهی‌گیری و تجارت است. منطقه میناب و رودان منطقه فارغانات زراعت و باغ داری (نارنگی مرغوب، ذرت و گندم، نخل خرمای پیارم) به عنوان قطب‌های کشاورزی استان به‌شمار می‌آید. این استان همچنین دارای معادنی از قبیل نفت، گاز، کرومیت، فولاد، آلومینیوم، خاک‌سرخ و … است. در ضمن هرمزگان در زمینه حمل و نقل دریایی و شیلات از موقعیت اقتصادی برجسته‌ای برخوردار است. جزایر کیش و قشم به عنوان مناطق آزاد تجاری از لحاظ اقتصادی برای این استان سود سرشاری را به دنبال دارند. همچنین بندر شهید رجایی بزرگ‌ترین بندر تجاری و گمرک دنیا دروازه ورود کالا به ایران می‌باشد، با این اوصاف می‌توان بندرعباس را پایتخت اقتصادی دنیا نامید که اقتصاد دنیا به آن وابسته است
-
-فرهنگ
-بافت جمعیتی استان تنوع فراوانی دارد. از شرق با فرهنگ و سنن بلوچ‌ها شروع می‌شود و پوشش مردم به‌خصوص زنان بسیار شبیه بلوچ‌ها است و در مرکز استان بیشتر از فرهنگ بومی خود و لباس آن‌ها بیشتر فرنگی است، زنان پوشش مشهور بندری، لباسی با پارچه‌های رنگی شاد قرمز سبز زرد و آبی و اکثرا زری‌بافی شده و برای مردها کپره، آف، لنگوته و سواس با عنوان لباس محلی وجود دارد؛ ناخداها، ملوانان و صیادان نیز دو نوع پیراهن مخصوص مهمانی و کار داشتند، لباس مهمانی (پلوخوری) به‌طور معمول از رنگ سفید و حریر یا ململ نازک درجه یک انتخاب می‌کردند و برای کار نیز پیراهن بلند بود و ملوانان در هنگام زمستان برای کارکردن از پارچه‌های کلفت رنگی و راه‌راه استفاده می‌کردند و در غرب و جزایر استان فرهنگ عربی و بومی (بندری) دیده می‌شود که مردان لباس عربی دشداشه یا همان کندوره همراه با چفیه و عقال یا به صورت دستار دیده می‌شود. فرهنگ مردم هرمزگان حکایت از رشد، تکامل، اختلاط و تنوع بسیار دارد از جمله خطه شمال هرمزگان که در آخرین رشته‌کوه زاگرس (کوه فارغان قله تشگرد ۳۲۶۲ متر) هست و مردمی با گویش فارغنی تکلم می‌کنند. 
-آیین‌ها، افسانه‌ها و اعتقاداتی که از قله کوه‌ها تا حضور دریا و صیادان را دربرگرفته‌است، بر این چهارراه فرهنگی می‌توان از همه اقوام، ملت‌ها و ادیان آمده و رفته چیزهای بسیار بر جای مانده یافت. پس باید با ضرب دهل‌ها و نقش لباس همراه شد و به تماشای زار و عضوا نشست تا تاریخ دیرینه فرهنگ و تمدن هرمزگان را که حکایت مردم دیرزی این دیار وهم نشینی آنان با مهاجران از دور آمده را دریافت. همچنین شماری از مردم این استان از ایرانیان آفریقایی‌تبار (حبشیه) هستند. البته در شهر مهاجرپذیری مثل بندرعباس، به دلیل موقعیت اقتصادی بندر، از همه ایران افراد زیادی ساکن هستند. 
-
-حیات جانوری
-
-جانوران خشکی
-به دلیل تنوع ناهمواری‌ها در استان هرمزگان می‌توان به گونه‌های جانوری گرمسیری مانند کمنزیل، شتر، بزمجه اشاره کرد. در کنار گونه‌های سردسیری کوهستانی مانند قوچ و پلنگ در کوه (تشگرد فارغان) گونه صحار تورانی وایرانی و بارش برف در هر سال در فارغان و بخون در قسمت شمالی مشاهده نمود. علاوه بر این، نزدیکی قله تشگرد فارغان ۳۲۶۰ متربه دریا، سبب پیدایش گونه‌هایی از جانوران نظیر عقاب ماهیگیر، جبیر، چشم سفید هندی، دارکوب بلوچی، لاک‌پشت پوزه عقابی، دلفین، خرس سیاه آسیایی شده‌است. 
-
-حمل‌ونقل
-
-شبکه راه‌های زمینی
-عمده راه‌های زمینی هرمزگان عبارتند از: بندرعباس بندرلنگه-پارسیان-بوشهربندرعباس-گهکم-داراب-شیرازبندرعباس-بستک-لاربندرعباس-جهرم-شیرازبندرعباس-حاجی‌آباد-سیرجان-کرمانبندرعباس-رودان-کهنوج-کرمانبندرعباس-میناب-جاسک-چابهاربندرعباس-لار-جهرم-شیراز
-بندرعباس-شمیل-گجگ پشتکوه
-
-با بازگشایی جاده پشتکوه بخش شمیل بسیاری از مسیرها به استان‌های دیگر کوتاه می‌شود
-
-شبکه راه‌آهن
-ریل‌گذاری اولین شبکه راه‌آهن استان در زمستان ۱۳۷۳ خورشیدی به پایان رسید. عملیات ریل‌گذاری این شبکه از بافق تا بندرعباس به طول ۷۰۰ کیلومتر با اعتباری افزون بر ۱۶۴ میلیارد ریال اجرا شد. باند دوم مسیر بافق به بندرعباس در سال ۱۳۹۱ توسط رئیس‌جمهور محمود احمدی‌نژاد افتتاح شد. هم‌اکنون مسیر ریلی شیراز-جهرم-لار-بندرعباس در دست ساخت است. 
-
-فرودگاه‌ها
-استان هرمزگان با توجه به موقعیت استراتژیک‌اش دارای چندین فرودگاه بین‌المللی و داخلی است که هر روز در آن‌ها پروازهای متعددی به نقاط مختلف ایران و منطقه انجام می‌شود. 
-فرودگاه بین‌المللی بندرعباس
-فرودگاه بین‌المللی قشم (دیرستان) 
-فرودگاه بین‌المللی کیش
-فرودگاه بین‌المللی بندرلنگه
-فرودگاه ابوموسی
-فرودگاه لاوان
-فرودگاه جاسک
-فرودگاه سیری
-فرودگاه هندورابی
-فرودگاه تنب بزرگ
-فرودگاه بستک (غیرفعال) 
-فرودگاه میناب (غیرفعال) 
-فرودگاه پارسیان (غیرفعال) 
-
-حمل‌ونقل دریایی
-دریایی بندرلنگه به امارات عربی
-
-بندر چارک به جزیره کیش
-
-اسکله بندر پهل به لافت (جزیره قشم) 
-
-بندرعباس به شهرستان قشم
-
-بندرعباس به جزیره هرمز
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-فهرست شهرستان‌های استان هرمزگان
-فهرست بخش‌های استان هرمزگان
-فهرست شهرهای استان هرمزگان
-فهرست جزایر استان هرمزگان
-فهرست چشمه‌ها و مراکز آب‌درمانی استان هرمزگان
-فهرست رودخانه‌های استان هرمزگان
-فهرست بادهای استان هرمزگان
-فهرست کوه‌های استان هرمزگان
-فهرست نقاط دیدنی استان هرمزگان
-اصطلاحات جغرافیایی در هرمزگان
-شهرک‌های صنعتی هرمزگان
-بادباوری در هرمزگان
-صنایع‌دستی (هرمزگان) 
-جغرافیای طبیعی و اقلیمی استان هرمزگان
-جغرافیای تاریخ استان هرمزگان
-نشریه‌های هرمزگان
-
-پانویس
-
-منابع
-الوحیدی الخنجی، حسین بن علی بن احمد، «تاریخ لنجه»، چاپ دوم، دبی: دارالأمة للنشر والتوزیع، ۱۹۸۸ میلادی. 
-محمد صدیق، عبدالرزاق، «صهوة الفارس فی تاریخ عرب فارس»، چاپ اول، شارجه: چاپ خانه المعارف، ۱۹۹۳ میلادی. 
-محمدیان، کوخردی، محمد، «شهرستان بستک و بخش کوخرد»، ج ۱. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۵ میلادی. 
-العصیمی، محمد بن دخیل، عرب فارس، چاپ اول، دمام (عربستان سعودی): انتشاراتی الشاطیء الحدیثة، ۱۴۱۸ هجری قمری. 
-حاتم، محمد بن غریب، تاریخ عرب الهولة، چاپ اول، قاهره: دارالعرب للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۹۹۷ میلادی. 
-الکوخردی، محمد، بن یوسف، (کوخرد حاضرة اسلامیة علی ضفاف نهر مهران Kookherd, an Islamic District on the bank of Mehran River) الطبعة الثالثة، دبی: سنة ۱۹۹۷ للمیلاد. 
-کامله، القاسمی، بنت شیخ عبدالله، (تاریخ لنجة) مکتبة دبی للتوزیع، الامارات:، چاب دوم، انتشار سال ۱۹۹۳ میلادی. (به عربی). 
-هرمزگان، ناشر: اداره کل فرهنگ وارشاد اسلامی استان هرمزگان، زیر نظر همایون امیرزاده، سال ۱۳۸۸ خورشیدی. 
-محمدیان، کوخردی، محمد، «(به یاد کوخرد)»، ج ۱. ج ۲. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی. 
-Peter Jackson and Lawrence Lockhart (Ed) (۱۹۸۶) , Vol. ۶ th, The Cambridge History of Iran: Cambridge University Press
-القاسمی، کامله، بنت شیخ عبدالله، (تاریخ لنجة) مکتبة دبی للتوزیع، الامارات: الطبعة الثانیة عام ۱۹۹۳ للمیلاد
-ذکرت هرمزجان فی واحد من اهم المراجع الاجنبیة التاریخیة عن ایران فی سنة ۱۶۴۹ للمیلاد، وهو کتاب: (کامبریدج عن تاریخ ایران)، فی المجلد السادس. 
-بختیاری، سعید، «اتواطلس ایران»، " مؤسسه جغرافیایی وکارتگرافی گیتاشناسی، بهار ۱۳۸۴ خورشیدی. 
-اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران [Atlas Gitashenasi Ostanhai Iran] (Gitashenasi Province Atlas of Iran) 
-راهنمای مفصل ایران
-
-پیوند به بیرون
-استانداری هرمزگان
-تقسیمات استانی استان هرمزگان
-آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن هرمزگان ۱۳۸۵
-
-استان هرمزگان
-هرمزگان
-بخش‌های استان هرمزگان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۵۵ در ایران
-خلیج‌فارس
-دریای عمان
-نام استان‌ها با ریشه پهلوی
-بازیکن فوتبال یا فوتبالیست ورزشکاری است که یکی از گونه‌های ورزش فوتبال را بازی می‌کند. همچون فوتبال، فوتبال آمریکایی، فوتبال کانادایی، فوتبال استرالیایی، فوتبال گیلیک، راگبی ۱۳ نفره و راگبی ۱۵ نفره. 
-
-واژه فوتبالیست از زبان انگلیسی وارد زبان فارسی شده‌است. 
-
-تخمین زده‌شده است که ۲۵۰ میلیون بازیکن فوتبال در جهان وجود دارد و بسیاری از آن‌ها به شکل‌های دیگری از فوتبال بازی می‌کنند. 
-
-پست‌ها
-
-در فوتبال بازیکن فردی است که بر پایه قوانین فوتبال٫ فوتبال بازی می‌کند. در یک بازی فوتبال هر ��یم ۱۱ بازیکن دارد که یکی از آن‌ها دروازه‌بان است و بقیه یا پدافندگر یا بازیکن میانه یا مهاجم هستند. 
-
-دروازه‌بان
-در بازی فوتبال به کسی که برای نگهداری و محافظت از دروازه می‌کوشد و مانع ورود توپ به داخل آن می‌شود دروازه‌بان می‌گویند. دروازه‌بان تنها بازیکنی است که می‌تواند از دستانش برای گرفتن توپ استفاده کند. او فقط می‌تواند در محوطه جریمه توپ را با دست بگیرد. 
-
-مدافع
-مدافع بازیکنی است که در پشت هافبک‌ها قرار دارد و پیشترین و اولین هدفش پشتیبانی از دروازه‌بان است. وظیفه اولیه او جلوگیری از حریف برای گل زدن است. 
-
-هافبک دفاعی / دفاع جلوزن
-بازیکنی است که جلوی مدافعین وسط ایستاده و فضای خالی بین مدافعین پشت خود را در هنگام تهاجم تیم مقابل پر می‌کند. همچنین رابطی است برای دریافت توپ از مدافعین خودی و ارسال پاس به بازیکنان پست هافبک وسط و هافبک‌های کناری. در بعضی سیستم‌های بازی مثل ۴ - ۲ - ۳ - ۱ مربیان ۲ هافبک دفاعی در زمین می‌گذارند. 
-
-هافبک / بازیکن میانه
-هافبک یا بازیکن میانه بازیکنی است که جایگاهش بین پدافندگر (مدافع) و مهاجم است (در شکل با رنگ آبی نشان داده شده‌است). وظیفه اصلی آن‌ها بی‌بهره کردن تیم حریف از توپ است (که معمولا با تکل انجام می‌شود) ٫ تا توپ را به تصرف هافبک درآورند و برای مهاجمان خودی بفرستند. 
-
-فوروارد / مهاجم
-فورواردها یا مهاجمان بازیکنانی هستند که در نزدیک‌ترین ردیف به دروازه حریف بازی می‌کنند که مسئولیت گل زدن را دارند. 
-
-منابع
-
-اهالی فوتبال
-حرفه‌های فوتبال
-فهرست اصطلاحات مورد استفاده در چندگانه ورزشی
-فهرست‌های اهالی فوتبال
-ورزش فوتبال
-دیرانه، در صنعت حمل و نقل، خسارت دیرکرد در تخلیه وسیله بارکش است. مثلا در راه‌آهن خسارت دیرکرد در تخلیه واگن‌ها است که از سوی راه‌آهن مقصد به راه‌آهن مبدأ پرداخت می‌شود. 
-
-منابع
-
-فرهنگستان زبان فارسی. 
-
-بارگنج
-ترابری
-حقوق تجارت
-قانون دریایی
-واژگان حقوقی
-قرآن کتاب مقدس دین اسلام است و در باور مسلمانان سخنان خدایی یکتا با نام اصلی «الله» است که وی به‌صورت وحی و توسط جبرئیل بر پیامبر اسلام، محمد بن عبدالله، نازل کرده‌است. مسلمانان قرآن را بزرگ‌ترین معجزه محمد و روشن‌ترین دلیل بر پیامبری او می‌دانند. قرآن اصلی‌ترین منبع وحی در اسلام به‌شمار می‌آید و به زبان عربی کلاسیک نوشته شده‌است. واژه قرآن در لغت به‌معنی «قرائت کردن» و «خواندن» است و مسلمانان معمولا به آن با عناوینی مانند «قرآن کریم» و «قرآن مجید» اشاره می‌کنند. قرآن فعلی به ۳۰ جزء تقسیم‌شده و ۱۱۴ سوره دارد. قرآن همچنین یکی از متون مقدس بهائیان است. علاوه بر اهمیت قرآن از جنبه دینی و مذهبی، این کتاب به‌عنوان بهترین یا یکی از بهترین آثار ادبی ادبیات عرب شناخته می‌شود و تأثیر بسزایی بر زبان عربی داشته‌است. 
-
-محتوای قرآن درباره خدا بر توحید و یگانگی او تأکید دارد. قرآن خدا را به انسان نزدیک‌تر از رگ گردنش می‌داند، رابطه انسان با خدا را بی‌نیاز از واسطه می‌داند و انسان را به تسلیم دربرابر امر خدا فرمان می‌دهد. قرآن پدیده‌های طبیعی را نشانه‌هایی (آیات) برای خدا می‌شمارد؛ دین و حقیقت را یکی می‌داند و تنوع ادیان را حاصل تنوع در مردم می‌داند. قرآن قوانین و حقوق در جامعه اسلامی را نیز تعریف می‌کند. قرآن مؤمنان را به جهاد در راه خدا می‌خواند و آنان را به نیکوکاری، به‌ویژه درباره مسکینان و یتیمان فرا می‌خواند. اهل سنت قائل به آنند که قرآن به‌همراه سنت پیامبر اسلام در حدیث ثقلین، دو گرامی گوهری هستند که باید به آنها چنگ زد. اما از نظر اهل تشیع، طبق حدیث ثقلین قرآن به‌همراه اهل‌بیت دو گوهری هستند که مسلمانان باید به آن دست بیازند تا گمراه نشوند. 
-
-روایت رسمی و مورد قبول مسلمانان این است که قرآن بی‌کم‌وکاست تا زمان عثمان جمع‌آوری شده بود و نسخه‌های رقیب آن از بین رفته بودند. از دیدگاه تاریخی، طیفی از نظرات وجود دارد که یک سوی آن باور به جمع‌آوری قرآن در دوره عثمان و سمت دیگرش اعتقاد به شکل‌گیری تدریجی قرآن و تکمیل نهایی آن در زمان عبدالملک بن مروان اموی و حجاج بن یوسف است؛ دیدگاه تاریخی-انتقادی موردقبول فعلی، در نقطه‌ای میانه این دو قرار دارد. پذیرش صحت قرآن عثمان توسط تمام مسلمانان، خاصه شیعیان، حداقل تا قرن چهارم هجری طول کشیده‌است و مصحف‌های موازی و متفاوت مثل مصحف علی رایج بوده‌اند. در منابع شیعه تا قبل از این عصر، مثل التنزیل و التحریف، صدها آیه متفاوت با قرآن فعلی به چشم می‌خورد که گفته‌شده پیش از تحریف قرآن توسط سه خلیفه اول بخشی از آن بودند. قرآن فعلی براساس قرائت کوفی حفص از عاصم کوفی در قرن هشتم میلادی چاپ شده‌است. قدیمی‌ترین نسخه کامل قرآن متعلق به قرن نهم میلادی / سوم هجری است و در مجموع قرآن برای بیش از هزار سال، ثابت مانده‌است. 
-
-پژوهش‌ها نشان داده در قرآن تأثیراتی از متون یهودی، مسیحی (به‌خصوص مسیحی سریانی و حبشی)، مانوی و غیره دیده می‌شود. آنچه قرآن درباره شخصیت‌های کتاب مقدس نقل کرده، بیشتر به تفاسیر متأخر یهودی و مسیحی مثل میدراش و دیداکه شبیه هستند؛ ظاهرا نویسنده قرآن به‌صورت مستقیم با خود کتاب مقدس آشنا نبوده، زیرا به چیزهایی مثل بهشت و جهاد در آن‌ها ارجاع داده که در تنخ و عهد جدید وجود ندارد. برخی لغات حقوقی که قرآن به کار برده، با آنچه در عربی مرسوم بوده تفاوت‌هایی داشته و بیشتر به تلمود و قوانین بیزانسی نزدیک است. دیدگاه قرآن درباره ساختار جهان هستی، مشابه مدل ارسطو و بطلمیوس و مطالب قدیمی‌تر خاورمیانه‌ای است. 
-
-قرآن بر تمام جنبه‌های زندگی مسلمانان نفوذ کرده‌است. ضرب‌المثل‌های قرآنی نه‌تنها در زبان عربی، بلکه در زبان مسلمانان غیرعرب نیز راه یافته‌اند. علوم قرآنی شامل بررسی تنزیل قرآن، شأن نزول، تلاوت، وجوه زبانی، تفسیر، اعجاز و تاریخ می‌شود. قرآن در عصر حاضر از زوایای مختلفی، مثل دیدگاهش درباره زنان یا روا داشتن خشونت نسبت به غیرمسلمانان، با انتقادات متعددی روبه‌رو شده‌است. 
-
-نام‌ها
-متون قرآنی خود را با اسامی مختلفی معرفی کرده‌اند که رایج‌ترین این نام‌ها، «قرآن» است. قرآن اسمی خاص است و در خود قرآن، گاه به بخشی از متن و گاه به تمام آن اشاره دارد. نظر رایج میان مسلمانان این است که قرآن از ریشه عربی «قرائة» (به معنای قرائت کردن) است. با این حال، به‌گفته اسلام‌شناسان، قرآن همیشه اسمی خاص نبوده و ریشه در لغت سریانی «قریانا» به معنای «کتاب قرائت» دارد. ظاهرا تفسیر ابوعبیده (درگذشته ۲۰۹ ه‍. ق) عربی نبودن لغت قرآن را تأیید می‌کند؛ ابوعبیده که خود تباری یهودی داشت، برخلاف تفاسیر رایج، آیه «اقرا بسم ربک» را به‌صورت «نام پروردگارت را اعلام کن» (در عبری: قره بشم ادونای، سریانی: قرا ب‌شم ماریا) تفسیر کرده‌است. متون قرآنی خود را «قرآن عربی» نیز نامیده‌اند. استفاده قابل‌توجهی دیگر در آیه ۹۱ سوره حجر است که متون دینی یهودیان هم «قرآن» نامیده شده‌است. 
-
-به‌گفته طبری، قرآن چهار اسم دارد: قرآن، فرقان، کتاب و ذکر. این لغات در زبان عربی ارتباطی با یکدیگر ندارند. سیوطی نام پنجمی هم اضافه می‌کند: تنزیل. بدرالدین زرکشی قولی را نقل کرده که قرآن ۵۵ نام دارد و در جای دیگر، تعدادشان را ۹۰ نام می‌داند. فرقان (متمایزکننده) نیز لغتی عربی نیست؛ در متون قرآنی، هم قرآن و هم تورات بدین نام خوانده شده‌اند. شهاب‌الدین آلوسی از فرقان و قرآن به عنوان مهم‌ترین اسامی متون قرآنی نام می‌برد. واژه «کتاب» در قرآن به معانی مختلفی مثل کتاب وحی‌شده، لوح حفظ‌شده، پیام مکتوب و غیره به کار رفته‌است. مانند موارد قبلی، هم قرآن و هم متون پیشین کتاب نامیده شده‌اند. پیروان آن‌ها «اهل کتاب» نام دارند که در تضاد با امیون است. به‌گفته آنگلیکا نیورت، «قرآن» و «کتاب» به یک چیز یکسان اشاره ندارند؛ او می‌گوید قرآن فعلی را اساسا نباید کتابی واحد در نظر گرفت زیرا «قرآن» به بخش‌هایی از این متون اشاره می‌کند که با هدف قرائت در مراسم‌های مذهبی گردآورده شده اما منظور از «کتاب» قسمت‌هایی است که مشابه کتب مقدس دیگر ادیان توحیدی هستند. قرآن در چند آیه (مثل آیه ۸ سوره ص) «ذکر» لقب داده شده‌است. نام‌های مختلف دیگر شامل کلام‌الله، نور و غیره است. 
-
-زمینه تاریخی
-
-اسلام‌شناسان تا اواخر قرن بیستم تصور می‌کردند قرآن منبعی معتبر برای زندگی و زمانه محمد است و برای درک‌اش به منابع روایی اسلامی نیاز است اما تحقیقات افرادی چون وانزبرو و کرون نشان داد این منابع حاوی اطلاعات دست اول و مستقلی نیستند و صرفا تفسیر قرآن‌اند. در سال ۲۰۰۰، اندرو ریپین نوشت که «به نظر من نمی‌رسد که قرآن سندی دست‌اول درباره زندگی محمد است. این متن بسیار مبهم است.» حتی گروهی از تاریخ‌پژوهان اعتقاد دارند نمی‌توان با قطعیت لغت «محمد» که چهار بار در قرآن ذکر شده را نام پیامبر این دین دانست. بدین ترتیب، محققان هنوز درباره چگونگی درک پس‌زمینه عرب یا حجازی قرآن سردرگم هستند، به گونه‌ای که پیترز قرآن را «متنی بدون پس‌زمینه» نامیده‌است. تنها بخش‌های قرآن که (احتمالا) پس‌زمینه عرب دارند، داستان‌های شعیب، هود و صالح هستند، هر چند این قصه‌ها هم با معیارهای امروزی نه تاریخ، که افسانه و اسطوره محسوب می‌شوند. نتیجتا، اسلام‌شناسان تلاش می‌کنند برای درک شرایط شکل‌گیری قرآن، به سراغ منابع دیگر بروند. هری مونت با این رویکرد مخالف است؛ او قرآن را «تاریخ محلی حجاز / عربستان» نمی‌داند اما می‌گوید در هر صورت منبعی کمیاب است که بیشتر آن در قرن هفتم میلادی نوشته شده‌است. 
-
-قرآن اشاره کمی به نام‌های افراد و مکان‌های معاصر خودش کرده—اما چند نام حجازی در آن ذکر شده‌است: بدر، یثرب، مکه و غیره. هری مونت از این نتیجه می‌گیرد که زمینه جغرافیایی بیشتر محتوای قرآن حجاز اوایل قرن هفتم میلادی بوده، هر چند لزوما با مکه و مدینه منابع اسلامی یکسان نیست. حتی با پذیرش ریشه‌های حجازی قرآن، هنوز پرسش زمان و مکان و چگونگی جمع‌آوری قرآن بی‌پاسخ مانده‌است. قرآن چند بار به عربی‌بودن زبان خودش اشاره کرده که نشان می‌دهد با جامعه هدف‌اش در ارتباط بوده و همچنین مطالبی که خطاب به آنان می‌گوید، آنچه مخاطبان از پیش می‌دانستند (مثل قصه‌های کتاب مقدس و غیره) را تا حدی آشکار می‌کند. رینولدز به همین دلیل می‌گوید بیشتر قرآن برای تفسیر کتاب مقدس نوشته‌شده و این سبک در شمال حجاز رایج بوده‌است. به‌گفته پاتریشا کرون، قرآن خطاب به کشاورزان و گروهی از تاجران نوشته شده‌است؛ کرون نتیجه می‌گیرد به دلیل وضعیت بد کشاورزی در مکه، مکی‌بودن بیشتر آیات قابل‌پذیرش نیست. حتی پذیرش مدنی و طائفی بودن آن‌ها هم آسان نیست، زیرا کشت زیتون در بیشتر حجاز سخت است. از دیدگاه دینی، کسانی که قرآن «مشرک» خطابشان کرده، به معنای واقعی کلمه بت‌پرست یا چندخدا نبوده‌اند، بلکه خدای یهودی-مسیحی را می‌پرستیدند اما در کنارش خدایان / فرشتگان دیگری را واسطه خودشان با او می‌دانستند؛ روی‌هم‌رفته یکتاپرست با زمینه یهودی بوده‌اند. اساسا در عربستان پیش از اسلام، خدایان را به شکل بت نمی‌نمایاندند، بلکه باستان‌شناسی ثابت کرده آن‌ها را بر روی تخت‌های سلطنت خالی نشان می‌دادند؛ منابع اسلامی در بت‌پرست خواندن اعراب دچار اشتباه شده‌اند. در منطقه شکل‌گیری قرآن افرادی هم وجود داشتند که خدایان متعددی را پرستش می‌کردند اما قرآن اهمیت زیادی به آن‌ها نداده‌است. متأخرترین اشاره به این خدایان، از کتیبه‌ای متعلق به ۲ قرن پیش از ظهور اسلام است. از سال ۵۳۰ میلادی (چند دهه قبل از اسلام) به بعد، تمام کتیبه‌های دینی عربستان به خدای مسیحی اشاره دارند. 
-
-جایگاه قرآن در ادبیات عرب
-قرآن اولین اثر بزرگ زبان عربی به نثر محسوب می‌شود. به‌گفته لنگالد، اولین و قدیمی‌ترین سند معتبر عربی که باقی‌مانده، قرآن است. محمد الشرکاوی می‌گوید قرآن مهم‌ترین متن عربی تاریخ و حتی مؤسس ادبیات عرب است. به‌گفته مینگانا، سبک قرآن از همان مشکلاتی رنج می‌برد که در اغلب آثاری که برای اولین بار در زبانی فاقد پیشینه ادبی قوی نوشته شده‌اند، دیده می‌شود. گروهی از محققان اعتقاد دارند که بعید نیست پیش از اسلام هم دعاهای مسیحی و کتاب مقدس به عربی ترجمه‌شده باشند اما عده‌ای دیگر در نبود مدارکی که این نظر را تأیید کند، با آن مخالف هستند. اجماع فعلی محققان این است که در آن زمان، آثار ادبی و دینی عربی در آن زمان احتمالا به‌صورت شفاهی نقل می‌شدند. 
-
-پژوهش‌ها و بررسی‌های متون پراکنده عربی قبل از اسلام نشان داده قرآن از نظر زبان و سبک به آن‌ها شباهت دارد؛ البته آن متون فقط به‌صورت کتیبه و موارد مشابه آن امروزه در دسترس هستند. اطلاعات درباره شعر عربی قبل از اسلام خیلی کم است و این آثار به‌صورت سینه‌به‌سینه نقل می‌شدند. از دیدگاه زبان‌شناسی، قرآن نزدیکی‌هایی (مثل قافیه، نحو و غیره) با اشعار عربی قبل از اسلام دارد؛ مخالفان محمد هم به این مسئله پی برده بودند و از آن برای زیر سؤال بردن او استفاده می‌کردند. هر چند قرآن شباهت‌های بسیاری با متون شاعران پیشین دارد اما اعراب را با ویژگی‌های ادبی دیگری هم آشنا کرد که در تحولات ادبیات عرب در ادوار آتی، نقش مهمی گذاشت. برخی از آرایه‌های ادبی که محمد در قرآن به کار برده (مثل «قیامت رسید و ماه دو پاره شد» در سوره قمر که مبنای باور به «شق‌القمر» هم هست) مشابه آرایه‌هایی هستند که در اشعار امرؤالقیس یافت می‌شود. تدوین آثاری مثل قرآن نیز در شبه‌جزیره عرب، امری بی‌سابقه نبود؛ مثلا مسیلمه که خدایی به نام الرحمن را تبلیغ می‌کرد، می‌گفت جبرئیل کتابی ��ه نام «قرآن» بر او نازل کرده‌است. امروزه می‌توان گفت دین محمد و پیروانش حاصل ابتکاری شخصی نبوده و ریشه در حضور دیرین مسیحیان و یهودیان در منطقه آنان داشته‌است. 
-
-جایگاه قرآن در ادبیات جهان باستان
-
-در این رویکرد، قرآن در زمینه‌ای وسیع‌تر که فضای ادبی دوران باستان متأخر است، قرار داده می‌شود تا شرایط شکل‌گیری آن درک شود. شبه‌جزیره عرب در آن دوره روابط و تماس نزدیکی با تمدن‌های همجوار داشت و مشخصه این دوره، تأثیرات زرتشتی، مسیحی، یهودی و رومی، به‌خصوص بر ادیان، در منطقه بود. هولاند در این باره می‌گوید «باید پذیرفت که عربستان در زمان ظهور محمد، بخشی از جهان باستان بوده‌است.» علاوه بر شرایط تاریخی و دینی، زمینه زبانی و پژوهش‌های زبان‌شناسانه نیز در این زمینه مهم است؛ کوپرز می‌گوید قرآن به همان لحنی نوشته‌شده که کاتبان خاورمیانه باستان متون سامی را به آن می‌نوشتند و می‌توان به سادگی رابطه بینامتنی قرآن با دیگر متون دینی زمان زندگی محمد را تشخیص داد و قرآن به روشنی در زمینه ادبی جهان باستان متأخر جای می‌گیرد. ارجاعات قرآن به خودش — هر چند با کتاب مقدس در این زمینه تفاوت دارد — به برخی از متون مقدس باستانی وقت بسیار شبیه است. رابطه بینامتنی قرآن با دیگر متون مقدس رایج در جهان باستان قابل‌توجه است؛ گابرییل رینولدز، که در زمینه ادبیات و زبان‌های باستانی خاورمیانه تحقیق می‌کند، می‌گوید قرآن رابطه نزدیکی با متون مسیحی سریانی دارد. 
-
-به‌گفته کلود گیلیو، تأکید قرآن بر عربیت خود تا حدودی به این دلیل است که تلاش داشته خود را از متون غیرعربی تشکیل دهنده‌اش متمایز کند؛ بخش‌هایی از قرآن به متون سریانی، موعظه‌های رایج، اشعار افرایم سوری و رساله مسیحی آموزه‌های رسولان شبیه هستند. گیلیو ادامه می‌دهد که می‌توان با بررسی قرآن پی برد که این کتاب تلاش می‌کند داستان‌های موجود در دیگر کتب مقدس را ترجمه و تفسیر کند. آنگلیکا نیورت آن را «متنی تفسیری» می‌داند: اگر قرآن پاسخی به سؤالات مسیحیان و یهودیان دوره باستان محسوب شود، در آن صورت می‌توان به جای بررسی «وام‌گیری» و «تأثیرات» متون دیگر بر قرآن، آن را بازتابی از تفکرات و مفاهیم زمان خودش دانست. 
-
-شکل‌گیری متن
-
-در باور مسلمانان، قرآن حاوی مطالبی است که به محمد وحی شد و او آن را برای مردم قرائت کرد و به‌صورت ثابتی باقی مانده‌است. قرآن و دوره پیامبری محمد قرابت تنگاتنگی دارند؛ متن این کتاب به دفعات شرایط تاریخی او و گاه حتی زندگی شخصی‌اش را بیان می‌کند. احتمالا مسلمانان در زمان زندگی محمد قرآن را به‌صورت شفاهی حفظ می‌کردند. البته به نظر می‌رسد تا پیش از مرگ او بخش‌هایی از قرآن مکتوب شده باشند اما نمی‌توان گفت متن ثابتی از قرآن در زمان زندگی محمد وجود داشته‌است زیرا، احتمالا در اثر تغییر در تفکرات یا نیازهای محمد، برخی از آیات (به عقیده مسلمانان توسط خدا) باطل می‌شدند. همه محققان غربی با بی‌سواد بودن محمد موافق نیستند. مکه و مدینه با مناطقی که خط در آن‌ها مرسوم بود به‌طور معمول در ارتباط بودند و چند تن از صحابه نیز می‌توانستند بخوانند و بنویسند و منابع می‌گویند محمد در مدینه کاتبانی استخدام کرد. وجود لغات غیرعربی (مثل قرآن، سوره، آیه که ریشه سریانی و عبری دارند) نشان می‌دهد کتب دینی یهودی و مسیحی به خوبی در مکه و مدینه شناخته‌شده بودند. کلود گیلیو از این مسئله بدان نتیجه می‌رسد که قرآن علاوه بر «تاریخ»، یک «پیش از تاریخ» هم داشته‌است. 
-
-اجماع‌نظر مسلمانان این است که قرآن در زمان محمد نوشته نشد اما برخی سوره‌ها را بر روی چیزهایی مثل چوب درخت نخل یا سنگ حک کردند که بعدا از آن‌ها در جمع‌آوری نسخه نهایی قرآن استفاده شد. در باستان‌شناسی هیچ مدرکی برای اثبات این ادعا یافت نشده‌است. به‌طور کلی، منابع عرب می‌گویند قرآن مکتوب تا پایان نیمه اول نخستین قرن هجری کامل شده و ابتکارش را به ابوبکر و مهم‌تر از آن، به عثمان نسبت می‌دهند. منابع اسلامی روایت کرده‌اند که عثمان یک نسخه نهایی جمع‌آوری کرد و به شهرهای امپراتوری فرستاد و باقی قرآن‌ها را از بین برد. یک مشکل جدی، فاصله زمانی زیاد میان دوره عثمان (۲۳ تا ۳۵ هجری / ۶۴۴ تا ۶۵۶ میلادی) و زمان نگارش منابعی است که جمع‌آوری قرآن را به او نسبت می‌دهند؛ اینطور که معلوم است، این عقیده را زهری (درگذشته ۱۲۴ ه‍. ق / ۷۴۲ میلادی) رایج کرده‌است. فرانسوا دروش درباره اینکه قدیمی‌ترین نسخه‌های دست‌نویس پراکنده قرآن به دوره عثمان می‌رسند یا نه، می‌گوید با قطعیت نمی‌توان آن را مشخص کرد. صلاح‌الدین المناجد و تایار التیکولاچ برخی از نسخه‌های قدیمی را بررسی کرده‌اند و نتیجه گرفته‌اند که از دوره عثمان نیستند و یکی از آن‌ها حتی یک جعل قرن چهارمی است. در کل هیچ نسخه کاملی از قرن اول هجری وجود ندارد. 
-
-به‌گفته کولبرگ و امیرمعزی، نسخه‌های خطی قرآن تا به حال کمکی به یافتن قدیمی‌ترین نسخه قرآن نکرده‌اند؛ اولین نسخه خطی کامل قرآن از قرن سوم هجری / نهم میلادی است و هر چند قسمت‌های پراکنده‌ای از ادوار قبل‌تر هم وجود دارد اما همین پراکندگی باعث شده تاریخ دقیق نگارش‌شان را نتوان مشخص کرد. نسخه‌هایی از برخی قسمت‌های قرآن بر روی پاپیروس هم وجود دارد که گاه آن‌ها را به پایان قرن اول هجری یا آغاز قرن دوم نسبت داده‌اند اما این برآورد مورد اختلاف است. در نتیجه، برای یافتن شرایط و زمینه‌ای که منجر به نوشته‌شدن قرآن فعلی شد، باید از شیوه‌های دیگری استفاده کرد. در دهه ۱۹۶۰، نابیا ابوت و فؤاد سزگین این نظریه را مطرح کردند که نوشتن از دوره پیش از اسلام نزد اعراب رایج بوده و بسط‌یافتن نسخه متنی قرآن از صدر اسلام، به‌خصوص دوره اموی (۴۰ تا ۱۳۲ هجری / ۶۶۰ تا ۷۵۰ میلادی) آغاز شده‌است. گرگور شولر در تعداد زیادی مقاله نشان داد «نوشتن» لزوما با «انتشار» یکسان نبوده و قرآن برای مدت‌ها به‌صورت شفاهی رواج داشته‌است. اساسا هدف از مکتوب‌کردن قرآن کمک به حافظه قاریان بوده، نه پاس‌داشتن متن آن. کشف نسخه‌های خطی آثار افرادی مثل سیف بن عمر و عبد الرزاق صنعانی از قرن دوم هجری، نشان داده قدمت نگارش میان اعراب حداقل به آغاز قرن دوم / پایان قرن اول هجری می‌رسد. 
-
-دیدگاه اسلام‌شناسان
-
-دو موضع کلی میان قرآن‌شناسان درباره جمع‌آوری قرآن وجود دارد که شولر آن‌ها را «انتقادی» و «فوق‌انتقادی» نامیده‌است. پیروان دیدگاه فوق‌انتقادی منابع اسلامی را نامعتبر می‌دانند؛ اینان می‌گویند هر متنی در گذر زمان تغییر می‌کند و حتی در نوشته‌های یک نویسنده هم تناقض دیده می‌شود. روایات اسلامی از نظر تاریخی محتمل به نظر نمی‌رسند و گاه به وضوح افسانه‌ای هستند. آلفونس مینگانا اولین کسی بود که به این نتیجه رسید که نسخه رسمی قرآن تا پایان قرن هفتم میلادی وجود نداشته‌است؛ او با تأکید بر نظریات پائول کاسانوا درباره نقش حیاتی عبدالملک بن مروان اموی و حجاج بن یوسف در شکل‌گیری نسخه نهایی قرآن و همچنین با بررسی متون مسیحی نوشته‌شده در قلمروی اسلامی در دو قرن اول هجری، گردآوری و تدوین «مصحف عثمان» را از دوره عبدالملک دانست. این خط پژوهشی از دهه هفتاد میلادی به بعد توسط پژوهشگرانی همچون پاتریشا کرون و مایکل کوک و برخی دیگر گسترش پیدا کرده و امروزه مورد تأیید بسیاری از پژوهشگران است. 
-
-به‌گفته محمدعلی امیرمعزی، عبدالملک به دلایل سیاسی برای مشروعیت بخشیدن به امپراتوری خود، با بازخوانی پیام محمد، قرآنی «رسمی» را که به دست ما رسیده تنظیم کرد و تلاش کرد که نسخه‌های دیگر آن را از بین ببرد. در نظر امیرمعزی، خلیفه می‌دانست که «در جامعه‌ای که حرکت‌های اعتراضی دینی-سیاسی بسیار زیاد است، این تسلط تنها از طریق تسلط بر کتاب مقدس و البته تدوین آن امکان‌پذیر است. کتابی مدون، منحصربه‌فرد و مستقل از کتب مقدس پیشین (یعنی مسیحی و یهودی) که بر اساس احکام دولتی تدوین یافته باشد، بهترین تضمین برای امنیت اعتقادی و البته سیاسی است.» از نظر امیرمعزی، این نسخه مورد بحث و انتقاد شیعیان بود و با نسخه‌های دیگر از نظر ظاهر و محتوا متفاوت بود اما نهایتا پس از چهار قرن و در دوران خلافت عباسی با شکل‌گیری «ارتودکسی سنی» که یکی از دگم‌های آن الهی و جاودانی دانستن قرآن حکومتی (étatique) شد، این نسخه بر همه مسلمانان از جمله شیعیان تحمیل یا در دوران آل‌بویه به روش تقیه پذیرفته شد. 
-
-جان وانزبرو می‌گوید قرآن نه ریشه عربی دارد، نه ریشه اسلامی. زمانی‌که اعراب سرزمین‌شان را برای فتح خاورمیانه ترک کردند، به مرور و از ترکیب منابع دیگر قرآن را به وجود آوردند و قرآن نمی‌تواند قدیمی‌تر از دوره عباسی باشد. استدلال‌های وانزبرو اغلب قابل‌قبول هستند اما دوره‌ای که برای شکل‌گیری قرآن در نظر دارد، خیلی متأخر است و امروزه مورد پذیرش نیست؛ البته تغییرات نهایی قرآن را می‌توان به دوره عباسی نسبت داد. به‌گفته اسمال کایث، نسخه‌های دیگر قرآن که توسط عثمان از بین رفتند، می‌توانند به اندازه نسخه او «قرآن اصلی» محسوب شوند. دستور به نابودی دیگر قرآن‌ها و مقاومت‌ها در برابر این فرمان، نشان می‌دهد صاحبان آن‌ها قرآن‌های خود را به اندازه نسخه عثمان معتبر می‌دانستند. قرآن عثمان نهایتا به اولین قرآن رسمی تبدیل شد اما احتمالا این نسخه را بعدا با قرآن حجاج بن یوسف جایگزین کردند. در منابع اسلامی وجود نسخه‌های رقیب در برابر نسخه حجاج هم گزارش شده‌است. در صورتی که تمایز عمده‌ای میان قرآن حجاج و قرآن قبلی وجود داشته، این تمایز به شکل افزودن تفسیر به متن آن بوده اما نهایتا این تفسیر به بخشی از متن اصلی قرآن تبدیل شده‌است. همین نسخه، قدیمی‌ترین نسخه قابل‌بازیابی قرآن است. 
-
-در سمت مقابل، نظر غالب پیروان دیدگاه «انتقادی» این است که باید با در نظر گرفتن مسائلی مثل شرایط شکل‌گیری یک منبع یا گرایش‌های نویسنده، اعتبار منابع اسلامی را سنجید. لازمه پذیرفتن این دیدگاه، معتبرتر دانستن منابع اسلامی نسبت به شواهد کشف‌شده در نسخه‌های خطی است. این گروه معتقد هستند حجاج بر قرآن عثمان تنها تغییرات جزئی اعمال کرد. این نظر را می‌توان چنین خلاصه کرد که منابع قدیمی معتبرند، تا زمانی که خلافش ثابت شود؛ مایکل کوک در نقد این دیدگاه می‌گوید به همان اندازه دلایل کافی داریم که همه منابع اسلامی را رد کنیم، تا زمانی که درست بودنشان ثابت شود. بیشتر قرآن‌پژوهان بزرگ قرن‌های نوزدهم و بیستم، مثل نولدکه، پیرو این مکتب بوده‌اند اما با در نظر گرفتن شواهدی که نسخه‌های خطی ارائه می‌کنند، در حال حاضر دیدگاه اول طرفداران بیشتری دارد. 
-
-فرانسیس ادوارد پیترز، گذشته‌نگار و استاد دانشگاه نیویورک، می‌گوید که تلاش‌ها برای بازسازی متن نخستین و دست‌نخورده قرآن در آکادمیای غربی چیزی که تفاوت برجسته‌ای با متن حال حاضر قرآن داشته باشد را به‌دست نداده‌است. به‌گفته ویلیام مونتگمری وات و ریچارد بل، اگر هرگونه تغییری از راه افزودن، حذف کردن، یا تغییر متن اتفاق افتاده بود، کم و بیش با قطعیت کشمکش درمی‌گرفت، ولی رد و نشانی کمی از کشمکش مشاهده می‌کنیم. خیلی از کسان مذهبی‌تر مسلمان رفتار عثمان را توهین‌آمیز یافتند و او سرانجام بسیار غیرمحبوب شد، ولی عموما اتهام تحریف قرآن در لیست اتهامات او قرار نگرفته یا هیچگاه نکته اصلی نبوده‌است. به‌گفته وات و بل، پژوهش‌های نوین قرآن هیچ انگیزه جدی‌ای بر وقوع تحریف برجسته در قرآن ارائه نکرده‌است. اگر چه سبک قرآن تغییر می‌کند ولی کم و بیش گمانی از صحت آن باقی نمی‌گذارد. آنچنان همه قرآن به‌شکل روشنی حالت یکنواختی دارد که شک در برابر نابی آن به‌سختی می‌شود پیش بیاید. البته گروهی از اسلام شناسان غربی درباره قدیمی‌بودن برخی آیات ویژه تردیدهایی ابراز کرده‌اند؛ برای نمونه سیلوستر دی سکی آیه ۱۴۴ از سوره آل‌عمران را که گفت‌وگو از زودگذر بودن محمد می‌کند را مشکوک یافته و جهت استدلال به داستان عمر اشاره می‌کند که حاضر نبوده بپذیرد که محمد درگذشته و ابوبکر او را مورد خطاب قرار می‌دهد. وات و بل این آیه را تحلیل کرده و احتمال این را که ابوبکر این آیه را جعل کرده باشد بسیار غیرمحتمل می‌یابند. 
-
-البته پذیرش کلی این‌که قرآن فعلی همان کلامی است که از زبان محمد بیرون شده از سوی این گروه، به معنی این نیست که بحث‌هایی درباره آیات ویژه در جریان نباشد. ویلیام مونتگمری وات و ریچارد بل می‌گویند که در قرآن گواه دگرگونی‌های تند ریتم، تکرار واژه‌های یا عبارات در آیات کنار هم، حضور ناگهانی آیه‌ای که موضوعی متفاوت با آیات اطرافش دارد، برخورد متفاوت با یک موضوع در آیات کنار هم، شکاف‌ها در ساختار گرامری، دگرگونی‌های ناگهانی در درازای آیات، تغییر ناگهانی سوم شخص به اول شخص، یا مفرد به جمع، و کنار هم آمدن آیاتی که در ظاهر معنی متفاوتی دارند هستیم. بل و وات تغییر، اصلاح و بازنویسی در متن قرآن را دلیل آن می‌دانند. 
-
-نظر مسلمانان
-
-مفسران اهل سنت به‌گونه تاریخی همواره باور داشتند که آیات قرآنی که در امروزه در دست ما است دقیقا همان چیزی است که محمد بازگو کرده‌است و هیچ‌گونه تغییری اعم از حذف یا اضافه در آن صورت نگرفته‌است. البته اهل سنت به‌گونه سنتی سه طریق اصلاح را پذیرفته‌است: با استناد به آیاتی مانند رعد ۳۹ یا اعلی ۶ – ۷ تفاسیر سنتی اهل سنت پذیرفته‌اند که خود خدا می‌شود مایه بشود که محمد برخی از آیات را فراموش کند یا حتی آیاتی از قرآن را حذف کند (بسنجید با تفاسیر شیعه مانند تفسیر المیزان که این موضوع را نمی‌پذیرند). دیگر اینکه می‌شود برخی از آیات قرآن جایگزین آیات دیگر شده باشند (ناسخ و منسوخ). ولی افزون بر اینها برخی از علمای اهل سنت هم باور داشتند که تحت بازبینی جبرئیل، محمد برخی از آیات را که به او وحی‌شده بود در قرآن قرار نداده‌است. برای نمونه به‌گفته جان بورتان آیه شماره ۲ سوره نور درباره مجازات زناکار با مجازات سنگسار تفاوت می‌دارد. برخی از فقیهان کهنه دقیقا از این روی مجازات سنگسار را رد می‌کردند؛ ولی روی‌هم‌رفته توافقی میان فقیهان درباره مجازات سنگسار برای زنا وجود داشت. برای بسیاری پذیرش اینکه رفتار و گفتار یک انسان (حتی اگر محمد باشد) بتواند جایگزین واژه‌های خدا بشوند وجود نداشت، و از این روی این‌گونه استدلال می‌کردند که حتما می‌بایست آیه سنگساری بوده که در قرآن قرار داده نشده ولی حجیت آن باقی مانده‌است. در تفاسیر کهنه روایاتی منتسب به ابی ابن کعب، ابوموسی اشعری، عایشه و دیگر نقل‌شده که مضمون آن‌ها کنار ماندن برخی از آیات در قرآن گردآوری شده‌است. بدین سان برخی از علمای اهل سنت به گونه سنتی باور داشتند که محمد تحت بازبینی جبرئیل برخی از آیات را در قرآن قرار نداده اگرچه آن آیات هنوز حجیت خود را داشتند. 
-
-از طرف دیگر زیرشاخه میمونیه از خوارج ادعا می‌کردند که سوره یوسف به دلیل مضامین عشقی آن به قرآن تعلق ندارد. شیعیان به‌صورت تاریخی دیدگاه‌های مختلفی داشته‌اند. برخی از شیعیان معتقد بودند که اشارات قرآن به علی و خاندان او در هنگام جمع‌آوری قرآن کنار گذاشته‌شده و علاوه بر آن تغییرات کوچکی در برخی آیات داده شده‌است. در منابع شیعه روایات متعددی در زمینه تحریف قرآن توسط صحابه محمد و آیات متفاوتی با قرآن رسمی که گفته‌شده تا پیش از تحریف قرآن بخشی از آن بوده‌اند، به‌دست رسیده که بسیاری از آن‌ها در «کتاب القرائات» (یا «کتاب التنزیل و التحریف») توسط احمد بن محمد السیاری جمع‌آوری شده‌است. تعداد آیات شیعی قرآن بیش از صدها مورد است و چند مورد در ادامه ذکر شده‌است (تفاوت با قرآن رسمی با فونت ایتالیک ضخیم نوشته‌شده): 
-
-بارآشر در دانشنامه قرآن می‌گوید: «مفسرین شیعه سده چهارم مانند شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و شیخ طبرسی باور داشتند که هر آنچه در قرآن گردآوری‌شده به‌دست عثمان آمده درستی دارد (یعنی تغییری در آن صورت نگرفته) ولی این قرآن ناقص است (یعنی دربرگیرنده همگی وحی‌ای که به محمد شده نیست). حداقل تا آغاز قرن چهارم هجری — تسلط آل بویه شیعه بر دستگاه خلافت — مصحف‌های دیگری — از جمله مصحف علی و مصحف عبدالله بن مسعود — که تفاوت‌های شگرفی با مصحف عثمان داشته‌اند، رایج بوده‌اند. در دوران صفویان برخی از دانشوران شیعه (مانند ملا محسن فیض کاشانی و محمد باقر مجلسی) باور داشتند که بر پایه برخی احادیث کهنه شیعه، قرآن دچار تغییر گشته‌است. از دانشوران معاصر شیعه برخی مانند سید ابوالقاسم خویی علیه دیدگاه تحریف قرآن استدلال کرده‌اند. 
-حسین بن محمد تقی نوری ملقب به خاتم المحدثین در دیباچه کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب‌الارباب می‌نویسد: «این کتابی است لطیف که در اثبات تحریف قرآن، و فضایح اهل جور و عدوان فراهم آورده‌ام، و آن را فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب‌الارباب نام نهادم، و بر سه سرآغاز و دو باب قرار دادم». این کتاب در سال ۱۲۹۸ ه‍. ق در ایران چاپ شده‌است. وی در این کتاب برای اثبات ادعای خود بیش از هزار حدیث داستان می‌کند. ولی پس از او نویسندگان شیعه بارها کتاب او را نقد کرده‌اند و احادیث نقل‌شده در آن کتاب را از باب اختلاف قرائت، برداشت یا مجعول دانسته‌اند. 
-همچنین ابوموسی اشعری مدعی بود که سوره‌ای به مانند سوره توبه (و برائت) وجود داشته‌است، اما سپس تقطیع شده‌است. برخی از شیعیان غالی و گاهی افراد دیگر نیز مدعی حذف شدن پنج سوره دیگر به نام‌های «نورین»، «ولایت»، «ولایت علی و ائمه»، «خلع» و «حفد» می‌باشند. 
-
-تأثیرات بر قرآن
-
-قرآن اثری است که در «محل تقاطع» ادیان باستان نوشته شده‌است؛ تحقیقات نشان داده تأثیراتی از متون یهودی، مسیحی سریانی و حبشی و عقاید مانوی در قرآن دیده می‌شود. با این حال، گیوم دی عقیده دارد در تحقیق درباره تأثیرات بر قرآن، مشکل پیش روی پژوهشگران این نیست که مشخص کنند چه متونی بر قرآن تأثیر گذار بوده‌اند، بلکه باید پی ببرند آن تأثیرات چگونه به متن قرآن منتقل شده‌اند. به همین دلیل، شرایط مسیحیان و یهودیان عربستان، به‌خصوص در حجاز، از جمله مسائل مهم برای تاریخ‌پژوهان است. 
-
-قرآن بارها به یهودیان و یهودیت اشاره کرده و بسیاری از آیات قرآن ریشه در داستان‌های کتاب مقدس دارند. با این وجود، اغلب داستان‌های قرآنی بیشتر به منابع متأخر یهودی مثل میدراش شبیه هستند و به نظر می‌رسد نویسنده (گان) قرآن با خود کتاب مقدس آشنایی نداشته‌اند. به عنوان مثال، قرآن به نام هیچ‌کدام از کتب تنخ / عهدین اشاره نکرده و ظاهرا با تقسیم‌بندی آن آشنا نیست. حتی به چیزهایی اشاره کرده که اثری از آن در تنخ یافت نمی‌شود؛ مثلا سوره توبه می‌گوید در «تورات و انجیل و قرآن» به کسانی که در راه خدا بکشند یا کشته شوند وعده بهشت دادیم، درحالی‌که مفهوم بهشت در تنخ وجود ندارد و در عهد جدید هم به جهاد اشاره نشده‌است. لغات دینی که قرآن به کار برده تفاوت‌هایی با آنچه در عربی مرسوم بوده دارد و به عقیده بار اشر، این نزدیکی نویسندگان قرآن با متفکران یهودی را نشان می‌دهد. یهودیان قرن‌ها قبل از ظهور اسلام در عربستان و حجاز ساکن بوده‌اند، اما به‌طور دقیق مشخص نیست این یهودیان از چه گروهی بودند. ممکن است اینان یهودی-مسیحی بوده باشند و در این صورت، همین موضوع شباهت قرآن و رساله آموزه‌های رسولان را توضیح می‌دهد. به هر روی این پرسش همچنان واضح نیست. 
-
-از ابتدای سده بیست و یکم، پژوهش‌ها به‌صورت روزافزون، به تأثیرات متونی سریانی در فضای شکل‌گیری اسلام و احتمالا بر قرآن گواهی می‌دهند و آثار پدران کلیسای سریانی ممکن است منبع داستان‌های کتاب مقدس که در قرآن بازگو شده‌اند، بوده باشند. به عنوان مثال، روایت قرآن از سرگذشت یوسف با داستان تورات تفاوت‌های عمده‌ای دارد و به قصه‌های مسیحی سریانی منسوب به نرسه سریانی شبیه است؛ در روایت تورات راحل (مادر یوسف) در زمان زاییدن بنیامین می‌میرد اما در قرآن و آثار سریانی، او در انتهای داستان حاضر است و به یوسف سجده می‌کند. در تورات یعقوب مرگ یوسف را باور می‌کند اما در قرآن و نوشته‌های منسوب به نرسه سریانی متوجه دروغ فرزندانش می‌شود. به‌گفته فان رث، تاثیر مسیحیت بر اسلام یکپارچه نیست؛ بلکه مسیحیان نسطوری، میافیزی و حتی مانوی از نظر دینی و فرهنگی بر آن اثرگذار بوده‌اند. قبیله قریش با امپراتوری بیزانس در ارتباط نزدیک بوده و رهبر اتحادیه ایلاتی قبیله محمد هم احتمالا مسیحی بوده‌است. هویلند بر اهمیت حضور مبلغان مسیحی نزد قبایل عرب و نقش کلیسای سریانی در جامعه رو به ظهور مسیحی عرب اشاره می‌کند. به‌گفته ابن راوندی، نویسنده قرآن احتمالا به دلیل آشنایی با دیاتسارون بوده که تصور کرده مسیحیان فقط یک کتاب مقدس دارند. به‌گفته گیلیو، محققان غربی نیز معتقدند دیاتسارون بر برخی آیات قرآن تاثیر گذاشته‌است. مسیحیت حبشی نیز بر قرآن تاثیر گذاشته اما نمی‌توان گفت این تاثیر به‌صورت مستقیم بوده یا ابتدا با عناصر عرب درهم آمیخته‌است. برخی از لغات قرآن که ریشه آرامی یا یونانی دارند از طریق زبان حبشی وارد آن شده‌اند و همچنین عباراتی مثل «بسم‌الله» این اثربخشی را روشن می‌کنند. 
-
-احکام و قوانین قرآنی هم مهم است؛ از بررسی منابع متأخر اسلامی می‌توان چنان نتیجه گرفته می‌شود که این احکام، قوانین مرسوم عرب بوده‌اند. با این حال، منابع اسلامی را نمی‌توان لزوما معتبر قلمداد کرد. بررسی‌های معاصر نشان داده این احکام از نظر موضوعی و زبانی با آموزه‌های رسولان، تلمود و قوانین امپراتوری روم شرقی نزدیکی دارند. یوزف شاخت می‌گوید فقه اسلامی از قرن دوم هجری آغاز می‌شود و احکام اسلامی آن دوره به‌طور اعجاب‌آوری غیرقرآنی یا حتی برخلاف قرآن هستند؛ متأخر بودن زمان جمع‌آوری قرآن یا عدم توافق بر روی متن نهایی آن می‌تواند دلیل این مسئله باشد. البته ممکن است صدور حکم بر اساس رأی فقیه نیز در آن اثرگذار بوده باشد. برخی از لغاتی که قرآن به کار برده، مثل کوثر، ابابیل، حروف مقطعه و غیره، حتی برای متفکران مسلمان قرون وسطی هم ناآشنا و مبهم بوده‌است. مایکل کوک درباره اینکه چرا چند دهه بعد از مرگ محمد، مسلمانان معانی حروف مقطعه را نمی‌دانستند (یا فراموش کرده بودند)، می‌گوید: یا مطالب قرآن تا چند دهه بعد از درگذشت محمد در دسترس نبوده، یا این مطالب حتی در زمان خود محمد هم کهن و قدیمی محسوب می‌شدند. 
-
-رابطه بینامتنی با متون پیشین
-
-متن قرآن به‌صورت صریح یا ضمنی بارها به متون مذهبی پیشین یا محتوای آن‌ها اشاره کرده‌است. این متون علاوه بر کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، متون دیگری نظیر میشنا، تلمود و مطالب مشکوک مسیحی و یهودی (مثل داستان‌های کودکی عیسی از ادبیات مسیحی یا عهد موسی از ادبیات یهودی) را شامل می‌شود. به همین دلیل، محققان تلاش کرده‌اند تا رابطه پنهانی که میان سوره‌های قرآن و آثار پیشین وجود دارد را کشف کند. یک نمونه، سوره قدر است؛ در گذشته، قرآن‌شناسان دیدگاه روایی اسلامی مبنی بر اینکه این سوره به نزول قرآن در یک شب بر محمد اشاره دارد را پذیرفته بودند اما این مسئله در تحقیقات جدیدتر زیرسوال رفته‌است. پژوهشگران استدلال می‌کنند که منبع این سوره یکی از اشعار افرایم سوری درباره تولد عیسی است و مطالعه لغات مورد استفاده در آن (مثل «شب قدر / سرنوشت») نشان می‌دهد که با عبادات مسیحی مرتبط است. منظور از پایین آمدن در واقع فرود عیسی از آسمان به زمین است، نه قرآن. لولینگ، شومیکر و گیوم دی از این نظریه پشتیبانی می‌کنند و امیرمعزی نیز آن را قابل‌قبول می‌یابد. البته افرادی مثل کوپرز هم این سوره را با دو متن یهودی (کتاب خرد و عهد دوازده شه‌پدر) شبیه می‌دانند. گیلیو نیز نظر کریستوف لوکزنبرگ را درباره تأثیر ادبیات سریانی بر برخی آیات پذیرفته؛ او نظری مشابه درباره سوره عادیات دارد و آن را بازخوانی باب پنجم نامه اول پطرس محسوب می‌کند. 
-
-به‌گفته گوبیلو، هر چند کتبی که قرآن به آن‌ها اشاره می��کند پیش‌تر در عربی در دسترس نبودند اما یکی از کارکردهای اصلی قرآن ارائه تفسیری بر آن‌هاست؛ قرآن گاه آن‌ها را تأیید و گاه «حقیقت» پنهان‌شان را نمایان می‌کند. به عنوان مثال، «عهد ابراهیم» یکی از متون یهودی متأخر منسوب به ابراهیم است که قرآن (تحت عنوان صحف ابراهیم) صحت این انتساب را تأیید کرده اما روایت فتح خشونت‌آمیز مدین توسط بنی‌اسرائیل در تورات را درست ندانسته (سوره بقره، ۵۸ تا ۶۰) و آن را اصلاح کرده‌است و می‌گوید بنی‌اسرائیل به‌صورت صلح‌آمیز وارد شدند. به‌گفته کوپرز، صحبت از تأثیر ادبیات پیشین بر قرآن صحیح نیست زیرا قرآن خوانشی نو از آن متون است. 
-
-روون فایرستون توضیح می‌دهد که متون مذهبی جدید مشروعیت خود را از متون و احکام دینی پیشین می‌گیرند و صحت خود را با تأیید یا رد احکام دین قبلی نشان می‌دهند؛ این رابطه‌ای است که عهد جدید با عهد عتیق دارد. رابطه قرآن با عهدین نیز مشابه است. در واقع، به همین دلیل است که قرآن می‌گوید خدا بعد از آفرینش خسته نشد (برخلاف تورات که می‌گوید در هفتمین روز خلقت استراحت کرد) یا سوره مائده (آیات ۷۲ تا ۷۵) ادعای الوهیت عیسی را رد می‌کند. در چند آیه قرآن ادعا شده متون مذهبی پیشین تحریف شده‌اند؛ چنین ادعاهایی در جهان باستان رایج بوده و افراد مثل مانی، مرقیون، کلسوس، پورفیری و بسیاری دیگری برای کم‌اعتبار کردن دشمنان خود از آن استفاده کرده‌اند. ممکن است قرآن این عقیده را به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم از افراد مذکور یا پیروانشان وام گرفته باشد. 
-
-هولگر زلنتین در زمینه شباهت قرآن با آثار پیشین مثل دیداکه و موعظه‌های کلمنتی تحقیق می‌کند. او معتقد است مضامین مشترکی میان این آثار و قرآن وجود دارد اما دیدگاه نویسندگان این آثار نسبت به آن مضامین یکسان نیست؛ زلنتین «میراث مشترک یهودی-مسیحی» را در این زمینه دخیل می‌داند. او در مجموعه‌ای از مقالات نشان داده که نویسنده قرآن با ادبیات معاصر خودش به خوبی آشنا بوده و وام‌گیری‌هایش را نمی‌توان مدرکی برای درک اشتباه او از آن‌ها دانست، بلکه به‌صورت ماهرانه‌ای از آن‌ها استفاده کرده‌است. به همین ترتیب، می‌توان از قرآن برای درک بهتر شرایط دینی مکه و سپس مدینه در آن زمان استفاده کرد. او خود نتیجه می‌گیرد یهودیان مدینه پیرو یهودیت رایج در فلسطین بودند، نه یهودیت بابلی. 
-
-دیدگاه سوم هم به این صورت است که با توجه به نقل‌قول‌های قرآن از کتاب مقدس و ادبیات پیرامونش، باید قرآن را یک «کتاب قرائت» (lectionary در انگلیسی) بازتفسیر شده محسوب شود. کتاب قرائت (اساسا لغت «قرآن» / قریانا در سریانی به همین معنا به کار می‌رفته) در عبادات مسیحی و یهودی به فهرست یا کتابی گفته می‌شود که حاوی بخش‌هایی از متون مذهبی بوده تا در روزی به‌خصوص قرائت شود. گیلیو می‌گوید «ممکن است قرآن یا بخش‌هایی از آن یک کتاب قرائت باشد؟ من وسوسه شده‌ام که اینگونه برداشت کنم. اگر تأثیر متون سریانی نبوده، پس چطور قرآن توانسته داستان مسیحی اصحاب کهف را بازگو کند؟ با استفاده از آن منابع و همچنین انجیل‌های مشکوک، محمد و کسانی که به او کمک می‌کرده‌اند توانسته‌اند برای خودشان یک کتاب قرائت (یا همان قرآن) داشته باشند.» کوپرز و گابیلو هم از این نظر پشتیبانی می‌کنند: «بهترین راه این است که قرآن را همان چیزی که هست در نظر گرفت: یک کتاب قرائت دینی؛ مجموعه‌ای از متون که با هدف قرائت در مراسم‌های عمومی گرد آورده شده. از نام کتاب هم مشخص است زیرا در کلیسای سریانی به چنین متونی قریانا می‌گفتند. این مسئله به‌خصوص در مورد سوره‌های مکی صادق است.» فان رث پا را فراتر می‌گذارد و می‌گوید «کتابی که اطرافیان محمد قرائت می‌کردند همان پشیطتا، کتاب مقدس سریانی، بوده‌است.» 
-
-زبان قرآن
-هنوز اتفاق نظری درباره زبان قرآن — قرآنی که از دهان محمد خارج شد و قرآن‌شناسان آن را «قرآن اوریجینال» لقب داده‌اند — میان پژوهشگران شکل نگرفته‌است. به‌گفته آیه ۱۹۵ سوره شعراء، قرآن به زبان «عربی مبین» نوشته شده‌است. سنت روایی اسلامی به‌طور کلی مبین را «خالص» یا «شیوا» تفسیر کرده‌است. از نظر لغوی، مبین از ریشه ب ی ن و به معنای «توضیح‌دهنده» است. نظر سنتی منابع اسلامی این است که هم قرآنی که امروزه چاپ می‌شود و هم قرآن اوریجینال، به زبان رایج میان قریش هستند. با این وجود، محققان اعتقاد دارند لهجه‌های مختلفی که قبایل عرب به آن‌ها صحبت می‌کردند، با لهجه‌ای که برای تدوین اشعار و قرآن استفاده‌شده، متفاوت بوده‌است، به‌گونه‌ای که اعراب مجبور بودند آن را چون زبانی خارجی یاد بگیرند. وجود لغاتی از لهجه یمنی نظیر «ارائک» (جمع اریکه) تردیدهایی درباره یکی‌بودن لهجه قرآن و لهجه مادری محمد ایجاد می‌کند. پژوهشگران اروپایی تا نیمه دوم قرن بیستم، نظر منابع اسلامی را پذیرفته بودند اما جان وانزبرو در دهه ۱۹۷۰ آن‌ها را زیر سؤال برد؛ او با توجه به کتاب مقدس و مطالب پیرامون آن، بدان نتیجه رسید که مقصود آیاتی مثل آیه ۴ سوره نساء، تأیید صحت پیام محمد است و ارتباطی به خود زبان عربی ندارد. جان رستو با وانزبرو درباره تفسیر اشتباه این آیه هم‌نظر است و اعتقاد دارد «عرب» در قرآن به حلقه بسته‌ای از افراد مرتبط با یک خدا در عراق اشاره دارد و زبان این گروه (العربیه) نیز زبان مخصوص انتقال پیام از جهان فوق‌بشری است. او می‌گوید زبان عجم که در قرآن به کار رفته ارتباطی با یونانی، عبری یا دیگر زبان‌ها ندارد؛ بلکه به یکی از لهجه‌های زبانی که امروزه «عربی» نامیده می‌شود، اطلاق شده‌است. 
-
-تحقیقات وانزبرو همچنین نشان داد مطالب قرآن از طیف ادبی گسترده‌ای هستند و در نتیجه نمی‌توانند اثر یک فرد در چنان دوره کوتاهی باشد. وانزبرو نظریه پدیدآمدن قرآن در دوره عباسی در عراق را در پیامد همین تحقیقات مطرح کرد؛ به‌گفته او، روند اسلامی و عربی‌سازی حدود ۳ قرن طول کشیده و این زمان فرصت کافی برای تکامل زبان عربی را فراهم کرده‌است. در همان دهه، گونتر لولینگ گفت که یک‌سوم قرآن را مطالب مسیحی عربی قبل از اسلام (که مسلمانان با توجه به اهداف خودشان تغییرشان دادند) و دو سوم دیگر قرآن را مطالب اسلامی تشکیل می‌دهند. در آغاز قرن بیست و یکم، کریستف لوکزنبرگ کتاب خوانش سریانی-آرامی قرآن را منتشر کرد؛ نویسنده در این اثر کلمات قرآن را نه به عربی بلکه به سریانی ریشه‌یابی کرده تا آیات پرمعناتر شوند. به عنوان مثال، او اعتقاد دارد «حوری» به دختران باکره بهشتی اشاره ندارد و به معنای انگور سفید است. در همین دوره، آنگلیکا نویورت در مجموعه‌ای از آثار، محققان را بابت بررسی قرآن فعلی به عنوان یک کتاب کامل سرزنش کرد و پیشنهاد کرد به‌صورت بخش‌بخش (مثلا سوره به سوره) بررسی شود. در نظر ارنست اکسل کناوف، جامعه عرب سه لهجه مختلف را استفاده می‌کرده؛ عربی ن��طی به عنوان زبان نوشتن، زبان ادبی شاعران و متون مذهبی و نهایتا زبان قبیله‌ای. او اعتقاد دارد محمد از زبان عربی نوشتاری استفاده کرد اما همچنین تلاش کرد به زبان ادبی تا حد ممکن نزدیک باشد. گیلیو با توجه به تحقیقات کریستف لوکزنبرگ، مبین را «آشکارشده» ترجمه می‌کند و نتیجه می‌گیرد که معنای اصلی آن، آشکارسازی معنای آیات کتاب قرائت (قریانا / قرآن) که به زبانی خارجی نوشته شده‌است. 
-
-ساختار
-
-سوره
-
-نسخه استاندارد فعلی قرآن به ۱۱۴ بخش‌های مستقلی که اصطلاحا «سوره» (در واژه به معنای «بریده‌شده») نامیده می‌شوند، تقسیم‌شده که ارتباط خارجی مشخصی با یکدیگر ندارند. ترتیب‌بندی سوره‌ها از سوره بقره به بعد، کم و بیش بر اساس حجم آن‌هاست، هرچند به نظر می‌رسد با مرور زمان تغییراتی در آن اعمال کرده‌اند. با این وجود، تقسیم‌بندی قرآن به سوره‌های مختلف ساختار مشخصی به آن نداده زیرا هر سوره ممکن است، مسائل نامرتبطی مثل احکام یا آخرت را بیان کند و آیات مربوط به یک مسئله خاص (نظیر سرگذشت موسی یا ازدواج و طلاق) در سوره‌های گوناگون پراکنده‌شده باشند. نیورت از این مسئله نتیجه می‌گیرد که متن قرآن را با عجله و قبل از نوشته‌شدن زندگینامه محمد جمع‌آوری کرده‌اند. تحقیقات او و افراد دیگری مثل کوپرز نشان داده آیات هر سوره قرآن دارای انسجام ادبی است. دو منبع مسیحی از قرن دوم هجری / هشتم میلادی به سوره‌ها اشاره کرده‌اند اما آن‌ها را آثار ادبی مجزایی از قرآن به حساب آورده‌اند. هر سوره ممکن است یک یا چند نام داشته باشد که بیشتر از کلمه‌ای از آن سوره یا رخدادهای منسوب به آن گرفته شده‌اند. 
-
-منابع سنتی اسلامی، ترتیب سوره‌ها را به محمد یا عثمان نسبت داده‌اند و در مورد عثمان گفته‌اند او آن‌ها را بر اساس حجم‌شان مرتب کرد، نه به‌صورت زمانی. سوره‌ها بر اساس یک سنت متأخر اسلامی، به دو دسته مکی (نازل‌شده در مکه) و مدنی (نازل‌شده در مدینه) تقسیم شده‌اند. نخستین تلاش‌ها برای فهم متن موجود، منجر به شکل‌گیری تفسیرهای متأخر بر اساس مراحل زندگی محمد بوده‌است؛ در واقع از نظر این مفسران، زندگی محمد باید محور فهم متن موجود باشد. کمی بعدتر، یکی از نخستین تلاش‌ها برای فهم متن قرآن بر اساس ایجاد روایت «شأن نزول» در رساله‌ای منسوب به مقاتل بن سلیمان (درگذشته ۷۶۷ ق) پدیدار می‌شود. این رویکرد تفسیر قرآن مبتنی بر اسباب نزول، در تفسیر ابن کثیر (درگذشته ۷۷۴ ق) نقش مهم‌تری می‌گیرد. این تلاش برای نظم‌مند کردن متن قرآن بر اساس تاریخی‌سازی مبتنی بر زندگی محمد به موضوع بحث در میان مفسران تبدیل می‌شود و تفاسیر مختلفی، گاه بسیار متفاوت، انتشار پیدا می‌کند و سوره‌ها به‌سرعت به مکی و مدنی تقسیم شدند، بدون آنکه در برخی از موارد توضیح داده شود که دقیقا تمایز بین آنها چیست. ترتیب سوره‌ها در قرآن دست‌نویس صنعا با قرآن فعلی فرق دارد. به‌گفته امیرمعزی، در مطالعه ۹۲۶ نسخه پراکنده از قرآن، ترتیب سوره‌ها در ۲۲ ٪ نسخه‌ها با ترتیب رسمی کنونی متفاوت بوده‌است. 
-
-گوستاو وایل سوره‌ها را در چهار دسته قرار داده‌است: سه گروه مکی و یک گروه مدنی. نولدکه، بل و بلاشر تقسیم‌بندی وایل را پذیرفتند و آن را بسط دادند. اینان سه معیار برای مکی یا مدنی بودن در نظر دارند: محتوا، سبک و اشاره به اتفاقات. سوره‌های موسوم به مکی لحنی آخرالزمانی و پرشور دارند و تمرکز سوره‌های مدنی بر سازماندهی و بسیج امت اسلامی است. در نظر رینولدز، تقسیم‌بندی نلدکه و وایل نشان‌دهنده آن است که قرآن‌پژوهی غربی منابع غیرقرآنی اسلامی را جدی گرفته‌است و رینولدز آن‌ها را از این بابت سرزنش می‌کند. او ادامه می‌دهد که بلاشر سوره‌هایی که از لفظ «بنی‌اسرائیل» استفاده کرده‌اند را مکی و آن‌هایی که لغت «یهود» را به کار برده‌اند، مدنی محسوب کرده‌است و این گروه‌بندی ساده تنها به دلیل توجه به سیره‌های محمد است که اهمیت بیشتر یهودیان در دوره حضور او در مدینه را روایت کرده‌اند. بلاشر خود معترف بود که نتوانسته کاملا از مطالب سیره‌های محمد چشم‌پوشی کند. او می‌گوید با تقسیم‌بندی سوره‌ها از نظر ادبی و بدون توجه به منابع اسلامی، دیگر نمی‌توان آن‌ها را یک بخش واحد در نظر گرفت. 
-
-به‌گفته نیکولای سینای، بلندی آیات در سوره‌های مختلف با یکدیگر فرق دارد اما در یک سوره به‌خصوص، به هم نزدیکی دارند. در سوره‌های حاوی آیات کوتاه، قافیه چندین بار در طول متن تغییر می‌کند. موضوع این سوره‌ها معمولا آخرالزمان است اما سوره‌هایی که آیات بلند دارند، مباحثی مثل احکام قرآنی و فراخوان جهاد یا تاختن به یهودیان و گروهی موسوم به «منافقون» را بیان کرده‌اند. پیامبر قرآن، در سوره‌هایی با آیات بلند، «نبی» نامیده شده‌است. سینای با بررسی فنی آیات این سوره‌ها، نتیجه می‌گیرد آیات بلندی که میان آیات کوتاه قرار داده شده‌اند، الحاقی هستند و محتوای اکثر این آیات هم در واقع تفسیر آیات پس یا پیش است. به‌گفته رینولدز، تنها در صورتی می‌توان آیات قرآن را به‌صورت زمانی مرتب کرد که ابتدا پذیرفت این کتاب فقط یک نویسنده داشته، هیچ ویراستاری نداشته و تجربیات جامعه‌ای در مکه و مدینه بین سال‌های ۶۱۰ تا ۶۳۲ میلادی را بازتاب می‌دهد. 
-
-آیه و دیگر بخش‌ها
-
-سوره‌های قرآن به بخش‌های کوچک‌تری به نام آیه تقسیم شده‌اند. شماره‌گذاری آیات پدیده‌ای معاصر است و قرآن استاندارد فعلی ۶ ٬ ۲۳۶ آیه دارد. آیه در لغت به معنی «نشانه» است و حدود ۳۰۰ بار در قرآن در اشاره به چیزهایی مثل کوه که قرار است صحت پیام محمد را ثابت کنند، به کار رفته و در گذر زمان، آیه‌های قرآن به این نام موسوم شدند. آیات کنار هم اغلب قافیه‌های یکسانی دارند اما میان مسلمانان درباره اینکه برخی آیات کجا به پایان می‌رسند، اختلاف نظر وجود دارد. حجم آیات تناسبی با هم ندارد و از یک کلمه تا چند خط متفاوت است. آیات کوتاه قدیمی‌تر، سجع‌دار هستند، مشابه موعظه‌های عربستان باستان؛ آیه‌های جدیدتر این ویژگی را ندارند. مسلمانان به‌طور سنتی سوره‌ها را به دو بخش مکی و مدنی تقسیم کرده‌اند اما میان سوره‌های مکی نیز برخی آیات را مدنی می‌دانند و بالعکس. اتفاق نظری وجود دارد که آیات ۱ تا ۵ سوره علق یا آیات ۱ تا ۷ سوره مدثر قدیمی‌ترین آیات قرآن هستند. متن قرآن به ظاهر بدون آغاز، میانه و پایان است. ساختار آن غیرخطی و مانند یک تار عنکبوت است. 
-
-بسته به روش شمارش و تعریف واژه و نیز نحوه رسم‌الخط، اعداد گوناگونی برای شمار واژه‌ها و حروف قرآن گفته شده‌است. مشهورترین آن‌ها ۷۷ ٬ ۷۰۱ واژه و ۳۲۳ ٬ ۶۷۱ حرف است که حدود ۱۰ ٬ ۰۰۰ واژه آن غیرتکراری است و ۱۲۶۰ واژه از آن‌ها به‌عنوان ریشه ۸۰ درصد ۱۰ هزار واژه شناخته می‌شود. برخلاف شماره‌گذاری آیات، قرآن از دیرباز به ۳۰ بخش تقریبا مساوی به نام جزء و هر جزء از دو قسمت مساوی به نام حزب تقسیم شده‌است. فارسی‌زبانان قرآن را به سه پاره و دو پاره و یک پاره تقسیم می‌کردند. پاره به معنی بخش یا فصل است در بعضی موارد همچنین یک چهارم از قرآن را هفتک و یک‌هفتم آن را هفت‌یک می‌نامیدند. 
-در برخی مکتب‌های قدیم، کودکان نخست هفتک (از ۱ تا ۷) قرآن را بدون دانستن معنی حفظ می‌کردند و بعد به بقیه امور حفظی و معانی می‌رسیدند. 
-
-سبک
-سبک قرآن یکسان و پیوسته نیست و به نظر نمی‌رسد در همه بخش‌ها به شیوه‌ای نظام‌مند با موضوع موردنظرش برخورد می‌کند. اسلام‌شناسان معمولا عدم ارتباط میان بخش‌های قرآن با یکدیگر را دلیل این مسئله دانسته‌اند. اغلب مفسران مسلمان به این مسئله را بررسی نکرده اما گاه تلاش کرده‌اند با ارائه دلایلی چون طولانی‌بودن دوره وحی قرآن، آن را توجیه کنند. برخی مثل فخرالدین رازی نیز قرآن را دارای انسجام یافته‌اند. 
-
-سوره‌های مکی از سوره‌های مدنی سجع‌دارتر هستند. همچنین آیاتی که حوادث قیامت و بیم و امید آن را بیان می‌کنند، بیشتر احساسات خواننده را منقلب می‌سازند و آیاتی نظیر آیات احکام به گونه‌ای است که خرد خواننده را مخاطب قرار می‌دهد. سبک آیات قرآن با شعر و حتی سبک روایات از پیامبران متفاوت است. پژوهشی مبتنی بر پردازش زبان‌های طبیعی نشان داده‌است که قرآن تنها یک مؤلف دارد. 
-
-قرآن در چند آیه، خود را خاتم کتب آسمانی معرفی کرده و نزول کتاب آسمانی را پس از خود رد می‌کند. 
-
-محتوا و مباحث
-
-خدا
-
-الله (مخفف ٱلإله) نام رایج خدای اسلام است. در قرآن او خدایی واحد توصیف و بر وحدانیت او تأکید بسیار شده‌است؛ عبارت «خدایی به غیر از الله نیست» ۳۰ مرتبه (۳ بار در حالت اول شخص: خدایی غیر از من نیست) در قرآن به کار رفته‌است. نام‌های فرشته مانند جبرئیل و میکائیل در قرآن مانند سایر ادیان ابراهیمی با ال (یا ایل) همراه است. کلمه «اللهما» که در قرآن نیز ذکر شده و به‌طور سنتی در اسلام برای شروع نماز استفاده می‌شود، (احتمالا) تلفظ عربی کلمه عبری «الوهیم» بوده‌است. الوهیم در عبری جمع کلمه عظمت است و در عهد عتیق معمولا برای اشاره به خدای بنی‌اسرائیل به کار رفته، گرچه برای اشاره به دیگر خدایان و چیزهای باعظمت دیگر مانند فرشتگان، پادشاهان، و قضات نیز به کار رفته‌است. 
-
-درباره چرایی شکل‌گیری توحید در عربستان اتفاق نظری وجود ندارد و پاسخ‌های متعددی ارائه‌شده که به‌طور کلی در دو دسته قرار می‌گیرند؛ اولی آن را محصول جامعه عربستان پیش از اسلام می‌داند و دومی معتقد به تأثیر عمیق تفکرات مسیحی و یهودی بر توحید قرآنی است. پیروان دیدگاه اول مثل ژاک شلهود می‌گویند این روندی بوده که از پیش از اسلام در ادیان عرب آغاز شده و گواه آن در خود قرآن هم دیده می‌شود، به گونه‌ای که آیات جدیدتر نسبت به آیات قدیمی‌تر تأکید بیشتری بر توحید دارند. در نظر هاوتینگ، گفته‌های قرآن علیه «شرک» لزوما زمینه عرب ندارد، بلکه به اختلافات درون‌توحیدی می‌ماند که در آن، جناح اصلاح‌طلب برخی عقاید و احکام جناح دیگر را شرک‌آمیز اعلام می‌کند. کلمه الله ۲ ٬ ۷۰۰ بار در قرآن تکرار شده و مسلمانان اعتقاد دارند قرآن سخنان اوست. الله در ابتدا و پیش از ظهور محمد خدای بزرگ اعراب، به‌خصوص اهل مکه، بود و اعراب در لحظات سختی از او کمک می‌خواستند؛ نام پدر محمد نیز «عبدالله» بود و طبیعی می‌نمود که او از همین نام‌آشنا — و نه نامی جدید — برای خدایش استفاده کند. با این وجود، قرآن خدایان کوچک‌تری که تابع یا فرزند الله بودند را رد کرده‌است. یکی دیگر از نام‌های خدای قرآن، به‌خصوص در سوره‌های مکی، الرحمن است که این ۵۷ بار به کار رفته‌است؛ الرحمن (که ریشه آرامی دارد) در اصل خدای آسمان‌ها در یمن و عربستان مرکزی بود اما در آیاتی که به نظر می‌رسد متاخرتر هستند، این نام استقلالش را از دست داد و به یکی از صفات الله تبدیل شد. این ادغام را می‌توان در آیه ۳۰ سوره نمل دید که سلیمان نامه خود را با عبارت «بسم‌الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌کند. با توجه به گرامر زبان عربی، این عبارت می‌تواند به شکل «به نام خدای بخشنده و مهربان» یا «به نام الله، الرحمن مهربان» ترجمه شود؛ با در نظر گرفتن ترجمه دوم، می‌توان نتیجه گرفت محمد خدای مکه و خدای جنوب و مرکز عربستان را ادغام کرده‌است. به نظر نمی‌رسد الله از ریشه آرامی یا عبری باشد اما ممکن است تحت‌تاثیر آن‌ها بوده باشد زیرا علاوه بر مشرکان عرب، خدای یهودی و مسیحی هم در قرآن با همین نام خطاب شده‌است. 
-
- «رب» (پروردگار) نیز قبل از اسلام رایج بوده و چندصد بار در قرآن به کار رفته‌است. رب مشابه «بعل» خدای کنعانی بوده‌است. رب یکی از عناوین الله است و «الرب» در قرآن دیده نمی‌شود. این عنوان در سوره‌های مدنی زیاد به کار نرفته‌است. «اسماء حسنی»، برخلاف آنچه در الهیات اسلامی مرسوم است، در قرآن صفت نیستند و تنها نام‌های الله محسوب شده‌اند. در قرآن اغلب دو اسم‌الله کنار هم قرار می‌گیرند اما میانشان «و» قرار نمی‌گیرد که این شیوه مشابه استفاده کاهنان قبل از اسلام است. الله در قرآن خالق آسمان‌ها و زمین نامیده شده که می‌تواند هر کسی را دلش خواست گمراه یا هدایت کند. قرآن او را «چیز» (شی) توصیف و از او با صفاتی چون «مکار»، «مسخره‌کننده» و «فراموشکار» یاد کرده‌است. قرآن ظاهر خدا را هم توصیف کرده‌است: دارای چهره، یک‌چشم (طه، آیه ۳۹) یا چند چشم (در چند آیه)، یک دست (در چهار آیه) یا دو دست (مائده، آیه ۶۴، ص، آیه ۷۵) و پاست و بر روی تخت سلطنت (کرسی یا عرش) خود نشسته‌است؛ این توصیفات منجر به بحث‌هایی درباره انسان‌انگاری خدا در قرآن شده‌است. قرآن همچنین می‌گوید چشم انسان نمی‌تواند خدا را ببیند (محمد دو مرتبه در سوره‌های نجم و تکویر او را ملاقات می‌کند) و خدا از پشت پرده‌ای با موجودات صحبت می‌کند. البته در جای دیگر می‌گوید انسان‌ها در روز حساب پروردگارشان را خواهند دید. 
-
-وحی
-مسلمانان عقیده دارند در قرآن خدا گوینده، محمد شنونده و جبرئیل منتقل‌کننده است. در بخش‌هایی که احتمالا قدیمی‌ترین قسمت‌های متن قرآن هستند، اشاره‌ای به گوینده یا منبع وحی نشده‌است. در برخی بخش‌ها هیچ نشانی از خدایی به عنوان منبع پیام یافت نمی‌شود و در بخش‌های دیگر، به نظر می‌رسد گوینده محمد است. قدیمی‌ترین اشاره‌ها به خدا در قرآن، در حالت سوم شخص (به‌صورت پروردگار من یا پروردگارت) است. خدا در برخی آیات به‌صورت مستقیم وحی می‌کند و در برخی دیگر به واسطه «روح‌الامین». از جبرئیل تنها یک‌مرتبه نام‌برده شده‌است. تنزیل، آیه، کلام، وحی، کتاب و قرآن مفاهیمی در قرآن هستند که به وحی مربوط‌اند. «آیه» به نشانه‌های زبانی و غیرزبانی گفته می‌شود؛ در قرآن این نشانه‌ها از بالا (یعنی از جانب خدا) به پایین (نزد بشر) «نازل» می‌شوند. «وحی» به معنای «نشان دادن» است و در بیرون از قرآن نیز کاربرد داشته‌است؛ مثلا، تصور می‌شد جن‌ها به شاعران وحی می‌کنند. 
-
-مفهوم قرآنی وحی، با وحی در تنخ (که تورات بخشی از آن است)، عهد جدید و دین یونان باستان، شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد. در تورات، یهوه به‌صورت مستقیم با موسی صحبت می‌کند و راوی آن را به‌صورت سوم شخص نوشته‌است. در کتاب حزقیال، حزقیال کتابی که فرستاده یهوه آورده را می‌خورد تا بتواند آن را برای مردم بگوید. در مکاشفه یوحنا در عهد جدید، ندایی به یوحنا می‌گوید آنچه می‌شنود و می‌بیند را مکتوب کند. در انجیل‌ها، عیسی خود شخصا کلمه خداست. در غیب‌گویی معبد آپولون در دلفی، آن خدا با «مشخص کردن» انتخاب‌های درست و وحی آن به فردی مشخص (که او نیز به دیگران انتقال می‌دهد) مردم را راهنمایی می‌کنند. 
-
-زنان در قرآن
-در قرآن فقط از یک زن (مریم) نام‌برده شده اما آیات زیادی درباره زنان است و سوره‌ای به نام نساء نیز وجود دارد. محتوای این آیات اغلب مباحثی چون ازدواج، طلاق، رابطه زنان با مردان و حق ارث است. قرآن از نظر وظایف دینی زنان را تا حد زیادی با مردان در یک‌مرتبه محسوب کرده‌است و همچنین گفته که همه موجودات «جفت» (نر و ماده) آفریده شده‌اند. قرآن می‌گوید زنان هم مانند مردان به بهشت و جهنم می‌روند اما سرنوشت زنان در آخرت وابسته به سرنوشت شوهرانشان است. مشکل‌برانگیزترین آیات آن‌هایی هستند که به مردان مؤمن وعده زنان باکره و زیبای بهشتی داده‌اند. سیمای نمادین زن در قرآن موجودی «ضعیف، پرخطا و منفعل» است. قرآن عادت ماهانه زنان را «بیماری» و «ناپاکی» توصیف کرده‌است. در قرآن «زمین» مؤنث است و انسان‌ها صاحبان آن؛ نتیجتا، آیه «زنان کشتزاری برای شما هستند، پس هرگونه که می‌خواهید وارد کشتزار خود شوید» (سوره بقره، آیه ۲۲۳) به‌صورت استعاری به همین مسئله اشاره می‌کند. جایگاه پایین و فرودست زنان در قرآن را می‌توان در آیاتی که آن‌ها را با کودکان، یتیمان و مردان ضعیفی که نمی‌توانند جهاد کنند در یک گروه قرار داده، مشاهده کرد. نه‌تنها از شخصیت‌های زن (غیر از مریم) نامی برده نشده، بلکه آن‌ها به واسطه خویشاوندی با مردان (مثل زن لوط، خواهر موسی و غیره) یاد شده‌اند. 
-
-دیدگاه اجتماعی قرآن به زنان دوسویه است؛ ترجیح فرزند پسر به دختر از گناهان مشرکان و «زنده به گور کردن» دختران را عملی شیطانی توصیف کرده‌است. از سوی دیگر، آیه ۳۴ سوره نساء می‌گوید «مردان بر زنان مسلط هستند زیرا خدا برخی را به برخی دیگر برتری بخشیده‌است.» آیه ۲۲۸ سوره بقره می‌گوید «زنان بر مردان حقی دارند اما حق مردان بر زنان برتر است.» آیه ۱۷۸ همان سوره زنان را در قانون قصاص به‌صورت جداگانه و بعد از مردان آزاد و بردگان قرار داده: «آزاد در برابر آزاد، برده در برابر برده، زن در برابر زن.» هر چند مجازات دزدی برای همه یکسان است. شهادت دو زن با یک مرد برابر دانسته شده تا «اگر یکی فراموش کرد، دیگری به او یادآوری کند» که نشان می‌دهد حافظه زنان از مردان ضعیف‌تر در نظر گرفته شده‌است. برای شهادت برای وصیت، فقط از دو مرد نام‌برده شده‌است. قرآن به زنان پیامبر دستور داده در خانه بمانند؛ جدایی جنسیتی در جوامع اسلامی ریشه در همین آیه دارد، هر چند آیات قرآن در مسئله حجاب مبهم هستند. برخی آیات می‌گویند جایگاه زن و مرد در ازدواج برابر است اما در جای دیگر (سوره شعراء) گفته‌شده «زنان برای شما آفریده شده‌اند.» قرآن همچنین می‌گوید زنان و مردان می‌توانند درآمد خود را نگه دارند. 
-
-کیهان‌شناسی قرآنی
-ظاهرا جهانی که در قرآن بازتاب داده‌شده، بر پایه مدل ارسطو و بطلمیوس استوار است که تصور می‌کردند دنیا با هفت‌آسمان پوشیده شده‌است. همچنین، نگاهی دقیق‌تر نشان می‌دهد که دیدگاه‌های قدیمی‌تر خاورمیانه‌ای نیز در آن دیده می‌شوند و مانند آن‌ها (از جمله باب اول سفر پیدایش) تصور شده آب‌ها هستی را محاصره کرده‌اند؛ نیز قرآن می‌گوید الله این آب‌ها را به دو دسته شور و شیرین تقسیم کرده‌است. در نظر قرآن، خدا در شش روز آسمان‌ها و زمین، انسان‌ها، نباتات، جنیان و حیوانات را آفرید؛ آسمان‌ها و زمین به هم بسته بودند و الله آن‌ها را جدا کرد و این کار دو روز طول کشید. هفت‌آسمان از دود آفریده شده‌اند و هر آسمان بالای دیگری قرار دارد. در هفتمین لایه، فرشتگان حمد خدا را می‌گویند و برای مؤمنان طلب آمرزش می‌کنند. تخت سلطنت خدا نیز همان‌جا قرار دارد و توسط فرشتگان حمل می‌شود. به‌گفته قرآن، آسمان اول با نور زینت داده‌شده: خورشید، ماه، ستارگان و بروج آسمانی. در قرآن خورشید تابع بشر و کارکرد آن، در کنار ماه و ستارگان، کمک به انسان برای یافتن مسیر توصیف شده‌است. همچنین گفته‌شده الله در زمان خلقت، شمار ماه‌ها را ۱۲ تا قرار داده‌است. قرآن آسمان اول را محل گردآمدن شیاطین می‌داند و می‌گوید آن‌ها تلاش می‌کنند صحبت‌های شورای آسمانی را بشنوند تا رازهای الهی را به انسان‌های به‌خصوصی منتقل کنند اما شهابی آتشین آن‌ها را دور می‌گرداند. 
-
-به‌گفته قرآن، خدا آسمان را در جایگاهی رفیع آفریده و بدون ستون آن را نگه می‌دارد تا بر روی زمین سقوط نکند. خدا نور روز را خاموش می‌کند تا شب آید و سپس این کار را تکرار می‌کند تا نشانه قدرتش باشد. در چند آیه گفته‌شده الله زمین را در چهار روز آفرید و آن را با کوه، باغ‌های میوه و رودها برکت داد. او آدم را از خاک (یا گل) و جنیان را از آتش بدون دود شکل داد و حیوانات را از آب آفرید؛ برخی از حیوانات روی شکم می‌خزند و برخی راه می‌روند و همه این‌ها برای سود بردن انسان‌ها خلق شده‌اند و انسان حاکم ایشان است. قرآن می‌گوید خدا دریا را رام کرده تا انسان از آن غذا بخورد و با زیورهای آن خود را بپوشاند. آیات مختلفی گفته‌اند خدا بعد از خلقت خسته و درمانده نشد و پس از آفرینش آن‌ها، بر روی تخت سلطنتش که در آسمان‌ها و زمین گسترده‌است، نشست تا آن را اداره کند و بی‌وقفه به این کار مشغول است و استراحت نمی‌کند. خدا در زمان خواب و مرگ انسان‌ها، جان آنان را می‌گیرد و آن‌هایی که مرده‌اند را نزد خود نگه می‌دارد و آنان که وقت مرگشان نرسیده (خواب هستند) را رها می‌کند. 
-
-شخصیت‌های قرآن
-
-بالاترین جایگاه در قرآن به گروهی به نام «انبیا» (پیامبران) تعلق دارد. قرآن ۲۵ نفر از اینان را نام‌برده (اما گفته افراد دیگری هم بودند) و می‌گوید از سوی خدا انتخاب شدند تا با وعده یا تهدید، مردمشان را هدایت کنند. قرآن هدف اصلی از بازگویی این داستان‌ها را «استوار کردن دل محمد» (تا او بداند پیامبران پیشین هم توسط قوم‌شان انکار شده‌اند، سوره هود، آیه ۱۲۰) و هشداری برای مخاطبان او (سوره توبه، آیه ۷۰) می‌داند. اشاره‌های کوتاه قرآن به شخصیت‌هایی مثل ایوب نشان می‌دهد این قصه‌ها از قبل در حجاز رایج بوده‌اند. بسیاری از قصه‌ها ریشه در کتاب مقدس دارند اما گاه تغییر داده شده‌اند یا حاوی جزئیات تازه‌ای هستند. محققان از آغاز قرآن‌شناسی در قرن ۱۹، منبع این جزئیات تازه را میدراش، میشنا، تلمود و کتب مشکوک مسیحی و یهودی دانسته‌اند؛ مثلا داستان سخن گفتن عیسی در گهواره مطلبی است که در انجیل‌های عهد جدید نیست اما در کتب مشکوک وجود دارد. ظاهرا قرآن از شباهت موجود آگاه است زیرا «اهل ذکر» را دعوت می‌کند تا به درستی پیام محمد گواهی دهند و این، در کنار اشاره‌های گذرا، مشخص می‌کند که مخاطبان قرآن با مطالب مشکوک مسیحی و یهودی آشنا بوده‌اند. برخی مثل داستان‌های هود و صالح ارتباطی به کتاب مقدس ندارند و به عنوان شاهدی به اینکه نبوت در انحصار یهودیان نیست، یاد شده‌اند. قرآن می‌گوید پیامبران یکی پس از دیگری فرستاده شدند و با هم رابطه خویشاوندی دارند. همچنین می‌گوید به واسطه انتخاب توسط خدا، آن‌ها قابلیت‌هایی دارند که مردم عادی فاقد آن هستند؛ مثلا، در آیات ۲۶ و ۲۷ سوره جن گفته‌شده خدا اسرارش را فقط در اختیار پیامبران به خصوصی قرار می‌دهد. انبیای قرآن با آدم آغاز می‌شوند و با محمد که آخرین و بزرگ‌ترین‌شان معرفی‌شده، به پایان می‌رسند. 
-
-علاوه بر پیامبران، گروه‌های دیگری نیز در قرآن وجود دارند. این شخصیت‌ها شامل «فرعون»، هامان، جالوت، طالوت، هابیل و قابیل، «اصحاب کهف»، ذوالقرنین، راهنمای بی‌نام موسی و غیره هستند. تنها از یک زن نام‌برده شده (مریم) اما زنان بدون نام دیگری هم در قرآن وجود دارند؛ زن عمران، همسران ابراهیم، خواهر و مادر موسی، ملکه سبا و غیره. قرآن می‌گوید زن لوط، زن نوح و زن ابولهب جایشان در جهنم است. همچنین به فرشتگان و جنیان نیز اشاره و وظیفه فرشتگان حمد خدا و کمک به رسولان‌اش توصیف شده‌است. نام دو فرشته برده شده: جبرئیل و میکائیل و گفته‌شده فرشتگان قابلیت گناه ندارند. قرآن درباره جن‌ها می‌گوید که از آتش بدون دود خلق شده‌اند. از اینان، فقط ابلیس نام‌برده شده که به شیطان نیز معروف است (شیطان علاوه بر جن، جایی دیگر فرشته هم نامیده شده)؛ در روایت قرآن، ابلیس از فرمان الله برای سجده به آدم سرپیچی می‌کند و به همراه یارانش تلاش می‌کند انسان‌ها را گمراه کند. همچنین برخی از جنیان مؤمن توصیف شده‌اند. در کنار شخصیت‌ها، جوامعی که پیامبران قرآن آن‌ها را به پیروی از الله می‌خوانند نیز حضوری پررنگ دارند. 
-
-محتوای آیات اولیه
-بر پایه قرآن، هشدار دادن به ناباوران (کفار) از عذابی که در روز رستاخیز انتظار آن‌ها را می‌کشد، یکی از نقش‌های اصلی محمد است. گاهی قرآن، صراحتا به‌روز رستاخیز اشاره نمی‌کند ولی نمونه‌هایی از داستان قوم‌های محو و نابودشده آورده و هم‌عصران محمد را از عذاب‌های همانند برحذر می‌دارد. (آیه
-۴۱:۱۳ تا ۴۱:۱۶). محمد نه‌تنها به کسانی که وحی خدا را انکار می‌کنند هشدار می‌دهد، بلکه وعده‌های نیکویی به کسانی که از اهریمن دوری می‌ورزند، به سخن خدا گوش فرا داده و از خدا فرمانبرداری می‌کنند، می‌دهد. مأموریت محمد همچنین دربرگیرنده تبلیغ یکتاپرستی است: قرآن از محمد می‌خواهد که نام پروردگارش را اظهار و تمجید کند و به او دستور می‌دهد که از پرستش بت‌ها یا نسبت دادن الوهیت به هر چیزی به‌جز خدا دوری بورزد. 
-
-موضوع آیات نخستین قرآن وظیفه انسان در برابر آفریننده خویش، رستاخیز مردگان، داوری پا��انی خدا به همراه توصیف روشن عذاب‌های دوزخ و لذات و نعمات بهشت، و نشانه‌های خدا در همگی عرصه‌های زندگی انسان است. تکالیف مذهبی که در این زمان از باورمندان خواسته‌شده بود اندک بودند: باور به خدا، درخواست برای بخشش گناهان، خواندن نمازهای مکرر، کمک به دیگران به‌ویژه نیازمندان، رد کردن تقلب و دوستی مال جهان (که در زندگی بازرگانی مکه، امری پراهمیت به‌شمار می‌رفت)، عفت و پاکدامنی و زنده به گور نکردن فرزندان دختر. آیات نخستین قرآن با پافشاری روی جنبه‌های اخلاقی آغاز و سپس به گونه فزآینده‌ای از خدایان مکه و بت‌پرستی انتقاد کرده‌اند. 
-
-قرآن و جهاد
-
-قرآن نبرد و قیام خونین را با حدود و مقتضیاتی مشخص تجویز کرده و حتی سستی از جنگ را در صورت لزوم آن از گناهان و جرائم بزرگ دانسته‌است: 
-۱. هنگامی‌که مسلمانان مورد تهاجم دشمن واقع‌شده و کشورشان در خطر باشد. 
-۲. برای دفع مخاطرات و فتنه و آشوب دشمن که به مراتب از خون‌ریزی بدتر و زیان بخش‌تر است. 
-۳. به منظور حفظ نوامیس و زنان و اطفال مسلمان که مورد شکنجه و فشار و تعدی دشمن واقع شده‌اند. 
-۴. در موردی که دشمن معاهده‌ای را که با مسلمانان بسته، نقض کند و اضافه بر پیمان‌شکنی، مشغول گمراه کردن و منحرف ساختن مؤمنین گشته و در دیانت طعن و لطمه وارد آورد. 
-با تمامی این شرائط و حدود، لشکر اسلام پس از هر پیروزی مأمور به ملاطفت و مهربانی با دشمن است و باید صدمه و فشاری که از آنان دیده را در بوته فراموشی نهاده و همچون برادران و دوستان صمیمی با ایشان رفتار کند و با کمال رأفت، محبت، منطق قوی و کردار پسندیده آنان را به آیین حق دعوت کنند. 
-وجه مشترک جنگ‌های اسلام، قیام در راه خدا، تحکیم و اجرای قانون حق و عدالت و برافکندن آشوب و فساد و هرج و مرج است. 
-
-وضعیت زنان اسیرشده در جنگ‌ها از نظر مذهبی مسئله مهمی است. طبق تفسیرهای سنتی از قرآن، این زنان دارای خواص (اسیر) هستند. این‌که آیا این زنان با دیگران ازدواج کرده‌اند یا نه مورد توجه قرار نمی‌گیرد و دارندگان حقوق (جنگجویان یا خریداران آن‌ها) می‌توانند بدون رضایت آنها اعمال جنسی را بر روی بدن خود انجام دهند. (مؤمنون:۵ – ۶) 
-
-ترجمه‌ها
-
-ترجمه قرآن بخشی جداناپذیر از جوامع اسلامی در آسیا، آفریقا و اروپا بوده‌است، چراکه این سرزمین‌ها تنوع زبانی بسیاری دارند. با این وجود، مسائلی وجود دارد؛ نظر غالب میان علمای مسلمان این است که قرآن فقط به عربی همان قرآن است و ترجمه‌ای کامل از قرآن را ناممکن می‌دانند. از سویی، تمایز دقیقی میان ترجمه و تفسیر ترسیم نشده‌است و برخی از این روحانیون، ترجمه را نوعی تفسیر می‌یابند. نقطه عطف در تاریخ ترجمه قرآن، اثر فارسی فضل الرحمن فی ترجمات القرآن توسط شاه ولی‌الله دهلوی (۱۷۰۳ – ۶۲) در هند، است که نویسنده به صراحت آن را ترجمه، و نه تفسیر، نامیده‌است. پس از آن، تلاش‌های مشابهی به اردو و ترکی صورت پذیرفت. البته این اولین ترجمه فارسی قرآن نبود، اما بیشترین رواج را داشت و ترجمه‌های فعلی به فارسی و زبان‌های جنوب آسیا از آن الهام گرفته‌اند. مبلغان مسیحی قرون هجده و نوزده میلادی نقشی اساسی در ترجمه قرآن داشتند. ایشان معتقد بودند ضعف‌های قرآن بدین طریق برای مسلمانان—آن دسته که عربی نمی‌دانستند—آشکار و حقانیت کتاب مقدس ثابت خواهد شد؛ لذا قرآن را به‌شماری از زبان‌های آسیایی و آفریقایی چاپ کردند. 
-
-ترجمه‌ه��ی بین خطی قرآن—نگارش ترجمه به خط کوچک‌تر در کنار متن اصلی عربی—قدیمی‌ترین ترجمه‌های قرآن هستند و اغلب به چند زبان، به‌خصوص فارسی-ترکی و فارسی-اردو، انجام می‌شدند. گاه فقط معنای کلمات عربی را برای راهنمایی می‌نوشتند. این سبک اولین بار در آسیای مرکزی به زبان فارسی انجام و سپس در جنوب آسیا و عثمانی مرسوم شد. ترجمه‌های فارسی که رایج‌ترین هم هستند، اغلب تاریخ ندارند، اما قدیمی‌ترین از عهد ابوصالح منصور بن نوح سامانی (م) است. ترجمه‌های ترکی هم بعدا حدودا در قرن نهم هجری به همین شیوه انجام شدند و قدیمی‌ترین آن‌ها سه زبانه—عربی-فارسی-ترکی—هستند. گاه ترجمه‌های ترکی خود برگردان متن فارسی (و نه عربی) بودند. علاوه بر این‌ها، ترجمه‌های بین خطی به چینی، اردو، مالایی و غیره هم انجام می‌شدند و حتی تا قرن بیستم چاپشان ادامه داشت. تابوی ترجمه در قرون نوزدهم و بیستم شکست و ترجمه‌هایی مستقل از متن عربی تألیف شدند که ظهور ناسیونالیسم و روشنفکران اسلامی غیرآخوند در این امر مؤثر بودند. از وقایع مهم در تاریخ ترجمه قرآن، سوزاندن ترجمه‌های جماعت احمدیه توسط دانشگاه الازهر، قرائت قرآن به ترکی در مساجد ترکیه در زمان آتاترک و سانسور ترجمه منظوم هانتس باجه یاسین در اندونزی هستند. 
-
-علوم قرآنی
-
-قرائت قرآن
-
-قاریان هفت‌گانه و راویان چهارده‌گانه
-
-ن. ج. داود، مترجم عرب قرآن در مقدمه ترجمه خود از قرآن می‌نویسد: «با توجه به اینکه قرآن در اصل به خط کوفی نوشته‌شده بود و دارای حرکت و نقطه نبود، قرائت‌های مختلفی از آن توسط مسلمانان به‌وجود آمده‌است که به یک اندازه دارای ارزش و رسمیت می‌باشند». 
-
-با توجه به نوشته این نویسنده دینی، نوشتارهای مختلفی از قرآن وجود دارد، اما طبیعت این نوشتارهای مختلف چیست؟ برای پاسخ به این پرسش باید در نظر داشت که قرآن توسط اشخاصی که «قاری» قرآن حساب می‌شوند نوشته شده‌است و با نام این افراد به یادگار مانده‌است. قرائت‌های مشهوری از قرآن در قرن‌های اولیه اسلام وجود داشت. این قرائت‌های مختلف قرآنی در نهایت توسط افرادی که نوشتن می‌دانستند به‌صورت نوشته درآمد، به آن افراد راوی گفته می‌شود که قرائت‌هایی از قرآن را روایت کرده‌اند؛ بنابراین در واقع هر نسخه از قرآن نقل قولی است که توسط یک راوی از یک قاری قرآن انجام گرفته‌است و قرآن را نمی‌توان خواند مگر اینکه به یکی از راوی‌ها و قاری‌ها اعتماد کرد. 
-
-نوشتار زیر که توسط یک مسلمان نوشته شده‌است، این مهم را با جزئیات بیشتری شرح می‌دهد: «قاریان بسیاری وجود داشتند و تعداد آن‌ها به دلیل اینکه افرادی که قرآن را حفظ کرده بودند می‌مردند زیاد شد و کار آن‌ها اهمیت بیشتری یافت و به دلیل اینکه قرآن با خط بسیار ابتدایی عربی نوشته‌شده بود و فاقد حرکت و نقطه بود باعث شد که خواندن و درک قرآن دشوار شود، بنابراین در قرن ۴ ام اسلامی تصمیم بر این گرفته شد که قرائت‌های مختلف قرآنی را از هفت قاری اصلی جمع‌آوری کنند و برای هر قاری دو راوی قرار دادند تا قرآن را با دقت و با حرکت و نقطه بنویسند. و نتیجه این کار ۷ قرآن اساسی بود که هرکدام دو راوی داشت و همگی با حرکت و نقطه بود که با یکدیگر اندکی اختلاف داشتند». 
-
-این کار در سال ۳۲۲ ه‍. ق توسط خلیفه المقتدر سازماندهی شد و بالاخره انجام گرفت. شجاع الدین شفا در کتاب «پس از ۱۴۰۰ سال» در صفحه ۱۰۱ می‌نویسد: «در قرن چ��ارم هجری ابن مجاهد، یکی از فقهای بزرگ بغداد، به اتکاء حدیثی از پیامبر نظر داد که قرآن در هفت قرائت وحی شده‌است و هرچه جز آن باشد مخدوش است، و این نظر مورد تأیید دستگاه خلافت نیز قرار گرفت. بدین ترتیب هفت قرائت مختلف از قرآن که هرکدام از آن‌ها به یکی از فقهای بزرگ قرون اول و دوم هجری در شهرهای مهم جهان اسلام ارتباط داده می‌شد در سال ۳۲۲ هجری توسط خلیفه المقتدر به رسمیت شناخته شد. بعد از آن در دو مرحله متوالی سه و چهار قرائت دیگر بر آن‌ها اضافه شد، به‌طوری‌که سرانجام شمار قرائت‌های مجاز قرآن به چهارده رسید (که حافظ در غزلی که انتساب آن بدو مورد تردید است، مدعی از بردانستن همه آن‌ها شده‌است). 
-
-متن قرائتی برگزیده جامع دانشگاه الازهر که چاپ مصر رایج قرآن در جهان امروز بر اساس آن صورت گرفته‌است، منسوب به فقیهی بنام عاصم بن ابی النجود است؛ که در سال ۱۲۷ هجری در کوفه درگذشته‌است.» 
-
-این قرائت‌های رسمی از این قرارند: 
-نافع، از مدینه سال ۱۶۹ / ۷۸۵ - ابوعبدالله نافع بن ابی نعیم مدنی، مکنی به «ابی رویم» است. نافع اصلا از اصفهان بود و در مدینه می‌زیست و در همان‌جا (به سال ۱۷۶ یا ۱۶۹) درگذشت، یادآوری کرده‌اند که وی قرآن را نزد ابومیمنه، «مولی‌ام سلمه»، همسر رسول خدا قرائت کرده‌است. راویان وی عبارتند از: ورش و قالون. 
-ابن کثیر، از مکه سال ۱۱۹ / ۷۳۷ - (عبدالله بن کثیر مکی) از ایرانیانی بود که کسرای ایران او را با کشتی‌هایی که به یمن فرستاده بود برای فتح حبشه گسیل داشت. ابن کثیر مردی فصیح و بلیغ… بود؛ و از جمع صحابه عبدالله زبیر و انس‌بن‌مالک را درک کرده بود. راویان وی عبارتند از: بزی و قنبل. 
-ابو عمرو الاعلی، از دمشق سال ۱۵۳ / ۷۷۰ - ابوعمرو بن علاء بصری وی اهل ایران بوده‌است و در میان قرأ سبعه از لحاظ کثرت استادان و شیوخ قرائت، کسی به پایه او نمی‌رسد، و قرآن را در مناطق مختلفی مانند مکه و مدینه و بصره و کوفه بر استادان زیادی قرائت کرد. سیدحسن صدر، ابی‌عمرو را شیعی می‌داند. راویان قرائت وی عبارتند از: دوری و سوسی (وی ایرانی و اهل شوش بوده‌است). 
-ابن عامر، از بصره سال ۱۱۸ / ۷۳۶ - وی در زمان عمر بن عبدالعزیز و قبل و بعد از آن، امام مسجد دمشق (جامع اموی) و قاضی و پیشوای آن دیار بوده و از معمرترین قرأ سبعه به‌شمار می‌رود. ابن عامر بنا به قول صحیح به سال ۱۱۸ هجری قمری در نود و نه سالگی از دنیا رفت. راویان قرائت ابن عامر عبارتند از: هشام و ابن ذکوان. 
-حمزه، از کوفه سال ۱۵۶ / ۷۷۲ - حمزة بن حبیب زیات کوفی حمزه اصلا ایرانی است و زمان صحابه را درک کرده‌است و شاید برخی از آن‌ها را دیده باشد. حمزه نیز مانند عاصم شیعی است و قرآن را بر صادق خوانده‌است. شیخ طوسی نیز حمزه را از یاران صادق شناسایی کرده‌است. در وجه ملقب شدن حمزه به «زیات» می‌نویسند که وی با آوردن روغن از کوفه به حلوان و آوردن پنیر و گردو از حلوان به کوفه گذران زندگی می‌کرد. 
-الکسائی، از کوفه سال ۱۸۹ / ۸۰۴ - وی از مردم سرزمین ایران بوده‌است و گویند در میهن خود در «طوس» یا «ری» درگذشت کرد. وی قرائت را چهار بار از حمزه دریافت کرد، به گونه‌ای که می‌توان به قرائت او اعتماد کرد. کتاب‌ها و آثار فراوانی به کسائی منسوب است. راویان وی بر این پایه‌اند: حفص دوری و ابوالحارث. 
-ابوبکر عاصم، از کوفه سال ۱۵۸ / ۷۷۸ - عاصم بن ابی النجود کوفی از مردم کوفه‌است، عاصم از قرأ هفتگانه و شیعی است و قرآ�� را بر ابی عبدالرحمن عبدالله بن حبیب سلمی شیعی - که از یاران علی بود… قرائت کرد. عاصم با یک واسطه گوینده قرائت علی است. به همین جهت گفته‌اند فصیح‌ترین قرائات، قرائت عاصم است، زیرا وی قرائت ریشه‌دار آورده‌است. خوانساری در کتاب روضات الجنان در شرح احوال عاصم می‌نویسد: «وی پارساترین و پرهیزگارترین قرأ، و رأی او درست‌ترین آرا در قرائت به‌شمار می‌رود». قاطبه نویسندگان شیعی، قرائت عاصم را فصیح‌ترین قرائات دانسته‌اند. راویان وی بر این پایه‌اند: حفص و ابوبکر عیاش. 
-احمد نیریزی که از نسخ‌نویسان نامی ایرانی است، در نزدیک ۳۰۰ سال پیش قرآنی را کتابت کرد که اختلاف قرائت قراء سبعه در حاشیه آن آورده شده‌است. 
-
-اعجاز قرآن
-
-مسلمانان همگی قرآن را به عنوان معجزه وحی و الفاظ آن را عینا و دقیقا از جانب خدا می‌دانند، که توسط روح‌الامین (جبرئیل) بر محمد نازل شده‌است. این مبحث قسمتی از بررسی‌ها و علوم قرآنی را تشکیل می‌دهد. 
-
-مبارزه‌طلبی
-مسلمانان بر این باورند که قرآن معجزه پیامبر و اثبات‌کننده درستی ادعای پیامبری اوست. قرآن در آیاتی منکران وحیانی بودن را به مبارزه طلبیده‌است. ازجمله در آیه ۲۳ سوره بقره می‌گوید «و اگر در آنچه بر بنده خویش فرو فرستاده‌ایم شک دارید، اگر راست می‌گویید سوره‌ای همانند آن بیاورید و از یاوران‌تان در برابر خداوند یاری بخواهید.» در آیات انبوهی از قرآن از منکران وحیانی این کتاب خواسته شده‌است، که اگر می‌توانند همانند آن را بیاورند. البته در آیه‌ای درخواست شده که کتابی همانند آن بیاورند. در آیه دیگر ده سوره ذکر شده و در آیه بالا یک سوره نیز در اثبات مدعای بشری بودن قرآن کافی دانسته شده‌است. از موارد دیگر مبارزه‌طلبی قرآن ادعای هماهنگی و نبود تناقض در متن آن است. «چرا در قرآن تدبر نمی‌کنند؟ که اگر از غیر خدا بود، اختلاف‌های فراوانی در آن می‌یافتند» 
-گفتنی است که چنین ادعا می‌شود که قرآن در فصاحت و شیوایی در زبان عربی بی‌همتا است و در کتاب‌های واژه عرب، در بسیاری موارد
-استشهاد به آیات قرآن می‌شود. برای نمونه فرهنگ واژه المنجد تألیف لویس معلوف که با اینکه خود لویس معلوف مسیحی بوده و مسلمان نبوده‌است ولی از آیات قرآن به نام استشهاد به سخن عرب فصیح بهره‌گیری کرده‌است؛ و همچنین برخی از نویسندگان نامی مصر به این فصاحت و شیوایی اعتراف دارند. 
-
-کتاب‌هایی در رد تحدی و ادعای اعجاز قرآن
-یکی از کتاب‌هایی که در زمینه مقابله با قرآن (رد تحدی) نوشته‌شده، فرقان‌الحق است که ۷۷ سوره دارد. 
-افزون بر کتاب «الفرقان الحق» (انیس شروش)، چند کتاب دیگر نیز به نام‌های «حسن الایجاز» (نصیرالدین الظافر)، «قرآن شعبی»، «قرآن رابسو» و «قرآن جدید»، در رد تحدی قرآن، نوشته شده‌است. 
-ثمامة بن حبیب ملقب به مسیلمه بن حبیب، نخستین کسی بود که به فکر مبارزه با قرآن افتاد و آیاتی شبیه قرآن سرود. 
-ابن مقفع ادیب ایرانی قرن دوم هجری و نویسنده کتاب کلیله و دمنه و ابوالعلاء معری ادیب و شاعر قرن پنجم هجری نیز از جمله کسانی‌اند که ادعای معارضه با قرآن داشته‌اند. 
-
-دیدگاه‌ها درباره قرآن
-
-احکام اسلام از نظر حقوق بشر جهانی
-به عقیده برخی، بعضی تعاریف از جرایم مبتنی بر شرع و مجازات‌های تعیین‌شده برای این جرایم، اگر به‌طور سیستمانه اعمال شوند، می‌توانند در چارچوب «جنایات علیه بشریت» ارزیابی شوند. 
-
-قصاص اقدامی ��ست که در «نظم اجتماعی قبیله‌ای» قصاص تلقی می‌شود و بر اساس «معادل اجتماعی» انجام می‌شود. چه قربانی مذکر باشد، چه زن، چه برده، چه آزاد، چه نخبه و چه معمولی، یکی از اعضای قبیله قاتل (معادل قربانی در موقعیت اجتماعی) کشته می‌شود. به عنوان مثال، تنها یک برده می‌تواند برای یک برده کشته شود، و یک زن می‌تواند برای یک زن کشته شود. 
-
-نقد قرآن
-
-منتقدان قرآن، در کنار زیر سؤال بردن وثاقت تاریخی این متن، تلاش می‌کنند نشان دهند دلایل اثبات نبوت محمد و آسمانی‌بودن قرآن، ضعیف و غیرقابل‌دفاع هستند و بر این باورند که مفاهیم قرآن بیشتر ریشه‌های زمینی دارند و قبل از تولد پیامبر اسلام این مفاهیم در میان مذاهب مختلف اقوام عرب وجود داشته‌اند. برخی اثبات‌گرایان و دانشمندان برخی مطالب قرآن درباره طبیعت و انسان را غیرعلمی و از اشکالات این کتاب می‌دانند. منتقدان ادعاهایی مثل بی‌عیب‌بودن قرآن، نبود سخن باطل، تناقض‌آمیز و بیهوده‌ای در آن و سازگاری مطالب آن با وجدان و اخلاق و فطرت پاک انسانی و با واقعیات و مسلمات علمی و عقلی را به چالش می‌کشند. 
-
-دسته‌ای از منتقدان، ضمن رد اعجاز قرآن، روایت تاریخی ارائه‌شده توسط مورخان مسلمان را رد می‌کنند. و نیز از لحاظ تاریخی، آن را متکی به متون مقدسی می‌دانند که قبلا وجود داشته‌است. گروهی دیگر، قرآن را از جهت اخلاقی، نقد می‌کنند؛ از جمله آیات جهاد و همچنین خشونتی که در جاهای قابل‌توجهی از قرآن درباره کافران روا داشته می‌شود و همچنین مسائل اخلاقی شخص محمد به عنوان حامل قرآن. ابن وراق تضادهای درونی و ایرادات علمی در قرآن یافت و همچنین اشتباهات را با شفافیت و صحت و پیام اخلاقی آنها ارائه کرد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-قرآن و معجزات
-نقد قرآن
-نقد اسلام
-نقد محمد
-فرقان‌الحق
-قرآن و ریاضیات
-قرآن و پیش‌بینی‌ها
-تفسیر قرآن
-ترتیب نزول بر اساس روایات
-ترتیب نزول بر اساس مدل بازرگان
-قرآن دست‌نویس دانشگاه بیرمنگام
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-http: / / www. britannica. com / topic / Quran
-مدیر شانه‌چی، در مشکوة، شماره ۲، بهار ۱۳۶۲ ش، ص ۱۵۱ – ۱۵۲
-سوره ابراهیم، آیه ۱: 
-برای نمونه مراجعه کنید به چه کسانی قرآن را نوشته‌اند
-خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاءالدین خرمشاهی، ناشر: جامی و نیلوفر، ص ۶۵۲
-زرین‌کوب، عبدالحسین؛ ۱۳۴۳؛ تاریخ ایران بعد از اسلام؛ صفحه ۲۰؛ انتظارات امیرکبیر
-خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاءالدین خرمشاهی، ناشر: جامی و نیلوفر، ص ۶۵۷
-سوره بقره، آیه ۲۳: 
-سوره الفرقان، آیه ۵: 
-سوره العنکبوت، آیه ۴۸: 
-سوره علق، آیه ۴: 
-۲ -آیه ۹ سوره الحجر
-
-منابع
-محمد صادقی تهرانی، ترجمان وحی، انتشارات شکرانه
-محمد صادقی تهرانی، تفسیر ترجمان فرقان، انتشارات شکرانه
-جعفریان، رسول، افسانه تحریف قرآن. 
-خرمشاهی، بهاءالدین، قرآن شناخت. 
-رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر، چاپ اول:۱۳۴۶. 
-طباطبایی، سید محمدحسین، قرآن در اسلام، ناشر: دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم:۱۳۵۳. 
-
-پیوند به بیرون
-
-Quran. com
-پروژه برخط قرآن
-تنزیل - مرورگر قرآن
-جستجوی قرآن
-Birmingham Qur'an manuscript dated among the oldest in the world
-
-
-ادبیات قرون وسطی
-اصطلاحات اسلامی
-الهیات اسلامی
-قانون اساسی
-قرآنیان
-کتاب‌های سده ۷ (میلادی) 
-متون اسلامی
-معجزات اسلامی
-معجزات منسوب به محمد
-مناقشه‌های مربو�� به اسلام
-واژه‌ها و عبارت‌های عربی
-ویکی‌سازی رباتیک
-کالبدشناسی یا آناتومی یا گاهی تشریح، شاخه‌ای از علوم زیستی است که به بررسی ساختار و شیوه کار بدن جانداران می‌پردازد. زیرشاخه‌های آن، کالبدشناسی انسانی، جانوری و گیاهی است. 
-یک تعریف تقریبا کامل برای کالبدشناسی یعنی شناسایی بخش‌های مختلف بدن و ارتباط ساختمانی آن‌ها با همدیگر می‌باشد. 
-
-به جز کالبدشناسی می‌توان از کلمه تشریح نیز به‌عنوان یک معادل دیگر واژه آناتومی نام برد. 
-در بعضی از سطوح، اصطلاح آناتومی یا تشریح اشاره دارد به جنین‌شناسی و گونه‌شناسی که خود جزئی از زیست تکاملی است. علم تشریح، جزء ضروری و مهمی از علوم پایه پزشکی و دامپزشکی است. تشریح، خود دارای دو جزء ماکروسکوپی و میکروسکوپی یا بافت‌شناسی است که تشریح ماکروسکوپی تحت عنوان کالبدشناسی است و همان‌طور که از نامش بر می‌آید به تشریح بدن انسان و سایر جانداران در سطح ماکرو به معنی بزرگ می‌پردازد. تشریح میکروسکوپی به تشریح بدن انسان و سایر جانوران در سطح میکرو به معنی کوچک می‌پردازد و در علم پزشکی تحت عنوان بافت‌شناسی شناخته می‌شود. 
-تاریخچه آناتومی به لحاظ پستی‌ها و بلندی‌های شناخت ارگان‌های مختلف بدن (از جهت مخالفت مردم با تشریح) از سایر علوم متمایز می‌شود. همچنین روند پیشرفت این علم از گذشته-که با پاره‌پاره کردن جسد همراه بود-امروزه به‌طور چشمگیری با کمک ابزارهای رادیولوژی و MRI, ultra sound و… تغییر کرده‌است. 
-از شاخه‌های بزرگ کالبدشناسی، کالبدشناسی سنجشی و کالبدشناسی انسان است. کالبدشناسی انسان، از دانش‌های پایه‌ای پزشکی می‌باشد. 
-
-ریشه واژه
-واژه آناتومی یک واژه یونانی ست که از پیشوند -ana (معنی: بالا، رو) و پسوند tomy- از فعل temno (معنی: من برش می‌دهم) گرفته‌شده و به معنی «با برش باز کردن» است. 
-
-انواع کالبدشناسی
-تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای کالبدشناسی وجود دارد که هر یک از دیدگاه خاصی ارائه می‌شود؛ به‌طور مثال، می‌توان به انواع کالبدشناسی از نظر نوع دید، اشاره کرد؛ در این تقسیم‌بندی-که به دو بخش کالبدشناسی ماکروسکوپی|کالبدشناسی ماکروسکوپی (آناتومی گروس) و آناتومی میکروسکوپی قابل ارائه‌است-منظور اصلی در کاربرد یا عدم استفاده از وسایل کمکی در تشریح می‌باشد. کالبدشناسی میکروسکوپی را می‌توان به دو زیر شاخه بافت‌شناسی و جنین‌شناسی تقسیم نمود. 
-
-در تقسیم‌بندی مرسوم در آموزش پزشکی، آناتومی به سه زیرشاخه گراس آناتومی با محوریت جسد یا لاشه و ساختارهای قابل‌مشاهده با چشم، بافت‌شناسی با محوریت مقاطع تثبیت‌شده بافتی و جنین‌شناسی با محوریت شیوه تشکیل اندام‌ها و جنین و رویان تقسیم‌بندی می‌شود. 
-
-نوع دیگری از تقسیم‌بندی کالبدشناسی بر اساس عناصر تشریحی می‌باشد که به زبان ساده، عناصر تشریحی را می‌توان شامل استخوان، مفصل، ماهیچه (عضله) و احشا در نظر گرفت؛ بدین ترتیب، کالبدشناسی به چهار بخش استخوان‌شناسی، مفصل‌شناسی، ماهیچه‌شناسی و احشاشناسی تقسیم می‌شود. مراد از احشا اعصاب مرکزی مغز و نخاع شوکی و اعصاب محیطی، قلب و رگ‌های خونی سرخرگ و سیاهرگ، دستگاه گوارش و دستگاه تنفس و دستگاه تناسلی-ادراری و دستگاه لنفاوی می‌باشند. 
-
-شرح ساختارهایی که مختص یک‌گونه از جانداران است، کالبدشناسی اختصاصی (special anatomy) نام دارد؛ مثلا کالبدشناسی پزشکی (medical anatomy) شاخه‌ای از آناتومی است که در آن، انسان بررسی می‌شود و کالبدشناسی دام‌پزشکی (veterinary anatomy) شاخه‌ای از آناتومی است که در آن، گروه‌های مختلف جانوران بررسی می‌شود. 
-
-جهت‌ها در کالبدشناسی انسان
-آن قسمت‌هایی از بدن یا اعضاء که نسبت به اعضای دیگر در جلو قرار گرفته باشند اصطلاحا می‌گویند آن عضو در سطح پیشین (قدامی، جلویی، Anterior) است و آن اعضاء و قسمت‌هایی از بدن که نسبت به قسمت‌های دیگر در عقب قرار گرفته باشند در سطح پسین (خلفی یا عقبی، posterior) است. 
-
-هر عضو یا قسمتی که نسبت به قسمت دیگر در سمت بالاتر قرار گیرد به اصطلاح گفته می‌شود که در قسمت بالایی یا فوقانی (superior) قرار دارد مثل سر نسبت به شانه و بر عکس آن هر عضو یا قسمتی که نسبت به قسمت دیگر در سمت پائین‌تر قرار گیرد، به اصطلاح در قسمت پایینی یا تحتانی (inferior) قرار دارد. 
-
-خط میانی (Midline) خطی فرضی می‌باشد که از میان بدن می‌گذرد و آن را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کند. هر عضو که به خط فرضی نزدیک‌تر باشد، درونی یا داخلی (medial) و اگر از خط، دورتر باشد، جانبی یا بیرونی یا خارجی (lateral) است، یا هر عضوی که نسبت به عضو دیگر در قسمت داخل قرار گرفته باشد درونی است؛ مثل قلب نسبت به دست چپ. 
-
-اگر دو عضو با هم سنجیده شوند باید از لفظ بالایی و پایینی استفاده کرد؛ ولی اگر قسمت‌هایی از یک عضو با هم سنجیده شوند باید از لفظ نزدینه با ابتدای عضو (proximal) و دورینه یا انتهای عضو (distal) استفاده کرد. 
-
-جستارهای وابسته
-فیزیولوژی
-
-پانویس‌ها و منابع
-
-اصطلاح‌شناسی کالبدشناسی
-پزشکی مصر باستان
-ریخت‌شناسی (زیست‌شناسی) 
-ریخت‌شناسی
-کالبدشناسی
-بدن انسان، کل ساختار انسان است که سر، گردن، تنه (سینه و شکم)، دو بازو و دست‌ها و دو ساق پا و پاها را شامل می‌شود. هر قسمت بدن از انواع مختلف سلول تشکیل شده‌است. تعداد سلول‌های بدن انسان حدود ۳۷ ٫ ۲ تریلیون تخمین زده شده‌اند. این عدد از داده‌های جزئی بدست آمده‌است و به عنوان نقطه شروع برای محاسبات بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این عدد از تعداد همه سلول‌های اندام‌های بدن و نوع سلول‌هایشان بدست آمده‌است. اجزای سازنده بدن انسان نشان می‌دهد که بدن از تعدادی عناصر خاص در نسبت‌های مختلف تشکیل شده‌است. 
-
-بدن انسان می‌تواند ناهنجاری‌های آناتومیک غیر پاتولوژیک را نشان بدهد. فیزیولوژی بر روی سیستم اعضای بدن و عملکردشان تمرکز دارد. سیستم‌ها و مکانیزمشان در راستای حفظ هومئوستاز بدن عمل می‌کنند. 
-
-مطالعه بدن انسان شامل کالبدشناسی و فیزیولوژی است. کالبدشناسی انسان یکی از شاخه‌های کالبدشناسی است. این رشته به بررسی اندام‌ها و دستگاه‌های اندام‌های بدن انسان می‌پردازد. تن انسان مانند تن همه جانوران از چندین دستگاه درست شده‌است که این دستگاه‌ها از اندام‌ها و ایشان از بافت‌ها و این بافت‌ها از یاخته‌ها درست شده‌اند. کالبدشناسی ماکروسکوپی کاری به بررسی بافت‌ها یا یاخته‌ها ندارد و تنها به شناخت اندام‌ها و کارکرد آن‌ها می‌پردازد. شناخت بافت‌ها مربوط به بافت‌شناسی و بررسی یاخته‌ها مربوط به یاخته‌شناسی می‌شود. 
-
-ساختار بدن
-
-استخوان‌بندی، شکل کلی بدن را ایجاد می‌کند و در طول عمر انسان تغییر نمی‌کند. به‌طور کلی شکل بدن (و شکل بدن زن) تحت تأثیر توزیع‌های ماهیچه‌ای، بافت‌های چربی و هورمونهای مختلف است. قد متوسط یک مرد بالغ (در کشورهای توسعه‌یافته) حدود �� ٫ ۷ – ۱ ٫ ۸ متر (۵ ’ ۷ ’’ تا ۵ / ۱۱ ’’) و یک زن بالغ حدود ۱ ٫ ۶ – ۱ ٫ ۷ متر (۵ ’ ۲ ’’ تا ۵ ’ ۷ ’’) است. قد بلند بستگی به ژنتیک و رژیم غذایی افراد دارد. شکل و ترکیب بدن تحت تأثیر عواملی مثل ژنتیک، رژیم غذایی و ورزش قرار دارد. 
-
-بدن انسان دارای چندین حفره است که بزرگترین آن حفره شکمی است. این حفره‌ها محل قرار گرفتن اندام‌های مختلف بدن از جمله ستون مهره‌ها هستند، که جریان مایع مغزی نخاعی از بطن مغز در آن جاری است. 
-
-حفره‌های کوچک دیگری نیز در بدن هستند که سینوس نامیده می‌شوند و عملکردهای مختلفی دارند. به‌طور عمومی سینوس‌ها به سینوس‌های پارانازال اشاره دارند که در سینوزیت نقش دارند. سینوس‌های پارانازال چهار جفت حفره هوایی در استخوان جمجمه هستند. این فضاهای پر از هوا در بین چشم‌ها، بالای چشم‌ها، عمیق‌تر در پشت چشم‌ها و اطراف حفره بینی قرار دارند. 
-
-ترکیب بدن
-
-در بدن بزرگسالان متوسط ۵ – ۵ ٫ ۵ لیتر خون و همچنین حدود ۱۰ لیتر از مایع میان‌بافتی وجود دارد. این مایع اطراف سلول‌ها را طوری احاطه کرده‌است که گویی در حال غرق شدن هستند. تمام فضای بافت‌ها دارای مایع میان بافتی است. 
-
-ترکیب بدن انسان اشاره به مقدار آب، محتوای عناصر، انواع بافت‌ها و نوع مواد دارد. بدن یک فرد بالغ حاوی حدود ۶۰ درصد آب است که بخش قابل توجهی از وزن و حجم بدن را تشکیل می‌دهد. محتوای آب می‌تواند از ۷۵ درصد در نوزاد تازه متولد شده تا ۴۵ درصد در یک فرد چاق متفاوت باشد. (این اعداد آمار تقریبی هستند) 
-
-ترکیب نوع بافت‌های بدن انسان نشان می‌دهد که منشأ اکثریت قریب به اتفاق سلول‌ها از سلول‌های باکتریایی و سلول‌های باستانیان (آرکی سل‌ها) به‌خصوص متانوژنها مانند Methanobrevibacter smithii است. میکروارگانیسم‌های پوست و دیگر بخش‌های بدن همگی میکروبیوم انسان نامیده می‌شوند و بزرگترین قسمت این ماده فلور میکروبی روده را تشکیل می‌دهد. 
-
-عناصر بدن را می‌توان به عناصر اصلی و عناصر کمیاب تقسیم کرد. انواع این مواد می‌توانند شامل آب، پروتئین‌ها، بافت همبند، چربی‌ها، کربوهیدرات‌ها و استخوان‌ها باشند. 
-
-کالبدشناسی بدن انسان
-
-کالبدشناسی بدن انسان یکی از علوم پایه در مطالعات ریخت‌شناسی (مورفولوژی) بدن انسان است. کالبدشناسی به سه بخش کالبدشناسی ماکروسکوپی، کالبدشناسی میکروسکوپی (بافت‌شناسی) و کالبدشناسی تکوینی تقسیم می‌شود. کالبدشناسی ماکروسکوپی (که آناتومی توپوگرافی، آناتومی مبداءی، آنتروپوتومی یا آناتومی درشت نیز نامیده می‌شود. مطالعه ساختار آناتومیک با چشم غیرمسلح است. آناتومی میکروسکوپی شامل مطالعه ساختارهای آناتومیکی به وسیله میکروسکوپ است؛ و حوزه بافت‌شناسی مطالعه ساختار بافت‌ها در تمامی سطح‌ها از زیست‌شناسی سلولی (در گذشته سیتولوژی یا سلول‌شناسی نامیده می‌شد) تا اندام‌ها است. بافت‌شناسی تکوینی به مطالعه نحوه تشکیل اندام‌ها در دوره‌های رویانی و جنینی و عوامل مؤثر بر آن می‌پردازد. کالبدشناسی، فیزیولوژی (مطالعه عملکردها) و بیوشیمی (مطالعه شیمیایی مولکول‌های زنده) پایه‌های علم پزشکی هستند که دانشجویان پزشکی به عنوان بخشی از محتوای درسی، آن‌ها را مطالعه می‌کنند. 
-
-در برخی از جنبه‌ها کالبدشناسی (آناتومی) بدن انسان رابطه نزدیکی با جنین‌شناسی، کالبدشناسی تطبیقی و جنین‌شناسی تطبیقی (تبارزایش) داشته و ریشه‌های مشترک تکاملی دارند؛ به عنوان مثال، بدن انسان از یک الگوی سگمنتال باستانی باقی مانده‌است که در حال حاضر واحد پایه آن در تمام مهره داران ستون فقرات و قفسه سینه است و می‌تواند مراحل سومایتوجنسیس را در جنین‌های تازه تشکیل‌شده ترسیم کند. 
-
-به‌طور کلی، پزشکان، دندانپزشکان، فیزیوتراپها، پرستاران، امدادگران، پرتونگاران و دانشجویان علوم زیستی، آناتومی کلی و آناتومی میکروسکوپی را از مدل‌های آناتومیکی، اسکلت بدن، کتاب‌های مرجع، جداول، عکس‌ها، سخنرانی‌ها و آموزش مشاوره‌ای یادمی‌گیرند. مطالعه آناتومی میکروسکوپی (یا بافت‌شناسی) را می‌توان با تجربه عملی در بررسی‌های بافت‌های آماده (یا اسلایدها) زیر میکروسکوپ انجام داد، به علاوه اینکه، دانشجویان پزشکی و دندانپزشکی می‌توانند آناتومی را با مطالعات کالبدشکافی و بررسی لاشه (اجساد) مطالعه کنند. مطالعات آناتومی برای همه پزشکان به‌خصوص جراحان و پزشکان با تخصص تشخیصی مثل بافت آسیب‌شناسی و رادیولوژی لازم و ضروری است. 
-
-کالبدشناسی بدن، فیزیولوژی و بیوشیمی اساس علم پزشکی هستند که دانشجویان پزشکی معمولا در سال اول دانشکده پزشکی آن‌ها را مطالعه می‌کنند. آناتومی بدن می‌تواند سیستمیک یا بخش بخش تدریس شود، که به ترتیب، مطالعه آناتومی بخش‌های بدن مثل سر و سینه یا مطالعه سیستم‌های مشخص مثل سیستم عصبی یا تنفسی است. کتاب مرجع اصلی آناتومی، آناتومی‌گری نام دارد که اخیرا در راستای روش‌های مدرن، از شکل سیستمیک به شکل بخشی، تغییر یافته‌است. 
-
-تغییرات آناتومیک
-در آناتومی بدن، اصطلاح تغییرات آناتومیک اشاره به ساختارهای آناتومیک غیر پاتولوژیک دارد که از حالت طبیعی خارج شده‌اند. تغییرات آناتومیکی ممکن برای هر اندام و جریان‌های شریانی و وریدی آن باید توسط پزشکان مانند جراحان یا رادیولوژیست‌ها شناخته شود. برخلاف بیماری مادرزادی، تغییرات آناتومیک معمولا بی‌اهمیت بوده و اختلال تلقی نمی‌شوند. عضلات فرعی دوبرابر شدن تکراری عضلات هستند که می‌توانند اتفاق بیفتند و تنها در جایی درمان می‌شوند که عملکردشان دچار اختلال شده باشد. دیگر تغییر عمومی که در حدود ۱۰ درصد از مردم رخ می‌دهد طحال فرعی است. 
-
-فیزیولوژی بدن انسان
-فیزیولوژی بدن انسان علم مطالعه عملکردهای مکانیکی، فیزیکی، بیوالکتریکی و زیست شیمی اندام‌ها و سلول‌های تشکیل‌دهنده آن‌ها، در یک بدن سالم است. فیزیولوژی عمدتا بر روی اندام‌ها و سیستم‌ها متمرکز است. بیشترین جنبه‌های فیزیولوژی بدن انسان مانند هومولوژی بسیار نزدیک به جنبه‌هایی از فیزیولوژی جانوران است. بسیاری از آزمایش‌های حیوانی که اساس دانش فیزیولوژی را فراهم کرده‌است، با آناتومی و فیزیولوژی حوزه مطالعه نزدیکی دارند. آناتومی مطالعه شکل و فیزیولوژی مطالعه عملکرد است که ذاتا به هم مربوط هستند و به عنوان بخشی از برنامه آموزشی پزشکی مورد مطالعه قرار می‌گیرند. 
-
-دستگاه‌های بدن انسان
-بدن انسان از سیستم‌های تعاملی بسیاری تشکیل شده‌است. هر یک از سیستم‌ها به حفظ هومئوستاز خود، دیگر سیستم‌ها و کل بدن کمک می‌کنند. هر سیستم از یک یا چند اندام که مجموعه‌ای از بافت‌های عملکردی است، تشکیل شده‌است. سیستم‌ها به تنهایی کار نمی‌کنند و سلامتی فرد بستگی به سلامتی تمام سیستم‌های تعاملی بدن دارد. سیستم‌های تعاملی بدن با نام‌های مشترکی معرفی می‌شوند م��ل سیستم عصبی و سیستم غده درون‌ریز که باهم سیستم غددی عصبی نامیده می‌شوند. 
-
-دستگاه‌های اصلی بدن
-دستگاه قلب و رگ‌ها برای گردش خون
-دستگاه گوارش برای فرودادن هضم جذب و دفع خوراک
-دستگاه درون‌ریز برای هماهنگی اندام‌های درونی با کمک هورمون
-دستگاه عصبی برای گردآوری، جابجایی و پردازش داده‌ها در مغز و نخاع و اعصاب
-
-دستگاه ماهیچه‌ای برای جنباندن و حرکت دادن بدن انسان
-
-دستگاه تنفسی برای دم و بازدم
-دستگاه ادراری برای برونرفت ادرار
-دستگاه پوششی شامل پوست، مو و ناخن برای پوشش و حفاظت بدن
-استخوان‌بندی انسان برای سرپاداشتن و نگاهداری ساختار تن
-دستگاه دفاعی بدن برای دفاع و از بین بردن پاتوژن‌های بیماری‌زا
-دستگاه لنفاوی برای جذب چربی و جذب آب میان بافتی دفاع در برابر پاتوژن‌ها
-
-هومئوستاز بدن
-اصطلاح هومئوستاز به سیستمی گفته می‌شود که محیط درونی بدن را تنظیم کرده و آن را در شرایط نسبتا پایداری حفظ می‌کند: از جمله دمای طبیعی بدن، تعادل اسید و PH. این سیستم برای بدن ضروری است. بدون توازن PH، دما، جریان خون و محل اندام‌ها، زنده ماندن غیرممکن خواهد بود. 
-
-بسیاری از مکانیسم‌ها و سیستم‌های تعاملی، محیط داخلی بدن را حفظ می‌کنند. سیستم عصبی پیام‌هایی را از تمام نقاط بدن دریافت می‌کند و به وسیله پیامرسان‌های عصبی آن‌ها را به سمت مغز هدایت می‌کند. سیستم غده درون‌ریز نیز هورمون‌هایی را برای تنظیم فشار خون و حجم خون ترشح می‌کند. سوخت و ساز سلولی نیز به تنظیم PH خون کمک می‌کند. 
-
-جامعه و فرهنگ
-
-تصویر
-
-آناتومی بدن به یکی از بخش‌های کلیدی هنرهای تجسمی تبدیل شده‌است. چگونگی عملکرد عضلات و استخوان‌ها و تغییر حرکتی آن‌ها مفاهیم عمومی این هنر بوده و در طراحی و نقاشی یا متحرک‌سازی اساسی هستند. کتاب‌های بسیاری (مثل «آناتومی بدن انسان برای هنرمندان: عناصر فرم») برای راهنمایی طراحی بدن انسان نوشته شده‌اند. لئوناردو دا وینچی هنر خود را با درک بهتر از آناتومی بدن انسان بهبود بخشیده بود. در این راستا، او پیشرفت بزرگی در آناتومی بدن انسان و نشان دادن آن در هنر داشته‌است. 
-
-به دلیل پیچیده بودن ساختار موجودات زنده، آناتومی از سطح‌های مختلف، از کوچکترین اجزای سلولی تا بزرگترین اندام‌ها و ارتباط آن‌ها با هم تشکیل شده‌است. 
-
-تاریخچه آناتومی
-طی یک دوره زمانی طولانی، آناتومی در حال انجام و افزایش درک بهتر از عملکرد اندام‌ها و ساختمان‌های داخل بدن انسان است. روش‌ها به‌طور چشمگیری از یک آزمایش ساده به تشریح حیوانات و اجساد انسان‌ها، استفاده از میکروسکوپ، تکنولوژی پیشرفته میکروسکوپ الکترونی و دیگر روش‌های پیچیده قرن بیستم، پیشرفت کرده‌اند. در طول قرن ۱۹ و ابتدای قرن ۲۰، این علم برجسته‌ترین پژوهش‌های علمی را داشته‌است. 
-
-تاریخچه فیزیولوژی
-اطلاعات فیزیولوژی بدن انسان حداقل به ۴۲۰ قبل از میلاد و زمان بقراط، پدر طب غربی، برمیگردد. تفکر انتقادی ارسطو و تأکید او بر ارتباط بین ساختار و عملکرد اندام‌ها آغازگر فیزیولوژی در یونان باستان است، زمانی که کلادیوس گالنوس (۱۲۶ – ۱۹۹ بعد از میلاد) معروف به جالینوس، اولین کسی بود که آزمایش‌هایی را برای شناختن عملکرد بدن انجام می‌داد. جالینوس کاشف فیزیولوژی تجربی بود. جهان پزشکی از جالینوس به سمت آندرئاس وزالیوس و ویلیام هاروی حرکت کرد. 
-
-در طول قرون وسطی، طب سنتی یو��ان و هند به پیشرفت طب اسلامی کمک کردند. برجسته‌ترین کار این دوره زمانی را ابوعلی سینا (۹۸۰ – ۱۰۳۷) نویسنده قانون در طب و ابن نفیس (۱۲۱۳ _ ۱۲۸۸) انجام داده‌اند. 
-
-پس از قرون وسطی، دوره رنسانس افزایش تحقیقات فیزیولوژی را در جهان غرب به ارمغان آورد و باعث مطالعات کالبدشناسی و فیزیولوژی پیشرفته شد. آندرئاس وزالیوس نویسنده تأثیرگذارترین کتاب کالبدشناسی بدن انسان، فابریکا است. از وزالیوس اغلب به عنوان بنیان‌گذار کالبدشناسی مدرن یاد می‌شود. کالبدشناس ویلیام هاروی سیستم گردش خون را در قرن ۱۷ توصیف کرده‌است، مشاهده از نزدیک و آزمایش‌ها دقیق برای یافتن چگونگی عملکرد بدن از اساسی‌ترین روش‌های پیشرفت فیزیولوژی بوده‌است. از هرمان بورهاوه با توجه به آموزش نمونه‌اش در لیدن و کتاب مرجع Institutiones medicae، به عنوان پدر علم فیزیولوژی یاد می‌شود (۱۷۰۸). 
-
-در قرن ۱۸، مهم‌ترین فعالیت‌ها در این حوزه را پییر کابانیس فیزیولوژیست و پزشک فرانسوی انجام داده‌است. 
-
-در قرن ۱۹، دانسته‌های فیزیولوژیکی به سرعت روی‌هم انباشته می‌شدند، به‌خصوص در سال ۱۸۳۸، نظریه یاخته ماتیاس یاکوب اشلایدن و تئودور شوان ظهور کرد. این نظریه اظهار داشت که اندام‌ها از واحدهایی به نام سلول تشکیل شده‌اند. اکتشافات و نوآوری‌های کلود برنارد در نهایت منجر به مفهوم milieu interieur (محیط داخل سلولی) شد که بعدها به عنوان «هومئوستاز» توسط والتر کانن پشتیبانی شد (۱۸۷۱ – ۱۹۴۵). 
-
-در قرن بیستم، زیست شناسان به چگونگی عملکرد اندام‌های دیگر موجودات علاقه‌مند شدند که در نهایت فیزیولوژی مقایسه‌ای و اکوفیزیولوژی به‌وجود آمدند. اشخاص برجسته در این زمینه نات اشمیت-نیلسون و جورج بارتولومی هستند. اخیرا، فیزیولوژی تکاملی، جداگانه تنظیم شده‌است. 
-
-مطالعه بیولوژی اساس مطالعات فیزیولوژی است که به یکپارچه‌سازی عملکرد بسیاری از سیستم‌های بدن انسان و همچنین فرم آن‌ها اشاره دارد. 
-
-در بدن انسان، سیستم عصبی و غده درون‌ریز نقش بزرگی در دریافت و انتقال اطلاعات دارند که باعث عملکرد مناسب بدن می‌شوند. با توجه به فعل و انفعالاتی که در بدن انجام می‌شود، هومئوستاز یک سیستم مهم برای بدن است. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-
-اندام‌سازی
-دستگاه بویایی
-ریخت تن زن
-
-منابع
-
-ترجمه مقاله ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-فیزیولوژی انسانی
-کالبدشناسی انسان
-فرهنگ‌سرا ساختمانی است که در آن یک یا چند نهاد فرهنگی فعالیت دارند. در فرهنگ سراها معمولا شرایطی برای آموزش امور گوناگون فرهنگی و اجتماعی و همچنین آموزش پیشه‌ها و هنرهای گوناگون مانند نگارگری، کوزه‌گری، خیاطی و جز اینها فراهم می‌شود. برخی از فرهنگ سراها کتابخانه و انتشارات ویژه خود را نیز دارند. 
-در ایران، تا امروز، بیشتر فرهنگ سراها در شهر تهران و چند شهر بزرگ دیگر مانند اصفهان برپا شده‌اند و معمولا کوشیده شده برای هر منطقه شهرداری یک فرهنگسرای بزرگ ترتیب داده شود. برخی از فرهنگسراها، به‌جز پوشش دادن منطقه خود، به فعالیت‌های فرامنطقه‌ای نیز می‌پردازند. 
-بسیاری از فرهنگ سراها ویژه‌کار (تخصصی) اند، یعنی فعالیت خود را گرد یک گروه یا یک محور کاری متمرکز می‌سازند. 
-
-فرهنگ سراها، برپایه شیوه فعالیت، به یکی از محورهای سه‌گانه شخصیت (کیستی)، محتوا (درونمایه) و نهاد می‌پردازند: 
-
-فرهنگ سراهای شخصیت‌محور عبارتند از فرهنگسراهای کودک، نوجوان، جوان، دانشجو، دختران، بانو، و سالمند. 
-فرهنگ سراهای محتوامحور عبارتند از: اندیشه، قرآن، انقلاب، فرهنگسرای مجازی، پایداری، هنر، ملل، قانون، تیره‌ها (اقوام)، ورزش، ماه بهمن، کار، دانش‌ها، تندرستی، طبیعت، و فناوری اطلاعات. 
-فرهنگ سراهای نهادمحور عبارتند از خانواده، مدرسه، و شهر. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست فرهنگسراهای تهران
-فرهنگسراهای اصفهان
-کتابخانه عمومی خاوران تهران
-خانه‌های فرهنگ محله مشهد
-فرهنگسراهای مشهد
-خانه‌های فرهنگ مطالعه مشهد
-
-پیوند به بیرون
-سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران
-باشگاه مخاطبان سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران
-
-سازمان‌های فرهنگی
-دست‌نوشته یا دست‌نویس یا نسخه خطی به کتاب‌ها و نوشته‌هایی می‌گویند که به‌وسیله گونه‌ای قلم و با دست‌نوشته شده باشد. 
-استاد خطوط قدیمی، جان ملون فرانسوی بر این باور است که: «این نگاه تک‌بعدی که «نسخه‌های خطی، صرفا حاوی اطلاعاتی برای مطالعه است» موجب وقوع بحران در این عرصه شده‌است.» از این رو هیچ‌کس از اینکه ما باید تا این دوران منتظر می‌ماندیم تا دریابیم که نسخه‌های خطی یا کتابهای چاپی تنها ابزاری برای انتقال اندیشه نیست بلکه حاوی شواهد و قرائنی مادی در مورد دوران پیدایش آن است، شگفت‌زده نمی‌شود. 
-دست‌نویسی در خاورزمین و به ویژه ایران پیشینه‌ای بسیار کهن دارد. در روزگاران کهن فرمانروایان معمولا در دربار خود دیوان نگارش (دبیرخانه) برپا می‌کردند تا نگارنده‌ها در آن به نوشتن دستنوشته‌ها یا رونویسی آن‌ها بپردازند. پدیدآوردن رونویسهای نفیس‌تر از روی دست‌نویس‌های پیشین یکی از فعالیت‌های دلخواه درباریان پیشین یوده است. 
-
-مفهوم دست‌نوشته را در بیشتر زبان‌های اروپایی با واژه لاتینی manuscript بیان می‌کنند که از دو واژه manu- (دست) و script (نوشته) تشکیل شده‌است. 
-
-دست‌نوشته‌های فارسی
-دست‌نوشته‌های فارسی بسیاری اکنون در ایران، هند، افغانستان، ترکیه و دیگر کشورها در قالب کتاب، مرقع یا تک‌برگ وجود دارد که در بهترین موزه‌ها و کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود و از ارزش بالایی برخوردارند. 
-
-از نسخه‌های خطی موجود در ایران تعداد ۳۲۰ هزار عدد دارای شماره ملی هستند. 
-
-وضعیت اسفبار نگهداری نسخه‌های خطی
-رئیس کتابخانه ملی ایران از وجود حدود ۲ میلیون نسخه خطی ایرانی در شبه‌قاره و آسیای میانه خبر داده و از وضعیت «اسفبار» نگهداری از آن‌ها سخن گفته‌است. به گفته او، حدود یک‌میلیون نسخه خطی فارسی یا عربی متعلق به ایران، در هند و پاکستان و حدود ۵۰۰ هزار نسخه خطی هم به همین شکل در آسیای میانه وجود دارد. به گفته او ۲۶۰۰ نسخه خطی نادر و نفیس نیز مربوط به ایران در کتابخانه ملی فرانسه نگهداری می‌شود، و در اسپانیا این تعداد بیشتر است. 
-
-مجموعه داران بین‌المللی
-
-کتابخانه دانشگاه کمبریج
-در دهه ۱۶۳۰ دانشگاه کمبریج یک کرسی زبان عربی تأسیس کرد. مجموعه کتابخانه دانشگاه کمبریج با اهدای یک جلد قرآن کریم توسط ویلیام بدول شروع به کار کرد. از آن زمان تاکنون به بیش از ۵ هزار اثر رسیده‌است. این مجموعه شامل مجموعه‌های اهدایی از توماس ارپنیوس، یوهان لودویگ بورکارت، ادوارد هنری پالمر و‌ای. جی. براون است. 
-
-کتابخانه بریتانیا
-کتابخانه بریتانیا مجموعه‌ای متشکل از ۱۵ هزار اثر در ۱۴ هزار جلد است. در سال ۱۹۸۲ مجموعه کتابخانه اداری هند به کتابخانه بریتانیا منتقل شد. 
-
-دانشگاه میشیگان
-یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌ها در آمریکای شمالی در دانشگاه میشیگان است که دارای ۱۸۰۰ متن در بیش از ۱۱۰۰ جلد است. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تاریخ بیهقی
-علی‌نامه
-اختراع‌های دوران طلایی اسلام
-کتابخانه دارالحکمه
-les manuscrits sont ecrit par les egyptien ou les moine
-http: / / nosakhekhati. persianblog. ir
-
-منابع
-کتاب‌های خطی و چاپ سنگی (کتابخانه ملی ایران) 
-نسخه‌های خطی؛ نماد ملیت و هویت ایرانی
-Wikipedia contributors, «Manuscript,» Wikipedia, The Free Encyclopedia
-
-اسناد
-دانش متنی
-ادبیات داستانی
-نسخه‌های خطی
-واژه‌شناسی کتاب
-گونه‌های ادبیات داستانی
-فراکتال یا برخال، ساختاری هندسی است که با بزرگ کردن هر بخش از این ساختار به نسبت معین، همان ساختار نخستین به دست آید. به گفتاری دیگر فراکتال ساختاری است که هر بخش از آن با کل‌اش همانند است. فراکتال از دور و نزدیک یکسان دیده می‌شود. به این ویژگی خودهمانندی گویند. فراکتال‌ها یکی از ابزارهای مهم در گرافیک رایانه‌ای هستند و می‌توان استفاده‌های بسیاری از آن‌ها کرد
-
-نام‌گذاری
-فرکتال fractal از واژه لاتین fractus یا fractum به معنی شکسته گرفت شده‌است که بیانگر یکی از شناسه‌های اصلی آن یعنی -بخش‌شدنی- است. 
-فرهنگستان زبان فارسی واژه برخال را تصویب کرده و همچنین برای واژه فرکتالی واژه برخالی را تصویب کرده‌است که از واژه برخ به معنی بخش و قسمت و پسوند -ال (مانند چنگال) تشکیل شده‌است و با واژه فراکتال هم‌معنی است. 
-
-کشف
-واژه فرکتال در سال ۱۹۷۶ توسط ریاضیدان فرانسوی بنوآ مندلبرو وارد دنیای ریاضی شد. ماندلبرو هنگامی‌که پیرامون طول سواحل انگلیس پژوهش می‌کرد، دریافت که هرگاه با مقیاس بزرگ این طول اندازه گرفته شود بیشتر از زمانی است که مقیاس کوچک‌تر باشد. 
-
-ویژگی شکل فراکتالی
-با توجه به نحوه شکل‌گیری آن قابل پیش‌بینی است. 
-فرگشت (تکامل) هم‌زمان دارد. 
-دارای جایگزینی بهینه است. 
-ریشه در قوانین ساده دارد. 
-در شکل‌گیری گونه از تکرار بهره‌می‌جوید. 
-سامانه‌ای تو در تو است. 
-ریخت‌های اقلیدسی با استفاده از توابع ایستا ساخته می‌شوند ولی ریخت‌های فراکتال با فرایندهای پویا ساخته می‌شوند. فرایندهای پویا، فرایندهایی هستند که دارای حافظه می‌باشند و رفتار آن‌ها به گذشته بستگی دارد. 
-دارای ویژگی خود همانندی است. 
-هر فرایند تکراری و پویا باعث ایجاد ساختارهای پیچیده فراکتال نمی‌شود. سازوکار فرآوری چنین ساختارهای پویایی، آشوب است. در حقیقت، فراکتال نگاره‌ای ریاضی از آشوب است. 
-
-هندسه فراکتالی
-فراکتال از دید هندسی به چیزهایی می‌گویند که دارای این سه ویژگی باشد: 
-دارای ویژگی خودهمانندی باشد یا به انگلیسی self-similar باشد. 
-در مقیاس خرد بسیار پیچیده باشد. 
-بعد آن یک عدد صحیح (مثلا ۲) نباشد. 
-
-محاسبه بعد فراکتال‌ها
-بعد خط یک، بعد صفحه دو و بعد فضا سه است. فراکتال‌ها برخلاف همه این‌ها بعد صحیح ندارند. برای نمونه بعد یک فراکتال می‌تواند ۱ ٫ ۲ باشد که بدین چم از خط پیچیده‌تر و از صفحه سادتر است. بعد فراکتال‌ها از یک سری فرمول‌های لگاریتمی بدست می‌آیند. 
-
-شکل فراکتال
-
-سامانه ساختاری تکرار
-این سیستم که دارای علامت اختصاری IFS - Iterated Function System - است، سیستم تکرار را مطرح می‌کند که به نوعی پایه هندسه فراکتالی است. 
-تکرار یکی از راه‌های ایجاد فرم در معماری است اما در فرکتال این فرم بایستی دارای مشخصات هندسی که در قسمت هندسه فراکتالی مطرح شد را دارا باشد. 
-به‌طور کلی این تکرار می‌تواند از کنار هم قرار گرفتن یک شیء بدست آید یا اینکه یک موضوع نسبت به موضوع دیگر و به‌طور متوالی کوچک شود. 
-
-خودهمانندی
-شیئی را دارای خاصیت خود متشابهی می‌گوییم که هر گاه قسمت‌هایی از آن با یک مقیاس معلوم، یک نمونه از کل شیئی باشد. ساده‌ترین مثال برای یک شیئ خود متشابه در طبیعت گل‌کلم است که هر قطعه کوچک گل‌کلم متشابه قطعه بزرگی از آن است. 
-همین‌طور درخت کاج یک شیئ خود متشابه است، چرا که هر یک از شاخه‌های آن خیلی شبیه یک درخت کاج است ولی در مقیاس بسیار کوچکتر. همچنین در مورد برگ سرخس نیز چنین خاصیتی وجود دارد. 
-
-رشته کوه‌ها، پشته‌های ابر، مسیر رودخانه‌ها و خطوط ساحلی نیز همگی مثال‌هایی از یک ساختمان خود متشابه هستند. 
-فراکتال شکل هندسی پیچیده‌است که دارای جزئیات مشابه در ساختار خود در مقیاس‌های متفاوت می‌باشد و بی نظمی در آن از دور و نزدیک به یک اندازه است. 
-
-جسم فراکتالی از دور و نزدیک یکسان دیده می‌شود؛ مثلا وقتی به یک کوه نگاه می‌کنیم شکلی شبیه به یک مخروط می‌بینیم که روی آن مخروطهای کوچکتر و بی نظمی دیده می‌شود ولی وقتی نزدیک می‌شویم همین مخروط‌های کوچک شبیه کوه هستند یا شاخه‌های یک درخت شبیه خود درخت هستند. البته در طبیعت نمونه‌های اجسام فراکتال فراوان است مثلا ابرها -رودها -سرخس‌ها و حتی گل‌کلم از اجسام فراکتال است؛ و اگر به ساخته‌های دست بشر هم نگاه کنیم تراشه‌های سیلیکان یا مثلث سرپینسکی نیز فراکتال هستند؛ و در معماری همیشه نباید نیاز بشر را هندسه اقلیدسی تأمین کند. گسترش شهرها نمونه آشکاری از فراکتال است. 
-
-فراکتال‌های طبیعی
-این فرم‌ها که به صورت طبیعی وجود دارند دارای ساختاری خود متشابه هستند حتی در مقیاس میکروسکپی یک‌دانه برف دارای فرمی خود متشابه است. 
-
-فرم‌های مندلبرو
-مجموعه‌های مندلبرو دارای پیچیدگی خاصی هستند. زمانی که یک فرم حالتی پیچیده پیدا می‌کند یا به عبارت دیگر به عناصر خرد تشکیل‌دهنده کل می‌رسد، فرم‌هایی بسیار پیچیده اما در عین حال منظمی را به ما می‌دهد که در اشکال زیر و نمونه‌های پیش‌فرض و آماده در فرکتال اکسپلورر گذاشته شده‌است. 
-فراکتال در مناظر طبیعی
-این فرم‌ها همان‌طور که از اسم آن‌ها پیداست دارای فرمی طبیعی هستند (عدم دستبرد دست بشر). شاید بسیار در عکاسی معماری (برای عکس از یک سوژه) به یک منظره برخورد کرده باشید که در دوردست تپه‌ها و کوه‌ها دیده می‌شوند، بد نیست بدانید که خود این منظره دارای فرمی فرکتال با هندسه فرکتال قابل‌حل است. 
-
-الگوهای رویش فراکتالی
-ایده خود متشابه در اصل توسط لایب‌نیتس بسط داده شد. او حتی بسیاری از جزئیات را حل کرد. در سال ۱۸۷۲ کارل وایرشتراس مثالی از تابعی را پیدا کرد با ویژگی‌های غیر بصری که در همه‌جا پیوسته بود ولی در هر جا مشتق پذیر نبود. گراف این تابع اکنون فراکتال نامیده می‌شود. در سال ۱۹۰۴ هلگه فون کخ به همراه خلاصه‌ای از تعریف تحلیلی وایرشتراس، تعریف هندسی‌تری از تابع متشابه ارائه داد که حالا به برفدانه کخ معروف است. در سال ۱۹۱۵ واکلو سرپینسکی مثلثش را و سال بعد فرش‌اش (فراکتالی) را ساخت. ایده منحنی‌های خود متشابه توسط پاول پیر لوی مطرح شد او در مقاله‌اش در سال ۱۹۳۸ با عنوان «سطح یا منحنی‌های فضایی و سطوحی شامل بخش‌های متشابه نسبت به کل» منحنی فراکتالی جدیدی را توصیف کرد منحنی لوی c. گئورگ کانتور مثالی از زیر مجموعه‌های خط حقیقی با ویژگی‌های معمول ارائه داد. این مجموعه‌های کانتور اکنون به‌عنوان فراکتال شناخته می‌شوند. اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم توابع تکرار شونده در سطح پیچیده توسط هانری پوانکاره، فلیکس کلاین، پیر فاتو و گاستون جولیا شناخته‌شده بودند. با این وجود بدون کمک گرافیک رایانه‌ای آن‌ها نسبت به نمایش زیبایی بسیاری از اشیایی که کشف کرده بودند، فاقد معنی بودند. در سال ۱۹۶۰ بنوا مندلبرو تحقیقاتی را در شناخت خودهمانندی طی مقاله‌ای با عنوان «طول ساحل بریتانیا چقدر است؟ خود متشابه‌ای آماری و بعد کسری» آغاز کرد. این کارها بر اساس کارهای پیشین ریچاردسون استوار بود. در سال ۱۹۷۵ مندلبرو برای مشخص کردن شئی که بعد هاوسدورف-بیسکویچ آن بزرگ‌تر از بعد توپولوژیک آن است کلمه «فراکتال» (فراکتال) را ابداع کرد. او این تعریف ریاضی را از طریق شبیه‌سازی خاص رایانه‌ای تشریح کرد. 
-
-فراکتال‌ها از نظر روش مطالعه به فراکتال‌های جبری و بر خال‌های احتمالاتی تقسیم می‌شوند. از طرف دیگر فراکتال‌ها یا خودهمانند اند self similarity یا خودناهمگرد self affinity هستند. در خودهمانندی، شکل جزء شباهت محسوسی به شکل کل دارد. این جزء، در همه جهات به نسبت ثابتی رشد می‌کند و کل را به وجود می‌آورد. اما در خودناهمگردی شکل جزء در همه جهات به نسبت ثابتی رشد نمی‌کند؛ مثلا در مورد رودخانه‌ها و حوضه‌های آبریز بعد فراکتالی طولی متفاوت از بعد فراکتالی عرضی است Vx = ۰. ۷۲ – ۰. ۷۴ و Vy = ۰. ۵۱ – ۰. ۵۲ (ساپوژنیکوف و فوفولا، ۱۹۹۳) از این‌رو شکل حوضه آبریز کشیده‌تر از زیر حوضه‌های درون حوضه است. به خودهمانندی همسانگرد می‌گویند. به خود ناهمگردی ناهمسانگرد می‌گویند. 
-
-طبقه‌بندی
-فراکتال‌ها همچنین بر اساس خود-همانندی طبقه‌بندی می‌شوند. سه نوع خود همانندی وجود دارد: 
-خود همانندی دقیق – این قوی‌ترین نوع خود همانندی است. 
-
-گسترش رو به رشد رویکرد تک‌فراکتالی (مونوفراکتالی) اخیر، داده‌ها را با مجموعه فراکتالی، به جای بعد منفرد فراکتالی توصیف می‌کند. این مجموعه طیف چندفراکتالی multifractal spectrum نامیده می‌شود و روش توصیف تغییرپذیری بر اساس طیف‌سنجی چندفراکتالی به آنالیز چندفراکتالی معروف است (فریش و پاریسی، ۱۹۸۵). روش چند فراکتالی به اندازه خودهمانندی آماری دلالت دارد که می‌تواند به صورت ترکیبی از مجموعه‌های به‌هم تنیده فراکتالی مطابق با نمای مقیاس‌گذاری نمایش داده شود. ترکیبی از همه مجموعه‌های فراکتالی طیف چند فراکتالی‌ای را ایجاد می‌کند که تغییرپذیری و ناهمگنی متغیر مورد مطالعه را مشخص می‌کند. مزیت رویکرد چند فراکتالی این است که پارامترهای چندفراکتالی می‌توانند مستقل از اندازه موضوع مورد مطالعه باشند. 
-
-کاربردها
-از فراکتال‌ها به منظور آسان‌سازی در کارهای وابسته به مدل‌سازی پیچیدگی در زمینه‌های گوناگون علمی و مهندسی استفاده می‌شود. از زمینه‌های مهم کاربردی گزینه‌های زیر را می‌توان برشمرد: 
-گرافیک رایانه‌ای
-پردازش تصاویر
-نظریه موجک‌ها
-تغییر شکل پلاستیک و شکست مواد
-
-رابطه فراکتال و معماری
-انسان‌ها در روزگار قدیم در طبیعت می‌زیستند و مانند انسان دوره نوین، با طبیعت بیگانه نبودند، به این رو معماریشان با نظم طبیعت بود. آن‌ها به این فرنود که در طبیعت رشد می‌یافتند، ضمیر ناخودآگاهشان نیز با نظم طبیعت- یعنی با نظم فراکتال- رشد می‌یافت، در نتیجه ساخته‌هایشان نیز دارای نظم فراکتال می‌بود. 
-
-مطالعه هندسه باید به طراح کمک کند که به درک بهتری از جریان ریزگان (جزئیات) در پیرامون ما و جهان طبیعی دست یابد. ویژگی‌های فراکتالی یک آمیزه معماری در پیوستگی زنجیروار ریزگان است. این پیوستگی زنجیروار برای جذابیت معماری لازم است. هنگامی‌که تنومی (شخصی) به یک ساختمان نزدیک و سپس به آن وارد می‌شود همیشه باید مقیاس کوچکتر دیگری همراه با ریزگان جذاب وجود داشته باشد تا معنای کلی آمیزه را بیان کند که این یک ایده فراکتال است. 
-
-فراکتال و هنر
-
-در هنر دوران‌های مختلف ساختارها و گونه‌ها و حتی نقاشی‌های گوناگونی را از فراکتال می‌بینیم. در این زمینه به ذکر ۲ نمونه بسنده می‌کنیم. 
-فراکتال یا فراکتال در هندسه معماری ایرانی-اسلامی، که بهترین نمونه‌های آن مقرنس‌های مسجد شاه اصفهان و طرح کاشی‌کاری زیر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش جهان اصفهان است. 
-فراکتال در هنر آفریقا
-فراکتال را در آثار نقاشانی چون جکسون پولاک و لاری پونز. دانشمندان علوم اعصاب شناختی دریافته‌اند که فراکتال‌های جکسون پولاک همان واکنشی را در افراد ایجاد می‌کند که فراکتال‌های موجود در طبیعت و فراکتال‌های تولید شده توسط رایانه ایجاد می‌کند. فیزیکدانی به نام ریچارد تیلور، الگوهای فراکتالی کارهای جکسون پولاک را بررسی کرده‌است. تیلور نتیجه گرفت که ابعاد فراکتال نقاشی‌های قطره‌ای اولیه تیلور جکسون پولاک، با آنچه در طبیعت یافت می‌شود مطابقت دارد. به عنوان مثال، یک نقاشی وی، دارای ابعاد فراکتال ۱ ٫ ۴۵، شبیه بسیاری از خطوط ساحلی است. قطب‌های آبی، یکی از آخرین نقاشی‌های قطره‌ای جکسون پولاک که اکنون بیش از ۳۰ میلیون دلار ارزش دارد، در مدت شش ماه نقاشی شده‌است و دارای بالاترین ابعاد فراکتال از بین نقاشی‌های جکسون پولاک است که تیلور آزمایش کرده‌است: ۱ ٫ ۷۲. 
-در سال ۱۸۲۰، کاتسوشیکا هوکوسای، هنرمند ژاپنی، اثر «موج عظیم کاناگاوا» را خلق کرد، جایی که موج بزرگ اقیانوس به موج‌های کوچکتر و کوچک‌تر، یعنی موج‌های مشابه خود، شکسته می‌شود. 
-
-منابع و پانویس
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-
-نظام‌الدین فقیه، آشوب و فراکتال در سیستم‌های پویا ۹۶۴ - ۹۴۳۶۷ - ۱ - ۵: شابک
-Chaos and Fractals in Dynamic Systems
-نظام‌الدین فقیه، رموز تحول و توسعه در سیستم‌های انسانی (نگرشی نوین) ۹۶۴ - ۳۵۸ - ۲۶۵ - ۵: شابک
-رموز تحول و توسعه در سیستم‌های انسانی (نگرشی نوین) 
-
-جستارهای وابسته
-نگارال
-چند فراکتالی
-بنوا مندلبرو
-موجک‌ها
-پیچیدگی
-علوم نرم
-هنر فراکتال
-
-پیوند به بیرون
-
-فراکتال چیست؟، ساناز فرهنگی، مدرسه اینترنتی تبیان
-دنیای زیبای فراکتال‌ها، پریسا ظهیری، سازمان آموزش و پرورش شهر تهران
-
-برخال‌ها
-توپولوژی
-شاخه‌های مطالعاتی محاسباتی
-هنر دیجیتال
-نگارال‌ها (گرفتال، گرافتال graftal) یکی از خانواده‌های اشکال هندسی هستند که همانند فراکتال‌ها هستند اما تعریف آن‌ها ساده‌تر از فراکتال‌هاست. از نگارالها بیشتر در صنعت جلوه‌های ویژه بهره می‌گیرند تا از طرح و نقش‌های طبیعی مانند درختان و گیاهان نگاره‌هایی ساختگی بیافرینند. 
-
-اختراع‌های مجارستانی
-الگوریتم‌های گرافیک رایانه
-زبان‌های صوری
-قله یا ستیغ یا چکاد، به بلندترین جای یک کوه گفته می‌شود. به عبارت دیگر، قله نقطه‌ای بر سطح زمین است که ارتفاع آن از همه نقاط اطرافش بیشتر باشد. 
-
-بلندترین قله ایران قله کوه دماوند است. بعد از قله دماوند قله‌های علم‌کوه و سبلان به ترتیب دومین و سومین قلل بلند ایران هستند. بلندترین قله کره زمین، قله کوه اورست است. بلندترین قله منظومه شمسی هم کوه المپوس در مریخ است. مشکل‌ترین قله کره زمین برای صعود، کوه نوردان قله k ۲ با ارتفاع ۸۶۱۱ متر می‌باشد. 
-
-پانویس
-
-جغرافیای طبیعی
-زمین‌چهرهای دامنه‌ای
-زمین‌شناسی
-ژئودزی
-قله‌ها
-کوهنوردی
-کوه‌نام‌ها
-کوه‌ها
-مکان‌نگاری
-نقشه‌برداری
-نقشه‌نگاری
-سهراب سپهری (۱۴ مهر ۱۳۰۷ – ۱ اردیبهشت ۱۳۵۹) شاعر، نویسنده و نقاش اهل ایران بود. 
-او از مهم‌ترین شاعران معاصر ایران است و شعرهایش به زبان‌های بسیاری از جمله انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی و ایتالیایی ترجمه شده‌است. 
-
-به گفته خودش در ۱۴ مهر ۱۳۰۷ در قم به دنیا آمد، اما زیاد در قم نماندند و به خوانسار و سپس به شهر آبا و اجدادیش یعنی کاشان نقل‌مکان کردند. پدربزرگش میرزا نصرالله‌خان سپهری، نخستین رئیس تلگراف‌خانه کاشان بود. پدرش اسدالله و مادرش ماه‌جبین نام داشتند که هر دو اهل هنر و شعر بودند. 
-
-دوره ابتدایی را در دبستان خیام کاشان (۱۳۱۹)، و متوسطه را در دبیرستان پهلوی کاشان گذراند و پس از فارغ‌التحصیلی در خرداد ۱۳۲۲ در دوره دوساله دانش‌سرای مقدماتی پسران، به استخدام اداره فرهنگ کاشان درآمد. 
-در شهریور ۱۳۲۷ در امتحانات ششم ادبی شرکت نمود و دیپلم دوره دبیرستان خود را دریافت کرد. سپس به تهران آمد و در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و هم‌زمان به استخدام شرکت نفت در تهران درآمد که پس از ۸ ماه استعفا داد. 
-سپهری در سال ۱۳۳۰ نخستین مجموعه شعر نیمایی خود را به نام مرگ رنگ منتشر کرد. در سال ۱۳۳۲ از دانشکده هنرهای زیبا فارغ‌التحصیل شد و نشان درجه اول علمی را دریافت کرد. در همین سال در چند نمایشگاه نقاشی در تهران شرکت نمود و نیز دومین مجموعه شعر خود را با عنوان زندگی خواب‌ها منتشر کرد. در آذر ۱۳۳۳ در اداره کل هنرهای زیبا (فرهنگ و هنر) در قسمت موزه‌ها شروع به کار کرد و در هنرستان‌های هنرهای زیبا نیز به تدریس می‌پرداخت. 
-
-سهراب به فرهنگ مشرق‌زمین علاقه خاصی داشت و سفرهایی به هندوستان، پاکستان، افغانستان، ژاپن و چین داشت. مدتی در ژاپن زندگی کرد و هنر «حکاکی روی چوب» را در آنجا فراگرفت. همچنین به شعر کهن سایر زبان‌ها نیز علاقه داشت؛ از این رو ترجمه‌هایی از شعرهای کهن چینی و ژاپنی انجام داد. 
-
-در مرداد ۱۳۳۶ از راه زمینی به کشورهای اروپایی سفر کرد و به پاریس و لندن رفت. ضمنا در مدرسه هنرهای زیبای پاریس در رشته لیتوگرافی نام‌نویسی کرد. در دورانی که به اتفاق حسین زنده‌رودی در پاریس بود بورس تحصیلی‌اش قطع شد و برای تأمین خرج‌های زندگی و ماندن بیشتر در فرانسه و ادامه نقاشی، مجبور به کار شد و برای پاک کردن شیشه آپارتمان‌ها، گاهی از ساختمان‌های بیست طبقه آویزان می‌شد. 
-
-وی همچنین کارهای هنری خود را در نمایشگاه‌ها به معرض نمایش می‌گذاشت. حضور در نمایشگاه‌های نقاشی همچنان تا پایان عمر وی ادامه داشت. سهراب سپهری مدتی در اداره کل اطلاعات وزارت کشاورزی با سمت سرپرست سازمان سمعی و بصری در سال ۱۳۳۷ مشغول به کار شد. از مهر ۱۳۴۰ نیز شروع ب�� تدریس در هنرکده هنرهای تزیینی تهران نمود. پدر وی که به بیماری فلج مبتلا بود، در سال ۱۳۴۱ فوت کرد. در اسفند همین سال بود که از کلیه مشاغل دولتی به کلی کناره‌گیری کرد. پس از این سهراب با حضور فعال‌تر در زمینه شعر و نقاشی آثار بیشتری آفرید و راه خویش را پیدا کرد. وی با سفر به کشورهای مختلف ضمن آشنایی با فرهنگ و هنرشان نمایشگاه‌های بیشتری را برگزار نمود. 
-
-در سالیان آغازین دهه ۱۳۴۰ سپهری همراه داریوش آشوری به ترجمه پاره‌هایی از مقالات و نمایشنامه‌های ژاپنی از روی نسخه فرانسوی کمک کردند که در سال ۱۳۴۳ در کتاب نمایش در ژاپن بهرام بیضایی چاپ شد. 
-
-سهراب هنرمندی جستجوگر، تنها، کمال طلب، فروتن و خجول بود که دیدگاه انسان مدارانه‌اش بسیار گسترده و فراگیر بود. از این رو آثار وی همیشه با نقد و بررسی‌هایی همراه بوده‌اند. برخی از کتاب‌هایی که در مورد او به رشته تحریر درآمده‌اند بدین قرار هستند: «تا انتها حضور»، «سهراب مرغ مهاجر» و «هنوز در سفرم»، «بیدل، سپهری و سبک هندی»، «تفسیر حجم سبز»، «حافظ پدر، سهراب سپهری پسر، حافظان کنگره»، «نیلوفر خاموش: نظری به شعر سهراب سپهری» و «نگاهی به سهراب سپهری» وکتاب «آواز حقیقت». 
-
-خانواده
-پدر سهراب، اسدالله سپهری، کارمند اداره پست و تلگراف کاشان، اهل هنر بود. وقتی سهراب خردسال بود، پدرش به بیماری فلج مبتلا شد و در سال ۱۳۴۱ درگذشت. مادر سهراب، ماه‌جبین که اهل شعر و ادب هم بود، در خرداد سال ۱۳۷۳ درگذشت. منوچهر سپهری، برادر ارشد سهراب و تنها برادر وی که هم‌بازی دوران کودکی سهراب بود نیز، در سال ۱۳۶۹ درگذشت. او سه خواهر به نام‌های همایون‌دخت، پری‌دخت و پروانه سپهری داشت. 
-
-آثار
-
-شعر
-اکثر شعرهای سهراب سپهری در قالب نیمایی است. اشعار او دارای تصویرسازی‌هایی بکر و خلاقانه است. او با دیدگاه انسان‌مدارانه و آموخته‌هایی که از فلسفه ذن فرا گرفته‌بود به شیوه جدیدی دست یافت که «حجم سبز» شیوه تکامل‌یافته سبکش محسوب می‌شود. وی عادت داشت که دور از جامعه آثار هنری‌اش را خلق کند و برای رسیدن به تنهایی‌هایش «قریه چنار» و کویرهای کاشان را انتخاب کرده بود. 
-
-شعر سهراب سپهری، سرشار از تصویرهای بکر و تازه‌است که همراه با زبانی نرم، لطیف، پاکیزه و منسجم تصویرسازی می‌کند. از معروفترین شعرهای وی می‌توان به: نشانی، صدای پای آب و مسافر اشاره کرد که شعر صدای پای آب یکی از بلندترین شعرهای نو زبان فارسی است. کریم امامی که از دوستان نزدیک وی بوده در زمان حیاتش برخی از شعرهای سهراب را به زبان انگلیسی ترجمه کرده‌است. در سال ۱۳۷۵، ترجمه انگلیسی دو مجموعه صدای پای آب و حجم سبز با ترجمه اسماعیل سلامی و عباس زاهدی توسط انتشارات زبانکده منتشر شد. 
-بعدها نیز مترجمان دیگری شعرهای وی را به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی و ایتالیایی و کرواتی ترجمه کردند. در سال ۱۳۷۱ شعرهای منتخبی از دو کتاب حجم سبز و شرق اندوه با نام «ما هیچ، ما نگاه» توسط «کلارا خانیس» به زبان اسپانیایی ترجمه شد. 
-در سال ۱۳۷۵ منتخبی از اشعار سهراب سپهری توسط هنرمند ایرانی جاوید مقدس صدقیانی به زبان ترکی استانبولی ترجمه و از سوی انتشارات YKY در کشور ترکیه منتشر شد. در سال ۱۳۹۳ گزیده اشعار سهراب سپهری به نام صدای پای اب توسط ابتهاج نوایی به زبان کروآتی ترجمه و توسط انتشارات پرومته در کرواسی منتشر شد. 
-
-نمونه اشعار
-
-محمد نوری �� محمد اصفهانی خوانندگان پاپ موسیقی ایران این قطعه شعر را آهنگسازی و اجرا نمودند. 
-
-نقاشی
-
-وی در نقاشی از دستاوردهای زیبایی‌شناختی شرق و غرب بهره‌مند گشته بود که این تأثیرها در آثارش جلوه‌گر بودند. در آثار نقاشی‌اش رویکرد نوین و متفاوتی داشت به‌طوری‌که فرم‌های هندسی نخودی و خاکستری رنگش با تمامی نقاشان فیگوراتیو همزمانش متفاوت بود. او در نقاشی به شیوه‌ای موجز، نیمه انتزاعی دست یافت که برای بیان مکاشفه‌های شاعرانه‌اش در طبیعت کویری کارگشا بود. سپهری بیشتر نمایشگاه‌های داخلی آثار نقاشی‌اش را در «گالری سیحون» برگزار می‌کرد و عادت نداشت که برای روز معرفی در نمایشگاه شرکت کند. 
-
-نقاشی سپهری هرچه پیش رفته کمتر به وسیله کنترل مستقیم قلم‌مو پدید آمده و در سری آثار متاخرش بیشتر رفتاری فی‌البداهه توسط ابزارهای غیر سنتی نقاشی است؛ شهروز نظری در این باره می‌نویسد: 
-
-امضای وی بر روی نقاشی‌هایش به خط نستعلیق بوده که به نظر مرتضی ممیز جلوه از روحیه فروتنانه و ایرانی‌اش دارد. از آثار او می‌توان به «طبیعت بیجان» ۱۳۳۶، «شقایقها، جویبار و تنه درخت» ۱۳۳۹، «علفها و تنه درخت» ۱۳۴۱، «ترکیب‌بندی با نوارهای رنگی» ۱۳۴۹، «ترکیب‌بندی با مربعها» ۱۳۵۱ و «منظره کویری» ۱۳۵۷ اشاره کرد. برخی از آثار وی در نزد مجموعه داران و دوستان سپهری قرار دارد و پروانه سپهری خواهر سهراب، آثاری از وی را که در اختیار داشت به موزه کرمان اهدا نمود. 
-
-سپهری رکورددار قیمت نقاشی مدرن ایرانی است. در سال ۱۳۹۳ دو تابلو وی (تابلو تنه درختان و دیگری یک تابلوی انتزاعی) به قیمت یک میلیارد و هشتصد میلیون به فروش رسید. در سال ۱۳۹۵ نیز، دو تابلو دیگر از مجموعه تنه‌های درخت وی در حراج تهران به بالاترین قیمت پیشنهادی (اثر اول ۳ میلیارد و اثر دوم ۱ میلیارد و ۵۵۰ میلیون تومان) به فروش رسید. رکورد فروش نقاشی در ایران نیز به یکی از چشم‌اندازهای این نقاش تعلق دارد که در سال ۹۷ به قیمت پنج میلیارد و صد میلیون تومان در حراج تهران به فروش رسید. 
-
-درگذشت
-
-سهراب سپهری در سال ۱۳۵۸ به بیماری سرطان خون مبتلا شد و به همین سبب در همان سال برای درمان به انگلستان رفت، اما بیماری بسیار پیشرفت کرده بود و وی ناکام از درمان به تهران بازگشت. او سرانجام در غروب دوشنبه ۱ اردیبهشت سال ۱۳۵۹ در بیمارستان پارس تهران به علت ابتلا به بیماری سرطان خون درگذشت. صحن امامزاده سلطان‌علی بن محمد باقر روستای مشهد اردهال واقع در اطراف کاشان میزبان ابدی سهراب گردید. 
-
-در ابتدا یک کاشی فیروزه‌ای در محل دفن سهراب سپهری نصب‌شد، و سپس با حضور خانواده وی سنگ سفید رنگی جایگزین آن گردید که بر روی آن قسمتی از شعر «واحه‌ای در لحظه» از کتاب حجم سبز با خطاطی رضا مافی حکاکی شده بود: 
-
-این سنگ در مهر ۱۳۸۴ با بی‌دقتی کارگران و به علت سقوط مصالح ساختمانی بر روی آن شکست و با سنگ سفیدرنگ دیگری که سعی شده‌بود با سنگ قبلی شباهت داشته‌باشد تعویض شد. 
-در ۲۹ اسفند ۱۳۸۷، سنگ بزرگتر سیاه‌رنگی بر روی سنگ سفید نصب گردید. 
-
-نکوداشت
-در روز ۱۵ مهر ۱۳۸۷ به مناسبت هشتادمین سالروز تولد سهراب سپهری، با اهدای ۸۰ شاخه گل، مراسمی بر سر آرامگاه وی برگزار شد. سپس این مراسم در مجموعه فرهنگی اقامتی خانه احسان، از اماکن تاریخی کاشان، ادامه یافت. در این مراسم چهره‌های فرهنگی و هنری همانند: احمد سمیعی گیلانی، شهرام ناظر��، علی دهباشی و امین‌الله رشیدی حضور داشتند. 
-
-حواشی
-در شهر کاشان که زادگاه سپهری هست هیچ خیابان یا کوچه‌ای به نکوداشت نام سهراب سپهری نام‌گذاری نشده‌است و این مسئله از سوی هنردوستان و هنرمندان کاشانی هرازچندگاهی مورد انتقاد و اعتراض واقع می‌شود، ازجمله این اعتراضات می‌توان به راه انداختن کمپین‌های اینترنتی در شبکه‌های مجازی برای درخواست از شهرداری کاشان برای نام‌گذاری خیابانی در کاشان به نام سهراب سپهری اشاره کرد. 
-
-همچنین در فروردین سال ۱۳۹۴ ویدئویی از سوی یکی از گرافیتی‌کاران شهر کاشان منتشر شد که نام سهراب سپهری را روی دیواری در شهر کاشان به نگارش درمی‌آورد. این گرافیتی نیز با اعتراض به همین مسئله که چرا خیابانی در کاشان بنام سهراب سپهری تاکنون وجود ندارد، انجام‌شده بود! به فاصله کوتاهی از انتشار این ویدئو در اینترنت، مستند زندگی سهراب از شبکه تلویزیونی استان اصفهان پخش شد که در انتهای آن مستند باز هم به همین مسئله نبود خیابان سهراب سپهری در کاشان اشاره شد! 
-تلاش‌ها برای متقاعد کردن شهرداری کاشان برای نام‌گذاری خیابانی به نام سهراب سپهری تابه‌حال بی‌نتیجه مانده‌است. 
-
-سفرهای خارج از کشور
-سفر به پاریس و لندن (۱۳۳۶) 
-سفر به ژاپن (توکیو در مرداد ۱۳۳۹) برای آموختن فنون حکاکی روی چوب و بازدید از شهرها و مراکز هنری ژاپن
-سفر به هندوستان (۱۳۴۰) 
-سفر مجدد به هندوستان (۱۳۴۲، بازدید از بمبئی، بنارس، دهلی، اگره، غارهای آجانتا، کشمیر) 
-سفر به پاکستان (۱۳۴۲، تماشای لاهور و پیشاور) 
-سفر به افغانستان (۱۳۴۲، اقامت در کابل) 
-سفر به اروپا (۱۳۴۴، مونیخ و لندن) 
-سفر به اروپا (۱۳۴۵، فرانسه، اسپانیا، هلند، ایتالیا، اتریش) 
-سفر به آمریکا و اقامت در لانگ آیلند (۱۳۴۹ و شرکت در یک نمایشگاه گروهی و سپس سفر به نیویورک) 
-سفر به پاریس و اقامت در «کوی بین‌المللی هنرها» (۱۳۵۲) 
-سفر به یونان و مصر (۱۳۵۳)؛ 
-سفر به بریتانیا برای درمان بیماری‌اش سرطان خون (دی ۱۳۵۸) 
-
-نمایشگاه‌های نقاشی
-از جمله نمایشگاه‌های نقاشی که سهراب سپهری در آن‌ها حضور داشت، یا نمایشگاه انفرادی وی بودند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 
-اولین دوسالانه تهران (فروردین ۱۳۳۷)؛ 
-دوسالانه ونیز (خرداد ۱۳۳۷)؛ 
-دو سالانه دوم تهران (فروردین ۱۳۳۹، برنده جایزه اول هنرهای زیبا)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در تالار عباسی تهران (اردیبهشت ۱۳۴۰)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در تالار فرهنگ تهران (خرداد ۱۳۴۱، دی ۱۳۴۱)؛ 
-نمایشگاه گروهی در نگارخانه گیل‌گمش (تهران، ۱۳۴۲)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در استودیو فیلم گلستان (تهران، تیر ۱۳۴۲)؛ 
-دوسالانه سان پاولو (برزیل، ۱۳۴۲)؛ 
-نمایشگاه گروهی هنرهای معاصر ایران (موزه بندر لوهار، فرانسه، ۱۳۴۲)؛ 
-نمایشگاه گروهی در نگارخانه نیالا (تهران، ۱۳۴۲)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه صبا (تهران، ۱۳۴۲)؛ 
-نمایشگاه گروهی در نگارخانه بورگز (تهران، ۱۳۴۴)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه بورگز (تهران، ۱۳۴۴)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه سیحون (تهران، بهمن ۱۳۴۶)؛ 
-نمایشگاه گروهی در نگارخانه مس تهران (۱۳۴۷)؛ 
-نمایشگاه جشنواره روایان (فرانسه، ۱۳۴۷)؛ 
-نمایشگاه هنر معاصر ایران در باغ مؤسسه گوته (تهران، خرداد ۱۳۴۷)؛ 
-نمایشگاه دانشگاه شیراز (شهریور ۱۳۴۷)؛ 
-جشنواره بین‌المللی نقاشی در فرانسه (اخذ امتیاز مخصوص، ۱۳۴۸)؛ 
-نمایشگاه گروهی در بریج همپتن آمریکا (۱��۴۹)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه بنسن نیویورک (۱۳۵۰)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه لیتو (تهران، ۱۳۵۰)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه سیروس (پاریس، ۱۳۵۱)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه سیحون تهران (۱۳۵۱)؛ 
-اولین نمایشگاه هنری بین‌المللی تهران (دی ۱۳۵۳)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه سیحون تهران (۱۳۵۴)؛ 
-نمایشگاه هنر معاصر ایران در «بازار هنر» (بال، سوییس، خرداد ۱۳۵۵)؛ 
-نمایشگاه انفرادی در نگارخانه سیحون تهران (۱۳۵۷). 
-
-نگارخانه
-
-منابع
-
-سایر منابع
-زندگی‌نامه سهراب سپهری، وبگاه آفتاب. 
-ویژه‌نامه سهراب سپهری در روزنامه شرق چاپ‌شده ۱۳۸۵. 
-پاکباز، رویین. «سپهری، سهراب». دائرةالمعارف هنر. ص ۲۹۹ و ۳۰۰. 
-یعقوب‌شاهی، نیاز. «سهراب سپهری». عاشقانه‌ها، چاپ سوم ص ۱۹۹ و ۲۰۰. 
-سپهری، سهراب. هنوز در سفرم. (خودنوشت زندگی‌نامه سهراب سپهری به کوشش پریدخت سپهری چاپ شده‌است). 
- «ترجمه اشعار سهراب سپهری به زبان اسپانیایی». ادبستان، آذر ۱۳۷۱، شماره ۳۶ ص ۲۳۴. 
-
-پیوند به بیرون
-غزل مرگ و زندگی با شعر سپهری
-
-اهالی کاشان
-دانش‌آموختگان دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران
-درگذشتگان ۱۳۵۹
-درگذشتگان ۱۹۸۰ (میلادی) 
-درگذشتگان به علت سرطان خون
-درگذشتگان به علت سرطان در ایران
-زادگان ۱۳۰۷
-زادگان ۱۹۲۸ (میلادی) 
-سهراب سپهری
-شاعران اهل کاشان
-شاعران سده ۲۰ (میلادی) اهل ایران
-شاعران مرد اهل ایران
-نقاشان سده ۲۰ (میلادی) اهل ایران
-نقاشان سده ۲۰ (میلادی) 
-نقاشان مرد اهل ایران
-نویسندگان مرد اهل ایران
-نویسندگان مرد سده ۲۰ (میلادی) 
-شاعران فارسی‌زبان سده ۱۴ (قمری)
-فروغ‌زمان فرخزاد (۸ دی ۱۳۱۳ – ۲۴ بهمن ۱۳۴۵) شاعر اهل ایران بود. او شش دفتر شعر منتشر کرد که از نمونه‌های شایان شعر نوی فارسی هستند. فرخزاد با مجموعه‌های اسیر، دیوار و عصیان در قالب شعر نیمایی کار خود را آغاز کرد. او یکی از پیشگامان شعر نوی فارسی دانسته شده‌است. 
-
-سپس آشنایی با ابراهیم گلستان، نویسنده و فیلم‌ساز سرشناس ایرانی و همکاری با او، موجب تحول فکری و ادبی در فرخزاد شد. فرخزاد در بازگشت دوباره به شعر، با انتشار مجموعه تولدی دیگر ستایش گسترده‌ای برانگیخت. سپس مجموعه ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد را منتشر کرد تا جایگاه خود را در شعر معاصر ایران به عنوان شاعری برجسته تثبیت کند. آثار و اشعار فرخزاد به زبان‌های انگلیسی، ترکی، عربی، چینی، فرانسوی، اسپانیایی، ژاپنی، آلمانی و عبری ترجمه شده‌اند. 
-
-فرخزاد از عامه‌ترین جلوه‌های فرهنگی فمینیسم در تاریخ ایران بوده‌است. شعرها و گفتاوردهای او در طی زندگی کوتاه هنری خود مورد تحسین منتقدان و محبوبیت فراوان نزد مردم و ادبیات دوستان بوده‌است. او در ۳۲ سالگی بر اثر واژگونی خودرو درگذشت. 
-
-زندگی
-فروغ‌الزمان فرخزاد، ۸ دی ۱۳۱۳ در تهران به دنیا آمد. او فرزند چهارم محمد فرخزاد و توران وزیری‌تبار بود. او سه برادر به نام‌های امیرمسعود، فریدون و مهرداد و دو خواهر به نام‌های پوران و گلوریا داشت. فرخزاد از نوجوانی استعداد خود را نشان داد و پدرش او را تشویق به سرودن شعر کرد. 
-
-ازدواج با پرویز شاپور
-
-فروغ فرخزاد در سال‌های ۱۳۳۰ در ۱۶ سالگی با پرویز شاپور، طنزپرداز ایرانی که نوه پسرخاله مادر وی بود، ازدواج کرد. این ازدواج در سال ۱۳۳۴ به جدایی انجامید. حاصل این ازدواج، یک پسر به نام کامیار (۲۹ خرداد ۱۳۳۱ – ۲۵ تیر ۱۳۹۷) بود. فروغ پیش از ازدواج با شاپور، با وی نامه‌نگاری‌های عاشقانه‌ای داشت. این نامه‌ها به همراه نامه‌های فروغ در زمان ازدواج این دو و همچنین نامه‌های وی به شاپور پس از جدایی از وی، بعدها به دست کامیار شاپور و عمران صلاحی در کتابی به نام اولین تپش‌های عاشقانه قلبم منتشر شد. 
-
-سفر به اروپا
-پس از جدایی از شاپور، فروغ فرخزاد برای گریز از هیاهوی روزمرگی، زندگی بسته و یک‌نواخت، روابط شخصی و محفلی به سفر رفت. او در این سیر و سفر کوشید تا با فرهنگ اروپا آشنا شود. با آن‌که زندگی روزانه‌اش به سختی می‌گذشت، به تئاتر و اپرا و موزه می‌رفت. وی در این دوره زبان ایتالیایی، فرانسه و آلمانی را آموخت. سفرهای فروغ به اروپا و آشنایی‌اش با فرهنگ هنری و ادبی اروپایی، ذهن او را باز کرد و زمینه‌ای برای دگرگونی فکری در او فراهم کرد. 
-
-فعالیتهای فروغ در سینما و تئاتر
-آشنایی با ابراهیم گلستان، نویسنده و فیلم‌ساز سرشناس ایرانی و همکاری با او موجب تغییر دیدگاه‌های اجتماعی و در نتیجه تحول فکری و ادبی در فروغ شد. نامه منتشرشده فروغ برای ابراهیم گلستان نشانگر وجود رابطه عاشقانه بین این دو است. 
-
-در سال ۱۳۳۷ سینما توجه فروغ را جلب می‌کند و در این مسیر با ابراهیم گلستان آشنا می‌شود و این آشنایی مسیر زندگی فروغ را تغییر می‌دهد. این دو چهار سال بعد یعنی در سال ۱۳۴۱ فیلم خانه سیاه است را در آسایشگاه جذامیان باباباغی تبریز می‌سازند. فروغ در سال ۱۳۴۲ در نمایشنامه شش شخصیت در جستجوی یک نویسنده اثر لوئیجی پیراندلو به کارگردانی پری صابری بازی چشمگیری از خود نشان می‌دهد. در زمستان همان سال خبر می‌رسد که فیلم خانه سیاه است برنده جایزه نخست جشنواره اوبر هاوزن شده و باز در همان سال انتشارات مروارید مجموعه تولدی دیگر را با تیراژ بالای سه هزار نسخه منتشر کرد. 
-
-فروغ در سال ۱۳۴۳ به آلمان، ایتالیا و فرانسه سفر کرد. سال بعد در دومین جشنواره سینمای مؤلف در پزارو شرکت می‌کند که تهیه‌کنندگان سوئدی ساختن چند فیلم را به او پیشنهاد می‌دهند و ناشران اروپایی مشتاق نشر آثارش می‌شوند. پس از این دوره، وی مجموعه تولدی دیگر را منتشر کرد. اشعار وی در این کتاب تحسین زیادی برانگیخت؛ پس از آن مجموعه ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد را منتشر کرد. 
-
-ابراهیم گلستان در مصاحبه‌ای با سعید کمالی دهقان از روزنامه گاردین در بهمن سال ۱۳۹۵ — پنجاه سال پس از درگذشت فروغ — گفت که رابطه او با فروغ دوطرفه بوده‌است. او درباره این‌که آیا فروغ تبدیل‌شده بود به یک عضو خانواده، گفت: «خانواده چیست؟ اصلا خانواده معنی ندارد. [تبدیل‌شده بود به] یک عضو شخصیت من.» در میان سال‌های ۱۳۴۲ – ۴۳ فروغ یک‌بار دست به خودکشی زد. او یک جعبه قرص گاردنال خورد ولی خدمتکارش در هنگام غروب متوجه شد و او را به بیمارستان البرز برد. 
-
-پایان زندگی
-
-حادثه در ساعت ۱۶:۳۰ بعد از ظهر دوشنبه ۲۴ بهمن ۱۳۴۵ هنگام رانندگی با خودروی جیپ ابراهیم گلستان، در مسیر بین دروس و قلهک خیابان لقمان‌الدوله ادهم (بعدا شهید کماسایی) چهارراه مرودشت (بعدا شهید سوری) اتفاق افتاد. به گفته ابراهیم گلستان، فروغ قرار بود برای امور فنی فیلمی را به استودیو من (که اکنون در اختیار سیمافیلم است) ببرد. تصادف در مسیر برگشت و در صدمتری استودیو اتفاق می‌افتد. فروغ به علت این‌که با چند بچه که با بی‌احتیاطی به خیابان دویده‌اند برخورد نکند، چپ م��‌کند و ماشین جیپ او در جوی بزرگ کنار خیابان می‌افتد. مستخدمی که همراه فروغ بوده، ابراهیم گلستان را خبر می‌کند و او را به بیمارستان هدایت که در بیست متری استودیو بود، می‌برند اما به این علت که او بیمه کارگری ندارد در آن بیمارستان پذیرفته نمی‌شود و در نهایت او را به بیمارستان رضا پهلوی (بیمارستان شهدای تجریش) می‌برند که در آن بیمارستان فروغ فوت می‌کند. 
-
-روز چهارشنبه ۲۶ بهمن جسد او را در امامزاده اسماعیل (زرگنده) شستشو دادند و با حضور خانواده، دوستان و علاقه‌مندانش در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپردند. صادق چوبک، ابوالقاسم انجوی شیرازی، جلال آل‌احمد، مهدی اخوان‌ثالث، احمد شاملو، هوشنگ ابتهاج، سیاوش کسرایی، بهرام بیضایی، نجف دریابندری، احمدرضا احمدی و بسیاری دیگر از هنرمندان و نویسندگان در این مراسم حاضر بودند. ناصر تقوایی تصویر بخش‌هایی از این مراسم را در فیلم مستند فروغ فرخزاد ۱۳ دی ۱۳۱۳ - ۲۴ بهمن ۱۳۴۵ آورده‌است. 
-
-سال‌شمار زندگی فروغ
-
-۱۳۳۶ سفر به آلمان و ایتالیا
-۱۳۳۸ سفر به انگلستان جهت مطالعه سینما و امور تشکیلاتی فیلم
-۱۳۳۹ بازی در فیلمی مستند، درباره مراسم خواستگاری، به سفارش مؤسسه فیلم ملی کانادا. 
-۱۳۳۹ تهیه سومین قسمت فیلم آب و گرما. 
-۱۳۴۰ سفر مجدد به انگلستان جهت مطالعه امور سینمایی – بازگشت به ایران و تهیه یک فیلم کوتاه برای مؤسسه کیهان با همکاری سهراب سپهری
-۱۳۴۱ سفر به تبریز جهت مقدمات فیلمی درباره جذامی‌ها. 
-۱۳۴۱ سفر مجدد به تبریز همراه سه تن، اقامت در تبریز به مدت ۱۲ روز و تهیه فیلم خانه سیاه است، درباره جذامی‌ها. 
-۱۳۴۲ تهیه فیلم‌نامه برای فیلمی که هرگز ساخته نشد. 
-۱۳۴۳ همکاری در فیلم خشت و آینه ساخته ابراهیم گلستان. 
-۱۳۴۳ ترجمه نمایشنامه ژان مقدس اثر برنارد شاو درباره زندگی ژاندارک که قرار بود به روی صحنه بیاید و فروغ عهده‌دار نقش ژاندارک باشد. 
-۱۳۴۳ ترجمه سیاحت‌نامه هنری میلر در یونان به نام ستون سنگی ماروسی. (چاپ نشد) 
-۱۳۴۳ چاپ برگزیده اشعار فروغ
-۱۳۴۵ سفر مجدد به ایتالیا و شرکت در دومین فستیوال مؤلف. 
-
-شعر
-محمد حقوقی زندگی ادبی فروغ را به دو بخش تقسیم می‌کند: دوره اول (۱۳۳۲ تا ۱۳۳۹) که اسیر، دیوار و عصیان ماحصل آن است و دوره دوم (۱۳۳۹ تا ۱۳۴۵) که تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد را سرود. به گفته وی، شعرهای او در هر دو دوره، «بی‌زنگار» و «نماینده ذهنیات زنی صمیمی و اصیل» است. به نظر حقوقی، شاعر دوره اول «زنی تنها و معترض» و سرشار از «تلاطم احساسات زنانه و مادرانه» است که در برابر سنت‌های اجتماعی و خانوادگی قیام کرده‌است. شعرهای فروغ در این دوره در قالب چارپاره است و خط محتوایی آنها عمیق نیست. اما به نظر حقوقی، دوره دوم، بیانگر زنی همچنان تنها ولی با تفکر و تخیلی جهانی است که در قالب آزاد شعر می‌سراید و شعرهایش خواننده را در عمق به پیش می‌برد و به تأمل وامی‌دارد. 
-
-مضمون
-فروغ موضوعاتی را در شعر خود مطرح کرد که به گفته سیروس شمیسا در حدودا هزار و دویست سال ادبیات فارسی سابقه نداشته‌است؛ مثلا شاعران کهن کمتر در مورد زندگی خصوصی خود سخن گفته‌اند و اگر هم گفته‌اند، معلوم نیست صادقانه بوده یا خیر. اما فروغ عاطفه و احساس خود را صمیمانه بیان کرده‌است. 
-
-از طرف دیگر، نگاه زنانه فروغ، به گفته شمیسا، در ادبیات فارسی سابقه نداشته‌است؛ چنان‌که شعرهایش بی‌پرواست اما رکیک نیست. او بر خلاف پروین اعتصامی از شوهر و پدر و فرزند و معشوق خود گفت و از چرخ خیاطی و جارو و آشپزخانه. طرح این مسائل در شعر در ادبیات و اجتماع دوران فروغ، تازگی داشت و از این رو شعرهای فروغ با (به تعبیر شمیسا) پیش‌داوری‌های عجولانه و غیرعلمی مواجه شد؛ در حالی که ادبیات فارسی به این نگرش نیاز داشت. 
-
-تا قبل از فروغ، معشوق در شعرهای شاعران فارسی‌زبان، در مقام معشوق زن توصیف می‌شد. حتی در شعرهای رابعه و مهستی، معشوق مرد چهره مشخصی نداشت و قابل تفکیک از معشوق زن نبود. فروغ، بیشتر و صریح‌تر از دیگران چهره مرد زمینی را به‌عنوان معشوق توصیف کرده‌است. از طرف دیگر، معشوق شعرهای فروغ، دارای فردیت است؛ در حالی که تا قبل از آن معشوق یک موجود جمعی است و هویت مشخصی ندارد. 
-
-شمیسا بن‌مایه‌های شعر فروغ را در کتاب نگاهی به فروغ فرخزاد فهرست کرده‌است. 
-
-به تعبیر محمد حقوقی، در شعر فروغ بیش از هرچیز، نگرانی و اضطراب، تنهایی و بیهودگی، مسخ و دگردیسی، وحشت و تاریکی موج می‌زند و همه این مفاهیم با درونمایه اصلی شعر او؛ یعنی «دلهره زوال» پیوند می‌خورد. شاعر گاه در گرداب زوال گرفتار می‌شود و تلاش می‌کند از آن بگریزد و گاه پیروزمندانه بر آن فائق می‌شود و رویش دوباره خود را به مخاطب نشان می‌دهد. 
-
-زبان
-به گفته سیروس شمیسا، زبان فروغ، زبانی آهنگین، ملایم، صمیمانه و روان است و در عین حال که زبانی ادبی است، به طبیعت کلام عادی بسیار نزدیک است. شعر فروغ سخت عاطفی و مؤثر است و بوی صداقت و صمیمیت می‌دهد؛ چنان‌که خود فروغ از آن با عنوان «شعر صمیمانه» یاد کرده و آن را در مقابل «شعر فاضلانه» نشانده‌است. به عقیده شمیسا، ادبی بودن شعر فروغ از جنس امروزی است و از واژگان و اصطلاحاتی استفاده کرده‌است که در زمان خودش مرسوم بوده. به گفته شمیسا، زبان فروغ، در عین حال، زبانی سمبولیک است؛ چون بیش از شاعران دیگر از زندگی خصوصی خود با صداقت صحبت کرده و درنتیجه آگاهانه یا ناخودآگاه وجه سمبولیکی برای واژگان قائل شده‌است. شمیسا از واژگانی مانند حجم، دست و آینه نام می‌برد که در شعر فروغ هاله معنایی و کاربردی خاص خود را پیدا کرده‌اند. محمد حقوقی، همنشین کردن صفت‌ها و مضاف‌الیه‌های تازه با کلمات را، به خصوص در دوره دوم شاعری (تولدی دیگر به بعد)، از مشخصات زبان فروغ برمی‌شمارد. 
-
-م. آزاد، شعر فروغ را دو قسم می‌داند؛ یکی حدیث نفس که بداهه‌سرایی‌ها و زمزمه‌های او را تشکیل می‌دهد و دیگری، حساسیت شدید که موجب دقت سریع و غیرطبیعی به اشیا می‌شود. قسم دوم، منشأ کشف رابطه در چیزهای ظاهرا بی‌ربط و ایجاد تداعی‌های تازه می‌شود. 
-
-موسیقی
-فروغ اهمیت زیادی برای وزن قائل بود و چنان‌که سیروس شمیسا گفته‌است، «همه اشعار او وزن دارد اما گاهی نه وزنی که دقیقا مبتنی بر قواعد عروض شعر کلاسیک باشد.» به گفته وی، همه اشعار فروغ که در قالب‌های سنتی و نیمه‌سنتی (مانند چارپاره) سروده شده‌است و همچنین تعدادی از شعرهای او در قالب نیمایی، از نظر عروضی اشکالی ندارد اما در بعضی از شعرهای نیمایی او، دو وزن در هم آمیخته‌شده یا به جای بعضی از ارکان عروضی، از ارکان متفاوتی استفاده شده‌است که این امر در عروض سنتی مرسوم نیست. مثلا در شعر «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد»، که در وزن مجتث (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) سروده شده‌است، در جاهایی به جای مفاعلن از مستفعلن، مفاعل، مفاعیلن یا فعولن استفاده کرده و در جاهایی نیز مفعولن یا فاعلاتن را به جای فعلاتن نشانده‌است. 
-
-به گفته شمیسا فروغ که در جایی گفته‌است: «من هیچ اوزان عروضی نخوانده‌ام.»، بدون توجه به نکات فنی مربوط به عروض و با تکیه بر ذوق و حس موسیقایی خود، توانست به عروض فارسی وسعت بیشتری ببخشد و امکان نزدیک شدن شعر و طبیعت گفتار امروزی را فراهم کند. بر خلاف نیما یوشیج و پیروانش از جمله مهدی اخوان ثالث، فروغ برای نوآوری در وزن شعر، فقط به کوتاه و بلند کردن مصراع‌ها از طریق انبساط یا انقباض طولی (یعنی تکرار غیرمساوی ارکان عروضی در مصراع‌ها) اکتفا نکرد؛ بلکه انبساط یا انقباض درونی مصراع‌ها را نیز به کار برد. منظور از انبساط درونی این است که یکی از ارکان عروضی (یا بخشی از آن) در مصراع تکرار شود. به‌طور مثال، وزن مصراع «و این غروب بارور شده از دانش سکوت»، مفاعلن (مفاعلن) فعلاتن مفاعلن است. این وزن، نسبت به وزن اصلی (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن)، رکن «فعلن» را کم دارد (انقباض طولی) و رکن مفاعلن که در پرانتز آمده، تکراری است (انبساط میانی). 
-
-تاثیرپذیری
-شاعران ایده‌آل فروغ در ابتدای دوران شاعری، به گفته خودش، نادر نادرپور، هوشنگ ابتهاج و فریدون مشیری بودند. به گفته محمد حقوقی، آشنایی با اشعار احمد شاملو و نیما یوشیج در آستانه بیست سالگی، تحولی در نگاه شاعرانه فروغ ایجاد کرد که ماحصل آن کتاب تولدی دیگر و شعرهای بعدی او بود که جایگاه او را به عنوان یک شاعر برجسته و صاحب سبک تثبیت کرد. حقوقی، تأثیر پذیری فروغ از شاملو را نه از حیث محتوا، بلکه به لحاظ زبان می‌داند. وی وجود واژگان مشترک بین شعرهای این دو شاعر (مانند «خطوط پیکر» یا «نی‌نی چشم») را ناشی از ارتباط کوتاه مدت فروغ با دفتر هوای تازه شاملو دانسته‌است و معتقد است بین این دو شاعر هیچ تشابه فکری وجود نداشت. 
-
-حقوقی یکی از منابع مهم تاثیرپذیری فروغ را تورات می‌داند؛ چنان‌که شعر «آیه‌های زمینی» از نظر محتوا و شیوه بیان، به تورات شباهت پیدا کرده‌است. او از این منظر، شباهت شعر فروغ به شعرهای ادیت سیتول را ناشی از مشترک بودن منبع الهام این دو شاعر می‌داند: «وقتی خاستگاه دو شعر از دو شاعر از یک منبع بود، دیگر نمی‌توان از تأثیر یکی بر دیگری سخن گفت». وی همچنین تجربه سینمایی فروغ، به خصوص حضور در جذامخانه تبریز را از عوامل تأثیرگذار بر شعر او می‌داند. 
-
-خود فروغ فرخزاد در نامه‌ای که ابراهیم گلستان، گفته‌است: «ای کاش می‌توانستم مثل حافظ شعر بگویم و مثل او حساسیتی داشته باشم که ایجادکننده رابطه با تمام لحظه‌های صمیمانه تمام زندگی‌های تمام مردم آینده باشد.» 
-
-سبک
-محمدرضا شفیعی کدکنی، سبک و زبان فروغ فرخزاد را دارای تشخص و استقلال می‌داند و سه ویژگی برای آن برمی‌شمارد: اول این‌که زبان شعر فروغ ساده و نزدیک به زبان محاوره است. دوم این‌که فروغ قدرت و مهارت زیادی در فراخوانی واژگان دارد و به خوبی و آزادانه آنها را برای بیان دریافت شخصی خود انتخاب می‌کند و سوم نوآوری او در توسعه وزن عروضی شعر و به‌طور خاص، انبساط میانی وزن شعر است که در کتاب تولدی دیگر کاملا مشهود است. به گفته شفیعی کدکنی، توسعه ارکان عروض در شعر فارسی، در قرن چهارم هجری سابقه داشته‌است، اما به فراموشی سپرده بود. 
-
-فروغ به نوعی شعر محض گرایش دارد که مسیر خیال و احساس او در شعر، بدون اندیشه قبلی ثبت می‌شود. او بنیادگذار این شیوه نیست اما به نظر شفیعی کدکنی، «نمونه‌هایی ارجمند» از این نوع شعر از وی بر جای مانده‌است. وی شعر غنایی ساده‌ای را ارائه کرده‌است که حد اعلای دریافت‌های فردی او، به عنوان یک زن، از روابط عشقی و غریزی است؛ عشقی زمینی و ساده. سیروس شمیسا استفاده از واژگان اروتیک را، حتی به صورت ناخودآگاه، از مختصات سبکی فروغ می‌داند. با این حال، شعر فروغ به جنبه‌های اجتماعی هم پرداخته‌است؛ چنان‌که به عقیده شفیعی کدکنی، شعرهایی مانند «آیه‌های زمینی»، «عروسک کوکی»، «ای مرز پرگهر» و «دیدار شب» از منظر دریافت اجتماعی با شعر تواناترین شاعران معاصر در این حوزه، مانند احمد شاملو و مهدی اخوان ثالث برابری می‌کند. 
-
-تأثیرگذاری
-به گفته شمیسا، شاعران بسیاری تحت تأثیر زبان فروغ قرار گرفته‌اند و از سهراب سپهری نام می‌برد که زبانش بیش از دیگران به فروع شبیه است. به گفته شمیسا، از آنجا که سهراب بهترین شعرهای خود را در اواخر عمر فروغ و پس از وی سروده‌است، سهراب تحت تأثیر لحن و زبان فروغ بوده‌است. محمد حقوقی نیز به تأثیرگذاری فروغ بر شیوه‌های بیانی سهراب اشاره کرده‌است و در جلد چهارم از مجموعه شعر زمان ما، از قطعه‌شعرهایی نام می‌برد که به زعم وی، الهام‌بخش سهراب در صدای پای آب بوده‌است. 
-
-ضیاءالدین ترابی مبدع انبساط میانی در وزن را فروغ می‌داند و می‌گوید که شاعران هم‌دوره یا بعد از فروغ هم به تناسب و ضرورت از آن استفاده کرده‌اند. وی در کتاب فروغی دیگر، نمونه‌هایی از اشعار نصرت رحمانی، رضا براهنی، محمدعلی سپانلو، طاهره صفارزاده، منوچهر آتشی و شاعران دیگر را فهرست کرده که از این شگرد استفاده کرده‌اند. 
-
-محمد حقوقی همچنین به تأثیر منفی فروغ بر شاعران جوان و به خصوص شاعران زن در دهه ۱۳۴۰ اشاره کرده‌است. 
-
-آثار
-
-مجموعه شعر
-۱۳۳۱ - اسیر، شامل ۴۳ شعر
-۱۳۳۵ - دیوار، شامل ۲۵ قطعه شعر
-۱۳۳۶ - عصیان، شامل ۱۷ شعر
-۱۳۴۱ - تولدی دیگر، شامل ۳۵ شعر
-۱۳۴۲ - ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، شامل ۷ شعر
-
-فیلم
-۱۳۴۱ - خانه سیاه است
-
-تحلیل و بازخورد
-
-نقد شعر
-بخشی از نقدی که به شعرهای فروغ فرخزاد شده‌است، متوجه سه دفتر شعر اول او؛ یعنی اسیر، دیوار و عصیان است. محمد حقوقی، حدود نیمی از شعرهای این سه دفتر را، از لحاظ تصویر و ترکیب و فکر و محتوا، شاعرانه و خاص فروغ می‌داند اما نیم دیگر اشعار را «حرف‌های مستقیم منظوم» قلمداد کرده‌است که اگر وزن از روی آنها برداشته شود، «نثر صرف» خواهد شد و معتقد است که نمی‌توان آنها را «شعر» نامید. 
-
-سیروس شمیسا یکی از نقص‌های شعر فروغ را «اضطراب سبک» عنوان می‌کند؛ در این معنا که شاعر در میانه شعری که با زبان امروزی سروده شده‌است، از ترکیبات واژگانی کهن، مخفف‌های شعری قدیمی یا از دستور زبان کهن استفاده می‌کند که سنخیتی با شعر امروز ندارد. به گفته شمیسا، فروغ از آنجا که بنیان اشعار خود را بر استفاده از زبان کهن یا تلفیق زبان امروز و قدیم قرار نداده بود و زبانش زبان امروز بود، مجوزی برای استفاده از واژگان و دستور زبان کهنه نداشت. اما با این حال، در شعرهای او اضطراب سبک، هرچند بسیار کمتر از شاعران نوگرای دیگر، اما به چشم می‌خورد. وی مثال‌هایی از این نقصان را در کتاب نگاهی به فروغ فرخزاد ذکر کرده‌است که از آن جمله، استفاده از فرم مخفف «کز» به جای «که از» در بعضی از مصراع‌های شعری است. 
-
-محمد حقوقی، اشعار فروغ را در زمره شعرهای «حرفی» و «غیرساختمند» می‌داند؛ به این معنا که خواننده را تنها بر یک مسیر مستقیم پیش می‌برد و با کمک گرفتن از تصویرسازی، حرف‌های بندهای دیگر شعر را عینیت می‌بخشد. به عقیده حقوقی، از میان شعرهای غیرساختمند معاصر، تنها اشعار فروغ است که آغاز و پایانی بجا دارد و خواننده پس از پس از خواندنش، درست در جایی متوقف می‌شود که حرکت طبیعی شعر به پایان رسیده‌است. 
-
-عبور از سنت
-شفیعی کدکنی معتقد است که در دوران معاصر، روشنفکران زیادی برای عبور از سنت و حرکت به سمت مدرنیته تلاش کرده‌اند؛ استدلال کرده‌اند، شعار داده‌اند یا آثار هنری خلق کرده‌اند اما بیش از همه، تصویرهایی که فروغ از گسستن خویش ارائه کرده‌است، مخاطب را از سنت دور می‌کند و رهایی می‌بخشد. وی معتقد است که عالی‌ترین جلوه رهایی از سنت در نیمه دوم قرن بیستم در ایران، در شعر فروغ متجلی می‌شود و فروغ را از معدود چهره‌های معاصری می‌داند که عنوان «روشنفکر» را می‌توان به کمال به او نسبت داد. 
-
-به گفته محمد حقوقی، فروغ، شاعری «من‌سرا» است؛ به این معنا که آشکارا و گستاخانه حرف خود را می‌زند و با سنت ضدیت می‌کند. به عقیده حقوقی، «من» فروغ در دوره اول شاعری‌اش، شخصی و ایرانی است اما در دوره دوم شاعری، به «من» اجتماعی و جهانی بدل می‌شود. 
-
-حالات روحی
-سایه اقتصادی‌نیا با تطبیق شواهد شعری و داده‌های زندگی‌نامه‌ای کوشیده‌است پاره‌ای از نشانه‌های ابتلای احتمالی فروغ فرخزاد به اختلال دوقطبی را نشان دهد. اقتصادی‌نیا در جستار «فروغ فرخزاد: شخصیتی دوقطبی؟» نوشته‌است: 
-
-این جستار با نقل قولی از یدالله رؤیایی به پایان می‌رسد که حالات متضاد روحی فروغ فرخزاد را وصف کرده‌است: 
-
-سانسور
-فروغ فرخزاد در دوران زندگی‌اش در دوره حکومت محمدرضا شاه پهلوی سانسور نشد، اما پس از مرگش آثار او در دوره‌های مختلفی سانسور شدند. 
-
-با توجه به این‌که تطور احوال وجودی فروغ در طی دوران کوتاه زندگی خود به ما نشان می‌دهد که او به تقدیر و سرنوشت از پیش شکل‌گرفته برای خود راضی نبود و با جسارت و آزادی اراده در جهت تغییر ماهیت و نحوه تفکر و شخصیت خود گام برداشت، با توسل به اصل محوری اصالت وجود بر ماهیت مکتب اگزیستانسیالیسم و اشعار مکتوب او در دفاتر پنج‌گانه‌اش می‌توان خوانشی اگزیستانسیالیستی از زیست جهان فروغ داشت. 
-
-الهام و بازآفرینی
-
-ناصر صفاریان در سال ۱۳۸۱ سه فیلم مستند با نام‌های جام جان، اوج موج و سرد سبز درباره فروغ ساخت که در آن با افراد زیادی همچون کاوه گلستان، بهرام بیضایی، فریدون مشیری، امیرمسعود فرخزاد (برادر فروغ)، مادر فروغ و کسان دیگری گفت‌وگو شده‌است. همچنین در این فیلم عکس‌های منتشرنشده بسیاری از فروغ به نمایش گذاشته شده‌است. 
-
-غادة السمان، شاعر مشهور سوری، گفته «معتقد است از فروغ در اشعارش الهام گرفته‌است». 
-
-در سال ۲۰۱۱ میلادی یک گروه زیرزمینی موسیقی به نام اولد فرندز (Old Friends) دو ترانه روی اشعار فروغ فرخزاد اجرا کرد: «من تو باشم تو» و «پرنده مردنی است». سال ۲۰۱۳ آربی موسسیان، خواننده همین گروه، آهنگی به نام «نهایت شب» برای یکی از اشعار فروغ فرخزاد اجرا کرد. 
-
-به کار رفتن آثار در رسانه‌ها
-
-ترانه‌ها
-عاشقانه (از دفتر تولدی دیگر)، آلبوم پنجره، معین
-این چه عشقیست (دیدار تلخ، از دفتر اسیر)، آلبوم پرواز، م��ین
-اندوه، فرزاد فتاحی
-فروغ، علیرضا قربانی
-کجاست خانه باد، پیمان خازنی
-نگاه کن، جهان قشقایی و امید نعمتی (گروه پالت) 
-رمیده، شکیلا
-به علی گفت مادرش روزی (از دفتر تولدی دیگر)، آلبوم نقاب، علی هاتف
-هستی (تولدی دیگر از دفتر تولدی دیگر)، هاله غفوری
-اسیر (تک‌آهنگ با نام اثیر) (از دفتر اسیر)، فرشاد رمضانی
-
-ترانه‌های احمد ظاهر
-این چه عشقی‌ست که در دل دارم (دیدار تلخ، از دفتر اسیر)، افغان موزیک آلبوم ۱
-می‌روم خسته و افسرده و زار (وداع، از دفتر اسیر)، افغان موزیک آلبوم ۶
-تو را افسون چشمانم (دعوت، از دفتر اسیر)، افغان موزیک آلبوم ۱۰
-از تنگنای محبس تاریک (در برابر خدا، از دفتر اسیر)، افغان موزیک آلبوم ۱۰
-این شعر را برای تو می‌گویم (شعری برای تو، از دفتر عصیان) آریانا موزیک آلبوم ۱
-مرگ من روزی فرا خواهد رسید (بعدها، از دفتر عصیان) آریانا موزیک آلبوم ۱
-
-آلبوم شیدایی درون ۱ و ۲ (دگردیس)، فرشاد رمضانی
-آفتاب می‌شود (از دفتر تولدی دیگر) 
-بعدها (از دفتر عصیان) 
-گذران (از دفتر تولدی دیگر) 
-پوچ (از دفتر عصیان) 
-آغاز فصل سرد (از دفتر ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد…) 
-آن روزها (از دفتر تولدی دیگر) 
-روی خاک (از دفتر تولدی دیگر) 
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-اهالی تفرش
-اهالی تهران
-ایرانی‌تبارها
-درگذشتگان ۱۳۴۵
-درگذشتگان ۱۹۶۷ (میلادی) 
-درگذشتگان حادثه رانندگی در ایران
-زادگان ۱۳۱۳
-زادگان ۱۹۳۵ (میلادی) 
-شاعران زن اهل ایران
-شاعران زن فارسی‌زبان
-شاعران سده ۲۰ (میلادی) اهل ایران
-شاعران فارسی‌زبان
-کارگردانان زن فیلم اهل ایران
-کارگردانان زن فیلم
-کارگردانان فیلم اهل ایران
-گلچین‌شناسان
-مدفونان در گورستان ظهیرالدوله
-مستندسازان اهل ایران
-مستندسازان زن
-نویسندگان زن اهل ایران
-نویسندگان زن سده ۲۰ (میلادی)
-یکتاپرستی یا توحید به معنی باور به وجود تنها یک خدا و قادر مطلق است. 
-
-تعریف
-اصطلاح دینی توحیدمترادف با اصطلاح فلسفی یگانه‌گرایی (مونیسم) نیست. مورد اخیر به این دیدگاه اشاره دارد که همه چیز موجود در گیتی سرانجام از یک جوهر سرشته شده‌است و همه پدیده‌ها تنها نمودهایی از یک جوهر واحد هستند - یعنی اینکه فقط یک نوع واقعیت وجود دارد. برای توحید دو واقعیت اساسا متفاوت وجود دارد: خدا و جهان. خداوند در توحید به عنوان خالق جهان و انسان تصور می‌شود. خداوند نه‌تنها جهان طبیعی و نظم موجود در آن را آفریده‌است، بلکه نظم اخلاقی را که بشریت باید با آن منطبق باشد و به‌طور ضمنی در نظم اخلاقی، نظم اجتماعی را آفریده‌است. همه چیز دست خداست. خدای توحید، همان‌طور که در ادیان توحیدی بزرگ - یهودیت، مسیحیت و اسلام - یک خدای شخصی است. از این نظر، خدای یگانه توحید با تصوری که در برخی ادیان غیر توحیدی از الوهیت غیرشخصی یا وحدت الهی وجود دارد که در سراسر جهان، از جمله خود بشریت رسوخ می‌کند، در تقابل قرار می‌گیرد. 
-
-انواع
-
-توحید انحصاری
-در «توحید انحصاری» فقط یک خدا وجود دارد. خدایان دیگر یا اصلا وجود ندارند یا حداکثر، خدایان یا شیاطین کاذب هستند - یعنی موجوداتی که وجودشان تأیید شده‌است اما نمی‌توان آنها را از نظر قدرت یا هیچ راه دیگری با خدای یگانه و حقیقی مقایسه کرد. این جایگاه در اصل جایگاه یهودیت، مسیحیت و اسلام است. در حالی که در کتاب مقدس عبری (عهد عتیق) خدایان دیگر در بیشتر موارد هنوز به عنوان خدایان دروغین شناخته می��شدند، در یهودیت بعدی و در مسیحیت که از نظر الهیاتی و فلسفی توسعه یافت، تصور از خدا به عنوان یکتا و یگانه پدیدار شد و خدایان دیگر اصلا وجود ندارد. 
-
-توحید انحصاری در تقابل کامل با موقعیت افراطی «شرک نامحدود» وجود دارد، به عنوان مثال، در ادیان کلاسیک یونان و روم: خدایان مختلف نام‌ها و شکل‌های خاص خود را دارند. تعداد خدایان زیاد و اصولا نامحدود است. در مقام و قدرت بین خدایان، عملکرد و حوزه نفوذ تفاوت‌هایی وجود دارد، اما همه آنها به یک اندازه الهی هستند. در واقع یک پانتئون منظم وجود دارد. در شرک نامحدود، تعداد خدایی که واقعا پرستش می‌شوند به ندرت از چند صد خدا در یک دین بیشتر می‌شود، اما در تئوری، مانند هند، میلیون‌ها و میلیون‌ها خدا ممکن است وجود داشته باشند. 
-
-توحید فراگیر
-توحید فراگیر
-وجود تعداد زیادی از خدایان را می‌پذیرد، اما معتقد است که همه خدایان اساسا یکسان هستند، به طوری که تفاوت چندانی نمی‌کند یا فرقی نمی‌کند که تحت کدام نام یا بر اساس کدام آیین یک خدا یا الهه خوانده می‌شود. چنین تصوراتی مشخصه ادیان هلنیستی دوران باستان بود. 
-
-تک‌خداگزینی
-تک‌خداگزینیبرای اشاره به پرستش یک خدای منفرد، در عین پذیرش وجود یا امکان وجود خدایانی دیگر، به کار گرفته شد. 
-
-تک‌پرستی
-تک‌پرستی
-اعتقاد به وجود چندین خدا است اما با پرستش متداوم تنها یک الهه یا رب‌النوع یا خدا. عبارت تک‌پرستی (monolatry) احتمالا اولین بار توسط یولیوس ولهاوزن استفاده‌شده باشد. تک‌پرستی با هنوتئیسم باوری دینی که در آن باورمند یک خدا را می‌پرستد، بدون این‌که امکان پرستش خداهای متفاوتی با اعتبار برابر توسط دیگران را منکر شود، نیز متفاوت است. 
-
-توحید متکثر
-
-در «توحید متکثر»، خدایان مختلف پانتئون، بدون از دست دادن استقلال خود، در عین حال مظاهر یک جوهر الهی تلقی می‌شوند. تفکر تثلیث یا سه‌گانه باوری در مسیحیت شباهت زیادی به طرز تفکر توحید متکثر دارد. 
-
-دوگانه‌باوری
-برخی از ادیان به ثنویت یا دوگانه‌باوری اعتقاد دارند: آنها گیتی را شامل دو اصل اساسی و معمولا متضاد می‌دانند، مانند خیر و شر یا روح و ماده. تا آنجا که به مفهوم خدا و ضد خدا به جای دو خدا برخورد می‌شود، این نوع دین را می‌توان گونه‌ای دیگر از توحید دانست. مهم‌ترین مصداق ثنویت در یک دین، دین ایرانی زرتشتی است. 
-
-تاریخچه کلی
-
-تاریخچه کلی یکتاپرستی را زیگموند فروید در کتاب موسی و یکتاپرستی به وسیله تحلیل روان‌شناسی به اثبات می‌رساند و به این نتیجه می‌رسد که یکتاپرستی از مصر وارد میان‌رودان شده و موسی پیامبر قوم یهود، مصری بوده‌است. 
-
-در مزدیسنا
-عناصر مزدیسنا یکتاپرستانه هستند. 
-
-در یهود
-تک‌خداپرستی، آموزه اصلی تورات، کتاب مقدس یهودی، است. تورات، خدا را با نام خاص یهوه می‌خواند. 
-
-کتاب مقدس یهودی از تورات و همچنین کتب سایر انبیا تشکیل شده‌است. یهودیان مجموعه این کتب را تنخ می‌نامند. مسیحیان این کتاب‌ها را به همان اندازه مقدس شمرده و در کتاب مقدس خود، آن‌ها را با عنوان عهدقدیم دسته‌بندی می‌کنند. در تورات، نام ابرام یا ابراهیم به عنوان نخستین یکتاپرست آمده‌است و با خدایان کهن که به شیوه اشباح و مجسمه‌های سنگی یا چوبی بودند، مخالفت نمود. لازم است ذکر شود که تورات از پنج بخش تشکیل‌شده به نام‌های پیدایش، خروج، لاویان، اعداد و تثنیه. 
-
-در تورات مکتوب است: 
-
-در تورات، بخش خروج، خدای عبرانیان غیور نام گرفته‌است: 
-
-و نیز آمده‌است: 
-
-همچنین در تورات مکتوب است: 
-
-و این ذکر معروف به شمع است که هر کودک یهودی ابتدا آن را یادمی‌گیرد و هر یهودی روزی یکبار در مناجات صبح خود آن را می‌گوید. 
-
-در دوره‌ای که یهودی یا اسفار تورات نگاشته شده بودند؛ هنوز تأکیدی نمی‌شد که فقط یهوه وجود دارد و دیگر خدایان دروغین هستند، بلکه تأکید بر غیرت و حسادت خدای عبرانی بود که نمی‌توانست تحمل کند که قوم او به خدایان دیگر سجده کنند. علاوه بر این در تورات مکتوب است: 
-
-همچنین: 
-
-پس از دوران تبعید، هنوز در معبد یهوه در اورشلیم چندخدایی پنهان در بین سران قوم اسرائیل رایج بود. در کتاب حزقیال (یکی از کتب تنخ یا عهدقدیم) آمده‌است: 
-
-در مسیحیت
-تک‌خداپرستی مهم‌ترین حکم کتاب مقدس مسیحی است. 
-عیسی مسیح در انجیل به صراحت ایمان به یگانگی خداوند را به عنوان مهم‌ترین حکم خداوند می‌نامد: 
-
-در انجیل مرقس مکتوب است: «… از او پرسید: «از همه فرمان‌ها، مهم‌ترین کدام است؟». عیسی پاسخ داد: «اول این است: بشنو‌ای اسرائیل، خداوند، خدای ما، خداوند یگانه است»» 
-
-همجنین در ادامه همین بخش: «و کاتب (یهودی) به او (عیسی) گفت: «بسیار خوب‌ای استاد، تو راست گفتی، او یگانه است و جز او نیست و محبت کردن او با تمام قلب و تمام فهم و تمام قدرت…»» 
-
-در ادامه همین بخش انجیل انچنین می‌گوید: «و عیسی چون دید خردمندانه پاسخ داده‌است به او گفت: «تو از ملکوت خدا دور نیستی» …» 
-
-در اسلام
-تک‌خداپرستی اولین رکن دین اسلام است. آیات قرآن به شدت توحیدی می‌باشد، به صورتی که یکی از سوره‌های آن به نام توحید نام‌گذاری شده‌است و موضوع آن یگانگی خداوند می‌باشد: 
-
-و یادآوری می‌کند که با فرزندان آدم پیمان گرفته شده‌است که تنها خدا را بپرستند و عبادت خدا را تنها راه رستگاری می‌داند: 
-
-قرآن تک‌خداپرستی را شرط لازم برای بخشیده شدن در روز قیامت معرفی می‌کند: 
-
-همچنین قرآن مسیحیان و پیروان دیگر ادیان را به خاطر پرستش غیر از خدا سرزنش می‌کند و او را منزه از هر شریک دیگری می‌داند: 
-
-قرآن، انسان را به‌طور ذاتی یکتاپرست می‌داند: 
-
-همچنین عبارت «لا اله الا الله» ذکر تهلیل (خدایی جز خدای یگانه (الله) نیست) اولین بخش از شهادتین می‌باشد که در اذان و نمازهای مسلمانان، هر روز تکرار می‌شود. همچنین کسانی که می‌خواهند مسلمان شوند، باید این عبارت (شهادتین) را بگویند. 
-
-جستارهای وابسته
-یکتاپرستی در دین اسلام
-شرک
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-Wikipedia contributors, «Monotheism,» Wikipedia, The Free Encyclopedia, http: / / en. wikipedia. org / w / index. php ? title=Monotheism&oldid= ۱۹۱۹۸۲۰۳۷ (accessed February ۱۹، ۲۰۰۸). 
-
-
-ادیان در اسرائیل و یهودیه باستان
-پرستش
-فلسفه دین
-مفاهیم خدا
-توحید در عربی به معنی تک‌خداپرستی است و این‌گونه باور، بنیادی‌ترین اصل اعتقادی در اسلام و به معنای یکتا و بی‌مانند دانستن خدا و همچنین بی‌شریک بودن او در آفریدن جهان هستی است. نخستین جملات محمد، پیامبر اسلام، در آغاز فراخواندن مردم به اسلام، حاوی گواهی دادن بر یکتایی خدا و پرهیز از چندخداپرستی بوده‌است. توحید همچنین در قرآن و روایات نقل‌شده از امامان شیعه، مورد توجه قرار گرفته و سوره توحید در همین موضوع است. 
-
-در فرهنگ اسلامی تک‌خداپرستی امری بایسته و چندخداپرستی نکوهیده اعلام شده‌است. چندخداپرستی را در اسلام شرک می‌نامند که د�� متون و گفتمان اسلامی بار منفی زیادی دارد. 
-
-متکلمان مسلمان برای تک‌خداپرستی مراتبی برشمرده‌اند، از این قرار: 
-
-توحید ذاتی (تک‌خدایی سرشتین) به معنای باور به یگانگی ذات خدا. 
-توحید صفاتی (تک‌خدایی ویژگی‌ها) به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات او. 
-توحید افعالی (تک‌خدایی کرداری) به معنای آنکه تمام نیرو‌ها وحرکات در جهان از یک ذات است. 
-توحید عبادی (تک‌خدایی نیایشی) به معنای آنکه جز خدا کسی سزاوار پرستش نیست. 
-
-این موارد، چهار مرتبه در باور به توحید است که اولین مرتبه آن توحید ذاتی و بالاترین مرتبه، توحید افعالی است. 
-
-روحانیان شیعه، در آثار فراوانی به مسئله تک‌خداپرستی پرداخته‌اند؛ برخی از این کتاب‌ها به‌طور مستقل درباره توحید است و برخی دیگر، بخشی درباره توحید دارند. 
-
- (کتاب التوحید شیخ صدوق، گوهر مرادعبدالرزاق لاهیجی، الرسائل التوحیدیه علامه طباطبایی و توحید مرتضی مطهری، از این موارد است). 
-گروهی از اهل سنت ازجمله ابن تیمیه، محمد بن عبدالوهاب و عبدالعزیز بن‌باز، اعتقاد به شفاعت و توسل به پیامبران و اولیای الهی پس از مرگ آنان را از نشانه‌های چندخداپرستی و عدم باور به توحید عبادی دانسته‌اند. شیعیان در پاسخ می‌گویند که بر خلاف بت‌پرستان، پیامبر را رب و زمامدار هستی نمی‌دانند و قصدشان از تکریم پیامبران و اولیای الهی، تقرب جستن به پروردگار از طریق آنهاست. 
-
-پیشینه در قرآن
-
-قرآن انسان را به‌طور ذاتی و از ابتدا یکتاپرست می‌داند: 
-
-از دیدگاه قرآن، تک‌خداپرستی یا چندخداپرستی (شرک) در زندگی انسان نقش اول را برعهده دارد؛ زیرا کردار و رفتار انسان، نمود باور و اندیشه او است. 
-
-گونه‌ها
-توحید ذاتی
-توحید صفاتی
-توحید افعالی
-توحید عبادی
-توحید خالقیت
-توحید در ربوبیت
-توحید مالکیت
-توحید حاکمیت
-توحید در قانون‌گذاری
-
-یگانگی سرشتین
-طبق گفته کتاب مقدس مسلمانان قرآن و روایات اسلامی، بر یگانه بودن و بی‌همتایی الله و تعددناپذیری سرشتین او تأکید شده‌است. از جمله آیات قرآن در این‌باره عبارتند از: 
-خدا گواهی می‌دهد که معبودی جز او نیست و فرشتگان و صاحبان دانش گواهی می‌دهند، در حالی که خدا در تمام عالم به عدالت قیام دارد؛ معبودی جز او نیست که هم توانا و هم حکیم است. 
-بر طبق این آیه خدا، فرشتگان و عالمان به‌طور واضح بر توحید شهادت می‌دهند. در آیه‌ای دیگر آمده‌است: 
-بگو: خدا، یکتا و یگانه است؛ خدای صمد، نه کس را زاده، نه زاییده از کس و برای او هیچ‌گاه شبیه و مانندی نبوده‌است. 
-
-یگانه بودن آفریننده
-توحید در خالقیت (یگانه بودن آفریننده) بدین معناست که در عالم، آفریدگاری جز الله، وجود ندارد و هر موجودی که لباس هستی پوشیده، آفریده اوست. بنابر گفته مسلمانان، علاوه بر قرآن، خرد آدمی نیز بر این یکتا بودن گواهی می‌دهد. قرآن در این باره می‌گوید: «بگو خدا خالق همه چیز است و او است یکتا و پیروز.» 
-
-اسلام، تک‌آفرینندگی را به معنای نفی اصل علیت در نظام هستی نمی‌داند. بر پایه دیدگاه اسلام، وجود علت و نیز علیت اشیا، از مظاهر اراده خدا به‌شمار می‌روند و خداست که به خورشید و ماه گرمی و درخشندگی عنایت کرده‌است و هرگاه بخواهد این ویژگی را از آنها می‌گیرد از این رو آفریدگار یکتا و بی همتاست. قرآن نظام علیت را در عالم تأیید می‌کند: «خدا همان کسی است که بادها را می‌فرستد، تا ابرهایی را به حرکت درآورند، سپس آنها ر�� در پهنه آسمان آن گونه که بخواهد می‌گستراند و متراکم می‌کند.» 
-
-یگانه بودن در گرداندن امور
-توحید در ربوبیت، به معنای آن است که تنها الله در اداره و تدبیر و کارگردانی جهان و انسان مؤثر است. همچنین به معنای مردود دانستن هر نوع اندیشه تدبیر مستقل از اجازه الهی برای غیر خدا است. 
-
-یگانگی تکوینی
-مقصود از توحید تکوینی، کارگردانی جهان آفرینش است، بدین معنا که اداره جهان هستی، همانند ایجاد و احداث آن، فعل خداوند یکتا است. در کارهای بشری تدبیر از احداث، تفکیک‌پذیر است؛ برای مثال فردی کارخانه می‌سازد و دیگری آن را اداره می‌کند؛ ولی در عالم آفرینش، آفریدگار و کارگردان یکی است، و نکته آن، این است تدبیر جهان جدا از آفرینش‌گری نیست. درواقع این دیدگاه می‌کوشد که آفریننده و اداره‌کننده را یکی بگیرد و با تفکیک آن مخالف است. 
-
-یگانه بودن قانون‌گذار
-توحید تشریعی به این معنا است که: «قانون‌گذاری و تشریع فقط ویژه خدا است.» زیرا کسی که می‌تواند زمام امور زندگی بندگان خدا را به دست گیرد جز خدا نیست. این دیدگاه با توجه به اینکه خدا را دارای وجود و یکتایی می‌داند تصریح می‌کند: «انسان خواهان زندگی اجتماعی است و هر اجتماعی نیازمند قانون است.» 
-
-چگونگی تک‌خداپرستی
-آمده‌است گروهی نزد محمد آمدند و از او خواستند خداوند را برای ایشان توصیف نماید. در پاسخ سؤال کنندگان سوره توحید نازل شد: 
-
-معنای توحید ذات، این است که خدا یکی است و دومی برای او تصور نمی‌شود؛ به بیان دیگر ذات خدا هیچ‌گونه شبیه و مثل و نظیر ندارد؛ و از هر جهت یکتا و بی‌همتا است. 
-
-وینسنت کرنل، اسلام‌پژوه، در شرح مفهوم توحید در اسلام جملات زیر را از علی بن ابی‌طالب نقل می‌کند: 
-
-از دیدگاه قرآن، یکتاپرستی شرط لازم برای بخشیده شدن در روز قیامت است: 
-
-جستارهای وابسته
-لا اله الا الله
-الله
-تک‌خداپرستی
-مراتب توحید
-
-یادداشت
-
-پانویس
-
-منابع
-
-کتاب‌شناسی
-الاعتقادات شیخ محمد بن علی بن بابویه القمی (الصدوق) 
-التوحید شیخ محمد بن علی بن بابویه القمی (الصدوق) 
-
-پیوند به بیرون
-توحید، وبگاه حوزه
-جهانبینی توحیدی و توسعه - از وابستگی به پیوستگی
-
-
-
-
-
-
-
-اصول دین اسلام
-اصطلاحات اسلامی
-الهیات تشیع
-الهیات اسلامی
-مفاهیم خدا
-خدا در اسلام
-یکتاپرستی
-نظامی‌گری یا میلیتاریسم باور یا خواست یک دولت یا ملت است؛ به این‌که یک حکومت باید توانمندی نظامی خود را قوی نگه‌دارد و از آن برای گسترش منافع و / یا ارزش‌های ملی خود، استفاده تهاجمی کند. همچنین می‌تواند به‌معنای افتخار به ارتش و آرمان‌های طبقه نظامی و «نفوذ نیروهای مسلح در اداره یا سیاست دولت» باشد (همچنین ببینید: ارتش‌سالاری و خونتای نظامی). 
-
-نظامی‌گری رکنی مهم در ایدئولوژی‌های توسعه‌طلبانه یا امپریالیستی بسیاری از ملت‌ها در طول تاریخ بوده‌است. برخی از دولت / ملت‌هایی که به نظامی‌گری متهم شده‌اند؛ امپراتوری آشور باستان، دولت‌شهر اسپارت، امپراتوری هخامنشی ایران امپراتوری روم، آزتک‌ها، امپراتوری مغول، پادشاهی زولو، پادشاهی پروس، دودمان‌های هابسبورگ / هابسبورگ-لورن، امپراتوری عثمانی، امپراتوری ژاپن، امپراتوری روسیه، شوروی، چین، کره شمالی، عربستان سعودی، اسرائیل، ایران، عراق بعثی، لیبی، آمریکا، آلمان نازی، امپراتوری ایتالیا در دوران بنیتو موسولینی، امپراتوری آلمان، امپراتوری بریتانیا و امپرا��وری اول فرانسه. 
-
-جستارهای وابسته
-جینگوئیسم
-ارتش‌سالاری
-
-منابع
-
-جامعه‌شناسی نظامی
-راهبرد نظامی
-نظریه‌های سیاسی
-لشکر — یگانی راهکنشی که دارای تجهیزات و تسلیحات لازم برای اجرای عملیات رزمی است و بزرگ‌تر از تیپ یا هنگ و کوچک‌تر از سپاه است. 
-
-لشکر یا به فارسی افغانستان فرقه، یکی از یگان‌های بزرگ ارتش است. لشکر دارای تجهیزات و تسلیحات لازم برای اجرای عملیات رزمی است و بزرگ‌تر از تیپ یا هنگ و کوچک‌تر از سپاه است. لشکر شامل ۱۰ ٬ ۰۰۰ الی ۲۰ ٬ ۰۰۰ سرباز می‌شود. در بیشتر ارتش‌ها یک لشکر از چند تیپ تشکیل می‌شود. 
-
-لشکرها به‌طور معمول به‌وسیله اعداد ترتیبی نامگذاری می‌شوند (برای نمونه لشکر ۷۷ خراسان). همچنین رده‌های گوناگون به نام آن‌ها افزوده می‌شود مانند؛ «پیاده»، «زرهی»، «موتوریزه» و …
-
-در ایران معمولا فرمانده یک لشکر درجه سرتیپ دومی دارد هر چند که دارای جایگاه سرلشکری است. در ارتش آمریکا معمولا ۲ لشکر با هم تشکیل یک سپاه را می‌دهند و هر لشکر معمولا از ۲ - ۴ تیپ تشکیل‌شده است. 
-
-پیشینه
-لشکر همچون یگان رزمی نخستین بار در سپاه شاهنشاهی هخامنشی (۵۵۰ — ۳۳۰ پیش از میلاد) پدید آمده و «بیوره» () نامیده می‌شده و آن را «بیوره‌پتی» («بیوربد») فرماندهی می‌کرده است. هر بیوره از ۱۰ هزاره () تشکیل می‌شده و ۱۰، ۰۰۰ سرباز را در بر می‌گرفته‌است. 
-
-در سپاه اشکانیان (۲۵۰ پیش از میلاد — ۲۲۴ میلادی)، که سازمان رده‌بندی دهدهی سپاه هخامنشیان را به کار گرفته بوده، بیوره‌ها «گند» (() «لشکر؛ گروه، دسته» > > ایرانی باستان: -vr̥nda* «لشکر؛ سپاه») نام گرفته و فرماندهان آنها «گندسالار» () خوانده می‌شده‌اند. 
-
-در سپاه ساسانیان (۲۲۴ — ۶۵۱ میلادی) نیز همین رده‌بندی و نامگذاری به کار می‌رفته، ولی هر گند از ۵ درفش () تشکیل می‌شده، که هر کدامی ۱۰۰۰ سرباز را در بر می‌گرفته‌است. فرمانده گند در سپاه ساسانیان نیز گندسالار () نامیده می‌شد. اما از میانه‌های سدۀ پنجم میلادی در کنار اصطلاح «گند» اصطلاح «لشکر» (> «محافظت‌کننده» > «پاسداری کردن») نیز به کار می‌رفته است. اصطلاح «لشکر» در آثار ادبی فارسی، بویژه «شاهنامه»، بسیار به کار رفته است. چنانچه، فردوسی گفته: 
-
-برو با سپاهی به کردار کوه، 
-گزین کن ز گردان لشکر گروه. 
-
-در سپاه سامانیان، غزنویان و سلجوقیان فرمانده لشکر را «سالار لشکر» و «امیر لشکر» می‌گفتند. چنانچه، «سالار لشکر» در «شاهنامه» بارها به کار رفته و از بافتار چنین بر می‌آید، که آن منصبی پایین‌تر از سپه‌سالار بوده و مقام جانشینی داشته‌است: 
-
-سپه را به سالار لشکر سپرد، 
-برفت و جهاندیدگان را ببرد. 
-
-فرهنگستان ایران با پیشنهاد انجمن واژه‌گزینی ارتش در سال ۱۳۱۴ «لشکر» را جایگزین وام‌واژه‌های ترکی-مغولی «تومان» و فرانسوی «دیویزیون» () و «سرلشکر» را جایگزین «امیر تومان» کرد. 
-
-جستارهای وابسته
-لشکر پیاده‌نظام (ورماخت) 
-
-منابع
-
-لشکر
-واحدها و تشکیلات نظامی بر پایه اندازه
-واژگان نظامی
-گروهان یگانی نظامی که از دو یا چند دسته تشکیل‌شده است. 
-
-گروهان معمولا از ۷۰ تا ۲۰۰ سرباز را در بر می‌گیرد. فرمانده یک گروهان، معمولا درجه سروانی دارد. هر گروهان خود معمولا به سه تا شش دسته بخش می‌گردد. چند گروهان با هم تشکیل یک گردان می‌دهند. 
-
-منابع
-
-واحدها و تشکیلات نظامی بر پایه اندازه
-سازمان‌های نظامی استونی
-واژگان نظامی
-سروان درجه‌ای افسری در نیروهای مسلح و نهادهای نظامی، انتظامی و امنیتی است، که جایگاهی پایین‌تر از سرگرد و بالاتر از ستوان دارد. 
-
-سروان در نیروهای مسلح معمولا سمت فرماندهی گروهان را دارد، که یگانی تاکتیکی است، که از دو یا بیشتر دسته تشکیل‌شده و بخشی از گردان یا یگانی جداگانه است و معمولا از ۱۰۰ تا ۴۰۰ سرباز تشکیل شده‌است. 
-
-واژه‌شناسی
-سروان از «سر» و «-وان» (گونه‌ای دیگر از پسوند -بان به معنای نگهبان») ساخته‌شده و لفظا به معنای «سردار، سرور» است. 
-
-پیشینه
-سروان همچون سمت نظامی نخستین بار در سپاه هخامنشیان (۵۵۰ — ۳۳۰ تا میلاد) پدید آمده و «سده‌بد» (پارسی باستان: -θata-pati*) نامیده می‌شد و فرمانده «سده» (پارسی باستان: -θata*) بوده است. هر سده از ۱۰ دهه (پارسی باستان: -daθa*) تشکیل می‌شد و صد سرباز را در بر می‌گرفت. 
-
-در سپاه اشکانیان (۲۵۰ تا میلاد — ۲۲۴ میلادی)، که سازمان رده‌بندی دهدهی سپاه هخامنشیان را به کار گرفته بود، سده «وست» () نام گرفته و فرمانده آن «وست‌سالار» () خوانده می‌شد. 
-
-در سپاه ساسانیان (۲۲۴ - ۶۵۱ میلادی) نیز همین رده‌بندی به کار می‌رفته، ولی این یگان «وشت» () خوانده می‌شده و ۵۰۰ سرباز را در بر می‌گرفته و فرماندهش «وشت‌سالار» () نامیده می‌شده است که با سروان برابر بود. 
-
-در دوره پهلوی اول، این درجه را «سلطان» می‌نامیدند. در فارسی دری افغانستان برای درجه سروان واژه «تورن» و برای سروان بلندپایه‌تر جکتورن به‌کار می‌رود. 
-
-نام و نشان درجۀ سروانی در نیروهای مسلح برخی از کشورهای جهان
-
-جستارهای وابسته
-درجه‌های نظامی ایران
-
-منابع
-
-واژه‌های نو فرهنگستان ایران تا پایان سال ۱۳۱۸، تهران، نشر ابن‌سینا، ۱۳۱۹ خ. 
-
-درجات ارتش ایران
-درجات نظامی استرالیا
-درجات نظامی ایرلند
-درجات نظامی پاکستان
-درجات نظامی روسیه
-درجات نظامی سنگاپور
-درجات نظامی سوئد
-درجات نظامی کانادا
-درجات نظامی هند
-عنوان‌ها در ایران
-واژگان نظامی
-سازمان نظامی یا یگان ارتشی راهی است برای سازماندهی نیروهای مسلح کشور به منظور توانمندسازی آن‌ها در جهت دستیابی به سیاست پدافند ملی. در برخی از کشورها نیروهای شبه‌نظامی نیز به نیروهای مسلح کشور ضمیمه می‌شوند. نیروهای مسلحی همچون نیروهای شورشی که جزو نظام یا سازمان‌های شبه‌نظامی نیستند از سازمان‌های نظامی رسمی یا مخصوص به خود تقلید می‌کنند. 
-
-یگان ارتشی سازمانی است در درون نیروهای مسلح. هر یگان می‌تواند چندین سرباز، ناو، نفربر یا هواگرد را در بر بگیرد. هر سه نیروی زمینی، هوایی و دریایی به‌طور پایگانی به گروه‌های گوناگون بزرگ و کوچکی بخش شده‌اند. این یگان بندی‌ها به مدیریت بهتر کارکردی، تاکتیکی و اداری نیروهای مسلح یاری می‌رساند. به شیوه تقسیم این یگان‌ها در نبردگاه یا محل رزمایش، آرایش نظامی می‌گویند. 
-
-تشکیلات نظامی مبتنی بر سلسله‌مراتب است. استفاده از درجه‌های رسمی در یک ساختار سلسله مراتبی در ارتش روم عمومیت پیدا کرد. در زمان کنونی، کنترل اجرایی، مدیریت و اداره سازمان‌های نظامی معمولا در دولت و از طریق یکی از وزارتخانه‌ها به نام وزارت دفاع یا وزارت جنگ انجام می‌شود. این وزراتخانه نیز آن دسته از نیروهایی را که مسئول نبرد، پشتیبانی رزمی و پشتیبانی خدماتی یگان‌ها هستند را مدیریت می‌کند. 
-
-کنترل اجرایی، مدیریت و اداره سازمان‌های نظامی
-معمولا در کشورهای مرد��‌سالار، کنترل اجرایی سازمان نظامی ملی توسط مردم و از طریق رهبران سیاسی منتخب انجام می‌شود. وزیر دفاع نیز معمولا مستقیما عهده‌دار این مسئولیت می‌شود. (در سیستم دموکراسی ریاستی همچون ایالات‌متحده، رئیس‌جمهور فرمانده کل قوا است و وزیر دفاع مقام دوم فرماندهی به‌شمار می‌رود) مقام‌های پایین‌تر معاونان مسئول بخش‌های عملیاتی نیروهای مسلح هستند مانند آن‌هایی که پشتیبانی خدماتی نیروهای مسلح را فراهم می‌کنند. در سومین رده فرماندهی معمولا سران قسمت‌های اداری خاص قرار می‌گیرند که مسئول تدارک و مدیریت دانش و مهارت‌های نیرو محور نظیر مشاوره راهبردی، ارزیابی رشد توانایی‌ها یا مقررات علوم دفاعی در مورد پژوهش، طراحی و توسعه فناوری‌ها هستند. 
-
-در هر قسمت اداری شعبات اجرایی وجود دارند که مسئول کارهای تخصصی اداره متبوع خود هستند. برای نمونه ممکن است که اداره راهبرد دارای شعبه‌ای برای تولید مشاوره‌هایی در مورد مفاهیم عملیاتی باشد. همچنین ممکن است شعبه‌ای مسئول مشاوره پیرامون روش‌های عملیاتی و شعبه‌ای دیگر مسئول ترکیب اعمال آن دو شعبه در بستر عملیات‌های مشترک نیروهای مسلح باشد. 
-
-تشکیلات نیروهای مسلح
-قوای نظامی در کشورهای مختلف معمولا در قالب چند شاخه یا نیروی مسلح تقسیم‌بندی می‌شوند. برخی از کشورها نیروی تفنگداران دریایی و نیروهای ویژه را نیز به عنوان نیروهای مجزا در نظر می‌گیرند. حتی در برخی موارد گارد ساحلی یک کشور هم نیروی جداگانه‌ای تلقی می‌شود. البته در بسیاری از کشورها گارد ساحلی یک اداره مدنی یا نهاد اعمال قانون است. سازمان نظامی فرانسه که توسط بسیاری از کشورها مورد تقلید قرار گرفت دارای سه نیروی سنتی و یک نیروی چهارم به نام ژاندارمری است که مسئول حفظ امنیت داخلی می‌باشد. در مقابل در ایالات‌متحده نیروهای نظامی از هر گونه اعمال قانون منع شده‌اند. 
-
-خوب است که در این‌جا از نیروی مشترک هم ذکری به میان آید. در نیروهای نظامی غربی، نیروی مشترک به یگان یا آرایشی گفته می‌شود که از بدنه دو یا چند نیرو شکل‌گرفته باشد. 
-
-قرارگاه، آرایش و یگان
-معمولا در نیروهای نظامی اروپایی و آمریکای شمالی برای اشاره به قسمت‌های سازنده نظام از اصطلاحاتی نظیر قرارگاه فرماندهی، آرایش و یگان استفاده می‌کنند. 
-
-در بستر مفاهیم نظامی، قرارگاه (command) به مجموعه‌ای از یگان‌ها و آرایشات تحت فرماندهی یک افسر گفته می‌شود. با این حال در طول جنگ جهانی دوم در ارتش آمریکا، command به یک گروه رزمی در ارتش اطلاق می‌شد. اما در کل، قرارگاه، مرکز فرماندهی راهبردی اداری و اجرایی است که به دولت ملی یا مرکز فرماندهی نظامی ملی پاسخگو است. در برخی از کشورها هر کدام از نیروها دارای قرارگاه مخصوص به خود هستند (مانند قرارگاه نیروی هوایی، قرارگاه نیروی زمینی و قرارگاه نیروی دریایی در ارتش کانادا) اما این موضوع مانعه‌الجمع قرارگاه‌هایی نیست که نیرو محور نیستند. 
-
-آرایش، یک سازمان نظامی مرکب است که ترکیبی از یگان‌های جزء یکپارچه و عملیاتی است و معمولا توانایی رزم دارد. وزارت دفاع آمریکا، آرایش را به این شکل توصیف می‌کند: «دو یا چند هواپیما، کشتی یا یگان که تحت فرماندهی یک فرمانده عمل می‌کنند». آرایش‌ها شامل یگان‌هایی در سطح تیپ، لشکر، تیپ هوایی یا غیره می‌شوند. 
-
-یک یگان عادی سازمان نظامی همگنی است که توانایی‌های رزمی، پشتیبانی خدمات رزمی یا غیررزمی دارد و شامل کارکنانی از یک نیرو یا شاخه نظامی می‌شود و اعمال فرماندهی و اجرایی آن یکپارچه است (متکی به خود). هر گروه کوچکتر از یگان را یگان جزء می‌نامند. 
-
-ممکن است نیروهای مسلح مختلف و حتی شاخه‌های مختلف یک نیرو از یک نام برای اشاره به سازمان‌های نظامی متنوع استفاده کنند. برای مثال «اسکادران». در بسیاری از نیروهای دریایی یک اسکادران به آرایش چند کشتی گفته می‌شود؛ در بسیاری از نیروهای هوایی به یک یگان اطلاق می‌شود؛ در ارتش آمریکا به یک یگان زرهی در حد تیپ گفته می‌شود و در ارتش‌های کشورهای مشترک‌المنافع اسکادران نامی برای یک یگان جزء در اندازه گروهان است. 
-
-جدول سازمان و تجهیزات
-جدول سازمان و تجهیزات (TOE or TO&E) سندی است که وزارت دفاع آمریکا منتشر می‌کند و هدف آن تعیین سازمان، بکارگماری و تجهیز یگان‌ها از سطح لشکر به پایین و همچنین در سطح قرارگاه‌های سپاه‌ها و ارتش‌ها است. 
-
-جدول سازمانی همچنین دارای اطلاعاتی پیرامون مأموریت و توانایی‌های یک یگان و وضعیت جاری یگان نیز هست. یک جدول سازمان و تجهیزات کلی برای نوعی از یگان (مثلا یک یگان پیاده) است و مخصوص یک یگان خاص (مثل لشکر سوم پیاده) طراحی نمی‌شود. به این صورت، تمامی یگان‌های یک نیرو (مانند یگان‌های پیاده) از یک رهنمود ساختاری پیروی می‌کنند. 
-
-سلسله‌مراتب در نیروهای زمینی نوین
-در این‌جا به بررسی برخی اصطلاحات که به منظور توصیف سلسله‌مراتب در نیروهای زمینی مدرن در سطح دنیا به کار می‌روند می‌پردازیم. هر چند اختلافاتی بین مدل‌های نیروهای زمینی کشورهای مختلف وجود دارد اما بسیاری از آن‌ها بر اساس مدل بریتانیایی یا آمریکایی یا هر دو طراحی شده‌اند. با این حال بسیاری از یگان‌ها و آرایشات نظامی ریشه در تاریخ دارند و توسط متفکران نظامی مختلف در طول تاریخ اروپا اختراع شده‌اند. برای مثال سپاه برای اولین بار در سده ۱۸ میلادی توسط فرانسه ایجاد شد ولی بعدها در سازمان نظامی اغلب نیروهای زمینی جهان مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-احتمال جا انداختن چند تا از پله‌های این نردبان در نیروهای مختلف کشورهای جهان وجود دارد: برای مثال، نیروهای ناتو به‌طور معمول از سطح گردان مستقیما به تیپ می‌روند. همچنین تنها نیروهای نظامی بزرگ دارای بالاترین سطوح هستند. کشورها و نیروهای زمینی مختلف نیز ممکن است از نام‌های سنتی مختلفی برای نام‌گذاری موارد فوق استفاده کنند که این مسئله تا حد زیادی باعث تداخل و پیچیدگی نام‌ها می‌شود: برای مثال یک هنگ (گردان) زرهی بریتانیایی یا کانادایی به چند اسکادران (گروهان) و چند واحد (دسته) تقسیم می‌شود در حالی که یک اسکادران (گردان) زرهی آمریکایی به چند واحد (گروهان) و چند دسته تقسیم می‌شود. 
-
-نیرو، گروه نیرو، منطقه و صحنه همگی از آرایشاتی هستند که تا حد زیادی از نظر اندازه و سلسله‌مراتب بین نیروهای مسلح جهان تفاوت دارند. تا پیش از جنگ جهانی دوم عناصر پشتیبانی (مانند توپخانه صحرایی، بیمارستان، آماد و پشتیبانی نظامی و غیره) در سطح لشکر به ساختار یگانی اضافه می‌شدند اما پس از این جنگ بسیاری از تیپ‌ها نیز دارای این واحدها گشتند و پس از دهه ۱۹۸۰ بسیاری از هنگ‌ها نیز این واحدها را دریافت می‌کنند. در آمریکا به هنگی که دارای چنین واحدهای پشتیبانی باشد، تیم رزمی هنگی گفته می‌شود و در بریتانیا و دیگر نیروها گروه ر��می. 
-
-ارتش سرخ در طول جنگ جهانی دوم از چنین ساختار ساده‌ای برای خود استفاده کرد. اما در ابتدا بسیاری از یگان‌های آن تا حد زیادی از کمبود نیرو رنج می‌بردند و اندازه آن‌ها در واقع یک پله پایین‌تر از چیزی بود که در نیروهای کشورهای دیگر مرسوم بود. برای مثال یک لشکر ارتش سرخ در طول جنگ جهانی دوم تقریبا به اندازه هنگ یا تیپ در بسیاری از نیروهای زمینی دیگر جهان بود. گروه نیرو که در بالای این نردبان قرار دارد در ارتش سرخ به نام جبهه نامیده می‌شد. در مقابل در همان زمان گروه‌های نیروی Wehrmacht ارتش آلمان به خصوص در جبهه شرقی مثل گروه نیروی مرکزی بسیار بیش از اندازه معمول نیرو داشتند و بیشتر بر مسیرهای راهبردی شوروی منطبق بودند. 
-
-سلسله‌مراتب در نیروهای دریایی نوین
-سازمان‌های نیروهای دریایی در سطح ناوتیپ به ندرت استقرار می‌یابند زیرا کشتی‌ها ممکن است در وضعیت‌های مختلف در گروه‌های کوچکتر یا بزرگتری عمل کنند که ممکن است در هر لحظه تغییر کنند. با این حال واژگان خاصی برای نام‌گذاری گروه‌های کشتی‌ها در نیروهای دریایی جهان وجود دارد تا بتوان یک مفهوم کلی از اندازه یک گروه خاص از کشتی‌ها را به دیگران انتقال داد. 
-
-نیروهای دریایی به‌طور کلی برای اهداف ویژه به خصوص اهداف راهبردی به چند گروه تقسیم می‌شوند. این گروه‌بندی‌های سازمانی بنا بر اوضاع و مأموریت‌هایی که بر عهده نیروی دریایی گذاشته می‌شوند در زمان‌های مختلف تشکیل و ملغی می‌گردند. این مسئله با ثبات یگان‌ها در نیروی زمینی که تا سال‌ها با همان افراد و تجهیزات باقی می‌مانند مغایرت دارد. 
-
-درجه پنج‌ستاره بزرگ دریابد پس از دهه ۱۹۹۰ دیگر عمدتا به کار نمی‌رود، مگر در انتصاب‌های تشریفاتی یا افتخاری. اکنون، همه نیروهای دریایی عمده بسته به اندازه‌شان توسط یک دریابد (امیر چهارستاره نیروی دریایی) یا دریاسالار (امیر سه‌ستاره نیروی دریایی) فرماندهی می‌شوند. نیروهای دریایی کوچک‌تر همانند نیروی دریایی پادشاهی زلاند نو و نیروهای دریایی‌ای که بیشتر نقش گارد ساحلی را ایفا می‌کنند توسط یک دریابان یا دریادار یا حتی یک ناخدا یکم فرماندهی می‌شوند. 
-
-ناوهای هواگردبر (حامل هواپیما یا بالگرد) معمولا توسط یک ناخدا یکم فرماندهی می‌شوند. زیردریایی‌ها و ناوشکن‌ها به‌طور معمول توسط یک ناخدا یکم یا ناخدا دوم فرماندهی می‌گردند. برخی ناوشکن‌ها به‌ویژه ناوشکن‌های کوچک‌تری مانند ناوچه (پاسناو) معمولا توسط افسرانی با درجه ناخدا دوم فرماندهی می‌شوند. کشتی‌های کمکی مانند ناوچه سبک، قایق توپدار، مین‌روب، قایق گشتی، شناوک خط رودخانه، ناو پشتیبان و قایق اژدرافکن معمولا توسط ناخدا سوم‌ها یا ناوسروان‌ها فرماندهی می‌شوند. معمولا هر چه ناو کوچک‌تر باشد فرماندهش درجه پایین‌تری دارد. برای نمونه، قایق‌های گشتی توسط ناوبان دوم‌ها فرماندهی می‌شوند در حالی که ناوچه‌ها به‌ندرت توسط افسری با درجه پایین‌تر از ناخدا دوم فرماندهی می‌گردند. 
-
-نیروهای دریایی تاریخی از دید ساختاری بسیار انعطاف‌ناپذیرتر بوده‌اند. کشتی‌ها در ناودسته‌ها گرد می‌آمدند که آن‌ها نیز به نوبه خود در شماری ناوگروه گرد می‌آمدند و آن‌ها نیز شماری ناوگان پدیدمی‌آوردند. اجازه جدایی یک کشتی از یک یگان و پیوستن به یگانی دیگر می‌بایست روی کاغذ تأیید می‌شد. 
-
-نیروی دریایی نوین ایالات‌متح��ه بر اساس چندین استاندارد تقسیم‌بندی کشتی‌ها استوار است که می‌توان از آن میان به گروه هواپیمابر ضربتی و گروه اعزامی ضربتی اشاره کرد. 
-
-افزون بر این، سازمان‌بندی نیروی دریایی بر روی یک کشتی هم ادامه می‌یابد که شامل سه یا چهار دپارتمان (مانند تاکتیکی یا مهندسی) می‌باشد که هر کدام دارای چند قسمت است و این‌ها نیز به نوبه خود شامل چند مرکز کاری است. 
-
-سلسله‌مراتب در نیروهای هوایی
-ساختار سازمانی نیروهای هوایی کشورهای مختلف با هم تفاوت دارد: برخی از نیروهای هوایی (مانند نیروی هوایی ایالات‌متحده و نیروی هوایی پادشاهی بریتانیا) به چند قرارگاه، گروه و اسکادران تفسیم می‌شوند. برخی دیگر (مانند نیروی هوایی شوروی) دارای ساختاری مبتنی بر نیروی زمینی هستند. 
-
-آرایش‌های نظامی
-گذشته از سازمان سلسله‌مراتب رسمی ارتش که از سده ۱۷ میلادی به این‌سو در اروپا در حال تحول بوده‌است، نیروهای جنگاور برای دستیابی به اهداف خاص عملیاتی به سازمان‌های مأموریت محور تقسیم‌بندی یا گروه‌بندی شده‌اند که می‌توان از میان آن‌ها به کامپفگروب (Kampfgruppe) در آلمان، تیم رزمی در نیروی زمینی و نیروی مأموریت در نیروی دریایی ارتش ایالات‌متحده یا گروه مانور عملیاتی شوروی در طول جنگ سرد اشاره کرد. گروه رزمی (battlegroup) در ارتش‌های بریتانیا و کشورهای مشترک‌المنافع به وسعت برای گروه‌بندی گروهان‌ها در طول جنگ جهانی دوم و جنگ سرد مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-در ایران
-
-پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷ ایران، درجاتی مانند سپهبد و ارتشبد وجود داشت همچنین فرمانده کل سه نیروی مسلح بزرگ‌ارتشتاران نامیده می‌شد که لقبی ریشه‌دار و باستانی است و از زمان هخامنشیان در زبان پارسی بکار می‌رفته‌است. پس از انقلاب این درجه ارتشی را فرمانده کل قوا نام گذاشتند. 
-
-برابرهای انگلیسی یگان‌های ارتش
-
-جستارهای وابسته
-سازمان نظامی
-درجه‌های نظامی ایران
-
-منابع
-
-فرهنگ همراه پیشرو آریانپور، انگلیسی-فارسی. 
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-علوم نظامی
-واحدها و تشکیلات نظامی بر پایه نوع
-واژگان نظامی
-واحدها و تشکیلات نظامی بر پایه اندازه
-فرمانده کل قوا (به انگلیسی: commander-in-chief یا supreme commander) عنوانی رسمی برای فردی است، که فرماندهی و کنترل نیروهای مسلح هر کشور را برعهده دارد. این مقام در اغلب کشورهای جهان (همچون آمریکا، روسیه و فرانسه) در اختیار رئیس‌جمهور و در برخی کشورها در اختیار رئیس کشور یا رئیس دولت قرار دارد. 
-
-ایران
-
-پیش از وقوع انقلاب ۱۳۵۷ در ایران از آن به عنوان بزرگ‌ارتشتاران یاد می‌شده‌است. بزرگ‌ارتشتاران عنوانی رسمی و نظامی بوده‌است که در دوره پهلوی برای مقام فرماندهی سه نیروی مسلح کشور ایران بکار می‌رفت. فرماندهی این ۳ نیرو در آن دوره برعهده محمدرضاشاه پهلوی بود. 
-
-در ایران، مطابق قانون اساسی فرماندهی کل نیروهای مسلح، برعهده رهبر جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. رهبر عالی در ایران به عنوان فرمانده کل قوا، مسئولیت اعلان جنگ و صلح و فرماندهی نیروهای مسلح در زمان جنگ را برعهده خواهد داشت، همچنین عزل و نصب فرماندهان عالی را نیز برعهده دارد. هم‌اکنون سید علی خامنه‌ای فرمانده کل نیروهای مسلح ایران است. 
-
-یونان باستان
-لقب «استراتیگوس افتوکراتور» (στρατηγός αὐτοκράτωρ, stratēgós autokrátōr) به معنی «رهبر نظامی خودکامه» یا معادل «فرمانده کل قوا»، عنوانی رسمی بود که در آتن باستان توسط انجمن شهر به اشخاص داده می‌شد. این صفت بعد از تشکیل اتحادیه هلنی، رسما به فیلیپ دوم مقدونی و بعد از او به اسکندر بزرگ نیز اعطاء شد. 
-
-ایالات‌متحده آمریکا
-
-بریتانیا
-
-منابع
-
-جامعه‌شناسی نظامی
-درجات نظامی
-سازمان نظامی
-فرماندهان کل نیروهای مسلح
-بسامد یا فرکانس برابر «تعداد رخداد یک رویداد تکراری» در «واحد زمان» است. از این رو گاهی به آن فرکانس زمانی هم می‌گویند تا بر اختلاف آن با فرکانس فضایی تأکید کنند، و گاهی نیز به آن فرکانس معمولی می‌گویند تا بر اختلاف آن با فرکانس زاویه‌ای تأکید کنند. فرکانس به هرتز (Hz) اندازه‌گیری می‌شود، که برابر یک رویداد در ثانیه است. دوره تناوب به معنی مدت زمان یک چرخه در یک رویداد تکراری است، از این رو دوره تناوب وارون فرکانس است. برای مثال، اگر قلب در فرکانس ۱۲۰ بار در یک دقیقه ضربان دارد (۲ هرتز)، دوره تناوب آن - بازه زمانی بین ضربان‌ها - برابر نیم ثانیه است (۶۰ ثانیه تقسیم بر ۱۲۰ ضربان). فرکانس یک پارامتر مهم است که مخصوصا در علوم و مهندسی، برای تعیین نرخ پدیده‌های نوسانی و ارتعاشی از آن استفاده می‌شود، مثل ارتعاش مکانیکی، سیگنال صوتی (صدا)، امواج رادیویی و نور. 
-
-تعاریف و واحدها
-
-برای پدیده‌های تناوبی مثل نوسان، امواج، یا برای مثال‌های حرکت همساز ساده، اصطلاح فرکانس به صورت تعداد تناوب یا ارتعاش در واحد زمان تعریف می‌شود. نماد مرسوم فرکانس f است؛ حرف یونانی (nu) هم برای این کار استفاده می‌شود. دوره تناوب برابر زمان لازم برای تکمیل یک چرخه از یک نوسان است. رابطه بین فرکانس و دوره تناوب توسط این معادله بیان می‌شود: 
-
-از اصطلاح «فرکانس زمانی» برای تأکید روی آنکه فرکانس توسط تعداد رخداد یک رویداد تکراری در واحد زمان، و نه واحد فاصله، مشخص می‌شود، استفاده می‌شود. 
-
-یکای فرعی SI برای فرکانس هرتز (Hz) است، که از نام فیزیکدان آلمانی هاینریش هرتز از کمیسیون بین‌المللی الکتروتکنیک در سال ۱۹۳۰ گرفته شده‌است. این واحد توسط CGPM (کنفرانس عمومی وزن و اندازه‌گیری) در سال ۱۹۶۰ قبول شده‌است، و به صورت رسمی جایگزین نام قبلی‌اش «چرخه در ثانیه» (cps) شده‌است. واحد SI برای دوره تناوب، مثل همه اندازه‌گیری‌های زمان، ثانیه است. یک واحد سنتی برای اندازه‌گیری، که همراه با وسایل مکانیکی دورانی استفاده می‌شود، «دور بر دقیقه» است که مخفف آن r / min یا rpm است. ۶۰ rpm معادل یک هرتز است. 
-
-امواج دریایی تولید شده توسط باد، از دیدگاه دوره تناوب‌شان (و نه فرکانس) توصیف می‌شوند. 
-
-دوره تناوب دربرابر فرکانس
-برای راحتی، امواج بزرگتر و آهسته‌تر، مثل امواج سطحی اقیانوس، گرایش دارند که توسط دوره موج و نه فرکانس توصیف شوند. امواج کوتاه و سریع، مثل صدا و رادیو، معمولا توسط فرکانس‌شان (به جای دوره تناوب‌شان) توصیف می‌شوند. بعضی از تبدیل‌های معمول در زیر فهرست شده‌است: 
-
-انواع مرتبط فرکانس
-
-فرکانس زاویه‌ای، که معمولا توسط حرف یونانی ω (اومگا) نشان داده می‌شود، توسط نرخ تغییر جابه‌جایی زاویه‌ای (در مدت چرخش)، θ (تتا) یا نرخ تغییر فاز یک حالت‌موج سینوسی (به ویژه در نوسان و امواج) یا به صورت نرخ تغییر آرگومان به تابع سینوس تعریف می‌شود: 
-
-
-فرکانس زاویه‌ای معمولا به صورت رادیان در ثانیه (rad / s) اندازه‌گیری می‌شود، اما برای سیگنال‌های زمان-گسسته، می‌توان آن را به صورت رادیان در بازه نمونه‌��یری هم بیان کرد، که یک کمیت بدون بعد است. فرکانس زاویه‌ای (در rad / s) از فرکانس معمولی (در Hz) با یک عامل ۲ π بزرگتر است. 
-فرکانس فضایی مشابه فرکانس زمانی است، اما محور زمانی توسط یک یا بیشتر محور جابه‌جایی فضایی جایگزین شده‌است، مثل: 
-
-عدد موج، k، مشابه فرکانس فضایی برای فرکانس زمانی زاویه‌ای است، و در واحد رادیان در متر اندازه‌گیری می‌شود. اگر بیشتر از یک بعد فضایی داشته باشیم، عدد موج یک کمیت برداری خواهد بود. 
-
-در انتشار امواج
-برای امواج متناوب در رسانه‌های غیرپاششی، (یعنی رسانه‌ای که سرعت موج مستقل از فرکانس است)، فرکانس رابطه معکوسی با طول‌موج λ (لامبدا) دارد. حتی در رسانه پاششی، فرکانس f برای یک موج سینوسی برابر سرعت فازی v برای موج، تقسیم بر طول موج λ برای موج است: 
-
-در حالت بخصوصی که امواج الکترومغناطیسی که در خلاء حرکت می‌کنند، v = c است که در آن c سرعت نور در خلاء است، و این عبارت به این صورت می‌شود: 
-
-موقعی که امواج از یک منبع تک‌رنگ از یک رسانه به دیگری حرکت می‌کند، فرکانس آن‌ها ثابت می‌ماند (فقط طول‌موج و سرعت آن‌ها تغییر می‌کند). 
-
-اندازه‌گیری
-اندازه‌گیری فرکانس به این شیوه‌ها قابل انجام است: 
-
-شمارش
-محاسبه فرکانس یک رویداد تکراری توسط شمارش تعداد دفعاتی که رویداد در یک دوره زمانی بخصوص رخ می‌دهد، و سپس تقسیم‌کردن این تعداد بر طول زمان دوره انجام می‌شود. برای مثال، اگر ۷۱ رویداد در ۱۵ ثانیه بروز کند، فرکانس این مقدار است: 
-
-اگر تعداد رقم خیلی بزرگ نباشد، دقیق‌تر است که بازه زمانی را برای تعداد از قبل معین از رخدادها اندازه‌گیری کنیم، بجای آنکه تعداد راخداد را در یک بازه معین اندازه بگیریم. روش دوم یک خطای تصادفی به رقم بین صفر و یک معرفی می‌کند، از این رو به صورت متوسط نصف رقم است. به این موضوع «خطای دروازه‌ای» گفته می‌شود، و منجر به یک خطای میانگین در فرکانس محاسبه‌شده به اندازه یا یک خطای کسری به اندازه می‌شود که در آن بازه زمانی و همان فرکانس اندازه‌گیری شده‌است. این خطا با فرکانس کاهش می‌یابد، از این رو، این موضوع معمولا یک مشکل در فرکانس‌های پایین است که در آن تعداد شمار N کم است. 
-
-چرخش‌بین (استروبوسکوپ) 
-یک روش قدیمی برای اندازه‌گیری فرکانس اشیای چرخنده یا ارتعاشی استفاده از یک چرخش‌بین یا استروبوسکوپ است. این ابزار، یک نور چشمک‌زن تکراری شدید (نور چشمک‌زن یا نور استروب) دارد که فرکانس آن توسط یک مدار زمانی مدرج قابل تنظیم است. نور استروب به یک شیء دورانی اشاره دارد و فرکانس آن به سمت بالا و پایین تنطیم می‌شود. موقعی که فرکانس استروب برابر فرکانس شیء چرخشی یا ارتعاشی است، بین چشمک‌های نور، شیء یک چرخش نوسانی را کامل می‌کند، و به محل اولیه‌اش برمی‌گردد، از این رو موقعی که شیء توسط استروب نورانی می‌شود، شیء مانا به نظر می‌رسد. سپس فرکانس را می‌توان توسط بازخوانی مدرج روی چرخش‌بین خوانده شود. یک ایراد این روش آن است که شیء متناوب در ضرب صحیح از فرکانس استروب‌شده هم مانا به نظر می‌رسد. 
-
-شمارش‌گر فرکانس
-
-فرکانس‌های بالاتر معمولا توسط یک شمارش‌گر فرکانس اندازه‌گیری می‌شود. این یک ابزار الکترونیکی است که فرکانس یک سیگنال الکترونیکی تکراری عملی را اندازه‌گیری می‌کند، و نتیجه را به هرتز در یک نمایش‌گر دیجیتالی نمایش می‌دهد. این دستگاه از منطق دیجیتال برای شمارش تعداد چرخه‌ها در طول یک بازه زمانی (که توسط یک مبنای زمانی کوارتز دقیق بنا شده‌است) استفاده می‌کند. فرایندهای چرخشی که الکتریکی نیستند، مثل نرخ چرخش یک شافت، ارتعاش مکانیکی، یا امواج صوتی، را می‌توان توسط مبدل، به یک سیگنال الکترونیکی تکراری تیدیل نمود، و سپس سیگنال را به یک شمارش‌گر فرکانس اعمال کرد. تا سال ۲۰۱۸، شمارش‌گرهای فرکانس توانایی پوشش محدوده‌ای تا حدود ۱۰۰ GHz را داشته‌اند. این موضوع نمایان‌گر حد روش‌های شمارش مستقیم است؛ فرکانس‌های بالاتر از این را باید با روش‌های غیرمستقیم اندازه‌گیری کرد. 
-
-روش‌های دگرآمیزی یا هیتروداین
-برای فرکانس‌های بالاتر از فرکانس شمارش‌گرها، فرکانس سیگنال‌های الکترومغناطیسی معمولا به صورت غیرمستقیم به کمک هیتروداین یا دگرآمیزی (تبدیل فرکانس) اندازه‌گیری می‌شود. در اینجا یک سیگنال مرجع از فرکانس شناخته‌شده که نزدیک فرکانس ناشناخته است با فرکانس ناشناخته، در یک وسیله ترکیب غیرخطی، مثل دیود، ترکیب می‌شود. این منجر به یک سیگنال دگرآمیزی یا «ضربه» در تفاوت بین دو فرکانس می‌شود. اگر دو سیگنال از نظر فرکانسی به هم نزدیک باشند، دگرآمیزی به اندازه‌ای کم است که توسط یک شمارش‌گر فرکانس اندازه‌گیری شود. این فرایند فقط تفاوت بین فرکانس ناشناخته و فرکانس مرجع را اندازه‌گیری می‌کند. برای رسیدن به فرکانس‌های بالاتر، چندین مرحله از دگرآمیزی قابل‌استفاده است. تحقیق فعلی این روش را به فرکانس‌های فروسرخ و نوری گسترش می‌دهد (تشخیص دگرآمیزی نوری). 
-
-تقسیم‌بندی باندهای فرکانسی
-
-در اندازه‌گیری فرکانس صدا، امواج الکترومغناطیسی (مانند امواج رادیویی یا نور)، سیگنال‌های الکتریکی یا دیگر امواج، فرکانس بر حسب هرتز، تعداد سیکل‌های شکل موج تکرارشونده است. اگر موج، صدا باشد، فرکانس آن چیزی است که نواک (زیر و بمی) این موج را مشخص می‌کند. 
-
-فرکانس رابطه معکوسی با طول موج دارد. فرکانس f برابر است با سرعت v موج تقسیم بر طول موج: 
-
-در موارد خاص که امواج الکترومغناطیسی از خلأ عبور می‌کنند، v=c که در آن c برابر سرعت نور در خلأ است و این عبارت به صورت زیر در می‌آید: 
-
-نکته: بعضی فرکانسها توسط حواس دیگر مثل بینائی و بویائی سنجیده می‌شوند
-
-مثال‌ها
-
-نور
-
-نور مرئی یک موج الکترومغناطیس است، که شامل میدان‌های الکتریکی و مغناطیسی است که در فضا حرکت می‌کنند. فرکانس موج تعیین‌کننده رنگ آن است: ۴۰۰ THz یا Hz برابر نور قرمز و ۸۰۰ THz یا () برابر نور بنفش است، و بین این‌ها (در محدوده ۴۰۰ – ۸۰۰ THz) همه رنگ‌های دیگر طیف مرئی قرار دارد. یک موج الکترومغناطیسی با فرکانس کمتر از برای چشم انسان غیرقابل مرئی است؛ به این موج‌ها تابش فروسرخ (IR) گفته می‌شود. در فرکانس‌های کمتر، به این موج ریزموج گفته می‌شود، و در فرکانس‌های هنوز کمتر به آن موج رادیویی گفته می‌شود. به صورت مشابه، امواج الکترومغناطیسی با فرکانس بالاتر از نیز برای چشم انسان غیرمرئی است؛ به این موج‌ها تابش فرابنفش (UV) گفته می‌شود. موج‌های با فرکانس بالاتر پرتو ایکس نام دارند، و هنوز بالاتر پرتو گاما هستند. 
-
-همه این امواج، از پایین‌ترین-فرکانس امواج رادیویی تا بالاترین-فرکانس پرتو گاما، از بنیاد یکسان هستند، به همه آن‌ها تابش الکترومغناطیسی گفته می‌شود. همه آن‌ها در خلاء با یک سرعت مشابه حرکت می‌کنند (سرعت نور)�� که این باعث می‌شود طول‌موج آن‌ها به صورت وارون با فرکانس‌شان متناسب شود. 
-
-که در آن c سرعت نور (c در خلاء یا کمتر در دیگر رسانه‌ها)، f فرکانس است و λ طول‌موج است. 
-
-در رسانه‌های پاششی، مثل شیشه، سرعت به فرکانس وابسته است، از این رو طول‌موج کاملا به صورت وارون متناسب با فرکانس نیست. 
-
-صدا
-
-صدا به صورت امواج ارتعاش مکانیکی فشار و جابجایی، در هوا و دیگر مواد منتشر می‌شود. به صورت کلی، مولفه‌های فرکانسی صدا تعیین‌کننده «رنگ» آن یا تمبر آن هستند. موقعی که درباره فرکانس (به صورت منفرد) از یک‌صدا صحبت می‌کنیم، این یعنی ویژگی که بیشتر تعیین‌کننده زیروبمی آن است. 
-
-فرکانس‌هایی که گوش می‌تواند آن را بشوند به یک محدوده بخصوص از فرکانس‌ها محدود است. محدوده فرکانسی قابل شنیدن برای انسان‌ها معمولا تقریبا بین ۲۰ Hz و ۲۰ , ۰۰۰ Hz (۲۰ kHz) است، اگرچه حد فرکانس بالایی معمولا با سن کاهش می‌یابد. گونه‌های دیگر موجودات محدوده شنوایی متفاوتی دارند. برای مثال، بعضی از نژادهای سگ می‌توانند ارتعاش‌هایی تا ۶۰ , ۰۰۰ Hz را درک کنند. 
-
-در دیگر رسانه‌ها، مثل هوا، سرعت صوت تقریبا مستقل از فرکانس است، از این رو طول‌موج امواج صدا (فاصله بین تکرارها) تقریبا به صورت وارون با فرکانس متناسب است. 
-
-خط جریان
-در اروپا، آفریقا، استرالیا، ساکنان جنوب آمریکای جنوبی، بیشتر آسیا، و روسیه، فرکانس جریان متناوب در پریزهای الکتریکی خانگی برابر ۵۰ هرتز (نزدیک تون G) است، درحالیکه در آمریکای شمالی و ساکنان شمال آمریکای جنوبی، فرکانس جریان متناوب در پریزهای الکتریکی خانگی ۶۰ هرتز است (بین تن‌های B♭ و B، یعنی، یک سوم کوچک بالای فرکانس اروپایی). فرکانس «وزوز» در ضبط صدا نشان‌دهنده آن است که ضبط در کجا انجام شده‌است، در کشورهایی که از شبکه فرکانس اروپایی یا اینکه آمریکایی استفاده می‌کنند. 
-
-فرکانس نادوره‌ای
-فرکانس نادوره‌ای برابر نرخ رویداد یا رخداد یک پدیده غیر-متناوب، شامل فرایندهای تصادفی، مثل واپاشی هسته‌ای است. این موضوع در واحد اندازه‌گیری ثانیه وارون (s− ۱)، یا، در حالات رادیواکتیو بکرل بیان می‌شود. 
-
-این موضوع به صورت یک نسبت f = N / T تعریف می‌شود، که شامل تعداد دفعاتی است که یک رخداد (N) در یک مدت زمان (T) روی می‌دهد؛ این موضوع یک کمیت فیزیکی از نوع نرخ زمانی است. 
-
-فرکانس در آمار
-در علم آمار فرکانسیک واقعه برابر است با تعداد دفعات رخ دادن یک حادثه در آزمایش یا مطالعه‌ای که در یک دوره زمانی صورت می‌گیرد. فرکانس‌ها معمولا به صورت گرافیکی در نمودار هیستوگرام نمایش داده می‌شوند. 
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-
-http: / / www. merriam-webster. com / dictionary / frequency
-درخت یا دار گیاهان بزرگ چوبی دیرپا را می‌گویند. در گیاه‌شناسی درخت یکی از بادوام‌ترین گیاهان است که با رشد کردن ساقه یا تنه از برگ‌ها نگهداری می‌کند. در برخی از تعریف‌ها از کاربردهای درخت از جمله این است که تنها گیاه چوبی است. تنها گیاهی است که از آن چوب به دست می‌آورند. 
-نمی‌شود بلندای درختان را دقیق مشخص کرد، ولی روی‌هم‌رفته درختان بزرگسال دست‌کم به ۶ متر می‌رسند. در ساختار درخت معمولا شاخه‌هایی هست که به تنه‌ای بزرگ پیوسته‌است. در مقایسه با دیگر گونه‌های گیاهی و جانوری، درختان زندگی دیرپایی دارند. گونه‌هایی از درختان بیش از ۱۰۰ متر قد می‌کشند و برخی چند هزار سال عمر می‌کنند. ��رختان از عناصر مهم چشم‌انداز طبیعی و باغ‌سازی و محوطه‌سازی هستند. 
-
-در ایران روز ۱۵ اسفند روز درخت‌کاری است و هر ساله شمار زیادی درخت در آن روز در این کشور کاشته می‌شود. 
-
-سن درختان
-
-درخت هرچه ستبرتر (بزرگتر) و بلندتر باشد، سن بیشتری دارد. با افزایش سن درخت‌ها، لایه‌های دیگری در زیر پوستشان درست می‌شود. رنگ لایه‌ای که در زمستان به وجود می‌آید با لایه‌ای که در تابستان به وجود می‌آید متفاوت است. این اختلاف رنگ لایه‌ها به ما کمک می‌کند تا سن درخت کپل را تعیین کنیم، هنگامی‌که درختی را می‌بریم در سطح بریدگی حلقه‌هایی می‌بینیم که درون همدیگر قرار دارند. اگر درختی ۲۰ حلقه در مقطع خود داشته باشد، تقریبا بیست‌ساله است و درختی که ۶۰ حلقه دارد تقریبا شصت‌ساله است. این روش ساده‌ترین روش تعیین سال درختان است، اما در این روش برای شمارش حلقه‌ها باید درخت را قطع کنیم. 
-
-روش‌هایی پیشرفته‌تر نیز برای تعیین عمر درخت هست که عبارت است از: 
-روش کربن ۱۴
-روش پتاسیم– آرگن
-روش روبیدیم استرانسیوم
-روش اورانیم، سرب و توریم، سرب
-روش استفاده ازایزوتوپ‌های ۲۳۰ Th و ۲۳۱ Pa
-روش فلوئور
-روش آمینو اسیدها
-در این روش‌ها برای تعیین سال درخت‌ها دیگر نیازی به قطع کردنشان نیست. تنها روشی که جیمز ویلیام هالتون پس از ۱۵ سال تحقیق به عنوان ایمن و دقیق‌ترین روش شناسایی بیان کردند. 
-
-رده‌بندی درختان
-ساده‌ترین رده‌بندی درختان دو دسته خزان‌کننده و همیشه‌سبز است، یا تقسیم پهن‌برگان (نهان‌دانگان) و سوزنی‌برگان (بازدانگان). 
-
-بونسای
-
-بونسای هنر پرورش درختان و گیاهانی است که در اندازه کوچک ایجاد می‌شوند. بن‌سای، درخت یا گیاهی است در گلدان و به‌صورتی پیرایش می‌شود که پاکوتاه شده و در سنین ۱۰۰ تا ۲۰۰ سالگی در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتی‌متر بلندی داشته باشد. بونسای به دو طریق قابل انجام است: 
-پرورش درختان کوچک در خانه
-پرورش درختان کوچک در گلخانه
-در روش اول بونسای به‌صورت سنتی انجام می‌شود و در روش دوم بونسای به‌صورت غیر سنتی و با استفاده از سیستم‌های صنعتی انجام می‌شود. در روش دوم پرورش درختان به‌صورت صنعتی و با تکنولوژی انجام می‌شود. از روش دوم برای پرورش درختان کوچک برای اهداف تجاری و کشاورزی می‌توان استفاده نمود. 
-
-در هنر
-درخت‌ها یکی از موضوع‌های مورد استفاده در نقاشی‌ها هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست کهنسال‌ترین درخت‌ها
-
-منابع
-https: / / baamardom. ir / ۱۸۹۴۰۲ / ازکجا-بهترین-نهال-میوه-را-بخریم؟ /
-
-پیوند به بیرون
-
-بوم‌شناسی جنگل
-جنگل‌داری
-درختان
-ریخت‌شناسی گیاه
-گیاهان بر پایه شکل ظاهری
-گیاهان
-ستوان درجه‌ای افسری و سمتی در نیروهای مسلح ایران و بسیاری از کشورهای جهان است که معمولا فرماندهی یک دسته را بر عهده دارد. 
-
-دسته یگانی نظامی و زیرمجموعه گروهان است که معمولا از دو یا چند گروه یا رسد تشکیل می‌شود و معمولا از ۳۰ تا ۴۰ را در بر می‌گیرد. 
-
-ستوانی نخستین درجه از درجه‌های افسری است و سه درجه دارد: 
-ستوان‌یکمی
-ستوان‌دومی
-ستوان‌سومی. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه فارسی «ستوان» که فرهنگستان ایران به جای واژه فرانسه «lieutenant» برگزیده، با حذف الف از آغاز «استوان» ساخته‌شده که در فارسی به معنی «برقرار و محکم و استوار و قابل‌اعتماد و شایسته اعتبار؛ مؤمن و معتقد» و در پارسی میانه «āstavān» به معنی «مقر، معترف (به دین)» بوده که ظاهرا از «-ava-stavāna*» در ایرانی باستان و از ریشه -stav* «ستودن» در زبان نیاایرانی به‌وجود آمده‌است. 
-
-در دوره پهلوی اول، این درجه را «نایب» می‌نامیدند. 
-
-پیشینه
-
-احتمال می‌رود که «ستوان» همچون سمت نظامی نخستین بار در سپاه اشکانیان (۲۵۰ تا میلاد — ۲۲۴ میلادی) پدید آمده‌است. چنانچه، در سفال‌نوشته‌های اشکانی از دهه ۴۰ پیش از میلاد، که از بایگانی شهر باستانی نسا بازیافت شده‌اند، اصطلاح «تهم‌دار» () [tagm (a) dār] بازخوانی شده که پژوهشگران آن را روبردار از اصطلاح در سپاه روم باستان دانسته‌اند: 
-> لژیون (> رده؛ بخشی از سپاه، هنگ) + دارنده؛ فرمانده = فرمانده تاگما. 
-
- «تاگما» () در سپاه پادشاهی روم شرقی یگانی نامیده می‌شد که ۱۰۰ تا ۵۰۰ سرباز را در بر می‌گرفت. احتمال می‌رود که این اصطلاح در پی جنگ‌های ایران و بیزانس در زمان اشکانیان از رومیان وام گرفته‌شده و دیرتر با واژه نیرومند، دلاور، دلیر، چابک یا نیرو، توان (هر دو از -taxma* در زبان نیاایرانی و ریشه -tak√ تاختن، دویدن’ در زبان نیاهندوایرانی روییده‌اند) اینهمان و مترادف شده‌است. 
-
-
-در زمان ساسانیان نیز سپاه () بر پایه سیستم شمارش دهدهی گروهبندی می‌شد، فرمانده آن سپاهبد () خوانده می‌شد. جوخه در این زمان «رده» () و گروهان «تهم» () نامیده و فرمانده آن «تهم‌دار» () خوانده می‌شدند. گردان در آن زمان «وشت» () و سرگرد «وشت‌سالار» () نام داشته‌اند. هنگ نیز «درفش» () و سرهنگ «درفش‌سالار» () خوانده می‌شدند. لشکر در سپاه ساسانیان «گند» () نامیده می‌شد و سرلشکر را «گندسالار» () می‌خواندند. 
-
-منابع
-
-واژه‌های نو فرهنگستان ایران تا پایان سال ۱۳۱۸، تهران، نشر ابن‌سینا، ۱۳۱۹. 
-
-جستارهای وابسته
-درجه‌های نظامی ایران
-
-درجات ارتش ایران
-درجات نظامی آلمان
-درجات نظامی استرالیا
-درجات نظامی بریتانیا
-درجات نظامی سنگاپور
-درجات نظامی کانادا
-درجات نظامی نیروی دریایی ایالات‌متحده آمریکا
-درجات نظامی
-رتبه‌بندی پلیس
-عنوان‌ها در ایران
-نیروی زمینی اتریش-مجارستان
-نیروی نظامی اتریش
-نیروی نظامی سوئیس
-واژگان نظامی
-گردان یک یگان نظامی است، که اغلب از ۵۰۰ تا ۸۰۰ سرباز تشکیل می‌شود و به تعدادی گروهان یا آتشبار تقسیم می‌گردد. یک گردان اغلب توسط یک سرهنگ دوم یا یک سرگرد، فرماندهی می‌شود. به‌طور معمول ۳ تا ۵ گروهان با هم یک گردان را تشکیل می‌دهند و ۳ تا ۵ گردان در کنار یکدیگر نیز یک هنگ را می‌سازند و ۶ تا ۸ هنگ یک تیپ را می‌سازند. گردان‌ها در سازمان‌های نظامی، بخشی از یک هنگ یا تیپ بشمار می‌آیند. 
-
-واژه‌شناسی
- «گردان» به معنای «سپاهیان، لشکریان یا جنگاوران» است و در «شاهنامه» بسیار به کار رفته است. چنانچه، فردوسی گفته: 
-برو با سپاهی به کردار کوه، 
-گزین کن ز گردان لشکر گروه. 
-
-اصطلاح «گردان» ظاهرا با روش پسین‌سازی از واژۀ «سرگرد» ساخته‌شده است، که در تذکرۀ «خزانه عامره»، تالیف میرغلامعلی آزاد بلگرامی «فرمانده دسته‌ای از لشکر» تعریف‌شده و ساخته‌شده از دو واژه - «سر» («سردار») + «گردان» (جمع گرد به معنی «پهلوان، دلیر؛ جنگاور» < پارسی میانه: gurd < ایرانی باستان: -vr̥ta* > نیاایرانی: vr̥t-: -vart «محافظت کردن، پاییدن، مقاومت کردن») پنداشته شده‌است. 
-
-اصطلاح «گردان» را سال ۱۳۱۴ فرهنگستان زبان ایران با پیشنهاد انجمن واژه‌گزینی ارتش شاهنشاهی ایران، جایگزین اصطلاح فرانسوی «باطالیون» (از > «دسته» > «گروه») کرد. همزمان واژۀ «سرگرد» نیز با پیشنهاد انجمن واژه‌گزینی ارتش به معنای «فرمانده گردان» جایگزین درجۀ «یاور» شد، که برابر درجۀ «ماژور» (از فرانسه‌ای major > لاتینی maior «مهتر، سردار») بود. 
-
-پیشینه
-
-یگان رزمی برابر با گردان نخستین بار در سپاه ساسانیان (۲۲۴ — ۶۵۱ میلادی) تشکیل شده‌است. سپاه () بر پایه سیستم شمارش دهدهی گروهبندی می‌شده و فرمانده آن سپاهبد () بود. 
-
-سپاه چند یگان ۵ ٬ ۰۰۰ نفری را در بر می‌گرفته که گند () نامیده می‌شده‌اند و فرمانده آنها گندسالار () بوده‌است. هر گند از چند یگان ۱۰۰۰ نفری تشکیل می‌شده که درفش () نام داشتند و فرمانده آنها درفش‌سالار () خوانده می‌شد. این هنگ‌ها از چند یگان ۵۰۰ نفره تشکیل می‌شده‌اند که برابر با گردان‌های امروزی بوده و «وشت» () نام داشته‌اند و فرمانده آنها وشت‌سالار () بوده است. هر وشت یا گردان چند گروهان را در بر داشته که «تهم» () نامیده و فرمانده آن تهم‌دار () خوانده می‌شدند. احتمال می‌رود که کوچک‌ترین یگان در سپاه شاهنشاهی ساسانی رده () نام داشته‌اشت. 
-
-منابع
-
-گردان
-واژگان نظامی
-واحدها و تشکیلات نظامی بر پایه اندازه
-راهبرد یا استراتژی (به انگلیسی: Strategy) به معنی تعیین اهداف و طرح نمودن برنامه‌ای برای رسیدن به آنها است. به بیان دیگر راهبرد طرح درازمدتی است که برای نیل به یک هدف بلند مدت مشخص طراحی و تبیین می‌گردد. راهبرد مفهومی است که از عرصه نظامی نشأت‌گرفته و بعدا در سایر عرصه‌ها از جمله اقتصاد، تجارت و به ویژه عرصه سیاست و مملکت‌داری از کاربرد زیادی برخوردار شده است. 
-
-ریشه‌شناسی
-ریشه واژه «استراتژی» واژه یونانی «استراتگیا» (Strategia) به معنای «فرماندهی و رهبری» است. اکنون معنای ساده استراتژی عبارت است از: یک طرح عملیاتی به منظور هماهنگی و سازماندهی اقدامات برای دستیابی به هدف. مفهوم لغوی استراتژی: واژه استراتژی از کلمه یونانی (استراتگوس) Strategos گرفته‌شده است. استراتگوس یا (استراتژ) به معنای لشکر است. استراتگوس به معنی فرماندهی ارتش هم به کار می‌رفت. بطور مثال، ارتش یونان باستان که از گروه‌های کوچک سربازان متعلق به خاندان‌های یونانی تشکیل‌شده بود، توسط افرادی به نام «استراتگوس» فرماندهی می‌شد. علاوه بر این، معانی زیر نیز برای استراتژی مطرح‌شده است: فن اداره جنگ، فن فرماندهی، فن جنگ و طرح نقشه برای جنگ. 
-
-مفهوم نظامی
-راهبرد نظامی عموما به استفاده از کل نیروها، در زمان صلح و جنگ، از طریق برنامه‌ریزی و توسعه در مقیاس بزرگ، برای اطمینان از امنیت و پیروزی است. به طور جزئی‌تر راهبرد نظامی به نقل و انتقال نیروها در پشت جبهه جنگ و در جبهه پیش از درگیر شدن با دشمن است. هنگامی‌که نیروهای نظامی در جبهه با نیروهای دشمن درگیر می‌شوند این دیگر راهکنش (تاکتیک) است و نه راهبرد. در دوران گذشته به ویژه در عصر جنگ‌های ناپلئونی تمایز آشکاری بین راهبرد و راهکنش وجود داشت و راهبرد به آنچه در پشت جبهه می‌گذشت مربوط بود و راهکنش به هدایت جنگ در میدان نبرد. 
-
-کاربرد غیرنظامی
-راهبرد شامل زمینه‌های کاری گوناگون می‌شود از جمله: 
-راهبرد نظامی
-راهبرد بازاریابی
-مدیریت راهبردی
-راهبرد نظری بازی‌ها
-
-راهبرد اقتصادی
-راهبرد برنامه‌ریزی پی‌زبان‌شناسی (شناخت رابطه اعصاب با زبان) 
-
-از ابتدای قرن بیستم با ظهور واژه «خط مشی و سیاست ملی» راهبرد در جایگاهی بین راهکنش �� سیاست ملی قرار گرفت. این وضعیت موجب شد تا تعاریف سیاست ملی، راهبرد و راهکنش در دوران جنگ جهانی اول که از گستردگی زیادی برخوردار بود و کشورهای درگیر مجبور به نبرد در چند جبهه بودند ناکارا جلوه کند. 
-
-در پاسخ به این امر واژه و مفهوم جدیدی یعنی واژه «راهبرد کلان» (grand strategy) ظهورکرد که در واقع به نوعی ترکیب مفهوم راهبرد و سیاست ملی بود. راهبرد کلان مفهومی بود که در چارچوب آن راهبردهای بخشی همچون راهبرد نظامی، راهبرد اقتصادی، راهبرد سیاسی و راهبرد بازرگانی کشور قرار می‌گرفت. 
-
-مفهوم راهبرد در عرصه سیاست از کاربرد زیادی برخوردار است. کارل فون کلازوتیز که از استراتژیست‌های بزرگ جهان بوده، گفته است جنگ ادامه سیاست به شیوه‌های دیگر است. بر همین اساس در گذشته وقتی سیاست تبدیل به شیوه‌های نظامی شد و راهبرد لقب می‌یافت بعدا خود واژه راهبرد برای برنامه سیاسی کلان کشور مورد استفاده قرار گرفت. 
-
-امروزه علاوه بر فرماندهان نظامی و سیاستمداران، دست اندرکاران امور بازرگانی، اقتصاددانان، کارفرمایان عرصه صنعت نیز دارای راهبرد هستند. حتی افراد عادی نیز در زندگی روزانه خود از راهبردهای گوناگونی همچون کاهش هزینه، کاهش وزن و … سخن می‌گویند. البته در اینجا راهبرد به مفهوم هدف نیست بلکه اقدامات و برنامه‌هایی برای رسیدن به اهداف از پیش تعیین‌شده، می‌باشد. راهبرد چگونگی دستیابی به اهداف را مشخص می‌کند و به این‌که اهداف چه چیز هستند یا چه باید باشند یا چگونه باید تعیین شوند کاری ندارد. 
-
-مفهوم اصطلاحی راهبرد
-استراتژی در معنای اصطلاحی جدید به این صورت تعریف می‌شود: 
-
-فن و علم توسعه و به کارگیری قدرت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ملت، هنگام جنگ و صلح، به منظور تأمین حداکثر پشتیبانی از سیاستهای ملی و افزایش احتمال دستیابی به نتایج مطلوب برای کسب حداکثر پیروزی و حداقل شکست. هرگاه قدرت سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی، در جهت دستیابی به اهداف نظامی یک ملت به کار رود، استراتژی نظامی نامیده می‌شود به همین ترتیب برای هر یک از ابعاد سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نیز می‌توان یک تعریف از استراتژی ارائه داد. استراتژی در معنای قدیمی خود به مفهوم به کارگیری همه امکانات کشور برای دست یافتن به هدف‌های نظامی بود، اما به تدریج استراتژی از بعد نظامی محض، فاصله گرفت و در حال حاضر اهداف نظامی، بخشی از اهداف ملی یک کشور را تشکیل می‌دهد. 
-
-تعریف استراتژی و مدیریت استراتژیک
-از این دو اصطلاح تعاریف مختلفی در دسترس است. هنر و علم تدوین سند راهبردی، اجرا و ارزیابی تصمیم‌گیری‌ها وظیفه‌ای چند گانه است که کسب و کار را قادر می‌کند به هدف‌های طولانی مدت خود دست پیدا کنند. از این تعریف این‌طور بر می‌آید که در مدیریت استراتژیک برای به دست آوردن موفقیت در کسب و کار بر چند عامل هماهنگ کردن مدیریت، بازاریابی، امور مالی، تولید، تحقیق و توسعه و سیستم‌های اطلاعات کامپیوتری تأکید می‌شود. 
-
-در تئوری مدیریت
-راهبرد عالی‌ترین سطح از میان سطوح ۴ گانه مدیریت است؛ که این ۴ سطح عبارتند از: 
-۱. سطح راهبردی
-۲. سطح عملیاتی
-۳. سطح تاکتیکی (راهکنشی) 
-۴. سطح تکنیکی (فنی) 
-راهبرد کسب و کار به عنوان زمینه‌ای برای مطالعه و استفاده از دهه ۱۹۶۰ پدیدار گشت به طوری که تا پیش از آن واژه‌های «راهبرد» و «رقابت» به ندرت در متون علمی مدیریت به کار رفته است. 
-
-هنری مینتبرگ پنج تعریف از راهبرد را در تئوری مدیریت ارائه کرد: 
-
-راهبرد به عنوان برنامه - یک مسیر عملی جهت‌دار برای دستیابی به مجموعه‌ای از اهداف مورد نظر. مشابه مفهوم برنامه‌ریزی راهبردی؛ 
-
-راهبرد به عنوان الگوی - یک الگوی مداوم از رفتار گذشته، با راهبرد تکامل‌یافته در طول زمان و نه برنامه‌ریزی‌شده یا در نظر گرفته‌شده. در جایی که الگوی تحقق‌یافته با هدف متفاوت باشد، او از این استراتژی به عنوان ظهور یاد می‌کرد. 
-
-راهبرد به عنوان موقعیت یابی - قرار دادن مارک‌ها، محصولات یا شرکت‌ها در بازار، بر اساس چارچوب مفهومی مصرف کنندگان یا سایر ذینفعان. استراتژی تعیین‌شده در درجه اول توسط عوامل خارج از شرکت؛ 
-
-راهبرد به عنوان دزد دریایی - یک مانور خاص برای پیشی گرفتن از رقیب. 
-
-راهبرد به عنوان چشم‌انداز - اجرای استراتژی مبتنی بر «تئوری تجارت» یا گسترش طبیعی طرز فکر یا دیدگاه ایدئولوژیک سازمان. 
-
-چالش‌های مربوط به اجرای استراتژی چیست؟ 
-مشکلات مرتبط با حوزه کسب و کار اغلب زیاد و مبهم‌اند. مسئله‌ای که در اجرای برنامه‌های استراتژیک باید مورد توجه واقع شود این است که به دلیل مهم بودن و تعیین‌کننده بودن این نوع از طرح‌ها، باید مواظب بود تا با خطرات احتمالی زیر مواجه نگشت: 
-
-عدم تعهد مورد نیاز: شفافیت، صداقت بالا و وفاداری به خلق تحولات یاری می‌رساند. چنین چیزی به این مسئله اشاره دارد که هر میزان، قصد، دانش و …. نیازمند یک مسئول است. 
-
-توانمندسازی نامناسب و ناکافی: با اینکه تعهد یکی از عوامل انگیزشی مناسب برای اصلاح عملکرد محسوب می‌شود، اما اجرا کنندگان طرح‌ها باید موارد دیگری چون استقلال و اختیار، مسئولیت‌پذیری و امکانات رشد کیفیت کار خود را نیز مورد توجه قرار دهند. 
-
-توجه نکردن به اصل اجرا: عملیاتی سازی، اجرا و طرح‌های مرتبط با آنها، به مثابه مرحله‌ی نهایی طرح در نظر گرفته‌شده و در برنامه‌ریزی استراتژیک مورد توجه قرار نمی‌گیرند. 
-
-کمبود تعاملات: قطع ارتباط کارمندان با یکدیگر و در نهایت با طرح‌های برگزیده برای اجرا نتیجه اختلال در حوزه تعاملات و ارتباطات در سازمان است. 
-
-نداشتن گزارش پیشرفت کار: عموما سازمان‌ها شیوه‌ها و روش‌های هماهنگی را در راستای سنجش درصد پیشرفت کار اتخاذ نمی‌کنند. همچنین در حوزه اجرا میز طرح‌ها بر اساس میزان آسودگی آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و نه اندازه اهمیت‌شان. از این رو کسی نمی‌تواند نشان دهد که پیشرفت آن چقدر است. 
-
-نبود مالکیت: این مورد یکی از علل رایج ایجاد مشکل در مرحله اجراست. نپذیرفتن مسئولیت برنامه توسط افراد و یا از زیر بار آن شانه خالی کردن می‌تواند اجرای آن را با مشکل مواجه سازد. 
-
-تک‌بعدی نگریستن به برنامه‌ی اجرایی: با توجه به اینکه اغلب اهداف و طرح‌های استراتژیک به شکل عدد و رقم مطرح می‌شوند، از این رو در نظر گرفتن اهداف و طرح‌ها به مثابه مقاصد کمی راه حلی است تا اجرا کنندگان برنامه‌ها نگاه تک‌بعدی به اجرای برنامه را کنار بگذارند. 
-
-جستارهای وابسته
-راهبرد هسته‌ای
-هم‌افزایی
-برنامه‌ریزی راهبردی
-هیئت‌مدیره
-بازی‌های راهبردی
-
-منابع
-
-۳. مجله: امید انقلاب-آذر ۱۳۸۶ - شماره ۳۶۱
-
-راهبرد
-اندیشه
-برنامه‌ریزی
-مدیریت راهبردی
-نظامی منسوب به واژه «نظام» است. همچنین، ممکن است به یکی از موارد زیر اشاره داشته باشد: 
-نیروی نظامی
-افراد
-نظامی عروضی
-نظامی قون��ی
-نظامی گنجوی
-مکان‌های جغرافیایی
-نظامی (سمنان) 
-فیلم
-نظامی (فیلم) 
-
-صفحه‌های ابهام‌زدایی مکان‌ها
-هم‌افزایی یا سینرژی ساخت یک «کل» است که حاصل آن از جمع ساده تک‌تک اجزا بیشتر می‌شود. 
-
-تعاریف و کاربردها
-هم‌افزایی معمولا اینگونه تعریف می‌شود: 
-هنگامی‌که دو یا چند عنصر، جریان یا عامل با هم همیاری و برهمکنش (تعامل) داشته باشند معمولا اثری به وجود می‌آید. اگر این اثر از مجموع اثرهایی که هر کدام از آن عناصر جداگانه می‌توانستند به وجود آورند بیشتر شود در اینصورت پدیده هم‌افزایی رخ داده‌است. 
-مقدار هم‌افزایی را می‌توان با محاسبه برآیند کار گروهی و از سوی دیگر محاسبه مجموع نتیجه کار تک‌تک افراد در حالت کار جدا و تکی و سپس کسر کردن نتیجه محاسبه نخست از دوم بدست آورد. 
-
-از موارد کاربرد آن می‌توان به علم سم‌شناسی اشاره کرد؛ مثلا در بخش سمیت حلال‌های آلی، تترا کلرید کربن و استایرن دارای اثرات هم افزایی یا سینرژیسم یا Synergism هستند. در صورتی که تولوئن و زایلن اثرات تقویتی یا تجمعی یا Addictive دارند. 
-
-همچنین در حیطه سم‌شناسی می‌توان به اثر Synergism مصرف سیگار و مواجهه با آزبست (در جریان ابتلا به سرطان ریه) اشاره کرد. 
-
-سینرژی یا هم‌افزایی را می‌توان در طبیعت مشاهده کرد. 
-حرکات دسته‌جمعی و V شکل غازهای وحشی نمونه بارزی از سینرژی است یا مسابقات دوچرخه‌سواری تیمی که دوچرخه سواران هر تیم پشت سر هم در یک خط راست حرکت می‌کنند و مداوم جای نفر اول تعویض می‌شود تا شکافتن هوا در کل گروه انجام شود و بازده یا راندمان کل تیم بالا رود. 
-در ساده‌ترین توصیف می‌توان گفت که برآیند نیروی جمعی از جمع تک‌تک نیروها بیشتر است. 
-به این مفهوم که رابطه اجزاء با یکدیگر جزئی جداگانه تلقی می‌شود. انرژی آزاد شده ازسوی افرادی که دارای روحیه تیمی هستند، انرژی کلی به نام سینرژی را ایجاد می‌کند. 
-جلوه‌هایی از نیروی جمعی را در همه جای طبیعت می‌توان یافت. برای مثال اگر دو گیاه را نزدیک هم بکارید، ریشه‌های آن‌ها در هم می‌آمیزد و کیفیت خاک را بهبود می‌بخشد و در پرتوی این تعاون و همبستگی هر دو بهتر رشد می‌کنند. یا وزنی که دو قطعه چوب تحمل می‌کنند بسیار بیشتر از مجموع وزنی است که هریک به تنهایی تاب می‌آورند. روحیه تیمی معادلات ریاضی را به هم می‌زند. به بیان دیگر در مبحث نیروی جمعی ۱ + ۱ = ۲ یا بیشتر. در سیستم‌های پیچیده به این پدیده ظهور می‌گویند. 
-
-منابع
-
-ویکی‌پدیای انگلیسی
-
-اقتصاد تولید
-کل‌نگری
-مدیریت
-سرگرمی خانگی، یک فعالیت تفریحی در اوقات فراغت است که توجه مخاطبان را جلب می‌کند و به آنها لذت می‌بخشد. این فعالیت می‌تواند یک ایده یا یک کار باشد، اما به احتمال زیاد یکی از فعالیت‌ها یا رویدادهایی است که طی هزاران سال به‌طور خاص با هدف جلب توجه مخاطبان گسترش یافته‌است. 
-
-دلیل اصلی روی آوردن مردم به سرگرمی‌های خانگی علاقه، لذت بردن و استفاده از اوقات فراغت است تا دستاوردهای مالی یا علمی. 
-
-از میان فعالیت‌های مربوط به سرگرمی خانگی می‌توان به جمع‌آوری مجموعه‌ها، ساختن کاردستی، پرداختن به ورزش‌ها و گذراندن دوره‌های آموزشی و هنر‌ی اشاره کرد. پرداختن به یک سرگرمی خانگی می‌تواند به ورزیدگی، کسب دانش و تجربه‌های با ارزش بینجامد، اما هدف اصلی سرگرمی‌های خانگی رضایتمندی شخصی است. 
-
-جستارهای وابسته
-تفنن
-فهرست سرگرمی‌ها
-سرگرمی رسانه‌ای
-سرگرمی‌های ریاضی
-هنرهای نمایشی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-
-سرگرمی‌ها
-مفهوم‌های زیبایی‌شناسی
-هنرهای نمایشی
-بازاریابی یا مارکتینگ مطالعه و مدیریت روابط در تبادلات است. بازاریابی فرایندی است که طی آن شرکت‌ها مشتریان را درگیر می‌کنند، با مشتری ارتباط قوی برقرار می‌کنند و برای مشتری ارزش ایجاد می‌کنند تا در ازای آن از مشتری ارزش دریافت کنند. از آنجایی که از بازاریابی برای جذب مشتری‌ها استفاده می‌شود، این فعالیت از اجزای اصلی مدیریت کسب و کار و بازرگانی محسوب می‌شود. 
-
-ممکن است بازاریاب‌ها محصولی را به کسب‌وکارهای دیگری بفروشند، که به آن بازاریابی کسب‌وکار به کسب‌وکار یا B ۲ B می‌گویند، یا اینکه محصول را مستقیما به مصرف‌کننده‌ها بفروشند که به آن بازاریابی کسب‌وکار به مصرف‌کننده یا B ۲ C می‌گویند. همچنین به بازاریابی کسب‌وکارها به ارگان‌ها و سازمان‌های دولتی، B ۲ G گفته می‌شود. 
-
-آمیخته بازاریابی، که مشخصات خاص محصول و نحوه فروش آن را مشخص می‌کند، تحت تأثیر محیط پیرامون محصول، نتایج تحقیقات بازاریابی و تحقیقات بازار، و مشخصات بازار هدف محصول است. پس از تعیین این عوامل، بازاریابان باید تصمیم بگیرند که از چه روش‌هایی برای تبلیغ محصول استفاده خواهد شد، از جمله استفاده از کوپن و سایر مشوق‌های خرید. 
-
-تعریف
-
-بازاریابی به تلاش برای ارتباط بین ارزش محصول (کالاها یا خدمات) و مشتری گفته می‌شود. بازاریابی به هنر فروش نیز معروف است؛ ولی فروش یکی از توابع کوچک بازاریابی به حساب می‌آید. تعریف لغت‌نامه‌ای بازاریابی عبارت است از «فراهم کردن کالاها یا خدمات برای برآورده ساختن نیازهای مصرف‌کنندگان.» به بیان دیگر، بازاریابی شامل درک خواسته‌های مشتری و تطابق محصولات شرکت، برای برآورده ساختن آن نیازها و در برگیرنده فرایند سودآوری برای شرکت است. بازاریابی موفق مستلزم برخورداری از محصول مناسب در زمان مناسب و مکان مناسب است و اطمینان از اینکه مشتری از وجود محصول مطلع است، از این رو موجب سفارش‌های آینده می‌شود. 
-
-بازاریابی یک فعالیت راهبردی و راه و روشی است متمرکز بر فرجام اقدامات مربوط به جذب مصرف‌کننده بیشتر، برای خرید محصول شما در دفعات بیشتر به نحوی که شرکت شما پول بیشتری به دست آورد. 
-
-هر جا و هر گاه چهار اصل نیاز، نیازمند، عوامل رفع نیاز و داد و ستد وجود داشته باشد، در آنجا بازار و بازاریابی حاکم است. 
-
-بازاریابی با ارزیابی نیازی که محصولات و خدمات به آن پاسخ می‌دهند، شروع می‌شود. به‌طور منطقی، شناسایی و انتخاب برخی نیازها نشانه بی‌توجهی به دیگر نیازهاست. 
-
-گرایش‌های مختلف در بازاریابی
-هدف مدیریت بازاریابی مشارکت با بازارهای هدف و ساخت روابط سودرسان با آنها می‌باشد. این کار بستگی به گرایش یا فلسفه بازاریابی هر سازمان دارد. گرایش بازاریابی به صورت «فلسفه مدیریت کسب و کار»، «ذهنیت یک شرکت»، یا «فرهنگ سازمانی» تعریف می‌شود. مهم‌ترین گرایش‌های بازاریابی عبارتند از: 
-
-محصول
-گرایش محصول بر این ذهنیت و ایده استوار است که در شرایط مساوی، مشتری‌ها محصولاتی را خریداری می‌کنند که کیفیت و کارایی بالاتری داشته باشند. با چنین ذهنیتی، استراتژی بازاریابی بر روی «بهبود مستمر» متمرکز می‌شود. 
-
-تولید
-گرایش تولید بر این ایده استوار است که مشتری‌ها محصولی را خریداری می‌کنند که به راحتی در دسترس بوده و قیمت مناسبی دارند. در نتیجه مدیریت باید بر روی افزایش تولید و بهبود عملکرد سیستم‌های توزیع تمرکز کند. 
-
-فروش
-گرایش فروش می‌گوید مصرف‌کننده‌ها به اندازه کافی یک محصول را خریداری نخواهند کرد، مگر اینکه یک فروش گسترده انجام شود. این روش بازاریابی معمولا برای محصولاتی انجام می‌شود که فروشی نیستند، محصولاتی که خریداران معمولا فکر خرید آن را نمی‌کنند، برای مثال بیمه عمر یا اهدای خون. 
-
-بازاریابی
-مفهوم بازاریابی اعتقاد دارد رسیدن به اهداف سازمان بستگی به شناخت نیازها و خواسته‌های بازارهای هدف و ارضای آنها بهتر از رقبا دارد. طبق گرایش بازاریابی، تمرکز بر روی مشتری و ارزش آفرینی، راه رسیدن به موفقیت در فروش و سودآوری است. برخلاف گرایش فروش که بر فلسفه بساز-و-بفروش استوار است، گرایش بازاریابی بر فلسفه احساس کن-و-واکنش نشان بده استوار است. در این فلسفه هدف پیدا کردن مشتری مناسب برای محصول نیست بلکه هدف پیدا کردن راه‌حل مناسب برای نیازهای مشتری است. 
-
-بازاریابی اجتماعی
-بازاریابی اجتماعی به کاربرد اصول، مفاهیم و ابزار بازاریابی برای حل مشکلات تحولات اجتماعی اشاره دارد. برنامه‌های بازاریابی اجتماعی به منظور تأثیر بر رفتار افراد برای توسعه رفاه خود و جامعه‌شان طراحی شده‌اند. بازاریابی اجتماعی با مسائل بازاریابی کلان درگیر است، اما در کل یک دیدگاه بازاریابی خرد را در پیش می‌گیرد؛ که بدین جهت برنامه‌های بازاریابی اجتماعی معمولا توسط سازمان‌های جدا برنامه‌ریزی و اجرا می‌شوند که بر مورد خاصی تمرکز دارند. 
-کمپین‌های بازاریابی اجتماعی فراتر از تبلیغات در رسانه‌های چاپی، رادیو و تلویزیون هستند. آن‌ها ممکن است شامل ابزارهای وسیع‌تری مانند اسپانسرینگ یا بازاریابی آنلاین باشند. کمپین‌های سلامتی عمومی برای کاهش مصرف سیگار، نوشیدن الکل، مصرف مواد مخدر، پرخوری و رابطه جنسی پرخطر هدف‌گذاری کرده‌اند. کمپین‌های محیط زیستی گفتگو و حمایت از صحراها و بیابان‌ها، هوای پاک و بهره‌وری انرژی را ترویج می‌کنند. در حالی که سایرین مواردی همچون برنامه‌ریزی خانواده، حقوق انسانی، فساد و جنسیت را همچون برابری نژادی پیگیری می‌نمایند. کمپین‌های بازاریابی اجتماعی معمولا توسط سازمان‌های دولتی و غیردولتی اداره می‌شوند. هر چند سازمان‌های شرکتی هم ممکن است در کمپین‌های بازاریابی اجتماعی فعالیت کنند. 
-
-مدیریت روابط با مشتری
-مدیریت روابط با مشتری، فرایند کلی ساخت و حفظ روابط سودرسان با مشتری از طریق ارائه محصول یا خدمات ارزشمندتر و کسب رضایت مشتری است. تمام جنبه‌های جذب، مشارکت دادن و رشد بانک مشتری‌ها در حوزه مسئولیت‌های آن می‌باشد. «رضایت مشتری» بستگی به عملکرد قابل حس یک محصول و انتظارات مشتری دارد. اگر عملکرد یک محصول کمتر از انتظارات مشتری باشد، نارضایتی ایجاد خواهد شد. اگر عملکرد برابر انتظارات مشتری باشد حس رضایت در مشتری ایجاد شده و اگر عملکرد بالاتر از انتظارات مشتری باشد، در او حس رضایت بالا و خوشحالی ایجاد خواهد شد. 
-
-انواع بازاریابی
-بازاریابی دارای انواع مختلفی است: 
-بازاریابی صنعتی
-بازاریابی مصرفی
-بازاریابی عصبی
-بازاریابی چندسطحی
-بازاریابی پارتیزانی
-بازاریابی مویرگی
-بازاریابی چریکی
-بازاریابی دهان به دهان
-بازاریابی اینترنتی
-بازاریابی تک به ت��
-بازاریابی شبکه‌ای
-بازاریابی ویروس‌وار
-بازاریابی سیستماتیک
-بازاریابی مفهومی
-بازاریابی ترکیبی
-بازاریابی ارزشی
-بازاریابی پیامکی
-
-بازاریابی صنعتی و مصرفی
-بازاریابی صنعتی به عنوان آن دسته از عملکردها و فعالیت‌های تجاری و بازرگانی تعریف شده‌است، که فرایندهای مبادله را بین تولیدکنندگان و مشتریان سازمانی تسهیل می‌کند. ماهیت بازاریابی صنعتی را می‌توان، خلق ارزش برای مشتریان به وسیله ارائه کالاها و خدماتی دانست که نیازهای سازمانی و اهداف آن‌ها را تحقق می‌بخشد. 
-
-به تعریفی جامع، فرایند کشف، ترجمه خواسته‌های مشتریان صنعتی و نیازها و الزامات آن‌ها به محصولات و خدمات ویژه جهت ارتباط مؤثر شیوه‌های توزیع، قیمت‌گذاری، خدمات پس از فروش، متقاعد کردن بیشتر و بیشتر مشتریان برای استفاده مستمر از این محصولات و خدمات را بازاریابی صنعتی می‌نامیم. 
-این نوع بازاریابی در مقایسه با بازاریابی مصرفی تفاوت‌هایی دارد که این‌گونه می‌توان بدان اشاره کرد. اول اینکه گرچه در بازاریابی صنعتی همانند بازاریابی کالاهای مصرفی، نیاز به شناخت بازارهای هدف و تشخیص نیاز این بازارها و طراحی محصولات و خدمات مناسب برای تأمین خواسته‌های بازار وجود دارد، ولی باید توجه کرد که در مقایسه با بازاریابی مصرفی، بازاریابی صنعتی در حوزه مدیریت عالی قرار دارد. 
-
-در بازاریابی صنعتی نقش خصوصیات و ویژگی‌های محصول خیلی مهم و حیاتی است و عرضه‌کنندگانی که خصوصیات مورد نظر مشتریان را تأمین نکنند مورد انتخاب قرار نخواهند گرفت. در مقایسه با بازاریابی مصرفی، قیمت در بازاریابی صنعتی نقش جداگانه‌ای دارد. در بعضی موارد مشتریان صنعتی حاضرند قیمت بیشتری دهند ولی در عوض از تحویل به موقع و کیفیت محصولات خدمات اطمینان حاصل کنند و حتی در موارد دیگری مثل مناقصه‌های خرید نقش قیمت پراهمیت‌تر می‌شود. 
-در بازاریابی صنعتی، بازاریاب باید به این نکته واقف باشد که تقاضای کالاهای صنعتی از تقاضای مصرف‌کننده نهایی ناشی می‌شود، یعنی تقاضا برای یک محصول بستگی به نحوه استفاده از آن در ارتباط با محصولات دیگر دارد. گاهی بازاریاب صنعتی سعی می‌کند با تبلیغات، تقاضای مشتری نهایی را تحریک کند تا تقاضا برای کالاهای صنعتی خود را افزایش دهد. 
-
-بازار مصرف‌کنندگان و رفتار خرید آن
-
-منظور از رفتار خریدار مصرف‌کننده، رفتار خرید مصرف‌کنندگان نهایی محصولات است، یعنی افراد و خانواده‌هایی که کالاها یا خدماتی را برای مصرف شخصی خود خریداری می‌کنند. همه این مصرف‌کنندگان نهایی ترکیب می‌شوند تا بازار مصرف‌کنندگان (consumer market) را تشکیل دهند. بازار مصرف آمریکا متشکل از بیش از ۳۲۳ میلیون نفر است که سالانه بیش از ۱۱ ٫ ۹ تریلیون دلار کالا و خدمات مصرف می‌کنند و آن را به یکی از جذاب‌ترین بازارهای مصرفی در جهان تبدیل می‌کند. 
-
-مصرف‌کنندگان در سراسر جهان از نظر سن، درآمد، سطح تحصیلات و سلیقه بسیار متفاوت هستند. آنها همچنین تنوع بسیار زیادی از کالاها و خدمات را خریداری می‌کنند. نحوه ارتباط این مصرف‌کنندگان متنوع با یکدیگر و با سایر عناصر دنیای اطراف بر انتخاب آنها در میان محصولات، خدمات و شرکت‌های مختلف تأثیر می‌گذارد. 
-
-مدل رفتار خرید مصرف‌کننده‌ها
-مصرف‌کنندگان هر روز تصمیمات خرید زیادی می‌گیرند و تصمیم خرید نقطه کانونی تلاش بازاریاب است. اکثر شرکت‌های بزرگ درباره تصمیم‌های خرید مصرف‌کننده با جزئیات زیادی تحقیق می‌کنند تا به سؤالاتی در مورد اینکه مصرف‌کنندگان چه چیزی می‌خرند، کجا می‌خرند، چگونه و چقدر می‌خرند، چه زمانی و چرا چیزی را می‌خرند، پاسخ دهند. بازاریابان می‌توانند خریدهای واقعی مصرف‌کننده را مطالعه کنند تا بفهمند آنها چه چیزی، کجا و چه مقدار می‌خرند. اما یادگیری در مورد چرایی رفتار خرید مصرف‌کننده چندان آسان نیست. پاسخ این پرسش اغلب در اعماق ذهن مصرف‌کننده مخفی است. اغلب، حتی خود مصرف‌کنندگان دقیقا نمی‌دانند چه چیزی بر خرید آنها تأثیر می‌گذارد. 
-
-ویژگی‌های مؤثر بر رفتار مصرف‌کننده
-خریدهای مصرف‌کننده به شدت تحت تأثیر ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی، شخصی و روانی است. در بیشتر موارد، بازاریابان نمی‌توانند چنین عواملی را کنترل کنند، اما باید آنها را در نظر بگیرند. 
-
-عوامل فرهنگی
-عوامل فرهنگی تأثیر گسترده و عمیقی بر رفتار مصرف‌کننده دارند. بازاریابان باید نقش فرهنگ، خرده‌فرهنگ و طبقه اجتماعی خریدار را درک کنند. 
-فرهنگ: فرهنگ اساسی‌ترین علت خواسته‌ها و رفتار افراد است. رفتار انسان تا حد زیادی اکتسابی است. کودک با بزرگ شدن در یک جامعه، ارزش‌ها، ادراکات، خواسته‌ها و رفتارهای اساسی را از خانواده و سایر نهادهای مهم می‌آموزد. یک کودک در ایالات‌متحده به‌طور معمول در معرض ارزش‌های زیر است: موفقیت و انجام کارهای بزرگ، آزادی، فردگرایی، سخت‌کوشی، فعالیت و مشارکت، کارایی و عمل‌گرایی، راحتی مادی، جوانی، و تناسب اندام و سلامت. هر گروه یا جامعه‌ای دارای فرهنگی است و تأثیرات فرهنگی بر رفتار خرید ممکن است از شهرستانی به شهرستان دیگر و کشوری به کشور دیگر بسیار متفاوت باشد. 
-خرده‌فرهنگ: هر فرهنگ شامل خرده فرهنگ‌های کوچک‌تر یا گروه‌هایی از افراد با سیستم‌های ارزشی مشترک بر اساس تجربیات و موقعیت‌های زندگی مشترک است. خرده فرهنگ‌ها شامل ملیت‌ها، مذاهب، گروه‌های نژادی و مناطق جغرافیایی است. بسیاری از خرده فرهنگ‌ها بخش‌های مهمی از بازار را تشکیل می‌دهند و بازاریابان اغلب محصولات و برنامه‌های بازاریابی را متناسب با نیاز آنها طراحی می‌کنند. نمونه‌هایی از این سه گروه خرده‌فرهنگ مهم در آمریکا عبارتند از مصرف‌کنندگان آمریکایی اسپانیایی‌تبار، آمریکایی آفریقایی‌تبار و آمریکایی آسیایی. 
-طبقه اجتماعی: تقریبا هر جامعه‌ای شکلی از ساختار طبقاتی اجتماعی دارد. طبقات اجتماعی تقسیمات نسبتا دائمی و منظم جامعه هستند که اعضای آن ارزش‌ها، علایق و رفتارهای مشابهی دارند. طبقه اجتماعی توسط یک عامل واحد مانند درآمد تعیین نمی‌شود، بلکه به عنوان ترکیبی از شغل، درآمد، تحصیلات، ثروت و سایر متغیرها اندازه‌گیری می‌شود. در برخی نظام‌های اجتماعی، اعضای طبقات مختلف برای نقش‌های خاصی تربیت می‌شوند و نمی‌توانند موقعیت اجتماعی خود را تغییر دهند. بازاریابان به طبقه اجتماعی علاقه‌مند هستند زیرا افراد در یک طبقه اجتماعی خاص تمایل دارند رفتار خرید مشابهی از خود نشان دهند. طبقات اجتماعی در زمینه‌هایی مانند پوشاک، اثاثیه منزل، مسافرت و فعالیت‌های تفریحی، خدمات مالی و اتومبیل، ترجیحات متفاوتی را برای محصول و برند نشان می‌دهند. 
-
-عوامل اجتماعی
-گروه‌ها و شبکه‌های اجتماعی: بسیاری از گروه‌های کوچک بر رفتار یک فرد تأثیر می‌گذارند. گروه‌هایی که تأثیر مستقیم دارند و شخص به آنها تعلق دارد، گروه‌های عضویت (membership groups) نامیده می‌شوند. در مقابل، گروه‌های مرجع (reference groups) به عنوان نقاط مقایسه یا مرجع مستقیم (تعامل‌های چهره به چهره) یا غیرمستقیم در شکل‌گیری نگرش‌ها یا رفتار یک فرد عمل می‌کنند. مردم اغلب تحت تأثیر گروه‌های مرجعی قرار می‌گیرند که به آنها تعلق ندارند. به عنوان مثال، یک گروه آرزومند گروهی است که فرد مایل است به آن تعلق داشته باشد، مانند زمانی که یک بسکتبالیست جوان امیدوار است روزی از ستاره بسکتبال لبرون جیمز الگوبرداری کند و در NBA بازی کند. بازاریابان سعی می‌کنند گروه‌های مرجع بازارهای هدف خود را شناسایی کنند. گروه‌های مرجع، فرد را در معرض رفتارها و شیوه‌های زندگی جدید قرار می‌دهند، بر نگرش‌ها و خودپنداره فرد تأثیر می‌گذارند و فشارهایی برای انطباق ایجاد می‌کنند که ممکن است بر انتخاب محصول و برند تأثیر بگذارد. اهمیت تأثیر گروه در محصولات و برندها متفاوت است. تأثیر گروه زمانی قوی‌تر است که محصول برای دیگرانی که خریدار به آنها احترام می‌گذارد قابل‌مشاهده باشد. تأثیر شفاهی (Word-of-mouth influence) می‌تواند تأثیر قدرتمندی بر رفتار خرید مصرف‌کننده داشته باشد. گفته‌ها و توصیه‌های شخصی دوستان، خانواده، همکاران و سایر مصرف‌کنندگان قابل اعتمادتر از آن‌هایی هستند که از منابع تجاری، مانند تبلیغات یا فروشندگان می‌آیند. بازاریابان برندهایی که تحت تأثیر گروهی قوی قرار دارند، باید چگونگی دستیابی به رهبران عقیده (Opinion leader) را بیابند. رهبران عقیده افرادی در یک گروه مرجع هستند که به دلیل مهارت‌ها، دانش، شخصیت یا ویژگی‌های خاصشان، تأثیر اجتماعی زیادی بر دیگران دارند. برخی از کارشناسان این گروه را افراد اثرگذار یا پذیرندگان پیشرو می‌نامند. وقتی این افراد اثرگذار صحبت می‌کنند، مصرف‌کنندگان گوش می‌دهند. بازاریابان سعی می‌کنند رهبران نظر را برای محصولات خود شناسایی کنند و تلاش‌های بازاریابی را به سمت آنها هدایت کنند. در طول چند سال گذشته، نوع جدیدی از تعامل اجتماعی به صورت چشم‌گیری رشد کرده‌است: شبکه‌های اجتماعی آنلاین. شبکه‌های اجتماعی آنلاین، جوامع آنلاینی هستند که در آن افراد با یکدیگر معاشرت می‌کنند یا به تبادل اطلاعات و نظرات می‌پردازند. جوامع شبکه‌های اجتماعی از وبلاگ‌ها (Consumerist، Engadget، Gizmodo) و تابلوهای پیام (Craigslist) تا سایت‌های رسانه‌های اجتماعی (فیس بوک، توییتر، یوتیوب، اینستاگرام، اسنپ چت، لینکدین) و حتی سایت‌های خرید اشتراکی (Amazon. com و Etsy) را شامل می‌شود. این شکل‌های آنلاین گفتگوی مصرف‌کننده با مصرف‌کننده و کسب‌وکار با مصرف‌کننده پیامدهای بزرگی برای بازاریابان دارد. 
-خانواده: اعضای خانواده می‌توانند به شدت بر رفتار خریدار تأثیر بگذارند. خانواده مهم‌ترین سازمان خرید مصرف‌کننده در جامعه است و تحقیقات زیادی در مورد آن انجام شده‌است. بازاریابان به نقش و تأثیر شوهر، زن و فرزند در خرید محصولات و خدمات مختلف علاقه‌مند هستند. 
-نقش‌ها و جایگاه: یک فرد به گروه‌های زیادی تعلق دارد: خانواده، باشگاه، سازمان، جوامع آنلاین. موقعیت فرد در هر گروه را می‌توان بر حسب نقش و جایگاه تعریف کرد. نقش شامل فعالیت‌هایی است که از افراد انتظار می‌رود با توجه به افراد اطراف خود انجام دهند. هر نقشی دارای جایگاهی است که نشان‌دهند�� احترام عمومی جامعه به آن است. مردم معمولا محصولاتی را متناسب با نقش و جایگاه خود انتخاب می‌کنند. نقش‌های مختلفی را که یک مادر شاغل بازی می‌کند در نظر بگیرید. در شرکت او، او ممکن است نقش یک مدیر برند را بازی کند. او در خانواده‌اش نقش همسر و مادر را بازی می‌کند. در رویدادهای ورزشی مورد علاقه‌اش، او نقش یک هوادار مشتاق را بازی می‌کند. او به عنوان مدیر برند، لباس‌هایی را می‌خرد که نشان‌دهنده نقش و جایگاه او در شرکتش باشد. در بازی، او ممکن است لباسی بپوشد که از تیم مورد علاقه خود حمایت کند. 
-
-عوامل شخصی
-شغل: شغل فرد بر کالاها و خدمات خریداری‌شده تأثیر می‌گذارد. کارگران یقه آبی تمایل به خرید لباس‌های کار زمخت بیشتری دارند، در حالی که مدیران، بیشتر کت و شلوارهای تجاری می‌خرند. بازاریابان سعی می‌کنند گروه‌های شغلی را شناسایی کنند که علاقه بالاتر از حد متوسط به محصولات و خدمات خود دارند. یک شرکت حتی می‌تواند در تولید محصولات مورد نیاز یک گروه شغلی خاص تخصص داشته باشد. به عنوان مثال، شرکت کاترپیلار، تولیدکننده پیشرو ماشین‌آلات راهسازی در جهان، تلفن‌های همراه مقاومی را ارائه می‌دهد که برای محیط‌های کاری سخت و چالش‌برانگیز ساخته شده‌اند. 
-سن و مرحله زندگی: مردم در طول عمر خود کالاها و خدماتی را که می‌خرند تغییر می‌دهند. سلیقه در غذا، لباس، مبلمان و تفریح اغلب به سن بستگی دارد. خرید همچنین بر اساس مرحله چرخه زندگی خانواده شکل می‌گیرد؛ مراحلی که خانواده‌ها ممکن است در طول زمان با بلوغ از آن عبور کنند. تغییرات مرحله زندگی معمولا از جمعیت‌شناسی و رویدادهای تغییر دهنده زندگی ناشی می‌شود: ازدواج، بچه‌دار شدن، خرید خانه، طلاق، رفتن فرزندان به دانشگاه، تغییر در درآمد شخصی، نقل‌مکان از خانه و بازنشستگی. بازاریابان اغلب بازارهای هدف خود را بر حسب مرحله چرخه عمر تعریف می‌کنند و برای هر مرحله محصولات و برنامه‌های بازاریابی مناسب را توسعه می‌دهند. 
-شرایط اقتصادی: وضعیت اقتصادی یک فرد بر انتخاب فروشگاه و محصول او تأثیر می‌گذارد. بازاریابان روند هزینه‌ها، درآمد شخصی، پس‌انداز و نرخ بهره را مشاهده می‌کنند. در زمان‌های امروزی که ارزش‌شان بیشتر است، بیشتر شرکت‌ها با طراحی مجدد، تغییر موقعیت و قیمت‌گذاری مجدد محصولات و خدمات خود، گام‌هایی برای ایجاد ارزش بیشتر برای مشتری برداشته‌اند. 
-سبک زندگی: افرادی که از یک‌خرده فرهنگ، طبقه اجتماعی و شغل هستند ممکن است سبک زندگی کاملا متفاوتی داشته باشند. سبک زندگی الگوی زندگی یک فرد است که در روان‌شناسی او بیان شده‌است. سبک زندگی چیزی فراتر از طبقه اجتماعی یا شخصیت فرد است. سبک زندگی کل الگوی رفتار و تعامل یک فرد در جهان را نشان می‌دهد. هنگامی‌که مفهوم سبک زندگی با دقت مورد استفاده قرار گیرد، می‌تواند به بازاریابان کمک کند تا ارزش‌های متغیر مصرف‌کننده و چگونگی تأثیر آن بر رفتار خریدار را درک کنند. مصرف‌کنندگان فقط محصولات را نمی‌خرند؛ ارزش‌ها و سبک زندگی آن محصولات را نیز می‌خرند. بازاریابان به دنبال بخش‌های سبک زندگی با نیازهایی هستند که می‌توانند از طریق محصولات خاص یا رویکردهای بازاریابی ارائه شوند. چنین بخش‌هایی ممکن است با هر چیزی تعریف شوند، از ویژگی‌های خانوادگی یا علایق بیرونی گرفته تا غذاهایی که مردم می‌خورند. 
-شخصیت و خودپنداره: شخصیت متمایز هر فرد بر رفتار خرید او تأثیر می‌گذارد. شخصیت به ویژگی‌های روانشناختی منحصر به فردی اشاره دارد که یک فرد یا گروه را متمایز می‌کند. شخصیت معمولا با ویژگی‌هایی مانند اعتماد به نفس، تسلط، جامعه‌پذیری، خودمختاری، تدافعی، سازگاری و پرخاشگری توصیف می‌شود. شخصیت می‌تواند در تحلیل رفتار مصرف‌کننده برای انتخاب‌های خاص محصول یا برند مفید باشد. 
-
-عوامل روانشناختی
-انگیزه: یک فرد در هر زمان نیازهای زیادی دارد. برخی از آنها بیولوژیکی هستند و از حالت‌های تنش مانند گرسنگی، تشنگی یا ناراحتی ناشی می‌شوند. برخی دیگر روانی هستند که از نیاز به شناخت، احترام یا تعلق ناشی می‌شوند. یک نیاز زمانی به انگیزه تبدیل می‌شود که به سطح کافی از شدت برانگیخته شود. انگیزه نیازی است که به اندازه کافی فشارآور است تا فرد را به سمت جستجوی رضایت سوق دهد. روانشناسان نظریه‌هایی را در مورد انگیزش انسان ایجاد کرده‌اند. دو مورد از محبوب‌ترین آنها - نظریه‌های زیگموند فروید و آبراهام مزلو - معانی کاملا متفاوتی برای تحلیل و بازاریابی مصرف‌کننده دارند. زیگموند فروید فرض می‌کرد که افراد تا حد زیادی در مورد نیروهای روان‌شناختی واقعی که رفتارشان را شکل می‌دهند ناخودآگاه هستند. نظریه او نشان می‌دهد که تصمیمات خرید یک فرد تحت تأثیر انگیزه‌های ناخودآگاه است که حتی خریدار ممکن است به‌طور کامل آن را درک نکند. آبراهام مزلو به دنبال توضیح این بود که چرا مردم در زمان‌های خاص تحت تأثیر نیازهای خاص قرار می‌گیرند. مزلو اعتقاد داشت نیازهای انسان در یک سلسله‌مراتب چیده شده‌اند، از شدیدترین در پایین تا کمترین فشار در بالا. این نیازها شامل نیازهای فیزیولوژیکی، نیازهای ایمنی، نیازهای اجتماعی، نیازهای عزت و خود-واقعیت‌بخشی هستند. 
-ادراک: یک فرد با انگیزه آماده عمل است. نحوه عمل شخص تحت تأثیر درک خود او از موقعیت است. همه ما از طریق جریان اطلاعات از طریق حواس پنج‌گانه خود یادمی‌گیریم: بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه و چشایی. با این حال، هر یک از ما این اطلاعات حسی را به صورت فردی دریافت، سازماندهی و تفسیر می‌کنیم. ادراک فرآیندی است که در آن افراد اطلاعات را انتخاب، سازماندهی و تفسیر می‌کنند تا تصویری معنادار از جهان شکل دهند. افراد به دلیل سه فرایند ادراکی می‌توانند ادراکات مختلفی از یک محرک ایجاد کنند: توجه انتخابی، تحریف انتخابی و حفظ انتخابی. افراد هر روز در معرض محرک‌های زیادی قرار می‌گیرند. برای مثال، افراد روزانه در معرض ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ پیام تبلیغاتی قرار می‌گیرند - از تبلیغات تلویزیونی و مجلات گرفته تا بیلبوردها و تبلیغات رسانه‌های اجتماعی و پست‌های روی تلفن‌های هوشمند. توجه انتخابی - تمایل افراد به بررسی بیشتر اطلاعاتی که در معرض آنها قرار می‌گیرند - به این معنی است که بازاریابان باید برای جلب توجه مصرف‌کننده سخت تلاش کنند. حتی محرک‌های آشکار همیشه به روش مورد نظر ظاهر نمی‌شوند. هر فرد اطلاعات دریافتی را در یک ذهنیت موجود تطبیق می‌دهد. تحریف انتخابی تمایل افراد به تفسیر اطلاعات را به گونه‌ای توصیف می‌کند که از آنچه قبلا باور دارند پشتیبانی می‌کند. مردم همچنین بسیاری از آموخته‌های خود را فراموش خواهند کرد. آنها تمایل به حفظ اطلاعاتی دارند که از نگرش‌ها و باورهای آنها پشتیبانی می‌کند. حفظ انتخابی به این معنی است که مصرف‌کنندگان احتمالا نکات خوبی را که در مورد برند مورد علاقه خود بیان شده‌است را به خاطر می‌آورند و نکات خوبی را که در مورد مارک‌های رقیب ارائه شده‌است فراموش می‌کنند. به دلیل توجه انتخابی، تحریف، و حفظ، بازاریابان باید سخت تلاش کنند تا پیام‌های خود را به درستی برسانند. 
-یادگیری: وقتی مردم عمل می‌کنند، یادمی‌گیرند. یادگیری تغییراتی را در رفتار یک فرد که ناشی از تجربه است، توصیف می‌کند. نظریه پردازان یادگیری می‌گویند که بیشتر رفتارهای انسان آموختنی است. یادگیری از طریق فعل و انفعال انگیزه‌ها، محرک‌ها، سرنخ‌ها، پاسخ‌ها و تقویت اتفاق می‌افتد. محرک یک نیروی درونی قوی است که نیاز به اقدام دارد. یک محرک زمانی به یک انگیزه تبدیل می‌شود که به سمت یک شی محرک خاص هدایت شود. برای مثال، انگیزه یک فرد برای خودشکوفایی ممکن است او را تشویق کند که به دنبال خرید یک دوربین باشد. پاسخ مصرف‌کننده به ایده خرید یک دوربین مشروط به نشانه‌های اطراف است. نشانه‌ها محرک‌های جزئی هستند که زمان، مکان و نحوه پاسخ فرد را تعیین می‌کنند. خریدار دوربین ممکن است چندین برند دوربین را در ویترین مغازه ببیند، از قیمت فروش ویژه بشنود، یا با یک دوست درباره دوربین‌ها صحبت کند. همه اینها نشانه‌هایی هستند که ممکن است بر پاسخ مصرف‌کننده به علاقه او به خرید محصول تأثیر بگذارند. فرض کنید مصرف‌کننده یک دوربین نیکون بخرد. اگر این تجربه مفید باشد، مصرف‌کننده احتمالا بیشتر و بیشتر از دوربین استفاده می‌کند و پاسخ او تقویت می‌شود. سپس دفعه بعد که او یک دوربین عکاسی یا دوربین دوچشمی یا محصولات مشابه خرید می‌کند، احتمال خرید یک محصول نیکون بیشتر است. اهمیت عملی تئوری یادگیری برای بازاریابان این است که آنها می‌توانند تقاضا برای یک محصول را با مرتبط کردن آن با انگیزه‌های قوی، استفاده از نشانه‌های انگیزشی و ارائه تقویت مثبت افزایش دهند. 
-باورها و نگرش‌ها: افراد از طریق انجام دادن و یادگیری، باورها و نگرش‌ها را به دست می‌آورند. اینها به نوبه خود بر رفتار خرید آنها تأثیر می‌گذارد. باور یک تفکر توصیفی است که شخص در مورد چیزی دارد. باورها ممکن است مبتنی بر دانش، عقیده یا ایمان واقعی باشند و ممکن است حامل بار احساسی باشند یا نباشند. بازاریابان به باورهایی که مردم در مورد محصولات و خدمات خاص فرموله می‌کنند علاقه‌مند هستند زیرا این باورها تصاویر محصول و برند را می‌سازند که بر رفتار خرید تأثیر می‌گذارد. اگر برخی از باورها اشتباه باشد و مانع خرید شود، بازاریاب می‌خواهد کمپینی برای اصلاح آنها راه‌اندازی کند. مردم در مورد مذهب، سیاست، لباس، موسیقی، غذا و تقریبا هر چیز دیگری نگرش دارند. نگرش (Attitude) ارزیابی‌ها، احساسات و تمایلات نسبتا ثابت یک فرد را نسبت به یک شی یا ایده توصیف می‌کند. نگرش‌ها افراد را در چارچوب ذهنی دوست داشتن یا دوست نداشتن چیزها، حرکت به سمت یا دور شدن از آنها قرار می‌دهد. خریدار دوربین ممکن است نگرش‌هایی مانند «بهترین‌ها را بخرید»، «ژاپنی‌ها بهترین محصولات دوربین دنیا را می‌سازند» و «خلاقیت و ابراز وجود از مهم‌ترین چیزهای زندگی هستند» داشته باشد. اگر چنین باشد، دوربین نیکون به خوبی با نگرش‌های موجود مصرف‌کننده مطابقت دارد. تغییر نگرش‌ها دشوار است. نگرش‌های یک فرد در یک الگو قرار می‌گیرد. تغییر یک نگرش ممکن است نیاز به تنظیمات دشوار در بسیاری دیگر داشته باشد؛ بنابراین، یک شرکت معمولا به جای تلاش برای تغییر نگرش، باید سعی کند محصولات خود را با الگوهای نگرش موجود تطبیق دهد. البته، استثناهایی وجود دارد. تغییر موقعیت یا گسترش یک برند نیازمند تغییر نگرش است. 
-
-بازار سازمانی و رفتار خریدار سازمانی
-
-اکثر شرکت‌های بزرگ به طریقی به سازمان‌های دیگر کالا یا خدماتی را می‌فروشند. شرکت‌هایی مانند آی‌بی‌ام، بوئینگ، دوپون، کاترپیلار و شرکت‌های بی‌شماری دیگر بیشتر محصولات خود را به شرکت‌های دیگر می‌فروشند. حتی شرکت‌های بزرگ محصولات مصرفی که محصولات مورد استفاده مصرف‌کنندگان نهایی را تولید می‌کنند، باید ابتدا محصولات خود را به سایر مشاغل بفروشند. برای مثال بسیاری از شرکت‌های محصولات مصرفی کالای خود را به شرکت‌های خرده‌فروشی می‌فروشند. رفتار خریدار سازمانی (Business buyer behavior) به رفتار خرید سازمان‌هایی اطلاق می‌شود که کالاها و خدماتی را برای استفاده در تولید محصولات و خدمات خود، خریداری می‌کنند. همچنین شامل رفتار شرکت‌های خرده‌فروشی و عمده‌فروشی می‌شود که کالاهایی را برای فروش مجدد یا اجاره به دیگران خریداری می‌کنند. در فرایند خرید سازمانی، خریداران تجاری تعیین می‌کنند که سازمان آنها به کدام محصولات و خدمات نیاز دارد و سپس از بین تأمین کنندگان و برندهای جایگزین آنها را پیدا، ارزیابی و انتخاب می‌کنند. بازاریابان کسب و کار به کسب و کار (B-to-B) باید تمام تلاش خود را برای درک بازارهای تجاری و رفتار خریدار تجاری انجام دهند. سپس، مانند کسب‌وکارهایی که محصولات خود را به خریداران نهایی می‌فروشند، باید مشتریان تجاری را درگیر کنند و با ایجاد ارزش برتر برای مشتری، روابط سودآوری با آنها برقرار کنند. 
-
-بازار سازمانی
-بازار سازمانی بسیار عظیم است. در واقع، بازارهای سازمانی از لحاظ مالی و اقلامی بسیار بزرگتر از بازارهای مصرفی هستند. از برخی جهات، بازارهای سازمانی مشابه بازارهای مصرفی هستند. هر دو شامل افرادی هستند که نقش خریدار را بر عهده می‌گیرند و برای ارضای نیازها تصمیم به خرید می‌گیرند. با این حال، بازارهای تجاری از بسیاری جهات با بازارهای مصرفی متفاوت است. تفاوت‌های اصلی آن در ساختار بازار و تقاضا، ماهیت واحد خرید و انواع تصمیم‌گیری‌ها و فرایند تصمیم‌گیری مربوط می‌شود. بازاریاب سازمانی معمولا با خریداران بسیار کمتر اما بسیار بزرگتری از بازاریاب مصرفی (consumer marketer) سر و کار دارد. اغلب حتی در بازارهای سازمانی بزرگ، تعداد کمی از خریداران، عمده خرید را انجام می‌دهند. علاوه بر این، بسیاری از بازارهای تجاری دارای تقاضای غیرکشسانی و نوسان بیشتری هستند. تقاضای کل برای بسیاری از محصولات تجاری، به ویژه در کوتاه مدت، چندان تحت تأثیر تغییرات قیمتی قرار نمی‌گیرد. کاهش قیمت چرم باعث نمی‌شود تولیدکنندگان کفش چرم بیشتری بخرند، مگر اینکه منجر به کاهش قیمت کفش شود که به نوبه خود باعث افزایش تقاضای مصرف‌کنندگان برای کفش شود، و تقاضا برای بسیاری از کالاها و خدمات تجاری بیشتر و سریعتر از تقاضا برای کالاها و خدمات مصرفی تغییر می‌کند. درصد کمی افزایش در تقاضای مصرف‌کننده می‌تواند باعث افزایش زیادی در تقاضای مشاغل شود. تقاضای سازمانی، تقاضای مشتق شده (derived demand) است، به این معنی که این تقاضا در نهایت از ت��اضا برای کالاهای مصرفی ناشی می‌شود. 
-
-رفتار خریدار سازمانی
-در یک سازمان، فعالیت خرید از دو بخش عمده تشکیل شده‌است: مرکز خرید، متشکل از همه افراد درگیر در تصمیم خرید، و فرایند تصمیم‌گیری خرید. مرکز خرید و فرایند تصمیم‌گیری خرید تحت تأثیر عوامل درونی سازمانی، بین فردی و فردی و همچنین عوامل محیطی بیرونی قرار دارند. مرکز خرید واحد تصمیم‌گیری یک سازمان در رابطه با خریدهای آن است. این واحد شامل تمام افراد و واحدهایی است که در فرایند تصمیم‌گیری خرید سازمانی نقش دارند. این گروه شامل کاربران واقعی محصول یا خدمات، کسانی که تصمیم خرید می‌گیرند، کسانی که بر تصمیم خرید تأثیر می‌گذارند، کسانی که خرید واقعی را انجام می‌دهند و کسانی که اطلاعات خرید را کنترل می‌کنند، می‌شود. فرایند خرید زمانی آغاز می‌شود که فردی در شرکت مشکل یا نیازی را تشخیص دهد که می‌تواند با خرید یک محصول یا خدمات خاص برطرف شود. خریدار پس از تشخیص نیاز، شرح نیاز کلی را تهیه می‌کند که ویژگی‌ها و کمیت کالای مورد نیاز را تشریح می‌کند. سازمان خریدار در مرحله بعد مشخصات فنی محصول مورد نظر را اغلب با کمک یک تیم مهندسی تحلیل ارزش توسعه می‌دهد. خریدار سپس فرایند جستجوی تأمین‌کننده را برای یافتن بهترین فروشندگان انجام می‌دهد. خریدار می‌تواند فهرست کوچکی از تامین‌کنندگان واجد شرایط را با بررسی دایرکتوری‌های تجاری، انجام جستجوهای آنلاین، یا تماس تلفنی با شرکت‌های دیگر برای دریافت پیشنهاد، گردآوری کند. در مرحله درخواست پیشنهاد در فرایند خرید تجاری، خریدار از تأمین کنندگان واجد شرایط دعوت می‌کند تا پیشنهادات خود را ارائه دهند. در پاسخ، برخی از تامین‌کنندگان خریدار را به وب‌سایت یا مواد تبلیغاتی خود ارجاع می‌دهند یا فروشنده‌ای را می‌فرستند تا با مشتری احتمالی تماس بگیرد. با این حال، زمانی که کالا پیچیده یا گران است، خریدار معمولا به یک پیشنهاد کتبی دقیق یا ارائه رسمی از هر تأمین‌کننده بالقوه نیاز دارد. اعضای مرکز خرید سپس پیشنهادات را بررسی کرده و تأمین‌کننده یا تأمین کنندگان را انتخاب می‌کنند. در طول انتخاب تأمین‌کننده، مرکز خرید اغلب فهرستی از ویژگی‌های تأمین‌کننده مورد نظر و اهمیت نسبی آنها را تهیه می‌کند. خریدار سپس مشخصات روال سفارش (order-routine specification) را آماده می‌کند. این کار شامل سفارش نهایی با تأمین‌کننده یا تأمین کنندگان انتخاب شده‌است و مواردی مانند مشخصات فنی، مقدار مورد نیاز، زمان تحویل مورد انتظار، سیاست‌های بازگشت و ضمانت‌نامه را فهرست می‌کند. در این مرحله، خریدار عملکرد تأمین‌کننده را بررسی می‌کند. خریدار ممکن است با کاربران تماس گرفته و از آنها بخواهد که رضایت خود را ارزیابی کنند. بررسی عملکرد ممکن است خریدار را به ادامه، اصلاح یا کنار گذاشتن ترتیبات سوق دهد. وظیفه فروشنده این است که بر همان عواملی که خریدار استفاده می‌کند نظارت کند تا مطمئن شود که فروشنده رضایت مورد انتظار را دارد. 
-
-بازار نهادها
-بازار نهادها (institutional market) متشکل از مدارس، بیمارستان‌ها، خانه‌های سالمندان، زندان‌ها و سایر مؤسساتی است که کالاها و خدماتی را به افراد تحت مراقبت خود ارائه می‌کنند. مؤسسات یا نهادها در حامیان مالی و اهدافشان با یکدیگر تفاوت دارند. بازارهای نهادها می‌توانند بسیار بزرگ باشند. برای مثال اقتصاد وسیع و در ��ال گسترش زندان‌های ایالات‌متحده را در نظر بگیرید: بیش از ۷۲۰ نفر از هر ۱۰۰ هزار نفر در ایالات‌متحده در زندان هستند، این یعنی ۲ ٫ ۲ میلیون نفر. هزینه‌های اصلاح کیفری از رشد بودجه در آموزش، حمل‌ونقل و کمک‌های عمومی پیشی گرفته‌است. زندان‌های ایالات‌متحده سالانه حدود ۷۴ میلیارد دلار - به‌طور متوسط ۳۱۰۰۰ دلار برای هر زندانی - برای امکانات خود هزینه می‌کنند که این رقم بیشتر از تولید ناخالص داخلی ۱۳۳ کشور است. 
-
-بازار دولتی
-
-بازار دولتی فرصت‌های بزرگی را برای بسیاری از شرکت‌ها اعم از بزرگ و کوچک ارائه می‌دهد. در بیشتر کشورها، سازمان‌های دولتی خریداران عمده کالاها و خدمات هستند. تنها در ایالات‌متحده، دولت‌های فدرال، ایالتی و محلی دارای بیش از ۸۹۰۰۰ واحد خریدار هستند که سالانه بیش از ۳ تریلیون دلار کالا و خدمات خریداری می‌کنند. خرید دولتی و خرید سازمانی از بسیاری جهات مشابه هستند. اما تفاوت‌هایی نیز وجود دارد که باید توسط شرکت‌هایی که مایل به فروش محصولات و خدمات به دولت‌ها هستند درک شوند. برای موفقیت در بازار دولتی، فروشندگان باید تصمیم گیرندگان کلیدی را پیدا کنند، عوامل مؤثر بر رفتار خریدار را شناسایی کنند و فرایند تصمیم خرید را درک کنند. 
-
-سازمان‌های دولتی معمولا از تأمین‌کنندگان می‌خواهند که پیشنهادات خود را ارائه دهند و معمولا قرارداد را به کمترین پیشنهاد می‌دهند. در برخی موارد، یک واحد دولتی، تامین‌کننده خود را بر اساس تکمیل به موقع قراردادها، کیفیت برتر یا شهرت تأمین‌کننده انتخاب می‌کند. سازمان‌های دولتی تمایل دارند تأمین کنندگان داخلی را بر تأمین کنندگان خارجی ترجیح دهند. شکایت عمده شرکت‌های چندملیتی فعال در اروپا این است که هر کشوری علی‌رغم پیشنهادات برتر که توسط شرکت‌های خارجی ارائه می‌شود، نسبت به اتباع خود طرفداری نشان می‌دهد. 
-
-نسل‌های بازاریابی
-فیلیپ کاتلر بازاریابی را به سه نسل متفاوت تقسیم نموده‌است: 
-
-نسل اول بازاریابی: تولید، بازاریابی
-از نظر کاتلر در سال‌های پیش از ۱۹۷۰ ابتدا محصولات تولید و سپس وارد بازار شده و در نهایت توسط بازاریابان به جستجوی چگونگی فروش به اشخاص تفکر می‌شد. از نظر کاتلر این نوع بازاریابی امروزه در بازار منسوخ‌شده و چنینی بازاریابی‌ای منجر به شکست خواهد بود. 
-
-نسل دوم بازاریابی: تحقیق، تولید، بازاریابی
-کاتلر در ادامه همان بحث تشریح می‌کند که در نسل دوم بازاریابی تولیدکنندگان اقدام به ارائه سبک جدیدی از بازاریابی نمودند. شیوه‌ای که پیش از تولید به امر بازاریابی پرداخته و پس از پیدا نمودن نیازمندی‌های فعلی مشتریان، سپس اقدام به تولید نموده و محصولی مطابق با خواسته و پسند مشتریان را تولید و به بازار ارائه نماید. این نسل از بازاریابی نیز در سال‌های حدود ۱۹۹۰ منسوخ گردید. 
-
-نسل سوم بازاریابی: تحقیق، تولید، بازاریابی، ارتباط دائمی با مشتری تا نفوذ به ذهن و قلب او
-در نسل سوم بازاریابی کاتلر عنوان می‌نماید که امروزه ما جهت موفقیت در فرایند فروش نیازمند یک همراهی با مصرف‌کنندگان تا پس از مصرف هستیم. مدیران بازاریابی موفق در دنیا امروزه می‌بایست تا پس از مصرف با مصرف‌کنندگان در ارتباط بوده و نیازهای آنان حین و پس از مصرف را نیز پاسخ گویند. 
-نسخه سوم بازاریابی، مفهوم بازاریابی را به صحنه آرزوها، ارزش‌ها و روح انسان می‌کشاند. نسخه سوم بازاریابی عقیده دارد که مصرف‌کنندگان، موجودات کاملی هستند که امیدها و نیازهای دیگرشان، هرگز نباید نادیده گرفته شود؛ بنابراین نسخه سوم بازاریابی، بازاریابی هیجانی را با بازاریابی روح انسان کامل می‌نماید. 
-
-منابع
-
-بازاریابی
-تبلیغات
-فرایندهای کسب و کار
-فروش
-کسب و کار
-شیببر، جانوری دورگه میان شیر نر و ببر ماده‌است. شکل جسمانی آن مانند یک ببر بزرگ «راه‌راه» است. شیببر در طبیعت بسیار کمیاب است، چرا که مرز قلمروهای شیران و ببران به ندرت در یک مکان بر یک دیگر مطابق می‌شوند. در واقع، تنها جای باقی‌مانده که هر دو جانور را در بر می‌گیرد جنگل‌های ساسان گیر در ایالت گجرات هندوستان است. افزون بر این، شیران گروهی زندگی می‌کنند، حال آن‌که ببر جانوری گوشه‌گیر است. 
-
-رشد شیببر هم از شیر و هم از ببر بیشتر است. دلیل این نمود نداشتن ژن محدودکننده رشد است که در شیر نر و در ببر ماده قرار دارد. شیببر در طی عمر خود پیاپی رشد می‌کند و به نقطه‌ای می‌رسد که بدنش دیگر توان تحمل اندازه‌اش را ندارد. بیشترین رکورد ثبت‌شده این جانور در گینس به ۴۱۸، ۲ کیلوگرم می‌رسد. 
-این باروری‌ها در طبیعت صورت نمی‌گیرد و بیشتر به صورت آزمایشگاهی و در درون باغ‌وحش‌ها اتفاق می‌افتد. 
-
-باروری
-شیببر نر نابارور است، اما شیببر ماده معمولا بارور خواهد بود و با شیر یا ببر نر امکان باروری آن وجود دارد. 
-
-نمونه مقابل آن‌که فرآورد تولید مثل ببر نر با شیر ماده‌است ببشیر نامیده می‌شود. برعکس شیببر، «ببشیر» از پدر و مادر خود کوچک‌تر است و رشد محدودی دارد. 
-
-نام‌گذاری
-با توجه به این‌که این جانور از جفت‌گیری شیر نر و ببر ماده پدید می‌آید؛ زیست شناسان در زبان انگلیسی از آمیختن دو واژه Lion به معنای شیر و Tiger به معنای ببر با اولویت نام پدر، نام لایگر (Liger) را برای آن برگزیده‌اند (Lion + Tiger = Liger). از این رو با توجه به پاسداشت زبان فارسی نام شیببر (شیر + ببر = شیببر) برای این جانور پیشنهاد شده‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-ببر مازندران
-ببر سیبری
-ببر هندوچین
-ببر بنگال
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-هابز
-سودان
-پاتریک
-حیوانات دورگه
-بزرگترین گربه سان جهان یک لایگر در کالیفرنیا
-
-دورگه‌های پلنگیان
-ونکوور ممکن است به یکی از موارد زیر گفته شود: 
-
-مکان‌ها
-ونکوور شهری واقع در استان بریتیش کلمبیا در کشور کانادا
-ونکوور، واشینگتن شهری در شهرستان کلارک ایالت واشینگتن ایالات‌متحده آمریکا
-ونکوور بزرگ یک کلان‌شهر و بزرگترین منطقه مسکونی بریتیش کلمبیا در کانادا
-مترو ونکوور نام رسمی منطقه جغرافیایی ونکوور بزرگ در بریتیش کلمبیای کانادا
-نورث ونکوور منطقه‌ای در ونکوور بزرگ که شامل شهر و منطقه نورث ونکوور است
-وست ونکوور منطقه‌ای است در ونکوور بزرگ در بریتیش کلمبیای کشور کانادا
-جزیره ونکوور واقع در در ساحل غربی کانادا و بخشی از استان بریتیش کلمبیا
-فرودگاه بین‌المللی ونکوور در شهر ونکوور کشور کانادا
-
-افراد
-جورج ونکوور ناخدایی در نیروی دریایی سلطنتی بریتانیا
-
-موارد دیگر
-ونکوور فیلم استدیوز یک مرکز تولید فیلم در شهر ونکوور کانادا
-ونکوور کناکز یک تیم حرفه‌ای هاکی روی یخ در ونکوور بریتیش کلمبیا کانادا
-ونکوور وایتکپس اف‌سی یک تیم فوتبال در شهر ونکوور در بریتیش کلمبیا کانادا
-
-صفحه‌های ابهام‌زدایی مکان‌ها
-صفحه‌های ابهام‌زدایی نام خانوادگی
-صفحه‌های ابهام‌زدایی نام شهر
-ونکوور، یک شهر ساحلی و بندرگاهی مهم در کانادا است که در منطقه لوئر مین‌لند در استان بریتیش کلمبیا قرار دارد. بر اساس آخرین سرشماری‌های در سرشماری ۲۰۲۱ کانادا، جمعیت ونکوور، پرجمعیت‌ترین شهر استان بریتیش کلمبیا، از ۶۳۱ ٬ ۴۸۶ نفر در سال ۲۰۱۶ به ۶۶۲ ٬ ۲۴۸ نفر رسیده‌است. ونکوور بزرگ در سال ۲۰۲۲ دارای جمعیتی معادل ۲ ٫ ۶ میلیون نفر بوده‌است، که آن را به سومین کلانشهر کشور کانادا تبدیل می‌کند. بر اساس آخرین آمارهای اداره آمار کانادا در سال ۲۰۲۲، در هر کیلومتر مربع ۵ ٬ ۷۰۰ نفر در ونکوور زندگی می‌کنند که بیشترین تراکم جمعیت در کشور کانادا و چهارمین در آمریکای شمالی، بعد از نیویورک، سان‌فرانسیسکو و مکزیکوسیتی به‌شمار می‌رود. 
-
-ونکوور از لحاظ قومی و زبان‌های کانادا یکی از متنوع‌ترین شهرها در کانادا است: ۴۹ ٫ ۳ درصد ساکنان آن انگلیسی‌زبان مادری آنها نیستند، ۴۷ ٫ ۸ درصد افراد بومی نه انگلیسی‌زبان و نه فرانسه زبان هستند و ۵۴ ٫ ۵ درصد از ساکنان به گروه‌های اقلیت قابل‌مشاهده تعلق دارند. 
-
-ونکوور همواره به عنوان یکی از پنج شهر برتر دنیا از لحاظ کیفیت و قابلیت زندگی انتخاب شده‌است و مجله اکونومیست برای پنج سال متوالی ونکوور را در صدر فهرست زیست‌پذیرترین شهرهای دنیا از لحاظ کیفیت زندگی، بهترین شهر دنیا برای سکونت انتخاب کرد. 
-
-از نظر مسکن مقرون‌به‌صرفه، ونکوور یکی از گران‌ترین شهرهای کانادا و جهان است. ونکوور قصد دارد به سبزترین شهر در جهان تبدیل شود. ونکووریسم فلسفه برنامه‌ریزی شهری در این شهر است. 
-
-سکونتگاه‌های بومی ونکوور بیش از ۱۰۰۰۰ سال پیش آغاز شد و شامل اقوام اسکوامیش، مسکوام و تسلیل-واتوت بود. این شهر مدرن، که در ابتدا گستاون نام داشت برای اولین بار در اطراف محل یک میخانه موقت، در قسمت‌های غربی املاک کارخانه هیستینگز که در یکم ژوئیه ۱۸۶۷، ساخته شد و جان دیتون مالک آن بود، آغاز شد. «ساعت بخار گستاون» محل اولیه و اصلی شهر را مشخص می‌کند. سپس گستاون گسترش یافت و به‌طور رسمی به عنوان یک منطقه روستایی با اسم رسمی گرانویل ثبت شد. این شهر در سال ۱۸۸۶ با قراردادی با راه‌آهن کانادا پاسیفیک به «ونکوور» تغییر نام داد. تا سال ۱۸۸۷، راه‌آهن کانادا پاسیفیک به این شهر گسترش پیدا کرد و بندر طبیعی بزرگ شهر در اقیانوس آرام به پیوندی حیاتی در تجارت بین آسیا-اقیانوسیه، شرق آسیا، اروپا و شرق کانادا تبدیل شد. 
-
-ونکوور میزبان کنفرانس‌ها و رویدادهای بین‌المللی بسیاری بوده‌است، از جمله بازی‌های امپراتوری و مشترک‌المنافع بریتانیا در سال ۱۹۵۴، اولین زیستگاه، اکسپو ۸۶، [[سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا–پاسفیک کانادا ۱۹۹۷]]، بازی‌های جهانی پلیس و آتش‌نشانی در ۱۹۸۹ و ۲۰۰۹ ; چندین مسابقه از جام جهانی فوتبال زنان ۲۰۱۵ از جمله فینال در ورزشگاه بی‌سی پلیس در مرکز شهر ونکوور، و بازی‌های المپیک زمستانی ۲۰۱۰ و بازی‌های پارالمپیک زمستانی ۲۰۱۰ که در ونکوور و ویسلر، بریتیش کلمبیا، یک استراحتگاه در شمال شهر برگزار شدند. در سال ۱۹۶۹، صلح سبز در ونکوور تأسیس شد. این شهر در سال ۲۰۱۴ به خانه دائمی تد تبدیل شد. 
-
-، بندر ونکوور چهارمین بندر بزرگ بر حسب تن در قاره آمریکا است، شلوغ‌ترین و بزرگ‌ترین بندر در کانادا و متنوع‌ترین بندر در آمریکای شمالی. در حالی که جنگلداری بزرگ‌ترین صنعت آن باقی مانده‌است، ونکوور به عنوان یک مرکز شهری احاطه شده توسط طبیعت به خوبی شناخته شده‌است و گردشگری را به دومین صنعت بزرگ آن تبدیل کرده‌است. استودیوهای بزرگ تولید فیلم در ونکوور و اطراف برنابی ونکوور بزرگ و مناطق اطراف آن را به یکی از بزرگ‌ترین [تصویربرداری اصلی]] مراکز در آمریکای شمالی تبدیل کرده‌اند، نام مستعار «هالیوود شمالی را به خود اختصاص داد». 
-
-ریشه نامگذاری
-این شهر به احترام جرج ونکوور، ناخدای بریتانیایی ونکوور نام گرفت. این ناخدا بخش‌های داخلی خلیج بورارد را در سال ۱۷۹۲ کشف کرد و به بسیاری از این بخش‌ها و مکان‌ها نام بریتانیایی داد. نام خانوادگی ونکوور ریشه از زبان هلندی دارد که متعلق به شخصی از شهر کوردن در هلند بوده‌است. اجداد این کاشف از کوردن به انگلیس آمدند که نام خانوادگی آن‌ها به افتخار اکتشافات جورج ونکوور برای این شهر انتخاب شد. 
-
-بومیان یا مردم اسکوامیش که در منطقه‌ای زندگی می‌کردند که جنوب غربی بریتیش کلمبیا از جمله این شهر را در بر می‌گیرد، نام K'emk'emeláy̓ را داده‌اند که به معنای «محل افرا‌های بسیار» است. این نام در اصل نام روستایی بود که مردم بومی ساکنان آن بودند، جایی که کارخانه هیستینگز توسط ادوارد استمپ به عنوان بخشی از پایه‌های سکونتگاه بریتانیایی که بعدا بخشی از ونکوور شد، در آنجا تأسیس شد. 
-
-پیشینه
-
-قبل از ۱۸۵۰
-اسناد باستان‌شناسان حاکی از حضور اقوام بومی در ونکوور در حدود ۸۰۰۰ تا ۱۰ ٬ ۰۰۰ سال قبل هستند. این شهر بر روی مناطق سنتی و در حال حاضر بر سرزمین‌های تاریخی بومیان «اسکوامیش»، «موسکوویم» و «تسلیل-واوتوث» از مردمان قبایل ساکن در مناطق ساحلی «سالیش» قرار گرفته‌است. آن‌ها دهکده‌هایی در مناطق مختلف ونکوور کنونی داشتند، از جمله پارک استنلی، نهر فالس، کیتسیلانو، پوینت‌گری و مناطق نزدیک به دهانه رود فریزر. 
-
-اروپایی‌ها برای اولین بار زمانی با منطقه کنونی ونکوور آشنا شدند که کاشف اسپانیایی، خوزه ماریا نارواز، ساحل پوینت‌گری کنونی و بخش‌هایی از شاخاب بورارد را در سال ۱۷۹۱ کشف کرد (اگرچه یک نویسنده ادعا کرده‌است که فرانسیس دریک، دریاسالار انگلیسی در سال ۱۵۷۹ از این منطقه دیدار کرده‌است) 
-
-کاشف و تاجر کمپانی شمال غرب سایمون فریزر و خدمه کشتی‌اش اولین اروپایی‌هایی بودند که پا بر مناطق کنونی شهر ونکوور نهادند. در سال ۱۸۰۸، آن‌ها از بخش پایینی شرق رود فریزر به این منطقه سفر کردند و احتمالا تا پوینت‌گری پیش‌روی داشتند. 
-
-رشد اولیه
-هنگام هجوم جویندگان طلا به این منطقه در سال ۱۸۵۸، بیش از ۲۵ ٬ ۰۰۰ مرد، اکثرا از کالیفرنیا به نزدیکی نیو وست مینستر (بنا شده در سال ۱۸۵۹) بر رود فریزر آورده شدند تا در نهایت با دور زدن منطقه‌ای که امروزه ونکوور نامیده می‌شود به «فریزر کنین» منتقل شوند. ونکوور در میان شهرهای بریتیش کلمبیا از جوان‌ترین‌هاست؛ اولین سکونت‌گاه اروپایی در منطقه‌ای که اکنون ونکوور نامیده می‌شود در سال ۱۸۶۲ در مزرعه مک‌کلیری در شرق دهکده باستانی «موسکوویم» در ناحیه‌ای که اکنون «مارپول» نامیده می‌شود بر رود فریزر بنا شد. در سال ۱۸۶۳، یک کارخانه چوب‌بری در مودی‌ویل (اکنون شهر نورث ونکوور) بنا شد که بزرگ‌ترین ارتباط شهر با چوب‌بری را رقم زد. این صنعت به سرعت توسط کارخانه‌های دیگری که تحت مالکیت کاپیتان ادوارد استمپ در جنوب ساحل جنوبی شاخاب بنا شده بودند رشد کرد. استمپ که چوب‌بری را در منطقه پورت آلبرنی آغاز کرده بود، ابتدا تلاش کرد که یک کارخانه در براکتون پوینت بنا کند، اما جریان‌های سخت و جزیره‌نماها در سال ۱۸۶۷، آن‌ها را وادار به تعیین مکانی جدید در نزدیکی خیابان دانلوی کرد. این کارخانه که به نام کارخانه هیستینگ شناخته می‌شود به نوعی هسته صنعتی تبدیل شد که در اطراف آن ونکوور کنونی شکل گرفت. نقش اصلی این کارخانه در شهر با ظهور راه‌آهن کانادا پسیفیک (CPR) در سال ۱۸۸۰ کم‌رنگ شد و از اهمیت آن به مرور کاسته شد و تا اینکه در سال ۱۹۲۰ بسته شد. 
-
-سکونت‌گاه اصلی که به نام گستاون مشهور شد در اطراف میخانه موقتی که توسط «گسی»، جک دیتون در سال ۱۸۷۰ بر لبه مستملکات کارخانه هستینگ تأسیس شد، به سرعت پیشرفت کرد. در سال ۱۸۷۰، دولت مستعمراتی دوباره از سکونت‌گاه نقشه‌برداری کرد و یک منطقه روستایی تأسیس کرد و به احترام وزیر مشاور در امور خارجه و مشترک‌المنافع، لرد گرونویل آن را گرنویل نام نهاد. این منطقه در سال ۱۸۸۴ به همراه بندرگاه طبیعی آن به عنوان پایانه‌ای برای راه‌آهن کانادا پسیفیک انتخاب شد؛ در حالی که پورت مودی، نیو وست مینستر و ویکتوریا برای این عنوان با آن رقابت می‌کردند. احداث یک مسیر راه‌آهن از انگیزه‌های بریتیش کلمبیا در سال ۱۸۷۱ برای پیوستن به کنفدراسیون کانادا بود؛ اگرچه رسوایی پسفیک و مناقشات برای استفاده یا عدم استفاده از کارگران چینی ساخت این پروژه را تا سال ۱۸۸۰ به تأخیر انداخت. 
-
-شکل‌گیری شهر ونکوور
-شهر ونکوور در ۶ ام آوریل ۱۸۸۶ به‌طور رسمی شکل گرفت، همان سالی که اولین قطار بین‌قاره‌ای آمد. مدیر راه‌آهن کانادا پسیفیک (CPR) ویلیام فن هورن در همان سال به پورت مودی آمد تا پایانه CPR که توسط هنری جان کمبی پیشنهاد شده بود را تأسیس کند و به افتخار جورج ونکوور، نام ونکوور را بر این شهر نهاد. آتش‌سوزی بزرگ شهر ونکوور در ۱۳ ام ژوئن ۱۸۸۶، تمام شهر را ویران کرد. در همان سال سازمان آتش‌نشانی ونکوور تأسیس شد و شهر به سرعت بازسازی شد. جمعیت ونکوور از ۱ ٬ ۰۰۰ نفر در سال ۱۸۸۱ به ۲۰ ٬ ۰۰۰ نفر در شروع سده جدید و به ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر سال ۱۹۱۱ رسید. 
-
-تاجران ونکوور در جریان مهاجرت جویندگان طلا به منطقه در سال ۱۸۹۸، آن‌ها را مجهز و موظف به کار کردند. یکی از آن تاجران، «چارلز وودوارد» اولین فروشگاه وودوارد را در خیابان‌های ابوت و کورداوا در سال ۱۸۹۲ تأسیس کرد؛ همزمان شعبه‌های فروشگاه‌های اسپنرسز و هادسونز بی در هسته اصلی شهر تأسیس شدند که برای دهه‌ها از بزرگ‌ترین فروشگاه‌های زنجیره‌ای کانادا هستند. 
-
-اقتصاد ونکوور اولیه توسط شرکت‌های بزرگی نظیر راه‌آهن کانادا پسیفیک (CPR) تسخیر شد که به فعالیت‌های اقتصادی این شهر رونق بخشید و رشد سریع شهر جدید را رقم زد. در حقیقت (CPR) اولین بنگاه معاملاتی املاک و سازنده مسکن در ونکوور بود. در حالی که بعضی واحدهای تولیدی ونکوور نظیر تشکیلات تصفیه شکر بریتیش کلمبیا با مدیریت بنجامین تاینگلی راجرز در سال ۱۸۹۰ رشد و رونق قابل ملاحظه‌ای داشتند، منابع طبیعی به رکن اصلی اقتصاد ونکوور تبدیل شد. بخش منابع طبیعی در ابتدا متکی به صنعت چوب‌بری و صادرات چوب از طریق بندرگاه بود و تا سال ۱۹۳۰ این ترافیک تجاری بزرگ‌ترین بخش اقتصادی ونکوور به‌شمار می‌رفت. 
-
-قرن بیستم
-سلطه اقتصادی توسط بازرگانان بزرگ با یک جنبش مبارزه‌ای توسط کا��گران همراه شد. اولین نشانه‌های اصلی این جنبش، اعتصاب کارکنان راه‌آهن علیه شرکت راه‌آهن کانادا پسیفیک (CPR) برای به رسمیت شناختن اتحادیه‌شان بود. رهبر کارگران فرانک راجرز در حالی که پیشقراول اعتصابات در بندرگاه بود، توسط پلیس CPR کشته شد و اولین قربانی این جنبش در بریتیش کلمبیا لقب گرفت. ظهور تنش‌های اقتصادی در سال ۱۹۱۸ در استان به اولین اعتصاب عمومی کانادا در معادن ذغال‌سنگ کامبرلند در جزیره ونکوور منجر شد. بعد از یک دوره آرامش نسبی در دهه ۱۹۲۰ تا ۱۹۳۰، اعتصابات در ۱۹۳۵ به اوج خود رسید و سیل مردان بی‌شغل به شهر سرازیر شد تا به شرایط اردوگاه‌هایی که توسط ارتش در مناطق دور در استان اداره می‌شدند اعتراض و تظاهرات کنند. بعد از دو ماه تنش روزانه و تظاهرات‌های فلج‌کننده، اعتصاب‌کننده‌های اردوگاه‌ها تصمیم گرفتند تا شکایت خود را به دولت فدرال ببرند و به سمت اتاوا مهاجرت کردند. این مهاجرت بعدها به «کوچ به اتاوا» مشهور شد، اگرچه این پیاده‌روی دسته‌جمعی با زور سرکوب شد. کارگران در نزدیکی میشن دستگیر شدند و محکوم به کار اجباری در اردوگاه‌های کار شدند. 
-
-جنبش‌های اجتمای دیگر، از جمله موج اول فمینیسم، رفرم اخلاقی و جنبش‌های میانه‌رو نیز در توسعه ونکوور مؤثر بودند. مری الن اسمیث، یک فعال حقوق زنان و فعال منع تولید و فروش و مصرف نوشابه‌های الکلی و اهل ونکوور، اولین زنی شد که در انتخابات پارلمان کانادا در سال ۱۹۱۸ انتخاب شد. ممنوعیت فروش الکل در جنگ جهانی اول آغاز شد و تا سال ۱۹۲۱، که دولت استانی نظارتی دقیق بر فروش الکل را سازمان‌دهی کرد، ادامه یافت. سازوکار این نظارت تا به امروز، بدنه اصلی نظارت دولت کانادا بر فروش و مصرف مشروبات الکلی را شکل داده‌است. اولین قانون مواد مخدر کانادا به دنبال یک همه‌پرسی عمومی، برگزار شده توسط وزیر کار فدرال و نخست‌وزیر بعدی کانادا، ویلیام لیون مکنزی کینگ در سرتاسر کانادا الزامی شد. کنیگ برای بازرسی و برآورد خسارات ادعایی که توسط یک آشوب خیابانی انجام‌شده بود فرستاده شد. این آشوب بعد از پیمان اخراج مهاجران آسیایی رخ داد و یک سلسله اعتراضات به شدت خشونت‌آمیز در محله چینی‌ها و محله ژاپنی‌ها صورت گرفت. دو نفر از مدعیان خسارت، تولیدکنندگان تریاک بودند و بعد از بازرسی‌ها، کینگ پی برد که زنان سفیدپوست به صورت مکرر فروش مخفیانه تریاک را گزارش کرده‌اند. این گزارش‌ها توسط چینی‌ها نیز ارسال‌شده بود. بر اساس این گزارش‌ها، یک قانون فدرال که تولید، فروش و انتقال تریاک را برای مقاصد غیر پزشکی ممنوع می‌کرد وضع شد. این آشوب‌های خیابانی و شکل‌گیری پیمان اخراج مهاجران آسیایی، به عنوان نشانه‌ای از رشد روزافزون ترس از ژاپنی‌هایی که در شهر ونکوور و استان بریتیش کلمبیا زندگی می‌کردند و عدم اعتماد به آن‌ها قلمداد شد. این ترس همگانی بعد از حمله به پرل هاربر تشدید شد که سرانجام به بازداشت یا اخراج تمام ژاپنی-کانادایی‌های ساکن در ونکوور و استان منجر شد. بعد از جنگ، این مردان وزنان ژاپنی-کانادایی اجازه بازگشت به شهرهایی نظیر ونکوور و محله‌های ژاپنی‌ها را پیدا نکردند و این محله‌ها و مناطق مشابه ژاپنی‌نشین هیچ‌گاه مجددا دایر و احیا نشدند. 
-
-ادغام پوینت‌گری و ونکوور جنوبی به شهر ونکوور، آخرین مرزبندی‌های شهری را رقم زد و مدتی بعد آن را به سومین کلان‌شهر کانادا تبدیل کرد. ��ا سال ۱۹۲۹، جمعیت ونکوور بزرگ ۲۲۸ ٬ ۱۹۳ بود. 
-
-جغرافیا
-
-ونکوور بین خلیجک بورارد در شمال و دلتای رودخانه فریزر در جنوب قرار گرفته‌است. تنگه جورجیا در غرب، با پوشش توسط جزیره ونکوور از اقیانوس آرام جدا شده‌است. شهر (شامل زمین‌های مسطح و تپه‌ای) مساحتی معادل ۱۱۴ کیلومتر مربع دارد و در منطقه زمانی اقیانوس آرام و منطقه محیط زیستی دریایی اقیانوس آرام قرار دارد. تا زمان نامگذاری شهر در سال ۱۸۸۵، نام «ونکوور» به کل جزیره ونکوور گفته می‌شد و همچنان عده‌ای به غلط تصور می‌کنند که شهر ونکوور در جزیره ونکوور واقع شده‌است. برای جزیره و شهر هر دو (همچنین شهر ونکوور در ایالت واشینگتن آمریکا) به احترام کاپیتان و ناخدای سلطنتی، جورج ونکوور، نام ونکوور در نظر گرفته شده‌است. 
-
-ونکوور استنلی پارک را با مساحت ۴۰۴ / ۹ هکتار (۱۰۰۱ جریب) دربردارد که یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های شهری در آمریکای شمالی است. کوه‌های نورث شور بالاتر از تمام نقاط شهر قرار دارد و از بسیاری نقاط نمایان است؛ همچنین در یک روز آفتابی، چشم‌اندازهای زیبایی از جمله کوه آتشفشانی مونت بیکر در ایالت واشینگتن در جنوب شرق، جزیره ونکوور در میان تنگه جورجیا در غرب و جنوب غرب و جزیره بووین در شمال غرب پدیدار می‌شوند. 
-
-بوم‌شناسی
-پوشش گیاهی در ونکوور در اصل جنگل‌های استوایی پرباران و معتدل بود که شامل گیاهان و درختان مخروطی با توزیع پراکنده درخت افرا و توسکا و باتلاق‌های زیادی حتی در مناطق بالایی (به دلیل زهکشی ضعیف) می‌شد. گیاهان و درختان مخروطی ترکیبی از درختان و گیاهان بومی بریتیش کلمبیا به نام‌های صنوبر داگلاس، سدر قرمز غربی و صنوبر کانادایی غربی بود. گمان می‌رود این منطقه بزرگ‌ترین درختان این گونه‌ها را در سواحل بریتیش کلمبیا داشته‌است. تنها در منطقه الیوت بی، سیاتل، بزرگی درختان با گونه‌های مشابه در خلیجک بورارد و انگلیش بی قابل قیاس است. بزرگ‌ترین درختان در جنگل‌های کهن ونکوور در منطقه گستاون قرار داشت که اولین موج قطع درختان و رشد صنعت چوب‌بری در آن‌جا رخ داد. این درختان عظیم همچنین در سراشیبی‌های مجاور نهر فالس، انگلیش بی و مخصوصا اطراف ساحل جریکو رشد کرده بودند. درختان جنگل واقع در استنلی پارک بین سال‌های ۱۸۶۰ و ۱۸۸۰ قطع شدند و شواهدی از روش‌های قدیمی چوب‌بری همچنان در این مناطق قابل‌مشاهده است. 
-
-بسیاری از گیاهان و درختانی که در ونکوور و لوئر مین‌لند رشد می‌کنند از مناطق دیگری از قاره و سواحل دیگر اقیانوس آرام به این منطقه منتقل شده‌اند؛ از جمله درخت معمای میمون، افرای ژاپنی و همچنین گیاهان غیربومی شکوفه‌دار مانند ماگنولیا، بته آزالیا و گل صدتومانی. گونه‌های دیگری که از اقلیم‌های ناملایم‌تر از لحاظ آب و هوا در شرق کانادا و اروپا آورده شده‌اند در سایزهای متفاوت رشد کرده‌اند. صنوبر داگلاس بومی نیز می‌تواند به اندازه‌های بسیار عظیم رشد کند. بسیاری از خیابان‌های شهر با درختان شکوفه‌دار مختلف از جمله درخت گیلاس ژاپنی (ساکورا) آراسته شده‌اند که بین سال‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ توسط دولت ژاپن به این شهر اهدا شدند. این درختان شکوفه‌دار جندین هفته در اوایل بهار شکوفه می‌دهند و این مناسبت توسط جشنواره شکوفه‌های گیلاس ونکوور جشن گرفته می‌شود. خیابان‌های دیگر با درختان شاه‌بلوط، شاه‌بلوط اسب و دیگر درختان سایه‌دار زینتی آراسته شده‌اند. 
-
-اقلیم
-
-ونکوور یکی از گرم‌ترین شهرهای کانادا در زمستان است. اقلیم ونکوور بر اساس استانداردهای کانادایی معتدل است و در دسته اقلیم اقیانوسی یا ساحل دریایی غربی قرار می‌گیرد. (بر حسب سامانه طبقه‌بندی اقلیمی کوپن در دسته Cfb قرار می‌گیرد که این دسته در لبه مرزبندی تابستان گرم قرار دارد) در طول ماه‌های تابستان، دمای مناطق داخلی ونکوور به مراتب بالاتر است. ونکوور به‌طور متوسط، خنک‌ترین تابستان را در میان تمام کلان‌شهرهای کانادایی داراست. این ماه‌های تابستان معمولا خشک هستند و از هر پنج روز، تنها یک روز بارانی را می‌توان در ماه‌های ژوئیه و اوت انتظار داشت؛ اگرچه بارش باران از اواسط نوامبر تا مارس قابل انتظار است. 
-
-ونکوور همچنین یکی از پرباران‌ترین شهرهای کاناداست. اگرچه، میزان بارش باران در مناطق مختلف این کلان‌شهر متفاوت است. میزان متوسط بارش باران سالانه که توسط فرودگاه بین‌المللی ونکوور در ریچموند محاسبه شده‌است، ۱ ٬ ۱۸۹ میلی‌متر است؛ این مقدار برای منطقه دان‌تاون ۱ ٬ ۵۸۸ میلی‌متر و برای منطقه نورث ونکوور ۲ ٬ ۰۴۴ میلی‌متر است. بیشترین میزان دمای روزانه ۲۲ درجه سانتی‌گراد در ژوئیه و اوت است که گاهی (البته به ندرت) به ۳۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد. 
-
-بیشترین دمای ثبت‌شده در فرودگاه ۳۴ ٫ ۴ درجه سانتی‌گراد در ۳۰ ژوئیه ۲۰۰۹ بود و بیشترین دمای ثبت‌شده در داخل شهر ونکوور ۳۵ درجه سانتی‌گراد برای اولین بار در ۳۱ ژوئیه ۱۹۶۵ بوده‌است. این دما دوباره در ۸ اوت ۱۹۸۱ و در نهایت برای آخرین بار در ۲۹ مه ۱۹۸۳ برای این شهر اندازه‌گیری شد. سردترین دمای ثبت‌شده برای این شهر در ۱۴ ژانویه ۱۹۵۰، ۱۷ / ۸ - درجه سانتی‌گراد در ۱۴ فوریه ۱۹۵۰ برای اولین بار و برای بار دوم در ۲۹ دسامبر ۱۹۶۸ اندازه‌گیری شد. 
-
-به‌طور متوسط، بارش برف در این شهر ۹ روز در سال رخ می‌دهد که ۳ روز از آن ارتفاع بارش برف تا ۵ سانتی‌متر یا بیشتر می‌رسد. متوسط بارش برف در سال ۳۸ / ۱ سانتی‌متر است اما برف معمولا مدت زیادی بر روی زمین باقی نمی‌ماند. 
-
-زمستان در ونکوور بزرگ چهارمین زمستان معتدل در بین شهرهای کانادایی بعد از ویکتوریا، نانایمو و دانکن (همگی در جزیره ونکوور) است. فصل رشد گیاهان در ونکوور به‌طور متوسط ۲۳۷ روز، از ۱۸ مارس تا ۱۰ نوامبر است. 
-
-منظره شهر
-
-برنامه‌ریزی شهری
-
-بر طبق آمار رسمی تا سال ۲۰۱۱، ونکوور بیشترین تراکم جمعیت در میان شهرهای کانادایی را داراست. برنامه‌ریزی شهری در ونکوور بارزترین خصوصیت خود را در ساختمان‌های مسکونی بلند و توسعه چندمنظوره در مراکز شهری (به جای حومه و اطراف شهر) به ما می‌شناساند. برنامه‌ریزی شهری در ونکوور (به عنوان بخشی از منطقه ونکوور بزرگ) از یک برنامه راهبردی و سیاست‌هایی که توسط دولت در قالب «استراتژی رشد منطقه‌ای در ونکوور بزرگ» تدوین شده‌است، تأثیر پذیرفته‌است. 
-
-ونکوور همواره در دهه اخیر، به عنوان یکی از بهترین شهرهای جهان برای زندگی انتخاب شده‌است. در بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰، مجله اکونومیست (واحد اطلاعات اکونومیست) ونکوور را بهترین شهر دنیا برای زندگی انتخاب کرد. ونکوور در سال ۲۰۱۱ جای خود را به ملبورن داد و به رتبه سومین شهر برتر دنیا برای زندگی رسید. این رتبه تا سال ۲۰۱۷ حفظ شده‌است. بر اساس گزارش فوربس، ونکوور ششمین بازار گران‌قیمت مسکن در جهان، و دومین در آمریکای شمالی بعد از لس‌آنجلس را دارد. ونکوور همچنین یکی گران‌ترین شهرهای کانادا برای زندگی است. هزینه فروش در فوریه ۲۰۱۶، ۵۶ / ۳ ٪ گران‌تر از متوسط ۱۰ -ساله در یک ماه است. فوربس همچنین ونکوور را دهمین شهر تمیز در جهان معرفی کرده‌است. 
-
-خصوصیات بنیادین برنامه‌ریزی شهری در ونکوور در اواخر دهه ۱۹۵۰ تدوین شد؛ زمانی که برنامه‌ریزان شهری ساخت برج‌های مسکونی بلند در محله وست‌اند را در دستور کار قرار دادند و قوانین محکمی برای برای تأمین فضای مؤثر برای حفظ خط دید کافی در شهر و همچنین فضای سبز مناسب وضع کردند. موفقیت این محله‌های متراکم و البته با کیفیت بالا برای زندگی به توسعه دوباره مناطق شهری-صنعتی در اواسط دهه ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰ منجر شد؛ از جمله فالس‌کریک شمالی و کول‌هاربور. نتیجه این توسعه‌ها یک هسته شهری متراکم است که همواره به عنوان یک منطقه شهری مطبوع، با کیفیت بالای استانداردهای توسعه شهری برای زندگی با کیفیت در جهان مشهور شده‌است. اخیرا مسئولان شهر در پی استفاده از روش «تراکم اقتصادی» هستند که در آن، تراکم جمعیت، طراحی و استفاده از زمین می‌تواند به پایداری محیط زیستی، توجیه اقتصادی مناسب با توجه به توان مالی عمومی و کیفیت بالای زندگی منجر شود. 
-
-ونکوور به دلیل طیف وسیعی از مشکلات، از جمله پل‌های کوچک و قدیمی و کمبود بزرگراه‌های کافی در محدوده شهری، شلوغ‌ترین ترافیک شهری در کانادا را دارد. 
-
-معماری
-
-گالری هنر ونکوور در مرکز شهر ونکوور در یک ساختمان نئوکلاسیک که قبلا دادگاه اصلی ونکوور بوده‌است قرار دارد که در سال ۱۹۰۶ ساخته شده‌است. ساختمان دادگاه توسط فرانسیس رتنبری طراحی شده‌است که طراحی پارلمان بریتیش کلمبیا، هتل امپرس در ویکتوریا و تزئین پرخرج دومین هتل ونکوور را در کارنامه خود دارد. هتل ۵۵۶ اتاقه هتل-ونکوور (Hotel Vancouver) که در سال ۱۹۳۹ افتتاح شده‌است و دارای سقفی مسی است در مرکز شهر ونکوور قرار دارد. کلیسای جامع ونکوور که دارای سبک معماری گوتیک است در اطراف این هتل قرار دارد که در سال ۱۸۹۴ افتتاح شده‌است و این ساختمان را در سال ۱۹۷۶ به عنوان مالک ازآن خود کرده‌است. 
-
-چندین ساختمان مدرن در مرکز شهر ونکوور قرار دارند، از جمله هاربر سنتر، دادگاه عالی ونکوور، میدان رابسون (طراحی‌شده توسط آرتور اریکسون)، کتابخانه ونکوور (طراحی‌شده توسط موشه سفدی و DA Architects) که یادآور کولوسئوم در رم است و یک ساختمان چوبی بزرک به نام وودوارد (طراحی‌شده توسط شرکت Henriquez Partners Architects). 
-
-ساختمان مقر اصلی بی-سی هایدرو (طراحی‌شده توسط رون ثام و ند پرت) در خیابان‌های نلسون و بورارد یک برج بلند و مدرن است که مدتی است که تغییر کاربری داده‌است. یکی دیگر از نمونه‌های ساختمان مدرن در ونکوور یک ساختمان بتنی متعلق به مکمیلان بلودل (MacMillan Bloedel) است که در گوشه شمال شرقی تقاطع جورجیا و ثورلو قرار دارد. 
-
-یکی از المان‌های مهم و مشهور از چشم‌انداز شهر ونکوور، یک سازه عظیم غشایی (چادری) به نام کانادا پلیس (Canada Place) (طراحی‌شده توسط زیدلر رابرتس- رابرتس پارتنرشیپ، MCMP و DA Architects) است که قبلا یک نمایشگاه بوده‌است و برای اکسپو ۸۶ استفاده می‌شد. این سازه شامل بخشی از Convention Centre، هتل پن پسفیک و یک پایانه کشتی‌های کروز و تفریحی است. دو ساختمان مدرن دیگر که بخش جنوبی خط افق شهر را از بقیه بخش‌های مرکز شهر ونکوور متمایز می‌سازد، ساختمان شهرداری و بیمارستان عمومی ونکوور است که هردو توسط فرد تاونلی و متسن در سال‌های ۱۹۳۶ و ۱۹۵۸ ساخته شده‌اند. 
-
-یک سلسله ساختمان‌هایی که در هسته قدیمی مرکز شهر ونکوور با سبک معماری ادواردین ساخته شده‌اند در دوران خودشان بلندترین ساختمان‌های امپراتوری بریتانیا به حساب می‌آمدند. این ساختمان‌ها شامل مقر Carter-Cotton (مقر قبلی روزنامه The Vancouver Province)، ساختمان دامینیون (۱۹۰۷)، برج خورشید (Sun Tower) (۱۹۱۱) که در خیابان‌های کمبی، هستینگز، بیتی و پندر قرار دارند. برج خورشید در دهه ۱۹۲۰ بلندترین ساختمان تجاری امپراتوری بریتانیا محسوب می‌شد. ساختمان مارین (Marine Building) به دلیل پوشش و چهره کاشی‌کاری شده سرامیکی استادانه‌اش و همچنین بالابرها و درهای از جنس برنجی-طلایی‌اش یکی از مکان‌های موردعلاقه فیلمسازان برای فیلمبرداری به حساب می‌آید. در صدر لیست بلندترین ساختمان‌های ونکوور، نام ساختمان لیوینگ شانگری-لا (Living Shangri-La) قرار دارد که دارای ارتفاعی معادل ۲۰۱ متر (۶۵۹ فوت) و ۶۲ طبقه است. دومین ساختمان بلند ونکوور برج و هتل بین‌المللی ترامپ است که دارای ۱۸۸ متر (۶۱۷ فوت) ارتفاع است. سومین و چهارمین ساختمان‌های بلند ونکوور هتل جورجیا با ۱۵۶ متر (۵۱۲ فوت) ارتفاع و ساختمان One Wall Centre با ۱۵۰ متر ارتفاع (۴۹۰ فوت) و ۴۸ طبقه هستند. پنجمین ساختمان بلند در این لیست، برج شاو (Shaw Tower) با ۱۴۹ متر ارتفاع (۴۸۹ فوت) است. 
-
-جمعیت
-
-براساس آمار ارائه‌شده توسط اداره آمار کانادا در سال ۲۰۱۱، منطقه شهری ونکوور، مشهور به ونکوور بزرگ با بیش از ۲ / ۴ میلیون جمعیت، سومین کلانشهر بزرگ (از لحاظ وسعت و جمعیت) در کانادا و بزرگ‌ترین کلان‌شهر در غرب کاناداست. همچنین بیش از ۶۰۳ ٬ ۰۰۰ نفر در شهر ونکوور زندگی می‌کنند که این رقم آن را به هشتمین شهر بزرگ کانادا از لحاظ جمعیت تبدیل می‌کند. (شهرهای حومه ونکوور، همچون سوری، برنابی و ریچموند با وجود اینکه از توابع ونکوور و جزئی از ونکوور بزرگ محسوب می‌شوند در این آمار و جدول به صورت شهر جداگانه‌ای معرفی شده‌اند. با احتساب آن‌ها به عنوان بخشی از شهر ونکوور این آمار تغییر می‌کند) به‌طور دقیق‌تر ونکوور بعد از کلگری، ادمونتون و وینیپگ چهارمین شهر بزرگ (از لحاظ جمعیت) در غرب کاناداست. بخش جنوب غربی منطقه اقتصادی لوئر مین‌لند (که شامل اسکوامیش لیلوئت (Squamish-Lillooet)، فریزر ولی (Fraser Valley) و منطقه ساحلی سان‌شاین (Sunshine Coast Regional District) می‌شود، جمعیتی بالغ بر ۲ / ۹۳ میلیون نفر را در خود جای داده‌است. در شهر ونکوور، در هر کیلومتر مربع ۵ ٬ ۲۴۹ نفر زندگی می‌کنند که آن را به متراکم‌ترین شهر کانادا از لحاظ جمعیتی تبدیل ساخته‌است. به‌طور تقریبی ۷۴ درصد از مردم ساکن در ونکوور بزرگ در خارج از شهر زندگی می‌کنند. 
-
-ونکوور به «شهر محله‌ها» مشهور شده‌است. هر کدام از محله‌های ونکوور یک ترکیب نژادی-فرهنگی متمایز و مخصوص خود را دارا هستند. در گذشته ساکنان ونکوور، با اصالت انگلیسی، اسکاتلندی و ایرلندی بزرگ‌ترین گروه قومیتی در این شهر به حساب می‌آمدند. المان‌های فرهنگی-اجتماعی یک جامعه بریتانیایی همچنان در بعضی مناطق این شهر مشهود و بارز هستند، به خصوص در گرنویل جنوبی و کریزدیل. آلمانی‌ها دومین جمعیت اروپایی غالب در ونکوور هستند که در قدیم بخش مهمی از نیروی اجتماعی-اقتصادی جامعه ونکوور را تشکیل می‌دادند. با ظهور احساس و تفکر جمعی ضد آلمانی با شروع جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ این نقش آلمانی‌ها کمرنگ‌تر شد. امروزه چینی‌ها بزرگ‌ترین گروه قومیتی در شهر هستند که دارای یک جامعه درون-محوری هستند و همگی به زبان چینی با لهجه‌های گوناگون صحبت می‌کنند؛ مانند کانتونی و ماندارین. محله‌هایی در این شهر دارای مناطقی با توزیع نژادی یکنواخت و متمایزی هستند؛ مانند محله چینی‌ها، محله هندی‌ها (مشهور به بازار پنجابی)، محله ایتالیایی‌ها (مشهور به ایتالیای کوچک)، محله یونانی‌ها (Greektown) و محله ژاپنی‌ها. 
-
-از سال ۱۹۸۰، مهاجرت به ونکوور به شدت افزایش یافته‌است که آن را به یکی از متنوع‌ترین شهرهای کانادا از لحاظ نژادی و زبانی تبدیل می‌کند. بیش از ۵۲ ٪ از مردم ونکوور دارای زبان مادری به جز انگلیسی هستند. تقریبا ۳۰ ٪ از ساکنان شهر، دارای اصلیتی چینی هستند. در دهه ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰، هجوم خیلی عظیم از مهاجران از هنگ‌کنگ در جریان واقعه اخراج چینی‌ها از بریتانیا به چین و افزایش چشمگیر مهاجرت از کشور چین و حضور مهاجران قبلی از تایوان، جامعه چینی‌ها در ونکوور را به یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های نژادی ساکن در این شهر تبدیل ساخته‌است و توزیع جمعیتی چینی‌ها در ونکوور، یکی از متراکم‌ترین‌ها در آمریکای شمالی شده‌است. این هجوم مهاجران آسیایی به ونکوور یک سنت مهاجرتی خاص در سراسر جهان را بنیان نهاده، که ونکوور را به دومین شهر محبوب مهاجران به کانادا، بعد از تورنتو تبدیل ساخته‌است. دیگر گروه‌های نژادی مهم در میان مهاجران ونکوور، مهاجران از جنوب آسیا (عموما پنجابی) هستند که عموما به هندی-کانادایی مشهور شده‌اند (۵ / ۷ ٪). دیگر گروه‌های مهاجر غالب، فیلیپینی‌ها (۵ ٪)، ژاپنی‌ها (۱ / ۷ ٪) و کره‌ای‌ها (۱ / ۵ ٪) هستند. مهاجران ایرانی، ویتنامی، اندونزیایی و کامبوجی نیز دیگر گروه‌های نژادی ساکن در ونکوور را تشکیل می‌دهند. برخلاف افزایش تعداد مهاجران از آمریکای لاتین به ونکوور در دهه ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۰، میزان مهاجرت از این منطقه در سال‌های اخیر چشمگیر نبوده‌است. (۳ ٫ ۶ ٪ از کل جمعیت مهاجر) جمعیت آفریقایی‌های ساکن در ونکوور نیز قابل‌توجه نیست. (۳ ٫ ۳ ٪ از کل جمعیت مهاجر). جمعیت سیاه‌پوستان ساکن در ونکوور، در قیاس با دیگر شهرهای کانادایی تقریبا ناچیز است (کم‌تر از ۰ ٫ ۹ ٪). محله استراتکونا (Strathcona) هسته محله یهودی‌نشین ونکوور بود. محله هوگانز الی (Hogan's Alley)، یک منطقه کوچک در مجاورت محله چینی‌ها زمانی محل زندگی‌بخش مهمی از سیاه‌پوستان ونکوور بود. در سال ۱۹۸۱، کم‌تر از ۷ ٪ جمعیت ونکوور متعلق به گروه اقلیت قابل‌مشاهده بودند. (نامی که دولت کانادا برای اقلیتی که از لحاظ نژادی هندواروپایی-قفقازی یا سفیدپوست نیستند در نظر گرفته‌است) در سال ۲۰۰۸، این نسبت تا ۵۱ ٪ بالا رفت. 
-
-قبل از دهه ۱۹۹۰ میلادی، بزرگ‌ترین گروه نژادی غیر انگلیسی در ونکوور ایرلندی و آلمانی بودند. بعد از این ملیت‌ها، بیشترین جمعیت غالب اهل اسکاندیناوی، ایتالیا، اوکراین و چین بودند. از اواسط دهه ۵۰ تا دهه ۸۰ میلادی، خیلی از مهاجران پرتغالی به ونکوور آمدند و در سال ۲۰۰۱ این شهر سومین جمعیت بزرگ پرتغالی‌ها در کانادا را دارا بود. خیل جمعیت مهاجرت از اروپای شرقی، شامل روسیه، چک، لهستان، رومانی و مجارستان بعد از تسلط شوروی بر اروپای شرقی بعد از جنگ جهانی دوم آغاز شد. مهاجرت یونانی‌ها از اواخر دهه ۶۰ و اوایل ۷۰ آغاز شد و اسکان آن‌��ا غالبا در منطقه کیتسیلانو (Kitsilano) صورت گرفت. ونکوور همچنین یک جمعیت قابل‌ملاحظه از بومیان کانادا را داراست (حدود ۱۱ ٬ ۰۰۰ نفر). 
-
-جمعیت بزرگی از دگرباشان جنسی در ونکوور زندگی می‌کنند که در محله‌های غربی و بخش وست اند (West End) و خیابان دیوی (Davie Street) ساکن هستند؛ اگرچه جمعیت دگرباشان جنسی در مناطقی از ییل تاون (Yaletown) نیز قابل‌توجه است. ونکوور هرساله میزبان یکی از بزرگ‌ترین رژه‌های دگرباشان جنسی در کاناداست. 
-
-اقتصاد
-
-به دلیل قرار داشتن ونکوور در حاشیه اقیانوس آرام و در مجاورت غربی‌ترین پایانه بزرگراه بین‌قاره‌ای (بزرگراه ترنس کانادا) و مسیرهای راه‌آهن، این شهر یکی از بزرگ‌ترین مراکز صنعتی در کشور کانادا است. از طریق بندر ونکوور بزرگ، بزرگ‌ترین بندر کانادا (از لحاظ تنوع و میزان کالای مبادله‌ای و انتقالی)، هر ساله حجم بزرگی از کالای تجاری (با بیش از ۱۷۲ میلیارد دلار ارزش مالی) با بیش از ۱۶۰ اقتصاد تجاری در جهان، مبادله و تجارت می‌شود. به‌طور سالیانه فعالیت‌های این بندر مهم، ۹ ٫ ۷ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی و ۲۰ ٫ ۳ میلیارد دلار خروجی اقتصادی برای این شهر به ارمغان می‌آورد. ونکوور همچنین مقر اصلی شرکت‌های مربوط به صنعت چوب و جنگل‌داری و معدن است. در سال‌های اخیر ونکوور به مرکزی برای توسعه نرم‌افزار، زیست‌فناوری (بیوتکنولوژی)، هوافضا، توسعه بازی‌های ویدئویی، استودیوهای انیمیشن و صنعت فیلم و تلویزیون تبدیل شده‌است. در هر سال، این شهر به‌طور تقریبی میزبان ۶۵ فیلم سینمایی و ۵۵ سریال تلویزیونی است که آن را به سومین مرکز تولید فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی در آمریکای شمالی تبدیل می‌کند. این صنعت مهم در شهر ونکوور بیش از ۲۰ ٬ ۰۰۰ شغل فراهم کرده‌است. تمرکز قوی این شهر بر سبک زندگی و فرهنگ سلامت آن را به محل مقرهای اصلی بسیاری از برندهای مطرح تبدیل کرده‌است که همگی در این شهر تأسیس شده‌اند. 
-
-مکان خاص و زیبایی که ونکوور در آن قرار گرفته‌است، این شهر را به یک مقصد توریستی جذاب و مهم تبدیل می‌کند. بیش از ۱۰ ٫ ۳ میلیون نفر در سال ۲۰۱۷ از ونکوور بازدید کرده‌اند. هر ساله صنعت توریسم به‌طور تقریبی ۴ ٫ ۸ میلیارد دلار به اقتصاد کلان‌شهر ونکوور کمک می‌کند و بیش از ۷۰ ٬ ۰۰۰ شغل برای مردم این شهر فراهم می‌سازد. از مهم‌ترین جاذبه‌های توریستی ونکوور، باغ‌های شهر، پارک استنلی، پارک ملکه الیزابت، باغ گیاه‌شناسی ون‌دوسن و کوه‌ها، اقیانوس، جنگل‌ها و پارک‌هایی هستند در اطراف شهر قرار دارند. هرساله بیش از یک‌میلیون نفر به وسیله کشتی‌های کروز و تفریحی از ونکوور گذر می‌کنند. 
-
-بازار مسکن ونکوور، یکی از گران‌ترین بازارهای مسکن در کانادا است. در سال ۲۰۱۲، ونکوور توسط آکادمی و سازمان دموگرافیا، دومین شهر گران جهان برای بازار مسکن لقب گرفت که این وضعیت گرانی حتی از سال ۲۰۱۱ نیز وخیم‌تر شده بود. مسئولان شهر برای کاهش هزینه مسکن در این شهر استراتژی‌های مختلفی را اعمال کردند، از جمله تعاون مسکن، سوئیت‌های قانونی برای خانواده‌ها، تراکم افزایش‌یافته و نظریه رشد هوشمندانه. در سال ۲۰۱۰، یک خانه دوطبقه متوسط در ونکوور تا ۹۸۷ ٬ ۵۰۰ دلار قیمت‌گذاری می‌شد که در برابر قیمت متوسط خانه در کانادا (۳۶۵ ٬ ۱۴۱ دلار) اختلاف قابل توجهی داشت. یک عامل مهم در زمینه قیمت بالای منزل در ونکوور ممکن است سیاست‌های دولت کانادا باشد، که در آن‌ها برای جلوگیری از فرایند «شستن برف» (اصطلاحی که به «پنهان‌سازی تراکنش‌های مالی غیرقانونی، معمولا به قصد فرار مالیاتی در کشور کانادا» گفته می‌شود و زیرمجموعه‌ای از فرایند «پول‌شویی» محسوب می‌شود)، تمهیدات لازم صورت نگرفته‌است. فرایند «شستن برف» به افراد غیر کانادایی اجازه می‌دهد تا در کانادا ملک خریداری کنند تا از این املاک برای فرار از پرداخت مالیات به سازمان‌های مسئول اخذ مالیات در کشورشان و کانادا استفاده کنند. این فرایند به آن‌ها کمک می‌کند تا با استفاده از تراکنش‌های مالی در بازار مسکن ونکوور، راهی مهم و اثرگذار برای انجام عملیات «پول‌شویی» برای خود هموار کنند. 
-
-از دهه ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۰، بر توسعه واحدهای مسکونی در برج‌های بلند در ونکوور و به خصوص داون‌تاون، به‌طور گسترده سرمایه‌گذاری شده‌است. این سرمایه‌گذاری از یک جریان سرمایه از مهاجران هنگ کنگی ناشی می‌شود که به دلیل استرداد مردم آسیایی به چین در سال ۱۹۹۷ وارد ونکوور شده بود. این توسعه، در مناطق ییل‌تاون (Yaletown) و کول هاربور (Coal Harbour) و اطراف بسیار از ایستگاه‌های ترن هوایی در شرق داون‌تاون متمرکز شده بود. انتخاب شهر ونکوور به عنوان میزبان المپیک زمستانی ۲۰۱۰ نیز یک عامل مهم و اثرگذار در توسعه اقتصادی این شهر محسوب می‌شود. یکی از نگرانی‌هایی که در زمان المپیک زمستانی ابراز می‌شد، افزایش تعداد بی‌خانمان‌ها بود که ممکن بود توسط المپیک زمستانی تشدید شود؛ چرا که صاحبان هتل‌های اقامتی با واحدهای یک اتاقه که قبل از المپیک برای شهروندان با درآمد کم استفاده می‌شد، ترجیح می‌دادند تا املاک خود را برای اسکان قشر پردرآمدتر و توریست‌ها استفاده کنند. یکی دیگر از وقایع بین‌المللی مهم که در ونکوور برگزار شد، نمایشگاه بین‌المللی اکسپو ۸۶ بود که در سال ۱۹۸۶ در این شهر برگزار شد که توانست ۲۰ میلیون توریست به این شهر جذب کند و ۳ / ۷ میلیارد دلار به اقتصاد کانادا کمک کرد. تعدادی از مراکز مهم در ونکوور شامل سیستم ترابری عمومی قطار هوایی و کانادا پلیس (Canada Place) به عنوان بخشی از نمایشگاه ساخته شده‌است. 
-
-سیاست و دولت
-
-برخلاف شهرداری‌های دیگر بریتیش کلمبیا، شهرداری ونکوور تحت نظارت Vancouver Charter (یک منشور یا اساسنامه استانی خاص که برای نظارت بر شهرداری ونکوور و تعیین استراتژی راهبردی برای شهرداری ونکوور تدوین شده‌است) فعالیت می‌کند. اساسنامه‌ای که در سال ۱۹۵۳ تدوین و وضع شد، تصویب‌نامه الحاقی ۱۹۲۱ را ملغی کرد و برخلاف دیگر شهرداری‌های بریتیش کلمبیا، طیفی گسترده‌تر از قدرت‌های نظارتی و غیر نظارتی بیشتری را برای شهر ونکوور تضمین کرد. 
-
-دولت مدنی در ونکوور بعد از جنگ جهانی دوم توسط اتحادیه مرکزی-راست‌گرای NPA (اتحادیه غیر حزبی) تسخیر شد؛ اگرچه با بعضی شکاف‌های بین سازمانی در این اتحادیه تا سال ۲۰۰۸ این سلطه به سختی به‌دست آمد. اتحادیه NPA در طی مناقشات سیاسی در زمینه مقابله مواد مخدر در سال ۲۰۰۲ متلاشی شد که به پیروزی قاطع حزب انتخاب‌کنندگان پیشرو (COPE) انجامید. پس از آن، تنها منطقه امن تزریق به صورت قانونی برای تعداد قابل توجهی از معتادان هروئین (تزریق وریدی) در شهر ونکوور تأسیس شد. 
-
-ونکوور توسط شورای شهر ونکوور (متشکل از ۱۱ عضو)، یک هیئت مدرسه‌ای (با ۹ عضو) و یک هیئت پارک (با ۷ عضو) قانون‌گذاری می‌شود که همگی یک دوره سه‌ساله خدمت می‌کنند. معمولا برای کلان‌شهرهایی مانند ونکوور، انتخابات شهرداری در ابعاد وسیع برای کل شهر (نه منطقه‌ای- اصلاحا at-large) برگزار می‌شود. از لحاظ تاریخی در تمامی سطوح حکومتی-قانونی، قشر متمول‌تر ساکن در بخش غربی ونکوور همواره به احزاب محافظه‌کار و لیبرال رأی داده‌اند؛ در حالی که بخش شرقی شهر به احزاب چپ گرایش داشته‌اند. اخیرا نتایج انتخابات استانی ۲۰۰۵ و انتخابات فدرال کانادا در سال ۲۰۰۶ دوباره بر این ادعا صحه گذاشته‌اند. 
-
-برخلاف فضای سیاسی دوقطبی، بر سر تعدادی از مسائل زیرساختی در ونکوور یک اجماع سیاسی رخ داده‌است؛ از جمله حفاظت از پارک‌های شهری، تمرکزی بر توسعه و رشد سریع سامانه حمل و نقل شهری (به غیر از بزرگراه‌ها)، یک راهبرد کاهش صدمات اجتماعی-بهداشتی بر پایه مقابله با استفاده از مواد مخدر و یک نگرانی عمومی درباره توسعه‌هایی بر اساس رشد تعداد اجتماعات درون-گرا. این مشکلات و راهبردها توسط طیف وسیعی از سیاسیون در ونکوور حمایت و رسیدگی می‌شوند. 
-
-در کمپین انتخابات شهرداری در سال ۲۰۰۸، رئیس حزب NPA، سم سالیوان که برای شهرداری ونکوور کاندید شده بود، از حزب اخراج شد و پیتر لدنر به عنوان کاندیدای جدید حزب NPA معرفی شد. گرگور رابرتسن یک عضو مجلس قانون‌گذاری قدیمی و رئیس کارخانه هپی پلنت، برای حزب Vision Vancouver، دیگر رقیب انتخاباتی بود. گرگور رابرتسن با بیش از ۲۰ ٬ ۰۰۰ رأی رقیب خود را با اختلاف قاطع شکست داد. تعادل قدرت تا حد قابل توجهی به سمت حزب Vision Vancouver متمایل شد که اعضای آن ۷ کرسی از ۱۰ کرسی شورای شهر را ازآن خود کردند. سه کرسی باقی‌مانده، به دو حزب COPE (دو کرسی) و NPA (یک کرسی) رسید. برای کمیساریای پارک ۴ کرسی به Vision Vancouver، یک کرسی به Green Party، یک کرسی به COPE و یکی به NPA رسید. برای هیئت مدرسه‌ای، چهار کرسی ازان Vision Vancouver شد و سه کرسی به COPE و دو تا به NPA رسید. 
-
-بودجه شهر ونکوور شامل یک بخش سرمایه و یک بخش اجرایی می‌شود. در سال ۲۰۱۷، بودجه اجرایی ۱ / ۳۲۳ میلیارد دلار بود، در حالی که این رقم در سال ۲۰۱۸ به ۱ / ۴۰۷ میلیارد دلار رسید (افزایش ۶ / ۴ ٪ پیدا کرد). بودجه سرمایه‌ای برای سال ۲۰۱۸ در مقایسه با سال ۲۰۱۷ با رقم ۴۲۶ / ۴ میلیون دلار بی‌تغییر ماند. افزایش‌های بودجه‌ای به‌طور گسترده با افزایش مالیات املاک و تسهیلات مشارکتی اتحادیه‌ها، شرکت‌ها و سازمان‌ها که در عوض اجازه شهرداری برای افزایش شاخص تراکم ساختمانی مجاز به عنوان بخشی از پروسه اخذ مجوز برای ساخت‌وساز فراهم می‌شود، توسط دولت و شهرداری سازماندهی و برنامه‌ریزی می‌شوند. هزینه‌های تأسیسات و دیگر هزینه‌های مشترکان نیز افزایش یافته‌اند؛ اگرچه بخشی کوچک از بودجه کلی ونکوور را تشکیل می‌دهند. 
-
-دولت منطقه‌ای
-ونکوور یک شهرداری عضو در ونکوور بزرگ (مترو ونکوور- یک دولت منطقه‌ای) است. در مجموع ۲۲ شهرداری، یک منطقه انتخاباتی و یک منطقه به موجب پیمان اقوام اولیه کانادا در ونکوور بزرگ و یک دولت منطقه‌ای که کرسی‌اش در برنابی است در شهر ونکوور وجود دارند؛ در حالی که هر عضو از ونکوور بزرگ بدنه قانون‌گذاری مربوط به خود را داراست، ونکوور بزرگ بر خدمات و برنامه‌ریزی‌های منطقه نظارت می‌کند؛ از جمله تأمین آب آشامیدنی، ساخت شبکه آب و فاضلاب و مدیریت زباله‌های جامد، حفاظت و نگهداری از پارک‌های منطقه‌ای، نظارت بر کیفیت هوا، گازهای گلخانه‌ای و سلا��ت اکولوژیکی، و همچنین تأمین یک استراتژی برای رشد منطقه‌ای و استفاده از زمین. 
-
-نمایندگی فدرال و استانی
-در مجلس قانون‌گذاری بریتیش کلمبیا، ونکوور ۱۱ عضو مجلس قانون‌گذاری (MLAs) دارد. در ژوئیه ۲۰۱۷، سه کرسی توسط حزب لیبریال بی‌سی (BC Liberal Party) و هشت تا توسط حزب نوی دموکراتیک بی‌سی (BC New Democratic Party) تصرف شد. 
-
-در مجلس عوام کانادا، ونکوور ۶ نماینده پارلمانی دارد. در انتخابات فدرال اخیر در سال ۲۰۱۵، لیبرال‌ها دو کرسی خود (برای منطقه انتخاباتی Vancouver Quadra و ونکوور مرکزی) را حفظ کردند و دو کرسی دیگر را نیز به‌دست آوردند؛ در حالی که حزب ان‌دی‌پی یا حزب دموکرات جدید دو کرسی خود (برای منطقه انتخاباتی Vancouver East وVancouver Kingsway) را حفظ کرد و به آن‌ها قانع شد. حزب آن‌ها با انحلال گلاویز بود؛ در حالی که محافظه‌کاران در ونکوور این رقابت انتخاباتی را به‌طور کامل باخته بودند. در حال حاضر دو وزیر کابینه از شهر ونکوور انتخاب شده‌اند. جودی ویلسون ریبولد دادستان کل (وزیر دادگستری) کانادا است، در حالی که هارگیت ساجان به وزارت دفاع ملی کانادا انتخاب شده‌است. 
-
-پلیس و جرم و جنایت
-اداره پلیس ونکوور با ۱ ٬ ۳۲۷ نیروی قسم‌خورده و بودجه اجرایی ۲۵۷ / ۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵، مسئولیت حفظ امنیت شهر ونکوور را بر عهده دارد. بیش از ۱۶ ٪ بودجه شهر برای نیروی حفاظت پلیس در سال ۲۰۰۵ صرف شد. 
-
-بخش‌های عملیاتی اداره پلیس ونکوور، شامل جوخه دوچرخه، جوخه دریایی و جوخه دارای سگ جستجوگر می‌شود. همچنین یک جوخه سواره نیز در اداره پلیس ونکوور سامان‌دهی شده که به‌طور عمده برای حفاظت از پارک استنلی و در مواقعی بخش شرقی مرکز شهر و West End و همچنین کنترل تجمعات استفاده می‌شود. نیروی پلیس با همکاری مراکز اجتماعی پلیس، متشکل از شهروندان داوطلب فعالیت می‌کند. اداره پلیس در سال ۲۰۰۶ به‌طور مستقل واحد ضد تروریستی تأسیس کرد. در سال ۲۰۰۵ یک نیروی حفاظت مراکز حمل و نقل شهری جدید به نام اداره پلیس حمل و نقل ساحل جنوبی بریتیش کلمبیا در ونکوور بزرگ با قدرت کامل یک نیروی پلیس شهری تأسیس شد. 
-
-اگرچه این عمل غیرقانونی است، اما پلیس ونکوور معمولا کسی را برای حمل مقدار کمی از ماری‌جوآنا دستگیر نمی‌کند. در سال ۲۰۰۰ اداره پلیس ونکوور یک گروه مبارزه با مواد مخدر تأسیس کرد (Growbusters)، تا یک عملیات بزرگ علیه رقم تقریبی ۴ ٬ ۰۰۰ واحد رشد و پرورش آب‌کشتی ماری‌جوآنا در مناطق مسکونی ونکوور اجرا کند. با اقدامات یکسان نیروهای قانونی دیگر علیه پرورش و فروش ماری‌جوآنا، این ابتکار عمل به شدت مورد انتقاد قرار گرفته‌است. 
-
-در سال ۲۰۰۸، در میان ۲۷ کلان‌شهر کانادا، ونکوور هفتمین آمار جرم و جنایت را داشت که از سال ۲۰۰۵، سه پله سقوط کرده بود. اگرچه همچون دیگر شهرهای کانادایی، نرخ کلی جرم و جنایت در سال‌های اخیر به‌طور چشم‌گیری کاهش یافته‌است. جرم‌های مربوط به سرقت از ملک شخصی، ماشین، فروشگاه‌ها، اجناس و دارایی‌های شخصی و به‌طور کلی جرم مالکیت در ونکوور به خصوص در میان شهرهای بزرگ آمریکای شمالی بالا است. اما حتی این رقم مربوط به آمار این دسته از جرم نیز بین سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ تا میزان ۱۰ / ۵ ٪ کاهش داشت. در سال ۲۰۰۶، ونکوور با عدد ۴۵ / ۳ جرم خشونت‌آمیز با سلام گرم به ازای هر ۱۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر در ونکوور بزرگ (بالاتر از متوسط کشوری با عدد ۲۷ / ۵) بیش‌ترین نرخ جرم مربوط به سلاح گرم را در میان م��اطق کلان‌شهری اصلی در کانادا دارا بود. یک سلسله حوادث مربوط به باندهای خلافکاری در اوایل سال ۲۰۰۹ شرایط را تا حدی وخیم کرد که پلیس آن را جنگ باندی (gang war) خواند. ونکوور میزبان رویدادهای خاص و مهمی، از جمله کنفرانس سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا–پاسفیک، اجلاس سران کلینتون-یلتسین و سمفونی آتش است که نیازهای محافظت امنیتی را پررنگ‌تر می‌کند. شورش جام استنلی در سال ۱۹۹۴ پلیس را دچار دردسرهای زیاد و ۲۰۰ نفر را مجروح کرد. شورش دوم در سال ۲۰۱۱ و بعد از فینال جام استنلی رخ داد. 
-
-نیروی نظامی
-ساحل جریکو در ونکوور مقر تیپ ۳۹ نیروهای مسلح کانادا است. واحدهای ذخیره محلی شامل The Seaforth Highlanders of Canada و لشکر بریتیش کلمبیا (Duke of Connaught's Own)، (به ترتیب مستقر در زرادخانه Seaforth و Beatty Street Drill Hall) و تیپ ۱۵ نیروی زمینی متعلق به توپخانه سلطنتی کانادا می‌شوند. نیروی ذخیره دریایی HMCS Discovery در جزیره Deadman در پارک استنلی مستقر است. ایستگاه ساحل جریکو RCAF، اولین پایگاه هوایی در غرب کانادا، در سال ۱۹۴۷ وقتی هواپیماهای دریایی توسط هواپیماهای دوربرد جایگزین شدند، توسط ارتش کانادا تسخیر شد. بخش اعظم تجهیزات پایگاه در سال ۱۹۶۹ به ونکوور منتقل شد و این منطقه به پارک جریکو تغییر نام داد. 
-
-آموزش
-
-هیئت مدرسه‌ای ونکوور هرساله بیش از ۱۱۰ ٬ ۰۰۰ دانش‌آموز و دانشجو را در مؤسسات و مراکز دبستانی، دبیرستانی و دانشگاهی ثبت‌نام می‌کند که آن را دومین منطقه تحصیلی بزرگ در استان تبدیل می‌کند. این ناحیه شامل بیش از ۷۶ مدرسه ابتدایی، ۱۸ دبیرستان، ۷ مرکز سوادآموزی برای بزرگسالان و دو مدرسه آموزش از راه دور می‌شود که این مدرسه‌ها شامل ۱۸ مدرسه دوزبانه فرانسوی، یک مدرسه دوزبانه ماندارین، یک مدرسه هنرهای زیبا و و چندین مدرسه کودکان استثنایی می‌شوند. هیئت مدرسه فرانکفون (فرانسوی) بریتیش کلمبیا بر عملکرد سه مدرسه فرانسوی زبان در شهر نظارت می‌کند. بیش از ۴۶ مدرسه مستقل نیز واجد شرایط سهمیه مالی استانی و تحصیل هستند که به‌طور تخمینی ۱۰ ٪ از دانش‌آموزان شهر ونکوور در این مراکز تحصیل می‌کنند. 
-
-۵ دانشگاه عمومی در ونکوور بزرگ واقع شده‌است. بزرگ‌ترین دانشگاه‌های ونکوور دانشگاه بریتیش کلمبیا (UBC) و دانشگاه سایمون فریزر (SFU) هستند که بیش از ۹۰ ٬ ۰۰۰ دانشجوی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا و دانشجوهای حرفه‌ای و کاری در سال ۲۰۰۸ در این دانشگاه‌ها ثبت‌نام نمودند. یوبی‌سی همواره به عنوان یکی از ۴۰ دانشگاه برتر جهان و همچنین یکی از ۲۰ دانشگاه عمومی جهان شناخته می‌شود. اس‌اف‌یو نیز همواره به عنوان یکی از برترین دانشگاه‌های کانادا شناخته شده‌است و همچنین در بین ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان قرار دارد. پردیس دانشگاهی اصلی یوبی‌سی در بالاترین بخش شبه‌جزیره بورارد در بخش غربی The University Endowment Lands (UEL) قرار دارد. پردیس اصلی اس‌اف‌یو در برنابی قرار دارد؛ اگرچه هر دو دانشگاه دارای پردیس‌هایی در سوری و مرکز شهر هستند. دانشگاه عمومی دیگر که در این کلان‌شهر قرار دارند، شامل دانشگاه کاپیلانو (Capilano University) در ونکوور شمالی، دانشگاه هنر و طراحی امیلی کار (Emily Carr University) و دانشگاه پلی‌تکنیک کوانتلن (Kwantlen Polytechnic University) می‌شوند. شش کانون آموزشی خصوصی نیز در ونکوور مشغول به آموزش و جذب دانشجو هستند؛ دانشگاه غربی ترینیتی (Trinity Western University) در لنگلی، دانشگاه کانادا وست (University Canada West)، مؤ��سه فناوری نیویورک در کانادا (NYIT Canada)، دانشگاه فیرلی دیکنسون (Fairleigh Dickinson University)، کالج کلمبیا (Columbia College) و کالج اسپرات شاو (Sprott Shaw College) که همگی در ونکوور قرار دارند. 
-
-مؤسسه فناوری بریتیش کلمبیا (BCIT) که دارای دو پردیس دانشگاهی در برنابی و داون‌تاون است، مشهورترین کالج شهر ونکوور و استان بریتیش کلمبیا در زمینه تحصیلات در رشته‌های فنی و غیر فنی است. کالج عالی ونکوور (Vancouver Community College) و کالج لنگرا (Langara College) از جمله دیگر کالج‌های اصلی شهر ونکوور هستند. کالج داگلاس (Douglas College) با سه پردیس در خارج از شهر ونکوور از دیگر کالج‌های مشهور در شهر ونکوور به حساب می‌آید. کالج‌ها و موسسه‌های آموزشی متعدد دیگر در حومه کلان‌شهر ونکوور قرار دارند که برنامه‌ها و دوره‌های آموزشی متعدد در زمینه حرفه، تجارت و دوره‌های بین دانشگاهی ارائه می‌کنند. مدرسه فیلم ونکوور (Vancouver Film School) یکی از مشهورترین کانون‌های آموزشی در زمینه فیلم در کانادا است، که دوره‌های متعدد در زمینه فیلم‌سازی و طراحی بازی‌های ویدئویی ارائه می‌کند. 
-
-دانشجویان بین‌المللی و دانشجویانی که دارای زبان مادری به غیر از انگلیسی هستند، بخش مهمی از جمعیت ثبت‌نام کنندگان در این دانشگاه‌ها، کالج‌ها و مراکز آموزشی را تشکیل می‌دهند. در سال تحصیلی ۲۰۰۹ – ۲۰۰۸، ۵۳ ٪ از دانشجویان ونکوور، به زبانی به غیر از زبان انگلیسی صحبت می‌کردند. 
-
-هنر و فرهنگ
-
-تئاتر، رقص، فیلم و تلویزیون
-
-تئاتر
-شرکت‌های مهم تئاتر در ونکوور شامل شرکت تئاتر آرتس کلاب (Arts Club Theatre) در خیابان گرانویل آیلند و Bard on the Beach می‌شوند. شرکت‌های کوچکتر شامل تئاتر Touchstone و Studio ۵۸ می‌شوند. تئاترهای فصلی نظیر The Cultch و The Firehall Arts Centre نیز در این شهر همواره میزبان مخاطبان خود هستند. سازمان Theatre Under the Stars هرساله در تابستان نمایش‌های موزیکال در پارک استنلی برگزار می‌کند. فستیوال‌های سالانه که در ونکوور برگزار می‌شوند، شامل PuSh International Performing Arts Festival در ماه ژانویه و the Vancouver Fringe Festival در ماه سپتامبر می‌شوند. 
-
-شرکت تماشاخانه و تئاتر ونکوور برای پنجاه سال دایر بود که در مارس ۲۰۱۲ به کار خود پایان داد. 
-
-رقص
-مرکز رقص اسکوشیابانک که یک ساختمان تغییر کاربری داده‌شده مربوط به یک شعبه قدیمی اسکوشیابانک بوده، در گوشه خیابان دیوی و گرانویل قرار دارد که محلی برای گردهمایی و سالن اجرا برای رقصنده‌های ساکن ونکوور و طراحان رقص است. 
-
-فیلم
-جشنواره بین‌المللی فیلم ونکوور که سپتامبر هر سال به مدت دو هفته دایر است، بیش از ۳۵۰ فیلم را به نمایش درمی‌آورد که آن را به یکی از بزرگ‌ترین جشنواره‌های فیلم در آمریکای شمالی بدل می‌کند. تنها فیلم ایرانی که موفق به دریافت جایزه از این جشنواره شده‌است، فیلم جدایی نادر از سیمین ساخته اصغر فرهادی است که در سال ۲۰۱۱ موفق به برنده شدن مهم‌ترین جایزه این جشنواره شد. سالن مرکز بین‌المللی فیلم ونکوور، سالن تئاتر و سینمای ون‌سیتی، در دیگر فصل‌های سال فیلم‌های مستقل و غیرتجاری را نمایش می‌دهد. دیگر سالن‌های سینما و تئاتر، همچون Pacific Cinémathèque و سالن تئاتر و سینمای ریو نیز هرساله فیلم‌های مختلف بین‌المللی را، در قالب جشنواره‌های بین‌المللی مختلف، برای مخاطبان نمایش می‌دهند. 
-
-بیش از ۳۰ سینمای مختلف در ونکوور به‌طور روزانه و شبانه‌روزی در حال نمایش فیلم هستند. همچنین یکی از بزر��‌ترین مجتمع‌های سینمایی کانادا در پارک رویال، واقع در وست ونکوور در حال ساخت است. 
-
-صنعت سینما و فیلم
-
-ونکوور همواره یک مکان اصلی تولید فیلم در جهان به‌شمار آمده‌است و در صنعت فیلم جهانی به هالیوود شمال مشهور شده‌است. این شهر در کنار بسیاری از شهرهای ایالات‌متحده آمریکا، از اصلی‌ترین شهرهای تولیدکننده فیلم و سریال و از بزرگ‌ترین مکان‌های فیلمبرداری برای فیلم‌های هالیوودی است. اگرچه در بسیاری از فیلم‌های سینمایی هالیوودی، نام دیگری برای شهر ونکوور استفاده می‌شده، اما این شهر در بسیاری از فیلم‌های مشهور جهان، به عنوان مکان اصلی فیلم در فیلمنامه شناخته شده‌است. فیلم کمدی-درام Cousins، تولید سال ۱۹۸۹، با هنرمندی تد دنسن و ایزابلا روسلینی، فیلم مهیج تقاطع، تولید ۱۹۹۴ با بازیگری ریچارد گی‌یر و شارون استون و فیلم دلهره‌آور آن‌ها منتظرند، با نقش‌آفرینی‌تری چن و جیمی کینگ، از مشهورترین فیلم‌های سینمایی بوده‌اند که ونکوور را به عنوان لوکیشن اصلی فیلم خود در فیلنامه و داستان فیلم انتخاب کرده‌اند. 
-
-سریال و برنامه‌های تلویزیونی تولید شده در ونکوور
-بسیاری از برنامه‌های تلویزیونی در قدیم و امروز در ونکوور تولید و فیلم‌برداری شده‌اند. اولین سریال ملی کانادا، تولید شده در ونکوور جوخه سرد نام دارد که خط داستانی آن در شهر ونکوور رخ می‌دهد. دیگر سریال‌های تولید و فیلمبرداری شده درون و در حومه شهر ونکوور، شامل تسلسل (Continuum)، بازجویی داوینچی (Da Vinci's Inquest)، خلیج خطر (Danger Bay)، اجمونت (Edgemont)، بیتس متل (Bates Motel) گودیواز (Godiva's)، هوش (Intelligence)، موتیو (Motive)، نورث‌وود (Northwood)، دوران کهن: جهان جدید (Primeval: New World) , Robson Arms، بخش رومئو (The Romeo Section)، خردشده (Shattered) و کلید (The Switch) می‌شوند. 
-
-سریال‌های تلویزیونی دیگر که در ونکوور تولید شده‌اند، شامل خیابان جامپ شماره ۲۱، ۱۰۰ نفر، ۴۴۰۰، گرگ آسمان، آلموست هیومن، ارو، کاپریسیا، کرانه‌های چساپیک، فرشته تاریکی، آژانس کارآگاهی جامع دیرک جنتلی، فلش، دکتر خوب، نفرت‌انگیزها برین عقب!، گربه جهنمی، آی‌زامبی، کشتار، مردی در قلعه بلند، روزی روزگاری، غیب‌گو، دروگر، ریوردیل، اسمالویل، دروازه ستارگان اس‌جی- ۱، سوپرگرل، سوپرنچرال، انسان‌های فردا، جادوگران، تروکالینگ، ون هلسینگ، جادوگران شرقی، پرونده‌های ایکس می‌شوند. 
-
-کتابخانه‌ها و موزه‌ها
-
-کتابخانه‌های ونکوور شامل کتابخانه عمومی ونکوور می‌شود که شعبه اصلی آن در میدان کتابخانه قرار دارد و توسط موشه سفدی طراحی شده‌است. شعبه مرکزی شامل ۱ / ۵ میلیون جلد کتاب است. این کتابخانه شامل ۲۲ شعبه است که ۲ / ۲۵ میلیون جلد کتاب را در خود جای داده‌اند. کتابخانه ابزار ونکوور، کتابخانه قرض ابزار اصلی در کانادا است. 
-
-گالری هنر ونکوور کلکسیونی دائمی از نزدیک به ۱۰ ٬ ۰۰۰ شیء و میزبان تعداد زیادی از کارهای هنری امیلی کار است. اگرچه، تعداد کمی از کلکسیون دائمی در معرض عموم قرار داده شده‌است. داون‌تاون (هسته شهر) نیز خانه موزه هنرهای معاصر ونکوور است که آخرین کارهای هنری هنرمندان ونکوور را نمایش می‌دهد. گالری هنر موریس و هلن بلکین با کلکسیونی کوچک از کارهای هنری معاصر بخشی از دانشگاه بریتیش کلمبیا است. 
-
-در منطقه کیتسیلانو، موزه دریانوردی ونکوور، مرکز فضایی اچ. آر مک‌میلان و موزه ونکوور (بزرگ‌ترین موزه شهری-مدنی در کانادا) قرار دار��د. موزه مردم‌شناسی در دانشگاه بریتیش کلمبیا، موزه پیشرو و اصلی در زمینه فرهنگ‌شناسی مردم بومی در منطقه ساحلی غربی آمریکای شمالی است. موزه تعاملی دیگر در ونکوور، دنیای علم در بخش بالایی نهر فالس است. شهر همچنین دارای کلکسیونی زنده و گوناگون از هنرهای مردمی و عمومی است. 
-
-هنرهای بصری
-
-مدرسه عکاسی کانسپچوال (مفهومی) ونکوور (معمولا به فتوکانسپچوال شناخته می‌شود) یک اصطلاح است که به گروهی از هنرمندان اهل ونکوور گفته می‌شود که در اوایل دهه هشتاد به شهرت جهانی رسیدند. هیچ مدرسه رسمی وجود ندارد و این گروه هنری همچنان غیررسمی و حتی با اختلاف نظرهای زیاد میان هنرمندان اصلی این گروه (به دلیل به اصطلاح مقاومت آن‌ها برای رسمی شدن فعالیت) فعالیت می‌کند. 
-
-موسیقی و شب‌زنده‌داری
-موسیقی‌ای که هنرمندان ونکوور به جهان ارائه می‌دهند شامل کلاسیک، فولک و پاپ می‌شود. ارکستر سمفونی ونکوور یک ارکستر حرفه‌ای در ونکوور است. اپرای ونکوور اپرای اصلی در شهر است، و مرکز اپرای شهر ونکوور تالار اصلی حرفه‌ای برای اپرای ونکوور است. شهر محل زندگی تعدادی از آهنگسازان بزرگ کانادایی، شامل رادنی شرمن، جفری رایان و ژاکلین مورلاک است. 
-
-شهر ونکوور همواره تعداد قابل توجهی از گروه‌های موسیقی پانک راک را به جهان معرفی کرده‌است، از جمله D. O. A. از دیگر کروه‌های پانک قدیمی در ونکوور می‌توان به گروه ساب‌هیومنز (Subhumans)، کانادایی‌های جوان (Young Canadians) , Pointed Sticks و UJ ۳ RK ۵ اشاره کرد. زمانی که آلترناتیو راک در دهه ۱۹۹۰ محبوب شد، چندین گروه ونکووری به شهرت رسیدند، از جمله ۵۴ – ۴۰، Odds و Moist. امروزه، ونکوور میزبان تعداد زیادی از گروه‌های موسیقی مختلف است، از جمله گروه‌های راک Japandroids و Destroyer، گروه ایندی راک In Medias Res و گروه پاپ Tegan and Sara و همچنین لیبل‌های مستقلی همچون Nettwerk و Mint. ونکوور همچنین گروه‌های متال اثرگذاری به جهان معرفی کرده‌است، از جمله Strapping Young Lad و گروه‌های نوآور الکترو-اینداستریال، مانند Skinny Puppy, Numb و Front Line Assembly. بیل لیب، در ونکوور گروه امبینت-پاپ دلریوم را پایه نهاد. هنرمندان موسیقی محبوب دیگری که در ونکوور کار خود را آغاز کردند و از این شهر به شهرت رسیدند شامل کارلی ری جپسن، برایان آدامز، سارا مک‌لاکلن، گروه موسیقی هارت، منشور، تروپر، چیلوک، پایولاز، موو، مایکل بوبله، استف لنگ و گروه روحیه غرب می‌شوند. 
-
-اجراهای بزرگ موسیقی در ونکوور معمولا در سالن‌های موسیقی عظیم، از جمله Rogers Arena، سالن Queen Elizabeth Theatre، استادیوم بی‌سی پلیس و همچنین the Pacific Coliseum برگزار می‌شوند؛ در حالی که اجراهای کوچک‌تر در مکان‌هایی مانند سالن موسیقی Commodore Ballroom، سالن شهری Orpheum Theatre و همچنین Vogue Theatre برگزار می‌شوند. جشنواره موسیقی فولک ونکوور و جشنواره بین‌المللی موسیقی جاز در ونکوور هرساله در ژانرهای مختلف و با هنرمندان مختلف از سراسر جهان در ونکوور برگزار می‌شوند. جمعیت هنگ کنگی و چینی ونکوور ستاره‌های کانتوپاپ مشهوری به موسیقی جهان و صنعت موسیقی هنگ‌کنگ معرفی کرده‌اند. به‌طور مشابه هنرمندان هندی-کانادایی مختلفی، شامل بازیگر و خواننده به بالیوود یا دیگر صحنه‌های صنعت فیلم در هند، از این شهر معرفی شده‌اند. 
-
-ونکوور دارای نایت‌لایفی با طراوت است؛ چه از لحاظ غذا و شام یا بارها و چه از لحاظ باشگاه‌های شبانه. منطقه سرگرمی-تفریکی گرنویل دارای بیشترین ت��داد بارها و باشگاه‌های شبانه است که همگی دارای ساعت کاری تا ساعت ۳ شب هستند. باشگاه‌های شبانه متعدد دیگری در این شهر آخر هفته‌ها تا صبح پذیرای مشتریان هستند. خیابان‌های ونکوور می‌توانند جمعیت قابل توجهی را در آخر هفته‌ها در شب و روز به خود جلب کنند. گستاون همچنین با تعداد زیادی رستوران متمول پسند و باشگاه شبانه، مکانی محبوب برای زندگی شبانه (نایت‌لایف) است. 
-
-رسانه‌ها
-
-ونکوور یک مرکز تولید فیلم و تلویزیون است. این شهر که همواره به هالیوود شمال مشهور بوده‌است، همواره به همراه تورنتو، در یک قرن گذشته به عنوان یک مکان اصلی برای فیلمبرداری و تولید بسیاری از فیلم‌های هالیوودی استفاده شده‌است. اولین شرکت تولید فیلم در این شهر استودیوی ادیسون نام داشت. تنها در سال ۲۰۰۸ بیش از ۲۶۰ فیلم مختلف در ونکوور تولید شدند؛ اگرچه در سال ۲۰۱۱، ونکوور با ۱ ٫ ۱۹ میلیارد دلار به جایگاه چهارم تولید فیلم و برنامه‌های تلویزیونی سقوط کرد، اما همچنان به عنوان شهر اول در زمینه تولید فیلم و سریال در کانادا باقی ماند. 
-
-هرروزه، ترکیبی مختلف از روزنامه‌های محلی، ملی و بین‌المللی در شهر ونکوور توزیع می‌شوند. دو روزنامه اصلی به زبان انگلیسی در ونکوور، خورشید ونکوور (The Vancouver Sun) و استان (The Province) هستند. همچنین دو روزنامه ملی در این شهر توزیع می‌شوند، از جمله گلوب اند میل که در سال ۱۹۸۳ چاپ روزنامه در سطح ملی را در استان بریتیش کلمبیا آغاز کرد و اخیرا یک ضمیمه سه صفحه‌ای متعلق به استان بریتیش کلمبیا اضافه نموده‌است. روزنامه نشنال پست همچنین در این شهر توزیع می‌شود که اخبار روز ملی در سطح کانادا را نشر می‌دهد. دیگر روزنامه‌های محلی شامل روزنامه ۲۴ ساعت (۲۴ H) می‌شود که به‌طور رایگان عرضه می‌شود؛ همچنین نسخه کانادایی مجله سوئدی مترو در قالب دو-هفته‌نامه و روزنامه مستقل The Georgia Straight در ونکوور توزیع می‌شوند. دو روزنامه چینی-زبان به نام‌های Ming Pao و Sing Tao and World Journal نیز برای جمعیت چینی و ماندارین زبان ونکوور به‌طور روزانه نشر می‌شوند. در منطقه لوئر مین‌لند، تعدادی روزنامه بین‌المللی و محلی دیگر مخاطبان خاص خود را دارا هستند. 
-
-تعدادی از ایستگاه‌های تلویزیونی از جمله، سی‌بی‌سی (CBC)، سیتی‌تی‌وی (Citytv)، سی‌تی‌وی (CTV) و گلوبال بی‌سی (Global BC) به‌طور روزانه، برنامه‌های خبری به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، کانتونی، ماندارین، پنجابی و کره‌ای و همچنین به‌طور هفتگی به زبان تاگالوگ برای گروه‌های مختلف مخاطبان خود ارائه می‌کنند. همچنین گروه رسانه‌ای Fairchild Group نیز دارای دو شبکه مجزا است؛ Fairchild TV و Talentvision که به دو زبان کانتونی و ماندارین برای مخاطبان چینی و به‌طور کلی شرق آسیا برنامه پخش می‌کنند. 
-
-ایستگاه‌های رادیویی با دپارتمان‌های مجزای خبری، شامل سی‌بی‌سی رادیو یک، سی‌کی‌اندبلیو (CKNW) و خبر ۱۱۳۰ (News ۱۱۳۰) می‌شوند. گروه مخاطبان فرانسوی-کلمبیایی (مردم فرانسوی زبان که در استان بریتیش کلمبیا زندگی می‌کنند) دارای چندین ایستگاه رادیویی مجزا هستند؛ از جمله رادیو کانادا و سی‌بی‌یواف‌تی چنل ۲۶ (CBUFT channel ۲۶). جامعه چند زبانه جنوب آسیا دارای رادیویی اختصاصی به نام اسپایس رادیو (Spice Radio) بر روی موج ای‌ام ۱۲۰۰ هستند که در سال ۲۰۱۴ افتتاح شد. 
-
-تسلط و انحصار رسانه‌ای به‌طور پیوسته یک موضوع مورد بحث در ونکوور است؛ چرا که روزنامه‌ها�� ونکوور سان، پراونس، ونکوور کریر و دیگر روزنامه‌های محلی از جمله اکنون سوری، اکنون برنابی و خبر ریچموند همگی تحت مالکیت گروه رسانه‌ای پست‌مدیا (Postmedia Network) هستند. تمرکز مالکیت رسانه‌ها به ظهور رسانه‌های مستقل قدرت بخشیده و ونکوور را به قطبی برای رسانه‌های آنلاین مستقل در کانادا تبدیل نموده‌است. رسانه‌هایی همچون The Tyee، ناظر ونکوور (Vancouver Observer) و NowPublic از جمله رسانه‌های خصوصی و مستقلی هستند که به صورت آنلاین مخاطبان خاص خود را دارند. همچنین رسانه‌های نیمه محلی مختلف، همچون ونکوور فوق‌العاده است (Vancouver Is Awesome) به صورت نیمه‌خصوصی اداره می‌شوند و خبرها و بسته‌های سرگرمی مختلفی در قالب هنر، فرهنگ و وقایع روز شهر به مخاطبان خود ارائه می‌کنند. 
-
-سیستم حمل و نقل شهری
-
-سیستم تراموای شهری (ترن خیابانی) در ۲۸ ژوئن ۱۸۹۰ طرح‌ریزی شد و از پل خیابان گرنویل تا خیابان وست‌مینیستر (اکنون خیابان اصلی و کینگزوی) اجرا شد. کم‌تر از یک سال بعد، شرکت تراموای ونکوور و وست‌مینیستر شروع به اجرا و اداره اولین خط بین شهری بین دو شهر (که بعدها تا چیلی‌وک گسترش یافت) کرد. در سال ۱۹۰۵ خط راه‌آهن ونکوور و لولو آیلند به‌طور موقت به خط راه‌آهن برقی بریتیش کلمبیا قرض داده شد که از خیابان پل گرانویل تا استیونسون از طریق کریزدیل گسترده شد. این خط جدید، مقدمات گسترده شدن محله‌های مسکونی شهر از هسته شهر تا اطراف ونکوور را فراهم کرد. از سال ۱۸۹۷ خط راه‌آهن برقی بریتیش کلمبیا (BCER) شرکتی شد که راه‌آهن شهری و بین شهری را عملیاتی و اداره می‌کرد. اگرچه در سال ۱۹۵۸ آخرین بقایای راه‌آهن برقی ونکوور اوراق شد و جای خود را به اتوبوس‌های برقی بی ریل و اتوبوس‌های گازوییلی و بنزینی داد. در همان سال BCER به شرکت تازه تأسیس بی‌سی هایدرو واگذار شد. ونکوور در حال حاضر از لحاظ وسعت و بزرگی و شعاع پوشش، دومین ناوگان اتوبوس برقی شهری در آمریکای شمالی بعد از سان‌فرانسیسکو را داراست. 
-
-هر دو شورای شهر ونکوور در دهه ۷۰ و ۸۰ ساخت آزادراه‌های درون‌شهری به عنوان یک طرح بلندمدت را ممنوع ساختند. در نتیجه، تنها آزادراه اصلی درون شهر، آزادراه شماره ۱ است که از گوشه شمال شرقی شهر می‌گذرد. اگرچه تعداد اتومبیل‌ها درون شهر ونکوور با رشد جمعیت به‌طور روزافزون افزایش می‌یابد، اما نرخ مالکیت اتومبیل و مسافت متوسط رانندگی شده توسط جاده‌های بین شهری و درون‌شهری از اوایل دهه ۹۰ به تدریج کاهش یافته‌است. ونکوور تنها شهر اصلی کانادایی است که با این آمار مواجه است. برخلاف این واقعیت که زمان متوسط سفر برای هر اتومبیل به اندازه یک-سوم افزایش یافته‌است و حجم ترافیک رشد داشته‌است، اما تعداد اتومبیل‌هایی که به هسته شهر سفر می‌کنند به میزان ۷ ٪ کاهش یافته‌است. در سال ۲۰۱۲، ونکوور بدترین ترافیک شهری در کانادا و دومین در آمریکای شمالی بعد از لس‌آنجلس را داشت. از سال ۲۰۱۳ به بعد، ونکوور بدترین ترافیک شهری در آمریکای شمالی را داراست. در سال‌های اخیر، ساکنان ونکوور بیشتر مایل بودند تا در مجاورت یا نزدیکی محل‌هایی زندگی کنند که به علایقشان نزدیک‌تر است یا از وسایل نقلیه بهینه‌تر از لحاظ مصرف انرژی استفاده کنند، از جمله وسایل نقلیه عمومی یا دوچرخه استفاده کنند. این روند، در واقع یک سیاست پنهان توسط طراحان شهری در سال‌های اخیر برای کنترل ترافیک شهری و حمایت از کارز��رهای طرفدار محیط‌زیست بوده‌است. سیاست‌های مدیریت تقاضای حمل و نقل ونکوور ممنوعیت‌هایی وضع کرده‌است که توجیه اقتصادی برای افرادی که از اتومبیل استفاده نمی‌کنند، اندکی به صرفه‌تر از کسانی باشد که از اتومبیل شخصی بهره می‌برند. این اندک بهینه‌تر بودن اقتصادی اگرچه ناچیز است، اما نتایج مثبتی به همراه داشته‌است. 
-
-ترنس‌لینک مسئول اداره جاده‌ها و سیستم حمل و نقل عمومی در ونکوور بزرگ است. این شرکت خدمات اتوبوس، یک مجموعه خدمات سازمان‌یافته برای انتقال مسافران پیاده یا با دوچرخه از طریق آبی (در این خدمات از کشتی‌های کوچک و گران‌قیمت و منحصر بفردی استفاده می‌شود که مسافران را از ونکوور شمالی به هسته شهر منتقل می‌کنند و سی‌باس یا کشتی دریایی نام دارند)، یک سرویس حمل و نقل سریع شهری و خودران به نام ترن هوایی (SkyTrain) و یک سامانه قطار تندرو به نام WCE را کنترل، اداره، مدیریت و سامان‌دهی می‌کند. ترن هوایی ونکوور در حال حاضر بر روی سه خط اصلی فعالیت و خدمت‌رسانی می‌کند، خط میلنیوم یا هزاره، خط اکسپو و خط کانادا یا کانادا لاین که دارای ۵۳ ایستگاه تا سال ۲۰۱۷ بود که ونکوور را به یکی از بزرگ‌ترین استفاده‌کنندگان از این نوع سیستم حمل و نقل شهری تبدیل می‌کند. تنها ۲۰ ایستگاه درون شهر و محدوده ونکوور قرار دارند و بقیه ایستگاه‌ها در شهرهای حومه قرار دارند که این توزیع ایستگاه‌ها، پوشش این خط حمل و نقل شهری را منحصر بفرد و ساده می‌کند. تعدادی از بزرگ‌ترین جاذبه‌های توریستی شهر ونکوور، از جمله انگلیش بی، استنلی پارک، آکواریوم ونکوور، دانشگاه بریتیش کلمبیا و موزه مردم‌شناسی آن و کیتسیلانو به این این سیستم حمل و نقل شهری متصل نیستند. 
-
-تغییرات بنیادین در سیستم حمل و نقل شهری ونکوور به عنوان جزئی از یک برنامه ۱۰ ساله در حال رخ دادن است. کانادا لاین، که در ۱۷ اوت ۲۰۰۹ راه‌اندازی شد به وسیله ترن هوایی، فرودگاه بین‌المللی ونکوور (YVR) را به محله ریچموند متصل می‌کند. خط اورگرین (که امتداد خط میلینیوم است و در ۲ دسامبر ۲۰۱۶ افتتاح شده‌است) شهرهای کوکیتلام و پورت مودی را به وسیله ترن هوایی به هم متصل می‌کند. همچنین طرح‌هایی برای گسترش خط میلینیوم برای ترن هوایی در بخش غربی آن تا دانشگاه بریتیش کلمبیا به عنوان یک ترن زیرزمینی (مترو) از خیابان اصلی برودوی و همچنین طرحی برای گسترش ظرفیت قابل انتقال و امتداد دادن خط اکسپو ارائه شده‌اند و در دست اجرا هستند. چندین پروژه راه، به عنوان بخشی از برنامه گیت‌وی (برنامه‌ای برای توسعه سیستم حمل و نقل ونکوور با بودجه ۳ میلیارد دلار که توسط دولت بریتیش کلمبیا طراحی و اجرا می‌شود) در چند سال آینده تکمیل خواهند شد. 
-
-تعداد دیگری روش‌های حمل و نقل شهری در ونکوور وجود دارند. خط راه‌آهن مسافربری سریع‌السیر درون‌شهری که از ایستگاه مرکزی پسفیک تا نقاط شرقی ادامه دارد، خط راه‌آهن آرمتراک کسکیدز که تا سیاتل و پورت‌لند امتداد دارد و همچنین خط راه‌آهن راکی ماونتینر از دیگر خطوط راه‌آهن شهری و بین شهری ونکوور هستند. کشتی‌های مسافری کوچکی در فالس کریک وجود دارند که مسافران را تا گرانویل آیلند، داون‌تاون (هسته شهر) در ونکوور، و کیتسیلانو منتقل می‌کنند. ونکوور یک شبکه شامل خطوط مختلف استاندارد برای دوچرخه را داراست که تمهیدات و تسهیلات منحصر بفردی را برای استفاده‌کنندگان از ��وچرخه فراهم نموده‌است. رشد نرخ استفاده‌کنندگان از دوچرخه در ونکوور در سال‌های اخیر بی‌مانند و به شدت زیاد بوده‌است. سیستم اشتراک دوچرخه در ونکوور که موبی (Mobi) نام دارد در ژوئن ۲۰۱۶ افتتاح شده‌است. 
-
-فرودگاه بین‌المللی ونکوور (YVR)، واقع در سی‌آیلند در شهر ریچموند در جنوب ونکوور واقع شده‌است. فرودگاه ونکوور دومین فرودگاه شلوغ در کانادا و دومین دروازه هوایی در غرب آمریکای شمالی برای مسافران بین‌المللی است. شرکت‌های بومی هلی‌جت و فلوت پلین پروازهای برنامه‌ریزی‌شده و منظم از بندر ونکوور و فرودگاه ونکوور در ترمینال جنوبی انجام می‌دهند. همچنین دو ترمینال کشتی‌های کوچک بریتیش کلمبیا (BC Ferry) در ونکوور عضوی از سیستم حمل و نقل شهری هستند. یکی از این ترمینال‌ها در هورس‌شو بی در وست ونکوور قرار دارد و دیگری در جنوب و در تواسن در دلتا قرار گرفته‌است. 
-
-ورزش و سرگرمی
-
-آب و هوای ملایم و مطبوع و مجاورت این شهر با اقیانوس آرام، کوه‌های متعدد، رودها و دریاچه‌های مختلف، منطقه‌ای که ونکوور در آن محصور شده‌است را به مکانی منحصر بفرد از لحاظ جشم‌اندازهای طبیعی تبدیل ساخته و جاذبه‌های توریستی متعددی را برای این شهر به ارمغان آورده‌است. ونکوور بیش از ۱ ٬ ۲۹۸ هکتار پارک را در خود جای داده‌است، که از میان آهن‌ها تنها استنلی پارک ۴۰۴ هکتار از این مساحت را به خود اختصاص داده‌است. شهر چندین ساحل بزرگ دارد که خیلی از آن‌ها در مجاورت یکدیگر واقع شده‌اند که از خط ساحلی پارک استنلی در اطراف فالس کریک تا بخش جنوبی انگلیش بی، از کیتسیلانو تا زمین‌های اندومنت گسترده شده‌اند. بسیاری از این ساحل‌ها در محدوده شهری ونکوور نیستند اما جزئی از ونکوور بزرگ محسوب می‌شوند. تعدادی از این ساحل‌ها شامل ساحل دوم و سوم در پارک استنلی، انگلیش بی (ساحل اول)، سان‌ست، ساحل کیتسیلانو، جریکو، لوکارنو، اسپنیش بنکس، امتدادهای اسپنیش بنکس، بخش‌های غربی اسپنیش بنکس و دریاکنار رک که دارای طول تقریبی ۱۸ کیلومتر هستند از روزانه تعداد زیادی از توریست‌ها را به خود جلب می‌کنند. خط ساحلی مراکز تفریحی مختلفی برای ورزش‌های آبی فراهم می‌کند و همچنین شهر مکان محبوبی برای علاقه‌مندان به قایق‌سواری است. 
-
-به فاصله ۲۰ الی ۳۰ دقیقه‌ای از داون‌تاون (هسته شهر) ونکوور کوه‌های نورث‌شور (ساحل شمالی) قرار دارد که حاوی سه منطقه برای اسکی است، به نام‌های کوه سرو (Cypress Mountain)، کوه سبزه (Grouse Mountain) و کوه مونت سیمور (Mount Seymour). دوچرخه‌سواران کوهستان دارای مسیرهای خاص در نورث‌شور (ساحل شمالی) هستند. رود کاپیلانو، نهر لین و رود سیمور در نورث‌شور فرصت‌های زیادی برای علاقه‌مندان به آبشار در دوره‌های بارندگی و ذوب برف‌ها در بهار فراهم نموده‌اند؛ اگرچه تنگه‌های آن رودها برای پیاده‌روی و شنا استفاده می‌شود. 
-
-مسابقات دوندگی در ونکوور شامل ونکوور سان ران (Vancouver Sun Run) شامل ۱۰ کیلومتر مسابقه دو در آوریل هر سال است. ماراتن ونکوور در ماه می‌هر سال برگزار می‌شود و مسابقات نیمه-ماراتن اسکوشیابانک در ونکوور هر ساله در ژوئن برگزار می‌شود. مسابقات پیاده‌روی در ونکوور که به گراوی گریند مشهور است یک مسابقه راه‌پیمایی (پیاده‌روی) به‌طور ۲ ٫ ۹ کیلومتر در کوه سبزه (Grouse Mountain) است که در طول ماه‌های تابستان و پاییز برگزار می‌شود که شامل مسابقه در کوه سبزه نیز می‌شود. مسیرهای پیاده‌روی در ونکوور شامل مسیر بی‌دن-پاول به شعاع ۴۲ کیلومتر پیاده‌روی از هورس شو بی در وست ونکوور تا دیپ گوو در ونکوور شمالی می‌شود. 
-ونکوور همچنین میزبان مسابقات دوچرخه‌سواری مهمی در جهان است. در اکثر تابستان‌ها از سال ۱۹۷۳، مسابقات جهانی دوچرخه‌سواری استقامتی گستاون در خیابان‌های کبل‌استون در گس‌تاون برگزار شده‌است. این مسابقه و مسابقات بزرگ دوچرخه‌سواری دانشگاه بریتیش کلمبیا، یک سری از مسابقات حرفه‌ای دوچرخه‌سواری در ونکوور هستند که هر ساله برگزار می‌شوند. 
-
-در سال ۲۰۰۹، ونکوور بزرگ میزبان بازی‌های جهانی پلیس و آتش‌نشانی بود. استادیوم سوانگارد در همسایگی برنابی، میزبان بازی‌های جام جهانی فوتبال زیر ۲۰ سال در سال ۲۰۰۷ بود. 
-
-ونکوور در کنار ویسلر و ریچموند، شهر میزبان برای بازی‌های المپیک زمستانی ۲۰۱۰ و بازی‌های پارالمپیک زمستانی ۲۰۱۰ بود. در ۱۲ ژوئن ۲۱۰، ونکوور میزبان مبارزه قهرمانی نهایی ۱۱۵ (UFC ۱۱۵) بود که چهارمین مبارزه قهرمان نهایی بود که در کانادا (و اولین خارج از مونترئال) برگزار شد. 
-
-در سال ۲۰۱۱، ونکوور میزبان‌گری کاپ (قهرمانی مسابقات لیگ فوتبال کانادا) بود که هر ساله به یک شهر متفاوت در لیگ فوتبال کانادا اهدا می‌شود. بی‌سی تایتانز (BC Titans) در لیگ بین‌المللی بسکتبال بازی افتتاحیه خود در سال ۲۰۰۹ را در ورزشگاه مرکزی لنگلی به عنوان میزبان خود برگزار کردند. ونکوور مرکزی برای ورزش رو به رشد آلتیمیت است. در طول تابستان سال ۲۰۰۸، ونکوور میزبان مسابقات قهرمانی آلتیمیت جهان بود. 
-
-اتحادیه ملی بسکتبال (NBA) در ونکوور با تیم گریزلی‌های ونکوور (Vancouver Grizzlies) در سال ۱۹۹۵ حضور داشت. آن‌ها اولین بازی خود را در راجرز آرنا انجام دادند. بعد از ۶ سال حضور در ونکوور، در سال ۲۰۰۱ این تیم جای خود را به ممفیس در تنسی داد. 
-در سال ۲۰۱۵، ونکوور یکی از ۶ محل برگزاری مسابقات جام جهانی فوتبال زنان بود و فینال این مسابقات بین دو تیم ژاپن و ایالات‌متحده آمریکا نیز در این شهر برگزار شد. 
-
-نرخ ۱۲ ٪ چاقی در بزرگسالان در ونکوور در قیاس با نرخ متوسط ۲۳ ٪ ونکوور را به چهارمین شهر لاغر کانادا بعد از تورنتو، مونترئال و هلفیکس تبدیل می‌کند؛ اگرچه بیش از ۵۱ ٫ ۸ ٪ از کانادایی‌ها در ونکوور دچار اضافه‌وزن هستند. 
-
-تیم‌های حرفه‌ای کنونی
-
-شهرهای خواهرخوانده
-شهر ونکوور یکی از اولین شهرهای کانادا بود که وارد قرارداد خواهرخواندگی (شهرها) شد. قراردادهای خاص فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی با این شهرها با نفع دوطرفه عقد شده‌است. 
-
-پایداری شهری
-
-شهر ونکوور قدم‌های مثبتی برای تبدیل شدن به یک شهر پایدار برداشته‌است. ۹۳ ٪ از برقی که در شهر ونکوور استفاده می‌شود با منابع انرژی تجدیدپذیر همچون نیروی برق-آبی تولید می‌شود. شهر همچنین به‌طور گسترده فعالانه در تلاش بوده‌است تا به شهری سبزتر تبدیل شود. شهر ونکوور یک طرح اجرایی برنامه‌ریزی کرده‌است تا در سال ۲۰۲۰ به یک سلسله اهداف از پیش تعیین‌شده برسد؛ از جمله کاهش گازهای گلخانه‌ای، تشویق رشد شغل‌ها و کسب‌وکارهای سبز، ساخت‌وساز سبز و کاهش زباله شهری. 
-
-پیشگامی برای سبزترین شهر شدن
-طرح اجرایی سبزترین شهر که به GCAP شناخته می‌شود یک طرحی نو و پیش‌گامانه برای پایداری شهری در ونکوور است. این طرح برای تبدیل ونکوور به سبزترین شهر جهان در سال ۲۰۲۰ تدوین شد. GCAP بر ��ساس تیم فعالیت‌های یک تیم اجرایی به نام سبزترین شهر در سال ۲۰۰۹ شکل گرفت که شهردار ونکوور گرگور رابرتسون یکی از رئسای این تیم به حساب می‌آمد. طرح GCAP توسط شورای شهر ونکوور در سال ۲۰۱۱ تصویب شد. 
-
-در ماه مه ۲۰۱۸، طرح استراتژی هدر دادن صفر تا ۲۰۴۰ (Zero Waste ۲۰۴۰) از تصویب شورای شهر ونکوور گذشت. این شهر در همان سال کار در زمینه کاهش میزان استفاده از اقلام یکبار مصرف را آغاز کرد و قصد خود را برای ممنوع کردن کامل این موارد در سال ۲۰۲۱ در صورت عدم دستیابی مشاغل به اهداف کاهش اعلام کرد. به عنوان بخشی از این طرح، ممنوعیت نی‌های پلاستیکی، بسته‌بندی مواد غذایی پلی استایرن و کیسه‌های پلاستیکی خرید رایگان از اواسط سال ۲۰۱۹ اعمال شده‌است. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-ونکوور بزرگ
-مترو ونکوور
-ونکوور کناکز
-جشنواره فیلم ونکوور
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی - شهر ونکوور
-
-بنیان‌گذاری‌های ۱۸۸۶ (میلادی) در بریتیش کلمبیا
-شهرهای بریتیش کلمبیا
-شهرهای دانشگاهی در کانادا
-شهرهای میزبان المپیک زمستانی
-مناطق مسکونی بندری کانادا
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در ۱۸۶۷ (میلادی) 
-مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در ۱۸۸۶ (میلادی) 
-مناطق مسکونی در رود فریزر
-مناطق مسکونی در ونکوور بزرگ
-مناطق مسکونی ساحلی در کانادا
-ونکوور
-ویکی‌سازی رباتیک
-جانورشناسی یا زیست‌شناسی جانوری، رشته‌ای از زیست‌شناسی است که به بررسی جانوران می‌پردازد. واژه جانور (animal) خود به معنی دارنده جان است و همانگونه که از این نام برمی‌آید، جانورشناسی، جانوران را از همه جنبه‌ها بررسی می‌کند. برای اینکه این بررسی کامل باشد، علم جانورشناسی خود به رشته‌های مختلف تقسیم می‌شود و رشته‌های جانورشناسی به رشته‌های کوچک‌تری منشعب می‌گردند: 
-
-رشته‌هایی از جانورشناسی که جانوران را به ترتیب تکامل (فرگشت) درباره موضوع‌های مختلف مطالعه می‌کنند: 
-کالبدشناسی
-بافت‌شناسی
-فیزیولوژی
-رده‌بندی یا بیوسیستماتیک
-بوم‌شناسی
-جغرافیای جانوری (Zoogeography) 
-دیرین‌شناسی
-ژنتیک
-
-تاریخچه
-
-پیش از داروین
-تاریخچه جانورشناسی به خیلی گذشته‌ها تا به امروز بر می‌گردد. هرچند این اصطلاح جانورشناسی در عصر جدید به آن تعلق گرفته‌است ولی ریشه آن را می‌توان در زمینه کارهایی مانند ارسطو یا جالینوس یافت. پس از آن پزشکی اسلامی مانند آلبرتوس ماگنوس این علم را جلو بردند. در دوره رنسانس تفکر جانورشناسی در اروپا متحول شد و توجه بیشتری به تجربه‌گرایی شد و همچنین گونه‌های جدید بسیاری نیز در این دوره کشف شدند. از جمله افرادی که در این عصر تأثیرگذار بودند می‌توان به آندرئاس وزالیوس و همچنین ویلیام هاروی اشاره کرد. 
-
-منابع
-
-جانوران
-جانورشناسی
-فقه یک نظام حقوقی در کشورهای اسلامی است که تعریف آن، دانش به احکام شرعی فرعی از ادله تفصیلی است. 
-
-تعریف معروف: فقه در اصطلاح عبارت است از: روشی است که به‌وسیله آن احکام شرعی را از ادله تفصیلی به دست می‌آوریم. «دلایل تفصیلی» از نظر اکثر علمای مسلمان عبارتند از: قرآن، سنت، اجماع و عقل. 
-
-توضیح
-احکام شرعی، دو دسته هستند: 
-احکام اصلی: باورهایی که یک فرد مسلمان از طریق استدلال عقلی آن‌ها را بدست می‌آورد. این باورها را مسلمانان در دانش کلام بررسی می‌کنند. 
-احکام فرعی: بخش عمده آن نحوه انجام مناسک دینی و مناسبات اجتماعی است و بخش دیگر آن‌که احک��م فقهی نام دارد به هر کاری یکی از پنج حکم فقهی را نسبت می‌دهد؛ که مسلمانان آن را در دانش فقه بررسی می‌کنند. 
-برای بدست آوردن احکام (اعم از اصلی و فرعی) به‌کارگیری علوم مختلفی لازم است، که از آن‌ها به عنوان مقدمات اجتهاد نام می‌برند. 
-
-توضیحاتی در مورد تعریف معروف
-قید «شرعی»، احکام عقلی (مانند احکام مطرح در فلسفه) 
-
-قید «فرعی»، مسائل اعتقادی و اصول عقاید (که در علم کلام مطرح است) 
-
-قید «تفصیلی»، علم مقلد به احکام از تعریف فقه خارج می‌شود؛ زیرا مقلد ممکن است عالم به احکام باشد، اما علم او ناشی از دلیل تفصیلی و خاص هرکدام از احکام نیست، بلکه از یک دلیل اجمالی - یعنی «حجیت رأی مجتهد برای او در تمام احکام» - سر چشمه می‌گیرد، ولی مجتهد عالم به احکام با استناد به ادله تفصیلی آن‌ها است. 
-
-واژه‌شناسی
-واژه فقه به معنی فهم است اما از آنجا که مسلمانان علم و فهم از دین را شریف‌تر از سایر علوم می‌دانسته‌اند، فقط فهم دین را فقه نامیده‌اند و این‌گونه بود که اصطلاح علم فقه به وجود آمد. 
-
-منابع فقه
-منابع فقه اسلامی عبارتند از مجموعه گزاره‌هایی (اعم از آنکه عقل به این گزاره‌ها پی برده باشد یا فقط توسط شارع بیان‌شده باشد) که فرد آگاه به علوم لازم (مثل فقه، اصول فقه، علم الحدیث و…) می‌تواند با استفاده از آن‌ها احکام شرعی فرعی را به‌دست آورد. 
-از دیدگاه فقهای شیعه، این منابع در اصل دو عددند و عبارت اند از نقل و عقل ما به‌طور سنتی و برای مقایسه پذیرتر شدن با سایر مذاهب اسلامی به صورت چهار دسته شمرده شده‌اند: کتاب، سنت، عقل و اجماع. 
-
-فقهای مذاهب اهل سنت، (از جمله حنفیان)، قیاس و استحسان را نیز از جمله منابع استنباط دانسته‌اند. (اما عقل را از جمله منابع فقه محسوب نکرده‌اند). 
-
-احکام فقهی
-در فقه به هر عمل اختیاری که انسان می‌تواند انجام دهد، یک حکم فقهی را نسبت می‌دهند. روش تقسیم احکام فقهی از این قرار است: 
-جائز: کارهایی که یک مسلمان اجازه دارد انجام دهد که خود سه دسته‌اند: 
-مباح: انجام دادن و انجام ندادن آن کار از نظر دین مانعی ندارد. 
-مکروه: ترک کردن آن کار بهتر است ولی انجام دادن آن نیز مجاز است. 
-مستحب: انجام دادن آن کار بهتر است اما انجام ندادن آن هم اشکال شرعی ندارد. 
-واجب: باید آن کار انجام شود و ترک آن شرعا گناه است و مجاز نیست. 
-حرام: نباید آن کار انجام شود. 
-بنابر این یک فقیه علاوه بر بدست آوردن روش انجام مناسک شرعی از منابع فقه، باید حکم هر کاری را نیز مشخص کند. 
-اما اگر بعد از آنکه در منابع فقهی جستجوی لازم را انجام داد در حرام بودن چیزی شک کرد، با برقراری شرایط اصل برائت اعلام می‌شود که مسلمانان می‌توانند آن کار را انجام دهند. 
-
-تاریخ فقه
-در سال‌های نخستین ظهور اسلام، علم فقه معنای مصطلح فعلی را که در کنار سایر علوم حکمت و تفسیر و کلام قرار می‌گیرد نداشته‌است. قرآن مؤمنان را دعوت می‌کند تا به مراکز فرهنگی وارد شوند تا در اصول و فروع دین فقیه شوند. 
- (البته آیه مذکور، نمی‌تواند مستقیما به اصول و فروع یا نهاد و دانشی که صدها سال بعد «فقه» نامیده شد ارجاع دهد. فقه نهادی است که بدون ظهور نهضت ترجمه و تنها با خوانشی عرفی از قرآن امکان ظهور نمی‌یافت. روش‌شناسی فقه سخت متأثر از منطق ارسطویی، مقولات عشر، کلیات خمس و مفاهیمی مانند «موضوع»، «محمول»، «قضیه»، «قیاس»، «استقراء»، «قطع، ظن، شک» و انبوهی از گزاره‌های ��یگر است که با نهضت ترجمه به مباحث کلامی و فقهی مسلمانان راه یافتند) این فقاهت شامل عقاید و اخلاق و حقوق بوده‌است. 
-
-از آنجا که اهل سنت باب تفقه را بر روی خود بستند، تاریخ فقه را در نزد آن‌ها باید از زاویه‌ای دیگر نگریست. اما در بین شیعیان فقه ادامه یافت، لذا می‌توان دوره‌های فقه را درعناوین زیر خلاصه کرد: 
-دوره اول: اختصاص به شیوه نقل عین روایات با ذکر اسناد دارد. این شیوه که از آن به «فقه مستند» نیز یاد می‌شود، حتی در زمان حضور امامان شیعه نیز وجود داشت. اما از نظر گستردگی، روش جمع‌آوری و تنظیم آنها، در مقایسه با کتب فقهی بعد از غیبت، در سطحی بسیار پایین و محدود قرار داشت: شیوه بیان فقه در قالب الفاظ روایات و با ذکر اسناد، تا زمان نگارش کتاب کافی معمول بوده و از آن زمان به بعد به ندرت در آثار فقهاء به چشم می‌خورد؛ بنابراین چهره معروف این شیوه، شیخ کلینی است. 
-دوره دوم: شیوه بیان احکام با عبارات خود احادیث و با حذف اسناد بوده‌است. این شیوه از اوایل قرن چهارم هجری و در عصر شیخ کلینی پدید آمد. علی بن بابویه پدرشیخ صدوق و صاحب کتاب شرایع از اولین کوشندگان در این زمینه محسوب می‌شود. او نخستین بار کتاب فقهی مجرد از سند روایت و مانند اثر مخصوص به مؤلف و نشان‌دهنده فتوی و نظر مؤلف را تألیف کرد. شیخ صدوق، ابن ابی عقیل، ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی، سلار، ابوالصلاح حلبی و ابن براج از دیگر فقهایی هستند که در این دوره می‌زیسته‌اند. 
-دوره سوم: اختصاص به شیوه بیان احکام در قالب عباراتی شخصی خود مجتهد دارد. این شیوه که به «فقه مستنبط» نیز خوانده می‌شود، توسط محمد بن حسن بن علی الطوسی معروف به شیخ طوسی بنیان نهاده شد، او با نگارش کتاب المبسوط شیوه جدیدی را در تبیین و تدوین مسائل فقهی به وجود آورد و برخلاف گذشتگان که فتاوی خود را درقالب الفاظ احادیث (با ذکر یا حذف سند) بیان می‌کردند، با عبارات خودش به ایراد فتوی پرداخت و شیوه نقل فتوی به دور از جمود بر الفاظ روایت و با عبارات شخصی مجتهد را درتدوین کتب فقهی تأسیس کرد. این شیوه راهگشای چگونگی تألیف کتب فقهی بعد از شیخ گشت که تا به امروز نیز ادامه دارد. 
-دوره‌های جدید فقهی که در آن نقش اجتهاد پر رنگ‌تر شد و تکیه فقها بر تعقل بیشتر. اما بعد از مدتی هم‌زمان با افول عقل‌گرایی در غرب جریانی در بین شیعیان نفوذ کردند که عقل را بر زمین گذاشتند. تا آنکه شیخ انصاری بار دیگر موفق شد تعقل را با صحنه برگرداند و عصر طلائی اجتهاد را آغاز کرد. 
-
-ساختار کتاب‌های فقهی
-ساختار کتاب‌های فقهی به‌طور معمول به دو قسمت اصلی تقسیم شده‌است: 
-عبادات
-معاملات (عام) 
-سپس هر کدام از این دو قسمت اصلی به چندین بخش که معمولا آن را باب یا کتاب می‌نامند تقسیم می‌شود؛ مثلا باب‌القضاء زیر مجموعه‌ای از معاملات (عام) است که در آن به احکام قضاوت پرداخته می‌شود. 
-باب‌های اصلی کتب فقه از این قرارند: 
-کتاب التقلید: احکام دسترسی به حکم شرعی. 
-کتاب الطهاره: احکام پاک نمودن. 
-کتاب الصلاة: احکام نماز. 
-کتاب الصوم: احکام روزه. 
-کتاب الزکاة: احکام زکات (نوعی مالیات که باید صرف هزینه‌های جامعه اسلامی شود). 
-کتاب الخمس: احکام خمس (نوعی مالیات که صرف گسترش اسلام می‌شود. این مسئله مخصوص شیعیان است) 
-کتاب الحج: احکام حج. 
-کتاب المتاجر: احکام داد و ستد. 
-کتاب الاجارة: احکام اجاره. 
-کتاب المضاربه: احکام مضاربه (نوعی سرمایه���گذاری). 
-کتاب المزارعة: احکام سرمایه‌گذاری در کشاورزی. 
-کتاب المساقاة: احکام سرمایه‌گذاری در آبیاری. 
-کتاب الضمان: احکام آنچه انسان ضامن انجام آن می‌شود. 
-کتاب الحوالة. 
-کتاب النکاح: احکام ازدواج، محرم شدن. 
-کتاب الوصیة: احکام وصیت کردن. 
-کتاب القضاء: احکام داوری و قضاوت بین مردم که اکنون به آن دانش حقوق می‌گویند. 
-کتاب النذر: احکام نذر کردن. 
-کتاب الجهاد: احکام دفاع مظلومان و سرزمین‌های مسلمان‌نشین. 
-کتاب الامر بالعروف و النهی عن المنکر: احکام دعوت به اعمال نیک و دوری از بدی‌ها = امر به معروف و نهی از منکر. 
-
-سبک‌های فقهی شیعه
-فقه اخباری. 
-فقه سنتی: در فقه سنتی، پایه اصول استنباط فقهی، قرآن و سنت و اجماع و عقل می‌باشد. 
-فقه پویا. 
-فقه گویا: یک سبک فقهی است، در برابر فقه سنتی و فقه پویا؛ در این شیوه، صدور احکام بر پایه محوریت استنباط قرآن و سنت قطعیه که از عرضه احادیث بر قرآن به دست می‌آید، بنیان نهاده شده‌است. بنیان‌گذار فقه گویا محمد صادقی تهرانی است که از مفسران قرآن و فقهای معاصر بود. 
-
-مکاتب فقهی
-در نزد اهل سنت که به بسته بودن باب اجتهاد معتقداند، مذاهب فقهی منحصر در چهار مذهب حنبلی و مالکی و حنفی و شافعی است و از این رو علم فقه در نزد اهل سنت عمدتا به معنای آموزش و اشاعه مکتب فقهی این چهار پیشوای فقهی اهل سنت است. 
-اما مکتب فقهی شیعه که به مذهب جعفری موسوم است، برای هر مجتهدی و در هر زمانی قدرت استنباط قائل است و در نتیجه معتقد است که باید هر مؤمن مکلف یا خود مجتهد باشد یا در فروع فقهی از یک مجتهد واجد شرایط پیروی و تقلید کند. اهل سنت تنها روایات موثقی را که از محمد رسیده، و حاکی از قول یا فعل اوست، به عنوان یکی از منابع استنباط قبول دارند، اما شیعیان در استنباط احکام، علاوه بر عقل، قرآن و سیره نبوی پیامبر بر روایاتی که از ائمه اطهار به‌طور قابل‌اعتماد رسیده باشد، نیز اتکا می‌کنند. 
-
-قواعد فقه (قواعد فقهیه) 
-قواعد فقه در واقع آن دسته از فرمول‌های کلی به‌شمار می‌روند که به وسیله آن می‌توان قوانین محدودتر را درک کرد و صرفا به یک مورد خاص تعلق ندارند بلکه اساس فهم و درک بسیاری از قوانین قرار می‌گیرند. این قواعد از یک جهت، جزیی از مسائل فقه و از جهتی دیگر جزیی از مسائل دانش اصول به‌شمار می‌روند. برخلاف مسائل علم اصول که صرفا واسطه‌ای برای کشف احکام هستند قواعد فقه نه‌تنها واسطه هستند بلکه خودشان احکام نیز به‌شمار می‌روند؛ مثلا قاعده لاضرر و لا ضرار، یک حکم شرعی محسوب می‌شود. بر خلاف مسائل فقه، قواعد فقه اموری عام و شامل هستند نه این‌که خاص و موردی باشند. برخی از قواعد فقهی به این شرح‌اند: 
-قاعده ید
-قاعده ضمان ید
-قاعده استیمان
-قاعده اتلاف
-قاعده تسبیب
-قاعده لاضرر
-قاعده غرور
-قاعده تلف مبیع قبل از قبض
-قاعده صحت
-قاعده احترام مال مردم
-قاعده اقدام
-قاعده سلطنت بر اموال
-قاعده ملازمه اذن در شی با اذن در لوازم شی
-قاعده احیای موات
-قاعده حیازت
-قاعده التحجیر یفید الاولویه
-قاعده سبق
-
-پانویس
-
-منابع
-
-جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۵)، دین‌شناسی، قم: اسراء. 
-مشکینی، میرزا علی، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، در یک جلد، نشر الهادی، قم - ایران، ششم، ۱۴۱۶ ه‍. ق
- (آیت‌الله العظمی) سبحانی، جعفر. الموجز فی اصول الفقه. مؤسسه امام صادق. قم. ۱۳۸۷
-زین‌الدین العاملی (معروف به شهید ثانی). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة اللمعة الدمشقیة و الروضة البهیة. 
-فیومی، احمد بن محمد مقری، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، در یک جلد، منشورات دارالرضی، قم - ایران، اول، ه‍. ق
-مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴ جلد، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، تهران - ایران، اول، ۱۴۰۲ ه‍. ق
-ابن منظور، ابو الفضل، جمال‌الدین، محمد بن مکرم، لسان العرب، ۱۵ جلد، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر، بیروت - لبنان، سوم، ۱۴۱۴ ه‍. ق
-خویی، حسین. شرح العروة الوثقی. 
-جامعة علوم القرآن پایگاه تخصصی علوم قرآنی
-توضیح المسائل مراجع: مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع معظم تقلید. محل نشر، قم. تاریخ نشر ۱۳۸۷. 
-فقه گویا - محمد صادقی تهرانی - انتشارات امید فردا - چاپ اول ۱۳۸۲
-طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم. العروة الوثقی. انتشارات اسماعیلیان. 
-شب‌خیز، محمد رضا، اصول فقه دانشگاهی، نشر لقاء، قم - ایران، اول، ۱۳۹۲ ه‍. ش
-تاریخ فقه و فقهای امامیه. محل نشر: ناشر، سال نشر: تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۷
-شهید صدر. الفتاوی الواضحة. دارالبشیر. الطبعة الاولی. 
-نمایندگی ولی‌فقیه در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. آشنایی با ابواب فقه. 
-جعفر سبحانی. ترجمه و شرح الموجز فی اصول الفقه. 
-
-پیوند به بیرون
-سایت آموزش معارف اسلامی علم منیر
-
-اصطلاحات اسلامی
-الهیات اسلامی
-حقوق اسلامی
-فقه شیعه
-
-کلمات و عبارات عربی در احکام اسلام
-واژه حقوق در زبان فارسی به چند معنی است: 
-علم حقوق قوانین، قواعد و رسوم لازم‌الاجرایی که به منظور استقرار نظم در جوامع انسانی وضع یا شناخته شده‌است و علمی که به مطالعه آن‌ها می‌پردازد
-حقوق، جمع حق، امتیازات و اختیاراتی که افراد صرف زندگی در اجتماع در اختیار دارند
-حقوق (دستمزد) 
-
-جستارهای وابسته
-قانون
-
-صفحه‌های ابهام‌زدایی مکان‌ها
-دو روش رایج برای محک زدن تولید ناخالص داخلی کشورها (GDP) وجود دارد. این فهرست بر پایه نرخ تبدیل ارز درست شده‌است. روش دیگر به مقایسه برابری قدرت خرید کشورها می‌پردازد که برای مشاهده آن به فهرست کشورها بر پایه تولید ناخالص داخلی (برابری قدرت خرید) مراجعه کنید. 
-
-ارزش‌ها در میلیون دلار آمریکا ارائه گشته‌اند و مرتب‌سازی بر پایه آمار بانک جهانی انجام گرفته‌است. 
-
-جدول
-جدول ابتدا هر کشور یا قلمرو را با آخرین تخمین‌های موجود آن‌ها رتبه‌بندی می‌کند و می‌تواند توسط هر یک از منابع رتبه‌بندی شود. 
-
-پیوندهای موجود در ردیف «کشور / منطقه» جدول زیر به مقاله مربوط به تولید ناخالص داخلی یا اقتصاد کشور یا قلمرو مربوط بدان پیوند دارند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-فهرست کشورها بر پایه سرانه تولید ناخالص داخلی (اسمی) 
-فهرست کشورها بر پایه تولید ناخالص داخلی (برابری قدرت خرید) 
-فهرست کشورها بر پایه سرانه تولید ناخالص داخلی (برابری قدرت خرید) 
-فهرست کشورها بر پایه تولید ناخالص داخلی (اسمی) 
-فهرست شهرها بر پایه تولید ناخالص داخلی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-تولید ناخالص داخلی
-فهرست‌های کشورها بر پایه شاخص‌های اقتصادی
-همکار به همکار یا همتابه‌همتا نام گونه‌ای از معماری شبکه‌های رایانه‌ای است. در این نوع شبکه، رایانه‌های کارده و کار خواه هر دو در یک سطح کار می‌کنند، به این مفهوم که هر رایانه می‌تواند از اطلاعات رایانه دیگر استفاده کرده یا به رایانه دیگر اطلاعات بفرستد. این نوع شبکه ساده‌ترین و سریعترین روش شبکه‌سازی می‌باشد. 
-
-شبکه‌سازی به روش نظیر به نظیر
-برای ایجاد چنین شبکه‌ای تجهیزات زیر لازم است: 
-کارت شبکه. 
-کابل شبکه. 
-سوکت از نوع استاندارد RJ ۴۵ که به سر کابل‌ها وصل می‌شود. 
-میانگاه (Hub) در صورتی که بیش از دو رایانه را بخواهید شبکه کنید. 
-نرم‌افزار مناسب: به عنوان مثال سیستم‌عامل ویندوز به تنهایی می‌تواند کافی باشد. 
-برخلاف حالت client / server در این روش کامپیوترهای شخصی می‌توانند بدون server به هم متصل شده و تبادل اطلاعات نمایند. 
-پس از نصب مراحل سخت‌افزاری فقط کافی است که سرویس‌های شبکه را در ویندوز یا سیستم عامل‌های دیگر همچون لینوکس نصب کرده و دیسک‌گردان‌ها (درایوها) را به اشتراک گذارید. 
-ادعا می‌شود که امنیت آن از روش client / server بالاتر است. 
-نیاز به Administrator ندارد. 
-یکی از کاربردهای شبکه همتا به همتا دسترسی یافتن از راه رایانه شخصی خود به پرونده‌هایی است که در سخت ۱ دیسک رایانه دیگری قرار دارد. 
-
-شبکه نظیر به نظیر یا همتا به همتا
-شبکه‌های نظیر به نظیر یا (peer to peer environment): صرف‌نظر از ارتباط کامپیوترها در شبکه‌های کوچک یا بزرگ کامپیوترها به روش‌های مختلفی به ارائه خدمات به هم می‌پردازند. در شبکه‌های نظیر به نظیر کامپیوترها هیچ ارجحیتی نسبت به هم در ارائه خدمات ندارند یا به عبارتی امکانات و منابع خود را در اختیار یک دیگر قرار می‌دهند یا به عبارتی (share) می‌کنند. 
-
-پیوندهای مرتبط
-
-یک شبکه P ۲ P
-یک شبکه P ۲ P که در آن گره‌های پیوندی یعنی جفت‌ها منابع را در میان یکدیگر بدون استفاده از یک سیستم مدیریت متمرکز تقسیم می‌کند. یک شبکه بر اساس مدل سرویس گیرنده / سرویس‌دهنده که در آن سرویس گیرندگان فردی درخواست سرویس‌ها و منابع از سرورها متمرکز می‌کنند. 
-
-P ۲ P
-محاسبه یا ایجاد شبکه P ۲ Pیک طرح کاربرد توزیعی است که کارها یا بارهای کاری را بین جفت‌ها تقسیم می‌کند. جفت‌ها شرکت کنندگان قوی در برنامه و به یک اندازه ممتاز می‌باشند. گفته می‌شود که آن‌ها یک شبکه P ۲ P از ندها را تشکیل می‌دهند. جفت‌ها بخشی از منابعشان را می‌سازند از جمله نیروی پردازشگر، حافظه دیسک یا پهنای باند شبکه که مستقیما برای شرکت کنندگان دیگر شبکه بدون نیاز به هماهنگی مرکزی به وسیله سرورها یا میزبان‌های پایدار در دسترس می‌باشند. جفت‌ها هم عرضه‌کنندگان و هم مشتریان منابع می‌باشند برخلاف مدل سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده قدیمی که در آن مصر، و عرضه منابع تقسیم می‌شود. سیستم‌های P ۲ P همکارانه جدید ورای عرصه جفت‌هایی که کارهای مشابه ضمن تقسیم منابع انجام می‌دهند می‌روند و به دنبال جفت‌های متنوعی هستند که می‌توانند باعث منابع منحصر به فرد و قابلیت‌ها برای یک اجتماع مجازی شوند که به موجب آن امکان مشارکت در کارهای بزرگ‌تر خارج از کارهایی که می‌تواند به وسیله جفت‌های فردی انجام دهد. که برای تمام جفت‌ها مفید می‌باشند می‌دهد. 
-
-در حالی که سیستم‌های P ۲ P قبلا در بسیاری از محدوده‌های کاربردی استفاده‌شده بودند طرح به وسیله سیستم تقسیم فایل، ناپستر رواج داده شد که در سال ۱۹۹۹ منتشر شد. این مفهوم از ساختارها و فلسفه‌های جدید در بسیاری از زمینه‌های تعامل انسانی گرفته‌است. در چنین محیط‌های اجتماعی، P ۲ P به عنوان یک meme به ایجاد شبکه اجتماعی طرفدار تساوی گفته می‌شود که در کل جامعه ظهور کرده‌است که با فناوری‌های اینترنت به���طور کلی فعال می‌شود. 
-توسعه تاریخی: 
-
-درحالی‌که سیستم‌های P ۲ P قبلا در بسیاری از حوزه‌های کاربردی استفاده‌شده بودند این مفهوم به وسیله سیستم‌های تقسیم فایل از قبیل ناپستر عمومیت یافت. حرکت P ۲ P اجازه پیوند میلیون‌ها کاربر اینترنت به‌طور مستقیم داد که گروه‌ها را به وجود می‌آورد و برای ایجاد موتورهای جستجوی ایجاد شده توسط کاربر، ابر کامپیوترهای مجازی و سیستم‌های فایل همکاری می‌کردند. مفهوم اصلی کامپیوتر P ۲ P در سیستم‌های نرم‌افزاری قبل و بحث‌های شبکه‌سازی بررسی شد که به اصول بیان‌شده در درخواست برای توضیح‌ها، RFC برمی گردد. دیدگاه تیم برنرز برای وب جهانی به شبکه P ۲ P نزدیک بود چون فرض می‌کرد که هر کاربر وب یک ویراستار فعال و سهام‌دار می‌باشد که محتوا را برای ایجاد یک وب متصل به هم از لینک‌ها ایجاد و پیوند می‌دهد. اینترنت قدیمی بازتر از اینترنت فعلی بود که در آن دو ماشین متصل به اینترنت می‌توانستند بسته‌ها را برای یکدیگر بدون فایر وال‌ها و مقیاس‌های ایمنی دیگر بفرستند. این برخلاف ساختار برود کست مانند وب می‌باشد چون طی سال‌ها گسترش یافته‌است. به عنوان یک پیشرو در اینترنت، ARPANET یک شبکه سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده موفق بود که در آن هر ند شرکت‌کننده می‌توانست محتوا را درخواست و ارائه کند. 
-البته ARPANET خودسازمان یافته نبود و نمی‌توانست هر گونه ابزار برای متن یا محتوا براساس مسیر یابی فراهم کند؛ بنابراین یک سیستم پیام‌رسانی توزیعی که اغلب به صورت یک طرح P ۲ P قدیمی لینک می‌شود ایجاد شد: USENET. USENET در سال ۱۹۷۹ توسعه داده شد و یک سیستم است که یک مدل کنترل غیر متمرکز را اجرا می‌کند. مدل اصلی یک مدل سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده از دیدگاه کاربر یا سرویس گیرنده می‌باشد که یک رویکرد خودسازمان یابنده را برای سرورهای گروه خبری ارائه می‌کند. البته سرورهای خبری به عنوان جفت‌ها با یکدیگر برای گسترش مقاله‌ها یوزنت نیوز در گروه کل سرورهای شبکه ارتباط برقرار می‌کنند. همین ملاحظه در ایمیل SMTP نیز اعمال می‌شود بدین معنی که شبکه رله‌کننده ایمیل هسته‌ای عاملان انتقال میل یک ماهیت P ۲ P دارد درحالی‌که محیط سرویس گیرنده‌های ایمیل و اتصال‌ها مستقیم آن‌ها یک رابطه سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده سخت می‌باشد. در می‌۱۹۹۹ با افزایش تعداد افراد در اینترنت، شوان فانینگ برنامه به اشتراک‌گذاری فایل و آهنگ به نام ناپستر معرفی کرد. ناپستر آغاز‌گر شبکه‌های P ۲ P بود. همان‌طور که ما امروزه می‌دانیم در آن کاربران شرکت‌کننده یک شبکه مجازی ایجاد می‌کنند که کاملا مستقل از شبکه فیزیکی می‌باشد. بدون اینکه اجباری برای اطاعت از مقام‌های مدیریتی یا محدودیت‌ها داشته باشند. 
-
-کاربردها
-این مقاله در فرمت لیستی می‌باشد که با استفاده از نثر بهتر ارائه می‌شود. شما می‌توانیم با تبدیل این مقاله به نثر در صورت لزوم استفاده بهتری نمایید. 
-تحویل محتوا: 
-
-استفاده از نرم‌افزار به اشتراک‌گذاری فایل P ۲ P از قبیل AMule مسئول حجم ترافیک اینترنت P ۲ P می‌باشد. در شبکه‌های P ۲ P سرویس گیرندگان هم منابع را فراهم و هم استفاده می‌کنند. این بدین معنی است که برخلاف سیستم‌های سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده ظرفیت سرویس محتوای شبکه‌های P ۲ P در واقع با افزایش دسترسی کاربران به محتوا می‌تواند افزایش یابد. این ویژگی یکی از فایده‌های عمده استفا��ه از شبکه‌های P ۲ P مکی باشد چون هزینه‌های نصب و اجرا را برای توزیع‌کننده محتوای اصلی بسیار کوچک می‌سازد. 
-شبکه‌های به اشتراک‌گذاری فایل: 
-
-بسیاری از شبکه‌های به اشتراک‌گذاری فایل P ۲ P از قبیل گنوتلا، G ۲ و شبکه eDonkey فناوری‌های P ۲ P را عمومی و رایج کردند. 
-شبکه‌های تحویل محتوای P ۲ P
-سرویس‌های محتوای P ۲ P، به‌طور مثال حافظه‌های نهان برای عملکرد بهبود یافته از قبیل کورلی کچ
-انتشار و توزیع نرم‌افزار از طریق شبکه‌های به اشتراک‌گذاری فایل. 
-قانون ملک هوشی و تقسیم غیرقانونی: 
-ایجاد شبکه P ۲ P شامل انتقال داده‌ها از یک کاربر به کاربر دیگر بدون استفاده از یک سرور بلافصل و واسطه می‌باشد. 
-شرکت‌هایی که اپ‌های P ۲ P توسعه می‌دهند در بسیاری دعاوی حقوقی درگیر شده‌اند که عمدتا در ایالت‌های متحده و به‌طور عمده در بر سرویس مسائل مربوط به قانون P ۲ P کپی‌رایت بوده‌اند. دو دعوی عمده گراگستر در مقابل RIAA و MGM استادیو در مقابل شرکت گراکستر می‌باشند. در هر دو دعوی فناوری به اشتراک‌گذاری فایل به عنوان قانونی شناخته شد مادامی که بسط دهندگان توانایی برای پیشگیری از به اشتراک‌گذاری مطلب کپی‌رایت شده نداشته‌اند. 
-
-چند رسانه‌ای: 
-پروتکل‌های P ۲ P TVو PDTP
-برخی اپ‌های چند رسانه‌ای اختصاصی از قبیل Skype و Spotify از یک شبکه P ۲ P همراه با به جریان انداختن سرورهای به جریان صوتی و تصویری برای سرویس گیرندگانشان استفاده می‌کنند. 
-پخش ند برای جریانات مالتی تسک
-دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا، MIT و دانشگاه سیمون فریزر در حال انجام یک پروژه به نام لاین شر می‌باشد که برای آسانی به اشتراک‌گذاری فایل در میان موسسات آموزشی به صورت جهانی طراحی شده‌است. 
-Osiris یک برنامه است که به کاربرانشان اجازه ایجاد پرتال‌های وب بی‌نام و مستقل توزیع‌شده از طریق شبکه P ۲ P را می‌دهد. 
-کاربردهای P ۲ P دیگر: 
-
-بیت کوین و انواع آن از قبیل Peercoin و Nxt پول‌های رایج دیجیتال مبتنی بر P ۲ P می‌باشند. 
-I ۲ P یک شبکه اورلی مورد استفاده برای گشت زنی در اینترنت به‌طور بی‌نام می‌باشد. 
-نت سوکوکو یک شبکه اجتماعی وایرلس است که برای استفاده مستقل از اینترنت طراحی شده‌است. 
-دالسا، یک حافظه و. ب P ۲ P برای LANها
-اپن گاردن، برنامه به اشتراک‌گذاری اتصال که دسترسی به اینترنت را با دستگاه‌های دیگر با استفاده از Wi-Fi یا بلوتوث تقسیم یم کند. 
-تحقیق همانند پروژه کورد، استفاده حافظه PAST, P-Grid و سیستم توزیع محتوای Coop-NET
-JXTA، یک پروتکل P ۲ P طراحی‌شده برای سکوی جاوا
-میدپوینت و کارنسی فر بازار مبادله پول خارجی P ۲ P می‌باشند. 
-بخش دفاع U. S در حال انجام تحقیق روی شبکه‌های P ۲ P به عنوان بخشی از استراتژی جنگ افزای شبکه جدید خود می‌باشد. در می‌۲۰۰۳ انتونی تتر مدیر DARPA شهادت داد که ارتش آمریکا از شبکه‌های P ۲ P استفاده می‌کند. 
-طرح: 
-
-یک شبکه P ۲ P حول مفهوم گره‌های جفت مساوی طراحی می‌شود که هم‌زمان هم به عنوان سرویس گیرنده و هم سرویس‌دهنده در گره‌های دیگر در شبکه عمل می‌کند. این مدل آرایش شبکه با مدل سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده فرق دارد که در آن ارتباط معمولا به یک سرور مرکزی و از آن می‌باشد. یک مثال شاخص انتقال فایل که از مدل سرویس گیرنده – سرویس‌دهنده استفاده می‌کند سرویس FTP می‌باشد که در آن برنامه‌های سرویس گیرنده و سرویس‌دهنده متمایز می‌باشند: سرویس گیرندگان انتقال را آغاز می‌کنند و س��ورها این درخواست‌ها را برآورده می‌سازند. 
-کشف منبع و مسیریابی: 
-
-شبکه‌های P ۲ P عموما نوعی شبکه اورلی مجازی در بالای توپولوژی شبکه فیزیکی اجرا می‌کنند. که در آن ندها به شکل اورلی یک زیر مجموعه از ندها در شبکه فیزیکی می‌باشند. داده‌ها باز مستقیما در شبکه TCP / IP پایه مبادله می‌شود اما در لایه برنامه کاربردی جفت‌ها می‌توانند با یکدیگر به‌طور مستقیم ارتباط برقرار کنند. از اورلی‌ها برای شاخص‌گذاری و کشف ند و مستقل ساختن سیستم P ۲ P از توپولوژی شبکه فیزیکی استفاده می‌شود. براساس نحوه پیوند ندها به یکدیگر در شبکه اورلی و نحوه شاخص‌گذاری و قرارگیری منابع ما می‌توانیم شبکه‌ها را به عنوان ساختاری و غیر ساختاری طبقه‌بندی کنیم. 
-شبکه‌های غیر ساختاری: 
-
-نمودار شبکه اورلی برای یک شبکه P ۲ P غیر ساختاری که ماهیت ویژه اتصالها بین ندها را نشان می‌دهد. شبکه‌های P ۲ P غیر ساختاری یک ساختار ویژه بر شبکه اورلی از روی طرح تحمیل نمی‌کنند بلکه به وسیله گره‌هایی تشکیل می‌شوند که به‌طور تصادفی اتصال‌ها به یکدیگر را به وجود می‌آورند. از آنجایی که هیچ ساختار تحمیل‌شده جهانی بر آن‌ها وجود ندارد لذا ساخت شبکه‌های غیر ساختاری آسان می‌باشد و می‌توان به نواحی مختلف اورلی اجازه بهینه‌سازی‌های محلی داد. همچنین از آنجایی که نقش تمام ندها در شبکه یکی است لذا شبکه‌های غیر ساختاری در رویارویی با نرخ‌های بالا، بسیار قوی می‌باشند یعنی زمانی که تعداد زیادی از ندها بیشتر به هم پیوند می‌یابند و شبکه را ترک می‌کنند. البته محدودیت‌های اولیه شبکه‌های غیر ساختاری همچنین ناشی از این فقدان ساختار می‌باشد. به‌طور مثال وقتی یک ند می‌خواهد یک تکه داده مطلوب را در شبکه بیابد، جستجو باید از طریق شبکه برای پیدا کردن هر چه بیشتر گره‌هایی که داده‌ها را به اشتراک می‌گذارند سرازیر شود. سرازیری باعث مقدار بسیار زیاد ترافیک سیگنال در شبکه می‌شود؛ از حافظه / پردازنده بیشتری استفاده می‌کند؛ اطمینان نمی‌دهد که جستجوها همیشه مرتفع خواهند شد؛ گذشته از آن، از آنجایی که هیچ همبستگی بین یک ند و محتوای مدیریت شده به وسیله آن وجود ندارد لذا تضمین داده نمی‌شود که با سرازیری، یک ند را بیابد که داده‌های مورد نظر را دارا باشد و محتوای عمومی احتمالا در چندین ند در دسترس می‌باشد و هر گره‌ای که به دنبال آن می‌گردد، احتمالا همان را پیدا می‌کند. اما اگر یک ند به دنبال داده‌های نادر به اشتراک گذاشته شده تنها به وسیله تعداد کمی از ندها باشد، آنگاه بسیار بعید است که جستجو موفق باشد. 
-
-نگاهی به دنیای شبکه‌های همتا به همتا
-
-منابع
-
-اشتراک پرونده
-اصطلاحات مهندسی نرم‌افزار
-شبکه‌های اشتراک پرونده
-واژگان عمومی شبکه
-همتا به همتا (رایانه)
-پساب، فاضلاب یا چرک‌آب، به بازمانده‌ها و دورریزی‌های عمدتا مایع محلی، شهری یا صنعتی گفته می‌شود. شیوه گردآوری و دورریزی آن در هر منطقه، بسته به آگاهی محلی نسبت به محیط‌زیست فرق می‌کند. سیستم‌های فاضلاب برای جمع‌آوری آب‌های سطحی یا فاضلاب‌های صنعتی در مجتمع‌های بزرگ صنعتی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، چون نفوذ سیالات به عمق خاک می‌تواند ضربه جبران‌ناپذیری را به پایه‌ها و تأسیسات زیرزمینی وارد نماید. فاضلاب شهری معمولا فاضلاب ترکیبی یا فاضلاب بهداشتی را حمل کرده و آن را در یک تصفیه‌خانه، تصفیه می‌کند. فاضلاب تصفیه‌شده از طریق نهرهای فاضلاب تخلیه می‌شود. فاضلاب تولید شده در مناطقی که به سیستم‌های فاضلاب متمرکز دسترسی ندارند بر سیستم‌های فاضلاب در محل تکیه می‌کنند. این فاضلاب‌ها به‌طور معمول یک گندانبار، زه‌کشی تخلیه فاضلاب و یک بخش اختیاری تصفیه در محل دارند. 
-
-پساب یا گندآب زیر مجموعه‌ای از فاضلاب است که از مدفوع و ادرار تشکیل شده‌است اما اغلب به معنی هر نوع فاضلابی استفاده می‌شود. فاضلاب، شامل محصولات خانگی، شهری یا زباله‌های مایع صنعتی و بیمارستانی است که معمولا از طریق یک لوله یا فاضلاب (بهداشتی یا ترکیبی) و گاهی در یک مخزن فاضلاب دفع می‌شود. 
-
-خوردگی، زنگ‌زدگی و آلودگی خاک از مهم‌ترین دلایل جمع‌آوری آب و فاضلاب‌های صنعتی است. لوله و اتصالات پلی‌اتیلن با خواص ضدخوردگی و مقاومت در برابر انواع مواد شیمیایی راه‌حل مناسبی برای جمع‌آوری و انتقال سیالات فاضلابی است. سیستم فاضلاب یک زیرساخت شامل لوله‌ها، پمپ‌ها، غربال، کانال‌ها و… است، که برای انتقال فاضلاب از منشأ خود به نقطه‌ای برای تصفیه یا دفع نهایی استفاده می‌شود. به غیر از گندانبار که تصفیه در محل انجام داده می‌شود، انواع دیگری از تصفیه فاضلاب نیز وجود دارد. مجرای فاضلاب، سامانه جابه‌جایی زیرزمینی پساب و فاضلاب برای دفع بهداشتی و ایمن یا تصفیه است. 
-
-منشأ
-منشأ فاضلاب می‌تواند موارد زیر باشد (متن‌های داخل پرانتز نشان‌دهنده اجزایی است که به احتمال زیاد جزو آلاینده‌ها هستند): 
-فاضلاب انسانی (مدفوع، دستمال توالت استفاده‌شده، ادرار یا دیگر مایعاتی که از بدن خارج می‌شوند)، به عنوان آب سیاه شناخته می‌شود، معمولا از روشویی یا دستشویی خارج می‌شود. 
-چاه توالت
-تخلیه گندانبار
-تخلیه کارخانه‌های تصفیه فاضلاب
-آب مورد استفاده در شستشو (شستشوی شخصی، لباس، کف زمین، ظرف‌ها و غیره) که به عنوان پساب شناخته می‌شود. 
-بارش باران جمع‌آوری شده در پشت‌بام، حیاط، جدول‌ها و غیره. (به‌طور کلی بدون وجود روغن یا سوخت) 
-
-آب زیرزمینی نفوذ کرده به فاضلاب
-مازاد مایعات تولید شده از منابع خانگی (نوشیدنی‌ها، روغن پخت‌وپز، آفت‌کش‌ها، روغن موتور، رنگ، مایعات تمیزکننده و غیره) 
-آب جاری‌شده از راه‌ها، سقف‌ها، پیاده‌روها / سنگ‌فرش‌ها (ترکیب‌شده با روغن‌ها، مدفوع حیوانات، زباله، گازوئیل / بنزین، سوخت دیزل یا لاستیک‌های باقی‌مانده، پس‌مانده صابون، مواد فلزی خارج‌شده از اگزوز وسایل نقلیه
-نفوذ آب دریا (با حجم بالایی از نمک و میکروب) 
-نفوذ مستقیم آب رودخانه (با حجم بالایی از جانداران ریز زنده) 
-ورود مستقیم مایعات ساخت انسان (دفع غیرقانونی از آفت‌کش‌ها، روغن‌های استفاده‌شده و غیره) 
-زه‌کشی‌های بزرگراه (روغن، مواد ضدیخ، باقی‌مانده لاستیک‌ها) 
-موارد حمل شده با طوفان (تقریبا همه چیز از جمله اتومبیل‌ها، چرخ‌های دستی خرید، درختان، گاو و غیره) 
-آب سیاه (آب‌های سطحی آلوده به فاضلاب) 
-زباله‌های صنعتی
-زهکشی‌های سایت‌های صنعتی (گل و لای، شن و ماسه، مواد قلیایی، روغن، باقی‌مانده‌های شیمیایی) 
-آب‌های خنک‌کننده صنعتی (زیست‌کش، گرما، لجن‌ها، گل و لای) 
-آب‌های فرایندهای صنعتی
-زباله‌های زیست‌فروسایی یا آلی، شامل فاضلاب‌های کشتارگاه‌ها، کارخانه‌های لبنیات و بستنی. 
-زباله‌های آلی یا زیست تخریب‌ناپذیر / سخت تخریب پذیر (داروهای شیمیایی یا آفت‌کش‌ها) 
-زباله‌های با پی‌اچ بالا یا پایین (تولیدات اسیدی / قلیایی، آبکاری فلزات) 
-زباله‌های سمی (آبکاری فلزات، تولید سیانید، تولیدات آفت‌کش‌ها و غیره) 
-مواد جامد و نامیزه‌ها (تولیدات کاغذ، مواد غذایی، روان‌کننده‌ها و تولید روغن هیدرولیک و غیره) 
-زهکشی‌های کشاورزی، مستقیم و پراکنده
-شکستگی‌های هیدرولیکی
-آب تولید شده از نفت و گاز طبیعی
-
-ترکیبات فاضلاب
-ترکیبات فاضلاب تنوع گسترده‌ای دارد. موارد زیر فهرستی از ترکیباتی است که ممکن است در آن وجود داشته باشند: 
-آب (بیش از ۹۵ درصد) که اغلب هنگام استفاده از سیفون توالت برای حمل زباله به فاضلاب اضافه می‌شود. 
-بیمارگرها شامل باکتری‌ها، ویروس‌ها، پریون‌ها و کرم‌های انگلی
-باکتری‌های غیر بیماری‌زا
-ذرات آلی مثل مدفوع، مو، مواد غذایی، استفراغ، الیاف کاغذی، مواد گیاهی، گیاخاک و غیره. 
-مواد محلول آلی مثل ادرار، قندهای میوه‌ها، پروتئین‌های محلول، داروها، مواد مخدر و غیره. 
-ذرات معدنی مثل ماسه، ماسه‌سنگ، ذرات فلزی، سرامیک و غیره. 
-مواد محلول معدنی مثل آمونیاک، نمک – جاده، نمک – دریا، سیانید، هیدروژن سولفید، تیوسیانات، تیوسولفات و غیره. 
-جانوران مثل تک‌یاختگان، حشرات، بندپایان، ماهی‌های کوچک و غیره. 
-مواد جامد بزرگ مثل نوار بهداشتی، پوشک، کاندوم، سوزن، اسباب‌بازی کودکان، جانوران و گیاهان مرده و غیره. 
-گاز مثل سولفید هیدروژن، دی‌اکسید کربن، متان و غیره. 
-نامیزه‌ها مثل رنگ، چسب، سس مایونز، رنگ مو، روغن‌های امولسیون و غیره. 
-زهرابه مثل آفت‌کش‌ها، سم‌ها، علف‌کش‌ها و غیره. 
-داروهای شیمیایی و هورمونی
-
-انواع فاضلاب
-اصولا فاضلاب‌ها برای تصفیه فاضلاب شهری به سه دسته زیر دسته‌بندی می‌شوند که به ترتیب عبارت‌اند از: 
-فاضلاب خانگی (شهری) 
-فاضلاب صنعتی
-فاضلاب سطحی (آب‌های سطحی) 
-فاضلاب کشاورزی
-
-فاضلاب شهری
-فاضلاب‌های خانگی عموما از دستشویی، توالت، حمام، ماشین لباس‌شویی و ظرف‌شویی حاصل می‌شود. 
-
-لازم است ذکر شود آنچه از آن تحت عنوان فاضلاب خانگی یاد می‌شود حاصل مجموع تمام فاضلاب‌های شهری مانند مغازه‌ها، رستوران و غیره است. 
-
-رنگ فاضلاب شهری بیان‌گر عمر فاضلاب است به‌طوری‌که فاضلاب تازه دارای رنگ خاکستری و فاضلاب مانده دارای رنگ تیره و سیاه است. 
-
-فاضلاب صنعتی در تصفیه فاضلاب شهری
-این فاضلاب‌ها از مراکز صنعتی مانند کارخانه‌ها یا کارگاه‌ها حاصل می‌شوند. این فاضلاب‌ها بسته به نوع بخش صنعتی ممکن است شامل مواد خطرناک مانند سرب، جیوه، مواد اسیدی و…. باشند. این فاضلاب‌ها هرگز نباید با فاضلاب‌های شهری ترکیب شوند. عموما تصفیه این فاضلاب‌ها به تخصص و هزینه بالا نیازمند است. 
-
-فاضلاب کشاورزی
-این فاضلاب عموما شامل سموم و ضدآفت‌ها است. همچنین به دلیل تماس آب با کودهای شیمیایی عموما این پساب‌ها آلوده به مواد شیمیایی هستند. منشأ این فاضلاب زمین‌های کشاورزی و باغات است. 
-
-فاضلاب سطحی در تصفیه فاضلاب شهری
-فاضلاب‌های سطحی ناشی از بارندگی، ذوب شدن برف و موارد مشابه است. این فاضلاب‌ها با فاضلاب‌های شهری ترکیب‌شده و سپس به سمت تصفیه‌خانه هدایت می‌شوند. این فاضلاب‌ها در مسیر خود با زباله‌ها، آلاینده‌های هوا و مواد معدنی زمین در تماس هستند. در جنوب شهر تهران ممکن است این فاضلاب‌ها به دلیل در تماس بودن با آلاینده‌های هوا به‌شدت آلوده باشند
-
-شاخص‌های کیفیت فاضلاب
-هر ماده قابل اکسایش و کاهش در آبراه‌های طبیعی یا فاضلاب‌های صنعتی می‌تواند با فرایندهای بیوشیمیایی (میکروبی) یا شیمیایی اکسید شود. در نتیجه میزان اکسیژن در آب کاهش خواهد یافت. اساسا، واکنش اکسیداسیون بیوشیمیایی به شرح زیر است: 
-
-Oxidizable material + bacteria + nutrient + O ۲ → CO ۲ + H ۲ O + oxidized inorganics such as NO ۳ - or SO ۴ —
-
-مصرف اکسیژن با کاهش مواد شیمیایی از جمله سولفید و نیتریت به شرح زیر است: 
-
-Oxidizable material +--S-- + ۲ O ۲ → SO ۴ -
-
-Oxidizable material +NO ۲ - + ½ O ۲ → NO ۳ -
-
-از آن‌جایی که همه آبراه‌های طبیعی شامل باکتری و مواد مغذی هستند، تقریبا هر نوع ترکیب زائدی که وارد این آبراه‌ها می‌شود واکنش‌های بیوشیمیایی را آغاز می‌کند. (همان‌گونه که در بالا گفته شد). این نوع واکنش‌های بیوشیمیایی که در آزمایشگاه‌ها اندازه‌گیری می‌شوند اکسیژن مورد نیاز بیولوژیکی نامیده می‌شوند (BOD). این مواد شیمیایی مسئول شکستن اکسیدکننده‌های قوی هستند، این واکنش‌های شیمیایی که در آزمایشگاه انجام می‌شوند اکسیژن مورد نیاز شیمیایی نامیده می‌شوند (COD). هر دو آزمایش‌های BOD و COD برای اندازه‌گیری ارتباط اثر کاهش اکسیژن حاصل از آلاینده‌های فاضلابی هستند. تأثیر هر دو آزمایش به‌طور گسترده‌ای در اندازه‌گیری اثر آلاینده‌ها به اثبات رسیده‌است. آزمایش BOD برای اندازه‌گیری اکسیژن مورد نیاز برای آلاینده‌های زیست‌تجزیه‌پذیر است، درحالی‌که آزمایش COD برای اندازه‌گیری اکسیژن مورد نیاز برای آلاینده‌های اکسیدشونده است. 
-
-اصطلاح BOD پنج - روزه مقدار اکسیژن مصرف‌شده توسط اکسیداسیون بیوشیمیایی مواد تشکیل‌دهنده فاضلاب را در دوره ۵ روزه اندازه‌گیری می‌کند. مقدار کل اکسیژن مصرفی در زمان واکنش‌های بیوشیمیایی که تا پایان آن مصرف می‌شود BOD نهایی نامیده می‌شود. از آن‌جایی که BOD نهایی زمان‌بر است، BOD پنج - روزه به عنوان واحد اندازه‌گیری ارتباط اثرات آلودگی، تقریبا به‌طور جهانی تصویب شده‌است. 
-
-همچنین آزمایش‌های COD مختلف زیادی وجود دارند که COD چهار-روزه از همه معمول‌تر است. 
-
-هیچ ارتباط کلی بین BOD پنج‌روزه و BOD نهایی وجود ندارد. همچنین هیچ ارتباط کلی بین BOD و COD نیز وجود ندارد. ممکن است که بتوان این نوع ارتباط را در یک جریان خاص از فاضلاب برای آلاینده‌های خاص تعمیم داد اما این نوع ارتباط برای آلاینده‌های دیگر پساب در یک جریان دیگر از فاضلاب قابل‌استفاده نخواهد بود. چرا که ترکیبات هر جریان فاضلابی متفاوت است. به عنوان مثال آب رویی متشکل از محلول‌های قندهای ساده که می‌توانند از یک شیرینی‌فروشی خارج شوند احتمالا ترکیبات آلی دارند که خیلی سریع از بین می‌روند. در این صورت، BOD پنج-روزه و BOD نهایی بسیار مشابه خواهند بود و بعد از ۵ روز مواد آلی بسیار کمی وجود خواهد داشت. با این حال، آب روی نهایی یک تصفیه‌خانه که در یک منطقه بزرگ صنعتی کار می‌کند ممکن است تخلیه BOD نهایی بسیار بیشتر از BOD پنج روزه داشته باشد چراکه بیشتر این موادی که به راحتی از بین می‌روند ممکن است طی مراحل تصفیه فاضلاب حذف‌شده باشند و در بیشتر فرایندهای صنعتی، مولکول‌های آلی خیلی سخت از بین می‌روند. 
-
-تست‌های آزمایشگاهی برای تعیین میزان بالای اکسیژن مورد نیاز در بسیاری از متون استاندارد، دقیق هستند. نسخه آمریکایی آن «روش‌های استاندارد برای آزمایش‌های آب و فاضلاب» است. 
-
-دفع فاضلاب
-
-در بعضی از مناطق شهری، فاضلاب‌های بهداشتی و فاضلابی که از خیابان‌ها به دلیل بارش باران یا طوفان‌ها جاری می‌شود جداگانه منتقل می‌شوند. دسترسی به هر کدام از این‌ها از یک منهول امکان‌پذیر است. در طول بارش‌های شدید ممکن است فاضلاب‌های بهداشتی سرریز کنند و به محیط‌زیست جاری شوند. این مورد می‌تواند تهدید جدی برای بهداشت عمومی و محیط‌زیست باشد. 
-
-فاضلاب‌ها می‌توانند مستقیما به داخل یک حوضه آبریز بزرگ با تصفیه کم یا بدون تصفیه وارد شوند. فاضلاب بدون تصفیه می‌تواند تأثیر جدی روی کیفیت محیط‌زیست و سلامت مردم بگذارد. بیمارگرها می‌توانند باعث بسیاری از بیماری‌ها شوند. مواد شیمیایی حتی در مقدار کم نیز خطراتی جدی ایجاد می‌کنند و در دراز مدت در بافت‌های بدن انسان و جانوران تجمع می‌یابند. 
-
-تصفیه
-روش‌های بسیاری برای تصفیه فاضلاب از انواع مواد تشکیل‌دهنده آن وجود دارد. دو روش اصلی موارد زیر هستند: استفاده از زباله‌های آب به عنوان منبع (مثل ساختن تالاب) یا تأکید آن‌ها بر آلودگی (مثل انواع کارخانه‌های تصفیه‌کننده امروزی). بیشتر فاضلاب‌ها در مقیاس صنعتی پرانرژی در تصفیه خانه‌های فاضلاب (WWTPs) تصفیه می‌شوند که شامل مراحل تصفیه فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی می‌باشند. به هر حال، استفاده از گندانبار و دیگر امکانات فاضلابی در محل (OSSF)، به صورت گسترده در مناطق روستایی وجود دارند به‌طوری‌که بالای ۲۰ درصد از خانه‌ها را در ایالات‌متحده ساپورت می‌کنند. 
-
-مهم‌ترین سیستمل تصفیه هوازی، فرایند لجن فعال است، اساس آن نگهداری و چرخش توده مخلوط تشکیل‌شده از میکرو ارگانیسم‌هایی است که توانایآی جذب و جذب سطحی مواد آلی درون فاضلاب را دارند. فرایندهای تصفیه بی‌هوازی فاضلاب (UASB , EGSB) به‌طور گسترده‌ای در تصفیه فاضلاب صنعتی و لجن‌های بیولوژیکی استفاده می‌شوند. بعضی فاضلاب‌ها خطرات بالایی برای استفاده دوباره آب دارند. برای اکثر فاضلاب‌ها روش‌های زیست‌محیطی با استفاده از سیستم‌های نی‌زار استفاده می‌شود، مثل تالاب‌های ساخته‌شده. قسمت سوم تصفیه‌ها استفاده بیشتری دارند و عمومی‌ترین تکنولوژی مورد استفاده، میکروفیلتراسیون یا غشای مصنوعی می‌باشند. بعد از فیلتراسیون غشایی، فاضلاب تصفیه‌شده غیرقابل تشخیص از آب طبیعی قابل نوشیدن (بدون مواد معدنی) باشد. نیترات با روش‌های طبیعی در تالاب از فاضلاب خارج می‌شود اما همچنان نیتروژن دهی میکروبی وجود دارد، مقدار کمی متانول توسط باکتری‌های کربنی اضافه می‌شود. تصفیه خانه‌های اوزونی نیز محبوبیت رو به رشدی دارند و از ژنراتور اوزون استفاده می‌کنند به این صورت که آلودگی‌های آب را مثل حباب‌های اوزونی از مخزن خارج می‌کنند اما انرژی فشرده می‌شود. 
-
-دفع فاضلاب از یک کارخانه صنعتی سخت و هزینه‌بر می‌باشد. پالایشگاه‌های نفت، کارخانه‌های شیمیایی و پتروشیمی در محل خود امکاناتی دارند تا فاضلابشان را تصفیه کنند؛ بنابراین، غلظت آلاینده‌ها در فاضلاب تصفیه‌شده آن‌ها مطابق با مقررات محلی یا ملی در مورد دفع فاضلاب در کارخانه‌ها یا داخل رودخانه، دریاچه یا اقیانوس می‌باشد. تالاب‌های ساخته‌شده موارد استفاده زیادی دارند چراکه کیفیت بالا داشته و تصفیه را در همان مکان انجام می‌دهند. دیگر فرایندهای صنعتی که فاضلاب زیادی تولید م��‌کنند صنعت کاغذ و خمیرکاغذ می‌باشد که نگرانی‌های زیست‌محیطی را ایجاد کرده‌اند، در نتیجه، آب مورداستفاده‌شان در کارخانه قبل از دفع پاکسازی می‌شود. 
-
-استفاده مجدد
-فاضلاب تصفیه‌شده می‌تواند دوباره به عنوان آب آشامیدنی، در صنعت (برج خنک‌کننده)، شارژ مجدد سفره‌های آب، در کشاورزی و توان‌بخشی اکوسیستم طبیعی (زمین‌های باتلاقی فلوریدا)، استفاده شود. 
-
-پکیج تصفیه فاضلاب بهداشتی
-در سالهای اخیرا با توجه به رشد روزافزون مواد آلی و آلاینده رها شده در محیط از طریق جوامع انسانی لزوم استفاده از پکیج‌های تصفیه فاضلاب اهمیت بالایی پیدا کرده‌است. 
-پکیج تصفیه فاضلاب بهداشتی که با بدنه معمولا فولادی (با جنس پلاستیک فشرده یا کامپوزیت) ساخته می‌شود، یک مجموعه از قبل ساخته‌شده می‌باشد که بعد از انتقال به محل استفاده، سریعا آماده استفاده می‌شود. و خروجی آن شامل آب زلال، بدون رنگ و بو می‌باشد. 
-یکی از پراهمیت‌ترین تجهیزات تصفیه فاضلاب که می‌تواند فاضلاب تولید شده در محلهای روستایی و مسکونی یا جوامع کوچک انسانی و شهری استفاده شود پکیج‌های تصفیه فاضلاب بهداشتی می‌باشد. 
-
-استفاده از فاضلاب تصفیه نشده در کشاورزی
-حدود ۹۰ درصد فاضلاب تولید شده در سطح جهان تصفیه نشده باقی می‌ماند و باعث آلودگی گسترده آب به‌خصوص در کشورهای کم‌درآمد می‌شود. استفاده از فاضلاب تصفیه نشده برای آبیاری زمین‌های کشاورزی رو به افزایش است. شهرها، محصولات تازه پرسود خود را برای جذب کشاورزان به فروشگاه‌ها عرضه می‌کنند. درحالی‌که بخش کشاورزی برای افزایش منابع آبی خود با صنعت و شهروندان در رقابت است اغلب هیچ جایگزینی برای کشاورزان وجود ندارد که از آب آلوده‌شده با فاضلاب شهری مستقیما برای آبیاری محصولات خود استفاده نکنند. 
-
-خطرات بهداشتی آبیاری با آب آلوده
-خطرات بهداشتی قابل توجهی در استفاده از این نوع آب وجود دارد. فاضلاب‌های شهری می‌توانند شامل مخلوطی از آلودگی‌های بیولوژیکی و شیمیایی باشند. در کشورهای کم‌درآمد، اغلب سطح بالایی از پاتوژن در فضولات وجود دارد، درحالی‌که در کشورهای در حال توسعه که صنعت از مقررات زیست‌محیطی پیشی می‌گیرد خطرات ناشی از مواد شیمیایی آلی و غیرآلی در حال افزایش است. سازمان بهداشت جهانی، در همکاری با سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد (FAO) و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد (UNEP) دستورالعمل‌هایی را برای استفاده ایمن از فاضلاب‌ها نوشته‌است. 
-
-مؤسسه بین‌المللی مدیریت آب که در هند، پاکستان، ویتنام، غنا، اتیوپی، مکزیک و دیگر کشورها در حال کار است پروژه‌های مختلفی را با هدف بررسی و کاهش خطرات ناشی از آبیاری فاضلابی انجام می‌دهد. آن‌ها خواستار یک رویکرد چند مانعی برای استفاده از فاضلاب و تشویق کشاورزان برای اتخاذ رفتارهای با خطر کمتر، هستند. این رویکردها شامل متوقف کردن آبیاری، چند روز قبل از برداشت محصول به منظور از بین رفتن پاتوژن‌ها در برابر نور خورشید، جلوگیری از آلوده شدن سبزیجات برگی که به‌طور خام مصرف می‌شوند با دقت در آب دادن به آن‌ها، ضدعفونی کردن سبزیجات یا خشک کردن لجن مدفوع انسانی پیش از استفاده به عنوان کود، می‌باشند. 
-
-قانون‌گذاری
-
-اتحادیه اروپا
-دستور شورای EEC / ۲۷۱ / ۹۱ در مورد تصفیه فاضلاب شهری در تاریخ ۲۱ مه ۱۹۹۱ توسط دستور کمیسیون EC / ۱۵ / ۹۸ اصلاح و به‌روزرسانی شده���است. تصمیم کمیسیون EEC / ۴۸۱ / ۹۳ دستورالعملی را که کشورهای عضو باید در کمیسیون دولت اجرا کنند را تعریف می‌کند. 
-
-ایالات‌متحده
-قانون آب پاک اولین قانون فدرال در ایالت متحده برای حاکمیت بر آلودگی آب است. 
-
-جستارهای وابسته
-فاضلاب‌زدایی
-تصفیه فاضلاب
-همه‌گیرشناسی فاضلاب بنیان
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-آلودگی آب
-بوم‌شناسی آبی
-زیست‌بوم‌ها
-گندآب
-مجموعه‌نمایه‌ها
-مهندسی شیمی
-مهندسی محیط‌زیست
-واژگان فنی
-هضم بی‌هوازی
-پهلوی یا فهلوی واژه‌ای در پارسی میانه برای اشاره به موضوع‌های گوناگونی چون خط، زبان، دوره و طبقه است. همچنین پهلوی (نام خانوادگی) یک نام خانوادگی است. این واژه همچنین ممکن است در اشاره به یکی از موارد زیر باشد: 
-فهلوی عربی‌شده «پهلویک»، واژه‌ای در پارسی میانه برای اشاره به موضوع‌های گوناگونی چون خط، زبان، دوره و طبقه
-دودمان پهلوی، نام آخرین سلسله پادشاهی ایران
-زبان پهلوی یا پهلوی ساسانی یا زبان پارسی میانه
-زبان پهلوی اشکانی یا زبان پارتی
-خط پهلوی، خط رسمی ایران در دوران ساسانیان
-پهلوی به معنی منسوب به پهله، از شهرهای استان ایلام در ایران
-خیابان پهلوی، نام پیشین خیابان ولی‌عصر
-بندر پهلوی نام پیشین بندر انزلی
-
-جستارهای وابسته
-پهلوی (نام خانوادگی) 
-فهلویات
-
-صفحه‌های ابهام‌زدایی نام خانوادگی
-نام‌های خانوادگی زبان‌های ایرانی
-یادگار زریران یا ایاتکار زریران، رساله حماسی و مذهبی کوتاهی است در اصل به زبان پارتی و ظاهرا نثر توأم با شعر بوده‌است چون در خلال آن، واژگان، ترکیبات و ساختارهای پارتی را می‌توان دید؛ اما به صورت کنونی آن به خط و زبان پارسیگ است. این متن که در سال ۵۰۰ میلادی یا کمی دیرتر نوشته شده‌است، قدیمی‌ترین داستان پهلوانی است که به زبان‌های ایرانی برای ما باقی‌مانده‌است. متن دارای ۱۱۴ بند متن اصلی و ۷ بند پایان‌نوشت است که صفحات ۱ تا ۱۷ مجموعه متون پهلوی را به خود اختصاص داده‌است. این متن در بعضی از دستنویس‌ها «شاهنامه گشتاسپ» نیز نامیده شده‌است. 
-
-اگر چه یادگار زریران اثری از ادبیات دوره ساسانی است، اما اصل آن به زمان اشکانی می‌رسد. به دو دلیل: یکی اینکه برخلاف سایر متون پهلوی که در آن‌ها معمولا به اوضاع زمان ساسانی و اوایل دوره اسلامی اشاره‌شده و از شخصیت‌های آن زمان نام رفته‌است، متن در این مورد سکوت کرده‌است. دلیل دیگر وجود تعداد زیادی از کلمات پارتی در آن است. 
-
-نکته دیگر وجود نام رستم دستان در این متن پارتی است. در واقع این قدیمی‌ترین متنی‌ست که نام پهلوان بزرگ روایت ملی ایران را در خود حفظ کرده‌است. این از یک‌طرف قدمت افسانه رستم را تا زمان اشکانی بالا می‌برد و از طرف دیگر مدرکی است در تأیید این نظر که نه‌تنها روایات حماسی مربوط به رستم و خاندان او از روایات ملی زمان اشکانی است، بلکه شخصیت‌های تاریخی و افسانه‌ای زمان اشکانی در شاهنامه حفظ شده‌اند، اما به بخش کیانیان از این کتاب منتقل شده‌اند. 
-
-به نظر می‌رسد که یادگار زریران در اصل اثری نمایشی بوده‌است که به وسیله گوسان‌ها به اجرا درمی‌آمده‌است. 
-
-سبک نگارش
-نخستین بار نولدکه موضوع منظوم یا منثور بودن یادگار زریران را مطرح کرد. او پس از ذکر این نکته که بیان واقعی و زنده الفاظ پهلوی از پس خط نارسای آن بر ما شناخته نیست، می‌گوید که در این مورد نمی‌توان نظری قطعی داد. بعد با اشا��ه به ناهم‌سانی اجزای برخی جملات، از نظر کوتاهی و بلندی، احتمال می‌دهد که این متن منثور بوده و ایرانیان، در گذشته‌های دور، تنها روایات حماسی منثور داشتند. 
-
-محمدتقی بهار جمله‌بندی قسمت‌هایی از یادگار زریران را مطابق قواعد معمول نثر پهلوی نمی‌بیند و از این‌رو بر این عقیده است که این قسمت‌ها، یعنی جملات خطابی، در اصل منظوم بوده و کل اثر را آمیخته‌ای می‌داند از نظم و نثر که بر اثر مرور زمان، عبارات آن دچار اغتشاش شده و شکل اصلی خود را از دست داده‌است. 
-
-بارتولومه با بررسی بند ۸۴ از یادگار زریران درباره سه سطر نخستین مویه بستور، پسر زریر بر پیکر بی‌جان پدر می‌نویسد: به سبب قدرت تکان‌دهنده و شورانگیزش که در سراسر ادبیات پهلوی کتابی نظیرش یافت نمی‌شود، از آوازی برگرفته شده یا از شعری حماسی. 
-
-موضوع یادگار زریران
-پس از اینکه گشتاسپ و خاندان او به آیین مزداپرستی می‌گروند، ارجاسپ شاه خیون‌ها در نامه‌ای که به گشتاسپ می‌نویسد از او می‌خواهد که یا دست از دین نو بردارد یا آماده جنگ شود. چون گشتاسپ در دادن پاسخ به ارجاسپ دودلی نشان می‌دهد، زریر برادر او، پاسخ‌نامه را بی‌باکانه می‌دهد و با ارجاسب قرار جنگ می‌گذارد و سالاری سپاه ایران را به‌دست می‌گیرد. پیش از آغاز جنگ جاماسب در پیش‌بینی خود کشته شدن زریر و شاهزادگان ایران را در نبرد تن‌به‌تن با دشمن به گشتاسپ خبر می‌دهد. گشتاسپ با شنیدن آن می‌خواهد از شرکت آنان در جنگ جلوگیری کند. جاماسپ به گشتاسب می‌گوید که در این صورت چه کسی می‌تواند از هجوم دشمن جلوگیری کند و چون او را از پیروزی نهایی ایران در جنگ آگاه می‌کند، گشتاسپ خشنود می‌شود. با تأکید بر وفاداری خود به دین مزداپرستی به تماشای جنگ می‌نشیند. پس از کشته شدن زریر، کسی آمادگی برای نبرد تن‌به‌تن با ویدرفش جادو، کشنده زریر را در خود نمی‌بیند، مگر بستور پسر زریر. با آنکه او خردسال است، گشتاسپ به پیروی از اندرز جاماسب، بر او آفرینی می‌خواند و به او تیری می‌دهد. بستور، در نبرد تن‌به‌تن با ویدرفش جادو، با آن تیر وی را می‌کشد. پس از او گرامی‌کرد (پسر جاماسب) و اسفندیار (پسر گشتاسپ) ایرانیان را در جنگ با دشمن به پیروزی می‌رسانند. 
-
-مطالب این اثر از متنی اوستایی گرفته شده‌است که امروز اصل آن در دسترس نیست. اما بخش‌هایی از آن در ضمن سرگذشت زرتشت در کتاب هفتم دینکرد آمده‌است. شرح جنگ‌های گشتاسب و ارجاسب را دقیقی به نظم کشیده و فردوسی آن‌ها را عینا نقل کرده‌است. در مواردی مطالب این منظومه با یادگار زریران قابل انطباق است. 
-
-آثار بعد از اسلام
-در نیمه نخست سده چهارم، دقیقی داستان یادگار زریران را از نثر به نظم درآورده است که در شاهنامه فردوسی نیز آمده‌است. شعر دقیقی در عین نزدیکی کاملا با متن داستان یکسان نیست. از سده چهارم تا ششم هجری نیز تنها در «غرر اخبار ملوک الفرس» اثر ثعالبی از این داستان یاد شده‌است. برخی دیگر از مورخان تنها به نبرد ارجاسب و گشتاسپ اشاره می‌کنند. 
-
-رد پای سوگنامه داستان زریران را در کتاب‌های مقتل هم (که به بازگویی داستان کربلا می‌پردازد) دیده می‌شوند. 
-در شاهنامه، گرامی‌کرد (گرامی کردار)، پسر جاماسب، در حین نبرد، دست‌هایش قطع می‌شود و درفش (پرچم) را به دندان می‌گیرد که روایت کتب مقتل از دست‌های قطع‌شده عباس بن علی و گرفتن مشک آب توسط او تداعی می‌شود. رفتار شمر در داستان کربلا، هم بی‌شباهت به بیدرفش جادو در یادگار زریران، نیست. به‌نظر می‌آید که بعید نباشد روایت‌های حماسی-دینی این سوگنامه، در مایه‌ور ساختن ذهن تعزیه‌خوانان و نویسندگان کتاب‌های روضة الشهدا و تصویرگران تراژدی کربلا مؤثر افتاده باشد. 
-
-چاپ‌ها و ترجمه
-متن این رساله در مجموعه متون پهلوی جاماسپ آسانا به چاپ رسیده‌است. این رساله توسط محمدتقی بهار، مهرداد بهار، سعید عریان، بیژن غیبی، یحیی ماهیار نوابی و ژاله آموزگار وسهند آقاییبه فارسی ترجمه شده‌است. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-کتاب
-
-مجله
-
-پیوند به بیرون
-
-ترجمه انگلیسی یادگار زریران
-یادگار زریران در دانشنامه ایرانیکا
-
-ادبیات فارسی میانه
-اسطوره‌شناسی ایرانی
-تاریخ مزدیسنا
-حماسه‌های فارسی
-حماسه‌های ملی ایران
-متون زرتشتی
-شاپورگان کتابی نوشته‌شده به زبان پارسی میانه (پهلوی) بوده است، که توسط مانی نوشته‌شده و او آن را به شاهنشاه ساسانی، شاپور یکم پیشکش کرد. 
-
-در شاپورگان آفرینش زمین و جهان مادی و پا گرفتن اهریمن و جهان فروغمند و درخت فروغمند و رویدادهای پایان جهان بازنمود شده‌است. 
-تا سده چهارم هجری هم بخش‌هایی از آن در دست بوده‌است اما از میان رفت و بعدها در بخش‌های تکه تکه‌ای از آن در بیابان تورفان (در سین کیانگ در غرب چین) در زیر شن‌های کویر بازیافته شد. 
-
-شاپورگان از سوی بانو نوشین عمرانی در ایران به چاپ رسیده‌است. 
-در ویرایش این اثر، از متن چاپ‌شده «شاپورگان» به کوشش «مکنزی» (استاد زبان‌های ایرانی در دانشگاه لندن) و بخش‌های به چاپ رسیده از سوی «مری بویس» - در آکتا ایرانیکا- بهره‌گیری شده‌است. 
-
- «در‌هر زمانی انبیا حکمت و حقیقت را از جانب خداوند به مردم عرضه کرده‌اند؛ گاهی در هند به‌وسیله پیامبری به نام بودا و گاهی در ایران به‌واسطه زردشت و گاهی در مغرب زمین به وسیله عیسی و عاقبت من که مانی پیامبر خدای حق هستم و مامور نشر حقایق در سرزمین بابل گشته‌ام» 
-
-منابع
-
-ادبیات فارسی میانه
-شاپور یکم
-کتاب‌های سده ۳ (میلادی) 
-واژه‌ها و عبارت‌های فارسی
-متون در سریانی
-درخت آسوری یا درخت آسوریگ کتابی است منظوم در هشتصد واژه به وزن هجایی که به زبان پارتی یا پهلوی اشکانی و خط پهلوی کتابی نوشته‌شده و از معدود متن‌های غیردینی است که از زبان پارتی (آمیخته به پارسی میانه) برجای مانده‌است. گویا متن اصلی کتاب به زبان پهلوی اشکانی و به صورت شفاهی روایت می‌شده و سپس در عهد ساسانی نگارش یافته‌است. 
-
-در این داستان شاهد گفتمان درخت آسوری (درخت آسورستانی، درخت نخل) و بز هستیم که هر یک از این دو در ضمن برشمردن فوائد خود، بر دیگری فخر می‌کند و در فرجام به برتری بز می‌انجامد. شاید بتوان بز را نماینده دین زرتشت و درخت آسوریک را نماینده دین چندگونه‌پرستی آسور دانست. درخور نگرش است که در آیین دینی آسوریان درختی خشک به کار می‌رفته که آن را با زر و زیور ساختگی می‌آراستند. بی‌پروا و خشن بودن بز را هم در گفتگو می‌توان دلیل بر برتری اجتماعی مزداپرستان دانست. آسورستان یکی از استان‌های ایران بود که اکنون عراق مرکزی را تشکیل می‌دهد. 
-نظریه دیگری هم هست که در آن، نخل را نماد دوره کشاورزی و بز را نماد دوره شهرنشینی دانسته‌اند. چه‌بسا درخت خرما سمبل یکجانشینی و بز نشان تحرک و دوندگی است. در متن داستان هم بز به درخت می‌گوید: «تو همچون میخی بر زمین کوبیده شده‌ای و توان رفتن نداری.» 
-
-از سوی دیگر، در میان یافته‌های کوچک و بزرگ باستان‌شناسان در شهر سوخته، سفالینه‌ای هست که در آن بزی در پنج حرکت به سمت درختی می‌جهد و برگ‌های آن را می‌خورد. گفته می‌شود این سفالینه که هم‌اکنون به‌عنوان نخستین پویانمایی جهان در دنیا مطرح شده‌است، در حقیقت پویانمایی داستان منظوم کهن درخت آسوریک و بز است. 
-
-کتاب کوچک درخت آسوریک به گونه شعر و درپیوسته (منظوم) بوده‌است با مصراع‌های شش‌هجایی و یازده‌هجایی. برخی پژوهشگران آن را از آثار ادبی و درپیوسته روزگار اشکانی دانسته‌اند. 
-بخش‌هایی از آن‌که باقی‌مانده اوزان شعرگون خود را نگاه داشته‌است. پساوندها (قافیه‌ها) با «الف و نون» و برخی با «نون و دال» بوده‌است. 
-
-داستان منثور
-متن منثور این داستان در کتاب «داستان‌های ایرانی» نوشته «احمد تمیم‌داری» آمده است: در سرزمین سورستان درختی بلند رسته بود که بنش خشک بود. برگ‌هایی سبز داشت و میوه‌هایی شیرین می‌آورد. روزی آن درخت بلند با بز نبرد کرد که: من بر پایه داشته‌های بسیاری که دارم از تو برترم، از جمله آن هنگامی‌که میوه نوبر می‌آورم، شاه از میوه‌های من می‌خورد؛ از چوب من کشتی می‌سازند، از برگ‌هایم جاروب می‌سازند، از من طناب می‌سازند تا تو را ببندند، سایه‌ام در تابستان سایبان شهریاران است، آشیان پرندگان هستم و اگر مردم مرا نیازارند، تا روز رستاخیز جاوید و سبز برجا می‌مانم. بز در پاسخ گفت: هرچند مرا مایه ننگ است که به سخنان بیهوده‌ات پاسخ دهم، اما ناگزیر از سخن گفتنم. برگ‌های تو در درازی به موهای دیوان پلیدی می‌ماند که در آغاز دوران جمشید بنده مردمان بودند. من آنم که بهتر از هرکسی می‌توانم دین مزدیسنان را بستایم، زیرا در پرستش خدایان از شیر من بهره می‌گیرند. کمربندی را که مروارید در آن می‌نشانند از من می‌سازند و نیز از پوستم مشک می‌سازند. سفره‌های سور را با گوشت من می‌آرایند. پیش‌بند شهریاران را از من می‌سازند. پیمان‌نامه‌ها را بر پوست من می‌نویسند. زه کمان را از من می‌سازند. برک (گونه‌ای پارچه پشمین) و دوال را از من می‌سازند. من می‌توانم کوه به کوه در کشورهای بزرگ سفر کنم و مردمانی از نژادهای دیگر را ببینم. از شیر من پنیر و افروشه (آروشه) و ماست می‌سازند و دوغم را کشک می‌کنند. حتی بهای من در بازار بیش از بهای خرمای توست. هرچند که سخنانم در نزد تو مانند مرواریدی است که در پیش خوک و گراز انداخته باشند، اما بدان که من در کوهستان‌های خوشبو چرا می‌کنم و از گیاهان تازه می‌خورم و از چشمه‌های پاک می‌نوشم، در حالی که تو همچون میخی بر زمین کوبیده شده‌ای و توان رفتن نداری. بدین ترتیب بز پیروز و سربلند از آن‌جا رفت و درخت خرما سرافکنده برجای ماند. 
-
-داستان‌های مشابه
-در قالب نوشته‌های فارسی- یهودی، داستانی بر جای مانده با عنوان «میش و رز» (مناظره گوسفند و درخت انگور) که بی‌شباهت به داستان درخت آسوریگ نیست. 
-
-داستان رز و میش: که برای مثال توسط خوانندگان و راویان خنیاگر قوم بختیاری خوانده می‌شده یکی از نمونه‌های معاصر چنین داستانی ست، در این داستان درخت مو به بز می‌گوید اگر سر تو را بزنند می‌میری اما اگر شاخه‌های مرا بزنند بارور می‌شوم. 
-
-پانویس
-
-منابع
-ماهیار نوایی، منظومه درخت آسوریگ: متن پهلوی، آوانوشت، ترجمه فارسی، فهرست واژه‌ها و یادداشت‌ها
-داستان‌های ایر��نی، احمد تمیم‌داری
-عناصر اسطوره‌ای در منظورمه درخت آسوری
-Aḥmad Tafażżolī. DRAXT Ī ĀSŪRĪG. دانشنامه ایرانیکا. ۱ December ۲۰۱۱. 
-انجمن پژوهشی ایرانشهر
-همنشین بهار: درخت آسوریگ Drakht-i Asurig
-قصه «میش و رز» (منظومه‌ای فارسی- یهودی به شیوه درخت آسوریگ)، منصور معتمدی
-
-ادبیات فارسی میانه
-ادبیات حکمت
-زبان پارتی
-شاهنشاهی اشکانی
-شعرهای فارسی
-گفتگوها
-ویکی‌سازی رباتیک
-چترنگ‌نامک یا چترنج نامک، گزارش شطرنج یا ماتیکان شترنگ یکی از کتاب‌های بجا مانده از زبان پارسی میانه است. 
-
-واژه پارسی میانه برای کتاب، ماتیکان بوده. ماتیکان شترنگ یعنی کتاب شطرنج یا شطرنج‌نامه. 
-
-این کتاب به داستان ابداع بازی نرد توسط بزرگمهر اشاره دارد. این بازی را بزرگمهر در پاسخ به بازی شطرنج که پادشاه هندوستان برای انوشیروان می‌فرستد، ابداع می‌کند. 
-فردوسی نیز در شاهنامه گوشه‌هایی از این داستان را از یادگار بزرگ‌مهر به نظم درآورده‌است که اینگونه آغاز می‌شود: 
-
-داستان شطرنج و نرد
-در این داستان آمده است که در زمان پادشاهی انوشیروان، پادشاه هندوستان دیورسام بزرگ برای سنجش خرد و دانایی ایرانیان و اثبات برتری خود شطرنجی را که مهره‌های آن از زمرد و یاقوت سرخ بود، به همراه هدایایی باارزش به دربار ایران فرستاد و تخت ریتوس دانا را نیز گمارده انجام این کار ساخت. او در نامه‌ای به پادشاه ایران نوشت: «از آنجا که شما شاهنشاه ما هستید، دانایان شما نیز باید از دانایان ما برتر باشند. پس یا روش و شیوه آنچه را که به نزد شما فرستاده‌ایم (شطرنج) بازگویید یا پس از این ساو و باج برای ما بفرستید.» شاه ایران پس از خواندن نامه چهل روز زمان خواست و هیچ‌یک از دانایان در این چند روز چاره و روش آن را نیافت، تا اینکه روز چهلم بزرگمهر که جوانترین وزیر انوشیروان بود به پا خاست و گفت: «این شطرنج را چون میدان جنگ ساخته‌اند که دو طرف با مهره‌های خود با هم می‌جنگند و هر کدام خرد و دوراندیشی بیشتری داشته باشد، پیروز می‌شود.» و رازهای کامل بازی شطرنج و روش چیدن مهره‌ها را گفت. شاهنشاه سه بار بر او درود فرستاد و دوازده هزار سکه به او پاداش داد. پس از آن تخت ریتوس با بزرگمهر به بازی پرداخت. بزرگمهر سه بار بر تخت ریتوس پیروز شد. روز بعد بزرگمهر تخت ریتوس را به نزد خود خواند و وسیله بازی دیگری را نشان داد و گفت: «اگر شما این را پاسخ دادید ما باجگزار شما می‌شویم و اگر نتوانستید باید باجگزار ما باشید.» دیورسام چهل روز زمان خواست، ولی هیچ‌یک از دانایان آن سرزمین نتوانستند وین اردشیر را چاره‌گشایی کنند و بدین سان شاه هندوستان پذیرفت که باجگزار ایران باشد. این بازی نو تخته‌نرد بود. 
-
-برگردان متن پهلوی
-در نسک پهلوی شترنگ نامک می‌خوانیم: 
-اندر خدای خسرو انوشه روان از دیپ سرم، بزرگ شهریار هندوان، برای آزمودن خرد و دانایی ایرانشهریان شترنگ فرستاد … و به فرور نامک ایدون نبشت که: چنان‌که شما به نام شاهنشاهی بر ما همه شاهانید، باید که دانایان شما از آن ما داناتر باشند، اگر چم این شترنگ گذارید یا ساو و باژ فرستید! 
-براستی اگر آنان که می‌گویند ایرانیان از دانش شترنگ بی‌بهره بودند و آن رهاورد هندوان است پس چگونه‌است همان سان که در نسک پهلوی و شاهنامه می‌خوانیم گنجور دانشمند انوشیروان که بزرگمهر نام دارد راز پرده بازی می‌گشاید و هندوان را شرمسار و ایرانیان را دانا در پیش چشم گیتیان می‌نمایاند؟ پاسخ دندان شکنی که بزرگمهر دانا در سراپرده نوشیروان به فرستادگان هندو می‌نماید خود جای سخنی دیگر می‌جوید که از بخت این جستار تهی است. پاسخ بزرگمهر به فرستادگان هندی را به زبان امروزی می‌توان به شمایل «شما بروید کشکتان را بسایید ما سال‌ها پیش ازین خود سازنده و گسترنده شترنگیم!» و سپس به گفتمانی پیرامون اشو زرتشت و گشتاسپ شاه کیانی می‌پردازد …
-گشتاسپ شاه ایران از زندگی یکنواخت و سراسر خوشی خسته آمده چرا که هر چه را آرزو همی داشت، به دست آورده بود. نه جنگ و نه پیروزگری و نه شکار و نه کامرانی او را به کام خسته آمده بود. کسی را پیروزگر نمی‌بود که شادمانی را به شاه جهان بازگرداند تا این‌که زرتشت سپنتامن بازی شترنگ را که شادان‌گر اندیشه و بیدارگر پندار و جایگاه مبارزه‌است، آفرینش کرده به نزد گشتاسپ شاه رفت و شیوه بازی را که به گونه ناب و دگرگون نشده بود به شاه آموخت. 
-و گوهره آن بازی بدین گونه بود که گستره زمین جایگاه مبارزه و پیکار است، مبارزه و پیکاری همیشگی میان دو گوهر همزاد که مانا در ستیزند، گوهری نیکو به نام راستی و گوهری پتیاره به نام دروغ؛ و بر آدمی بایستنی است تا با همه توانش مبارزه نماید و‌گر نه درین جایگه جایی برای زندگانی خویش نمی‌ماند و تنبلی و سستی و بی‌ارادگی و نومیدی به فرجام مرگ و بردگی در دام اهریمن خواهد رسید. 
-گشتاسپ شاه ازین رویداد خشنود و شادمان شد و در وی دلبستگی به زندگی و کوشش پیکار دیگربار پدیدار شد. 
-
-جستارهای وابسته
-شطرنج
-شطرنج تاریخی ایران
-پیشینه شطرنج
-
-منابع
-
-داستان‌های ایرانی، نوشته دکتر احمد تمیم‌داری. 
-شاهنامه فردوسی
-
-ادبیات فارسی میانه
-ماتیکان گجستگ ابالیش کتابی به زبان فارسی میانه است که در آن به مناظره و مجادله ابالیش زندیک با آذرفرنبغ مزدیسن پرداخته شده‌است. 
-
-نام‌شناسی
-مادیان در زبان پارسی میانه به معنی کتاب است. گجستگ به معنی «گجسته» و نفرین شده‌است. نام ابالیش به شکل‌هایی گوناگون بازسازی شده‌است: هانس شدر آن را تصحیف «ابالیث» عربی، دمناش آن را صورتی از «یبله» سریانی و بعدها «عبدالله» عربی دانست در نخستین خط از متن مادیان گجسته ابالیش آمده: «ایدون گویند که گجستگ ابالش زندیگ از استخر بود». زندیگ (معرب: زندیق) واژه‌ای است که موبدان مانویان را می‌خواندند. این واژه برگرفته است از واژه آرامی zaddīḳ (برابر با «صدیق» عربی) که مانویان به بزرگان و «گزیدگان» خود می‌گفتند. 
-
-درونمایه
-ابالیش که نام اصلی‌اش «دین‌هرمزد» بوده برای گرفتن کمک مالی به آتشگاه می‌رود. اما چون چیزی به او نمی‌دهند با خشم به دربار مأمون عباسی در بغداد می‌رود «تا با همگی دانایان بهدینان، و تازیان و جهودیان و ترسایان ایرنچینیدن (= مجادله) کند.» مناظره میان او و یکی از موبدان زرتشتی به نام آذرفروبغ پسر فرخ‌زاد در حضور مأمون و سایر علمای ادیان آغاز می‌شود. ابالیش بحث را طرح می‌کند و موبد پاسخ می‌دهد. در پایان هر مسئله مأمون پاسخ‌های موبد را می‌پسندد. 
-
-دین ابالیش
-ادعایی در این خصوص وجود دارد که ابالیش مسلمان بوده و نام اصلی او ابالیث بوده‌است. این در حالی است که اصل متن ماتیکان گجستک ابالیش به روشنی می‌گوید که وی زندیق بوده‌است. با توجه به معنی واژه زندیگ و کاربرد آن در ادبیات پارسی میانه، و نیز قصد ابالیش برای پیکار با «تازیان» (= مسلمانان) این ادعا بی‌اساس است. در منابع مختلف زرتشتی و اسلامی نیز این مناظره را بین یک زرتشتی و مانوی دانسته‌اند. 
-
-جستارهای وابسته
-ماتیکان یوشت فریان
-مادیان هزار دادستان
-
-پانویس
-
- (barthelemy) 
-دکتر فریدون جنیدی ریشه نام ابالیش را این‌گونه حدس زده‌است: 
-ا- حرف نفی+ (بالش رشد بالندگی): می‌باشد پس ابالیش صفتی به چم ضد بالندگی است. 
-
-پیوند به بیرون
-مدخل «ابالیش» در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
-
-منابع
-ادبیات فارسی میانه
-مرداب، مانداب یا هور به جایی در طبیعت می‌گویند که آب در آن مانده و گیاهان کوتاه بیشتر از جنس علف و نی بر آن روییده باشد. 
-
-مانداب گونه‌ای تالاب به‌شمار می‌آید. 
-
-مرداب‌ها را اغلب می‌توان در لبه‌های دریاچه‌ها و جویبارها یافت، جایی که آنها اتصال بین اکوسیستم‌های آبی و زمینی را تشکیل می‌دهند. مرداب‌ها غالبا پوشیده از علف‌ها، راش‌ها یا نیزارها هستند. در صورتیکه گیاهانی دارای بافت چوبی نیز وجود داشته باشند، معمولا درختچه‌هایی با رشد کم هستند و بعضا به آنها کریر می‌گویند. این شکل از پوشش گیاهی همان چیزی است که مرداب‌ها را از سایر انواع تالاب‌ها که وجود درختان در آن وجه غالب را دارند متمایز می‌کند. 
-
-واژه
-لغت‌نامه دهخدا
-مرداب. [م] (ا مرکب) برکه و آبگیر عمیق و پر عرض و طول. (جهانگیری). تالاب و استخر و آبگیر عمیق و پر عرض و طول. (برهان قاطع). غالبا در آب غیر روان استعمال می‌شود که ایستاده است و حرکت نمی‌کند برخلاف آب رود که جنبش و رفتار دارد. (انجمن آرا). آب ایستاده  غیر جاری و ناروان خلیج. (ناظم الاطباء). آب راکد و ساکنی که نه چون رودخانه جریان داشته باشد و نه چون دریا موج؛ و اغلب بر خلیج‌های بسیار کوچکی گفته می‌شود که از پیش رفتگی آب دریا در خشکی حاصل‌شده باشد و پناهگاه بی تموج و آرامی است برای قایق‌ها و کشتی‌های کوچک، مثل مرداب غازیان و مرداب انزلی یا به آبگیر وسیعی گفته شود که از تجمع آب رودخانه حاصل شده‌است چون مرداب گاوخونی. پیش رفتگی کوچک دریا در خشکی. (لغات فرهنگستان). 
-
-بررسی
-مرداب‌ها، مناطق مرطوب گرمی هستند که سرشار از هم زندگی گیاهی و هم زندگی جانوری هستند. زمین پرآب مرداب‌ها اغلب به میزان زیادی با درختانی شبیه به سرو پوشیده شده. بعضی از جانوران داخل آب با اکسیژن اندک مرداب کنار می‌آیند و در آن زندگی می‌کنند (بعضی از ماهی‌ها، ماهی خاردار، میگو، بچه قورباغه، لارو حشره و غیره). بعضی از جانوران هم در سطح آب مرداب زندگی می‌کنند (مثل تمساح). بعضی از جانوران بالای آب زندگی می‌کنند (مثل پرندگان، حشرات، قورباغه‌ها و غیره) و جانوران دیگری هم در زمین نرم و اسفنجی مانندی که باتلاق را احاطه کرده زندگی می‌کنند (مثل راکون، آهو، کرم خاکی و غیره). 
-
-بعضی از جانورانی که در محیط مرداب‌ها زندگی می‌کنند عبارتند از: تمساح، کروکودیل، نوعی مار، عقاب سرسفید، سگ آبی، خرس قهوه‌ای، نوعی گربه وحشی، مرغ ماهی‌خوار، کپیبارا (بزرگ‌ترین جونده جهان)، کپپود (نوعی سخت‌پوست)، ماهی خاردار، نوعی دارکوب، سنجاقک، کرم خاکی، ماهی، فلامینگو، قورباغه، نوعی سمندر، عنکبوت آبی، راکون، باز دم‌سرخ، گرگ قرمز، سمور رودخانه، عقرب، میگو، حلزون، نوعی لاک‌پشت، آهوی دم‌سفید و زؤپلانکتون. 
-
-انواع
-
-درخت مرداب
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مرداب خواب
-
-واژگان گیتاشناسی با آب
-تالاب
-گیاه آبزی
-بایو
-پوده‌زار
-خلاش
-پوداب
-باتلاق
-
-منابع
-
-جعفری، عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، تهران: انتشارات گیتاشناسی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ خورشیدی. 
-
-پیوند به بیرون
-
-Marshes of the Lowcountry (South Carolina) – Beaufort County Library
-
-خاک‌شناسی
-پدیده‌های جغرافیایی
-تالاب‌ها
-علم خاک
-مانداب‌ها
-زمین‌چهرهای رودخانه‌ای
-ساوه از شهرهای استان مرکزی و مرکز شهرستان ساوه، در کشور ایران است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۵ برابر با ۲۲۰ ٬ ۷۶۲ نفر است. ساوه یکی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است که در اواخر آن دوره و در اوایل دوره اسلامی یعنی سال ۲۲ هجری، جزو ایالت جبال یا همان عراق عجم بوده‌است. 
-
-ساوه از شمال به شهرستان زرندیه و استان قزوین، از جنوب به شهرستان تفرش، از جنوب‌شرق به استان قم، از شرق به استان تهران و قم و از غرب و جنوب غربی به استان همدان و شهرستان کمیجان محدود می‌گردد. 
-
-نامگذاری
-گروهی نام آن را مأخوذ از واژه اوستایی «سوا» Sava یا واژه پهلوی «سوکا» Savaka دانسته‌اند. 
-ساوه بر وزن کاوه، از نام پهلوانی تورانی به نام «ساوه‌شاه» گرفته شده‌است. 
-ساوه تغییریافته واژه سه‌آبه به معنای مکانی با سه رودخانه خوانده شده‌است. 
-ساوه در زبان فارسی به معنای خرده‌طلا است، نام بخش‌هایی مانند زرند، گواه کاربرد این معنی برای منطقه ساوه‌است. 
-نام شهری است نامدار در عراق عجم، گویند دریاچه‌ای در آن جا بود که هر سال یک کس را در آن غرق می‌کردند تا از سیلاب ایمن بمانند و در شب ولادت پیامبر اسلام آن دریاچه خشک شد. 
-
-پیشینه تاریخی
-
-ساوه یکی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است. این شهر در دوران گذشته در برخورد کلان‌ترین راه‌های کاروانی میان ری باستان، همدان، اصفهان، قزوین، زنجان، قم و کاشان قرار داشته و در روزگار پارتیان یکی از خانمان‌های مهم میان راهی بوده و در سده ۷ (پیش از میلاد) یکی از دژها و خانمان‌های سرزمین ماد به‌شمار می‌رفته و زیست همگانی در این بخش از ایران از پیشینه و دیرینگی بسیار برخوردار است و از دید زمین‌شناسی از آن دوران سوم و چهارم زمین‌شناسی می‌باشد. 
-ساوه نخست از توابع میدان بوده و بعد بخشی از ری بزرگ‌شده و به سبب نزدیکی با میانه‌های نیرومند برخی دودمان و پادشاهان بر ایران گذشته از این‌که همواره از ارزش ویژه‌ای برخوردار بوده دارائی و چمنزارهای آن نیز از دیرباز جای توجه دودمان‌ها بوده و روی همین پایه فرمانروایان آن اغلب از میان دولتمردان بنام برگزیده شده‌اند بعد از ساسانیان حکومت سامانیان و آل‌بویه و سپس سلجوقی بر این سرزمین دست داشتند. 
-
-ساوه در جریان حمله مغول در قرن هفتم هجری صدمه و آسیب فراوان دید، مغولان شهر را ویران کردند و ساکنان آن را از دم تیغ گذراندند. 
-کتابخانه‌های بزرگ و موزه‌های ساوه طعمه حریق شد وکتاب‌ها و ابزار دانشی کتابخانه و دانشوران نابود شدند. 
-
-حمدالله مستوفی در مورد ساوه این‌گونه نوشته: در اول در آن زمین بحریه (دریاچه) بوده و در شب ولادت رسول اکرم آب آن به زمین فرو شد و آن از مشروبات بوده‌است و بر آن زمین شهری ساختند. بانی آن معلوم نیست و در حمله مغول‌ها باروی آن دچار خرابی شد و خواجه ظهیرالدین علی بن ملک شرف‌الدین ساوجی آن را عمارت نمود. هوایش به گرمی مایل است و آبش از رودخانه مزدقان و قنوات مشروب می‌شود. 
-
-ساوه از دیر باز محل برخوردهای نظامی ایران بوده در دوره مغول نیز گذرگاه جهانگردان بیگانه شد مارکوپولو و نیزی و بسی��ری از پیامبران و مبلغان آئینی، بازرگانان، و ایلچیان در گزارش‌ها و نوشته‌های خود از ساوه یاد کرده‌اند. پی آمد حمله مغول کاهش شدید مردم ساوه بوده که کاهش زیاد ماندگاران روستایی و ویران شدن دستگاه‌های آبیاری موجب افت شدید کشاورزی در سرزمین ساوه شد. در دوره صفویه که آئین شیعه آئین رسمی کشور شد منطقه ساوه در دوره یاد شده جزو زمینگاه علی شکر بود در سال ۹۰۸ با چیرگی صفویه بر پادشاه مراد عثمانی همدان که والی‌نشین زمینگاه یاد شده بود بدست قزلباش‌ها افتاد. در روزگار صفویه مردم ساوه از تیره‌های گوناگون بودند و زبان و آداب و روسوم آنان نیز طبعا با هم فرق داشت؛ ولی بیشتر مردم از همان گذشته پارسی‌زبان با گویش محلی بودند تا به امروز هم ادامه دارد. 
-
-قحطی بزرگ ساوه در سال ۱۲۸۸ قمری / ۱۸۷۱ تا ۱۸۷۲ میلادی / ۱۲۵۰ خورشیدی شامل بی‌آبی، گرانی شدید، و حتی آدمخواری شد. 
-
-دوران قاجار
-براساس رساله و دست‌نوشته‌ای که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران وجود دارد اوضاع شهر ساوه در دوران قاجار این‌گونه تفسیر شده‌است: نویسنده از قتل‌عام مردم ساوه و ویرانی بناها و آثار پس از حمله چنگیزخان مغول یاد کرده‌است که بعدها توسط صفویان بازسازی شده‌است، وی ساوه را محل زرادخانه (قورخانه) سلطنتی صفویه دانسته‌است، براساس این نسخه خطی ساوه به دلیل تصمیمات حاکمان و پادشاهی قاجار رو به نابودی رفته، به‌طوری‌که راه قافله‌ها و کاروان‌ها را به سمت ساوه ممنوع و فروش انار این شهر را قدغن کرده بودند و به اسم سمنان، کاشان و اردستان می‌فروختند، بر خلاف گذشته صد و پنجاه سال از ساوه فردی به دستگاه حکومتی نمی‌توانسته راه یابد. مساحت کلی ساوه چهل فرسخ که چهار طایفه بزرگ به نام‌های خلج، بیگدلی، بیات و شاهسون داشته‌است. 
-
-جغرافیا
-
-موقعیت جغرافیایی
-
-اقلیم
-میانگین دمای سالانه ۱۸ ٫ ۲ درجه سلسیوس بوده‌است. میزان بارندگی کم و حدود ۲۱۶ میلی‌متر در سال می‌باشد و بیشتر بارش به صورت باران است. در تقسیم‌بندی اقلیمی شهرستان ساوه دارای اقلیم نیمه‌خشک با تابستان‌های گرم و زمستان‌های کمی سرد نامگذاری شده‌است. 
-متوسط رطوبت شهر ساوه ۳۹ ٪ می‌باشد که ماه‌های دی با میانگین ۵۸ ٪ مرطوبترین ماه و ماه تیر و مرداد با میانگین ۲۶ درصد خشکترین ماه سال می‌باشد. باد غالب ساوه شمالی و شمال غرب (۳۶۰ درجه) می‌باشد و بیشترین سرعت باد وزیده شده به میزان ۹۰ کیلومتر در ساعت در ماه فروردین ۱۳۷۲ گزارش شده‌است. اقلیم ساوه براساس طبقه‌بندی دمارتن خشک و طبقه‌بندی آمبرژه معتدل می‌باشد. 
-
-زمین‌لرزه
-
-ساوه از نظر مطالعات زلزله در محدوده محدوده زلزله خیزی بالا قرار دارد. وجود گسل هندس در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر در لرزه‌خیزی این منطقه تأثیر بسیاری دارد. 
-
-مردم‌شناسی
-
-جمعیت
-جمعیت شهر ساوه در سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ برابر ۲۲۰ ٬ ۷۶۲ نفر که شامل ۱۱۲ ٬ ۷۴۲ مرد، ۱۰۸ ٬ ۰۲۰ زن و ۶۷ ٬ ۲۳۰ خانوار بوده‌است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۹۰ شمسی ۲۰۰ ٬ ۴۸۱ نفر و در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۷۹ ٬ ۰۰۹ نفر بوده‌است. 
-
-زبان
-زبان مردم ساوه فارسی است و به لهجه ساوه‌ای صحبت می‌کنند. 
-
-اتباع خارجی
-شهر ساوه به دلیل جاذبه‌های صنعتی و کشاورزی و نزدیکی به پایتخت ایران یکی از مناطق جذب اتباع خارجی به‌ویژه مهاجران کشور افغانستان است، به‌طوری بیش از ۲۰ هزار افغانستانی در شهرستان و شهر ساوه زندگی می‌کنند و در شغل‌های سخت مشغول به‌کار هستند. 
-
-همچنین در نزدیکی این شهر اردوگاه پناهندگان افغانستانی موسوم به مهمان‌شهر شهید ناصری وجود دارد که تاریخ ساخت آن به سال ۱۳۶۷ برمی‌گردد و بر اساس آمار رسمی فروردین‌ماه ۱۳۹۱، ۴۹۷۴ نفر پناهنده دارد. 
-
-ساختار شهری
-
-زیرساخت‌ها
-در سال ۱۳۲۸ کارخانه برق ساوه با مشارکت عده‌ای سهام‌دار و به صورت خصوصی با خرید دو موتور مولد برق شروع به ساخت و در سال ۱۳۲۹ به بهره‌برداری رسید و سپس در سال ۱۳۴۱ نوسازی و گسترش یافت. در حال حاضر تعداد کل مشترکین برق ساوه و غرق‌آباد ۱۱۷ ٬ ۲۴۴ است. 
-
-شبکه لوله‌کشی آب شهری در ساوه در سال ۱۳۴۲ آغاز و در سال ۱۳۴۳ مورد بهره‌برداری رسیده‌است و هم‌اکنون در حدود ۵۰ ٬ ۰۰۰ مشترک آب دارد، همچنین یک تصفیه‌خانه با ظرفیت تصفیه ۳۴ هزار متر مکعب فاضلاب در شبانه‌روز برای دویست هزار نفر در حال ساخت می‌باشد. 
-
-شهر ساوه دارای ۹۵ ٬ ۱۲۸ مشترک خط ثابت تلفن (ضریب نفوذ ۳۶ ٫ ۷۲ ٪)، ۲۰۶ ٬ ۱۹۰ مشترک تلفن همراه (ضریب نفوذ ۸۰ ٪) و ۵ ٬ ۹۰۰ مشترک اینترنت پرسرعت (ADSL) می‌باشد. همچنین گازرسانی به این شهر از سال ۱۳۶۵ آغاز و در سال ۱۳۶۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است، که هم‌اکنون دارای ۵۰۰ کیلومتر شبکه‌گذاری و ۳۶ ٬ ۰۰۰ انشعاب نصب شده‌است. 
-
-شهرداری
-
-سابقه ایجاد شهرداری در ساوه طبق مدارک مستند به سال ۱۳۳۶ بازمی‌گردد، اما گفته‌ها حاکی از این است که در سال ۱۳۲۰ در این شهر بلدیه یا شهرداری وجود داشته‌است. 
-
-فضای سبز شهری
-سرانه فضای سبز شهر ساوه برای هر نفر حدود ۱۳ متر مربع است. وسعت فضای سبز ۲ ٬ ۶۷۵ ٬ ۰۰۰ متر مربع شامل ۶۱ پارک محله‌ای، ۱۳ پارک اصلی و سایر فضاهای سبز است. میانگین سرانه فضای سبز این شهر با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی از میانگین کشوری بیشتر است. 
-پارک طالقانی (پارک شهر) 
-پارک ولیعصر
-پارک جنگلی
-
-اقتصاد و صنعت
-شهر صنعتی کاوه در ۱۰ کیلومتری شهر ساوه، بزرگترین شهرک صنعتی کشور و یکی از قطب‌های مهم صنعت در ایران به حساب می‌آید. شهر صنعتی کاوه در سال ۱۳۵۲ در شمال شرقی شهر ساوه ایجاد شده‌است که هم‌اکنون در مساحتی بالغ بر ۳۰۰۰ هکتار و با بیش از ۶۰۰ واحد کارخانه تولیدی مشغول به فعالیت است. 
-
-ترابری
-مسیرهای ارتباطی
-آزادراه ۵ (ساوه - تهران) 
-آزادراه ۵ - (ساوه - سلفچگان - اراک) 
-آزادراه ۶ (ساوه-همدان) 
-جاده ۶۵ (ساوه - تهران) 
-جاده ۶۵ (ساوه - اراک) (ساوه - قم) 
-جاده ۴۸ (ساوه - همدان) 
-جاده ۴۹ (ساوه - قزوین - رشت - آستارا) 
-
-فاصله شهر ساوه با برخی از مناطق پر رفت‌وآمد: 
-
-پایانه مسافربری
-پایانه مسافربری بین شهری ساوه در ورودی شهر ساوه قرار دارد. در این پایانه خطوط مختلف تاکسی، مینی‌بوس و اتوبوس قرار دارند. بیشترین میزان حمل و نقل مسافرین، بین این پایانه و پایانه مسافربری غرب تهران انجام می‌گیرد. 
-
-راه‌آهن
-ایستگاه راه‌آهن ساوه که در مسیر خط راه‌آهن تهران-همدان و در ۱۰ کیلومتری شهر ساوه قرار دارد در ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۶ افتتاح شد اما مسافرگیری این ایستگاه در مهر ۱۳۹۷ در مسیر راه‌آهن همدان-مشهد آغاز شد. 
-
-تاکسی‌رانی
-شهر ساوه در سال ۱۳۹۱ دارای ۸۰۰ دستگاه تاکسی بوده‌است که روزانه ۹۰ هزار مسافر را در ۱۸ مسیر جابه‌جا کرده‌است. 
-
-اتوبوس‌رانی
-سازمان اتوبوس‌رانی ساوه در سال ۱۳۷۷ با تصویب در وزارت کشور تأسیس‌شده و به صورت رسمی در ۱ فروردین ۱۳۷۹ آغاز به کار کرده‌است. ات��بوس‌رانی ساوه دارای ۲۰ خط و ۸۴ اتوبوس فعال است که روزانه ۸۰ هزار مسافر را جابه‌جا می‌کند. 
-
-خدمات عمومی
-مراکز درمانی
-بیمارستان شهید مدرس
-بیمارستان شهید چمران
-بیمارستان فاطمه زهرا
-بیمارستان زنان و زایمان ۱۷ شهریور
-
-آتش‌نشانی
-
-آموزش
-آموزش عالی
-
-ساوه دارای ۱۲ مرکز آموزش عالی می‌باشد که دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه در ۲۵ بهمن ۱۳۶۶ و دانشگاه پیام نور واحد ساوه در ۱۳۶۹ تأسیس شده‌است و مجموعا دارای ۱۸ هزار دانشجو می‌باشند. 
-دانشکده علوم پزشکی ساوه
-مؤسسه آموزش عالی انرژی ساوه
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه
-دانشگاه پیام نور واحد ساوه
-مؤسسه آموزش عالی رضویه ساوه
-مؤسسه آموزش عالی دانشستان ساوه
-مؤسسه آموزش عالی فن و دانش ساوه
-مؤسسه آموزش عالی فخر رازی ساوه
-مؤسسه آموزش عالی ناصر خسرو ساوه
-دانشکده غیرانتفاعی اصول الدین ساوه
-دانشکده فنی‌وحرفه‌ای پسران ساوه
-مرکز آموزش عالی علمی کابردی جهاد دانشگاهی ساوه
-مرکز آموزش علمی کاربردی شهرداری ساوه
-مرکز آموزش علمی کاربردی بهزیستی ساوه
-مرکز آموزش علمی کاربردی گروه صنعتی صفا
-آموزشکده سما واحد ساوه
-
-مدارس علوم دینی
-حوزه علمیه ولی‌عصر
-حوزه علمیه امام صادق
-حوزه علمیه زنان فاطمه الزهرا
-
-جاذبه‌های گردشگری، تاریخی و مذهبی و رهاورد
-تاریخی
-
-نظر به اینکه ساوه یکی از شهرستان‌های باستانی ایران‌زمین است لذا آثار باستانی آن نسبتا زیاد می‌بوده تا اینکه در حمله مغول و بعد به دست سپاهیان تیمور لنگ اکثر آن‌ها منهدم گردید. 
-بازار ساوه - قدمت تاریخی دوره صفویه
-مسجد جامع ساوه - قدمت تاریخی دوره سلجوقی
-مناره مسجد جامع - قدمت تاریخی ۵۰۴ ه‍. ق
-مناره مسجد میدان - سده ۵ ه‍. ق
-مسجد سرخ یا انقلاب - قدمت تاریخی ۴۵۳ ه‍. ق
-مسجد بازار ساوه - قدمت تاریخی دوره زندیه
-گنبد چهارسوق - قدمت تاریخی دوره صفویه
-قلعه دختر یا قیزقلعه - قدمت تاریخی دوران ساسانیان
-امامزاده سید اسحاق - (از نوادگان موسی کاظم- با سه واسطه) - قدمت تاریخی ۶۷۶ ه‍. ق
-
-مذهبی
-امامزاده سید ابو رضا
-امامزاده عبدالله ابن موسی الکاظم
-امامزاده اسحاق ابن موسی الکاظم
-امامزاده سید حسین ابن موسی الکاظم
-امامزاده سید بشیر ابن موسی الکاظم
-امامزاده سید علی‌اصغر
-
-مراکز تفریحی
-مجتمع تفریحی امام خمینی (بلوار تختی) 
-بام ساوه (شهرک فجر) 
-بوستان خانواده (بلوار مطهری) 
-پارک بسیج (بلوار مطهری ساوجی) 
-پارک شهر (بلوار طالقانی) 
-پارک جنگلی
-بوستان فدک
-
-ره‌آوردها
-انار (بزرگترین تولیدکننده انار در ایران است و پس از آن شهرستان فردوس و نی‌ریز رتبه داران تولید انار هستند) 
-طالبی
-پسته
-
-هتل‌ها
-هتل صدرا (خیابان مطهری) 
-هتل بین‌المللی کاوه (شهر صنعتی کاوه) 
-هتل آزادی (میدان آزادی) 
-
-رسانه‌ها
-نشریه‌ها
-از جمله نشریات محلی ساوه می‌توان به دو هفته‌نامه پیام اندیشه، گل‌های ساوه، آرمان جوان، یاقوت سرخ، صبح ساوه، سیمانگار و ماه‌نامه‌های عهد جاوید و سیمای ساوه اشاره نمود. همچنین دو هفته‌نامه مدینه گفتگو یکی از نشریات شهرستان ساوه و استان مرکزی بود که در تیر ماه ۱۳۸۹ توقیف شده‌است. 
-
-فرهنگ بومی
-صنایع‌دستی
-هنر صنایع‌دستی در شهر ساوه دارای قدمت زیادی است. وجود تکه‌های سفالینه کشف‌شده در اطراف تپه باستانی آوه شاهدی بر این مدعاست. همچنین گلیم ساوه یکی از آثار مشهور کشور است که از دوره صفوی در این شهر رواج داشته‌است. 
-سفالگری
-
-در زمان سلجوقیان، ساوه یکی از مراکز مهم سفالگری بود که هر چند نمی‌توانست با ‹‹ری›› در این زمینه رقابت کند ولی به هر طریق از اهمیت فراوانی برخوردار بود. پس از حمله مغول، ‹‹ری›› از فعالیت بازایستاد لکن ساوه همچنان به خلق آثار گران‌بهایی در این زمینه ادامه داد. نمونه‌های زیبایی از سفالینه‌های ساوه‌ای در حفاریهای تپه‌های تاریخی ‹‹ آوه›› به دست آمده که در ‹‹ موزه ایران باستان›› نگاهداری می‌شود. 
-گلیم‌بافی
-در گلیم ساوه استفاده از رنگ‌های مناسب و طرح‌های زیبا دیده می‌شود و این امر گلیم ساوه را در سطح استان مطرح ساخته‌است. روستای «نورعلی بیگ» در بخش مرکزی شهرستان ساوه از جمله روستاهایی است که بافت گلیم در آن مشهود است. از انواع گلیم‌ها، خورجین، گاله یا به اصطلاح ساوه‌ای‌ها «گووالا» و غیره تهیه می‌شود. گاله اغلب در کودکشی مورد استفاده قرار می‌گیرد. «سفره آرد» یا به قول محلی‌ها «اون سفرا» از دیگر دست‌بافت‌های مردم این دیار است. سفره آرد گلیمی ظریف از نخ پنبه است و معمولا در نان‌پزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. 
-قالی‌بافی
-رودوزی‌های سنتی
-منبت
-قلمزنی
-
-غذاها و شیرینی‌ها
-از جمله شیرینی‌های سنتی شهر ساوه می‌توان به نان ماستی (نون ماستی یا نون قندی)، چوکه، نان قندی، روح‌افزا اشاره کرد. 
-
-اماکن
-موزه‌ها
-
-موزه مردم‌شناسی چهارسوق که از آثار به جای مانده دوران صفویه است در تاریخ ۲۸ مرداد ۱۳۸۶ به مناسب روز جهانی صنایع‌دستی به عنوان موزه مردم‌شناسی شهرستان ساوه مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌است، در این موزه اشیای همچون کتب خطی و دست‌نویس، انواع قفل‌های قدیمی، ظروف مسی و سفالی، سکه و اسناد خطی، سنگ قبرهایی مربوط به دوره قاجار به نمایش درآمده‌است. 
-
-سینما
-در تاریخ ۳۱ شهریور ۱۳۹۴ سینما شهر ساوه در سالن سلمان ساوجی که متعلق به اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی ساوه می‌باشد با اکران فیلم محمد رسول‌الله افتتاح شده‌است، پیش از این در سال ۱۳۷۴ سینما هلال‌احمر و پس از آن سینمایی که سابقا در محل فعلی سالن چمران ارشاد ساوه وجود داشته فعالیت آن متوقف‌شده بود. ظرفیت این سینما ۴۲۰ نفر است. 
-
-کتابخانه‌ها
-کتابخانه هاشمی‌نژاد
-کتابخانه سلمان ساوجی
-کتابخانه علامه عسگری
-کتابخانه ولیعصر
-
-ورزش
-
-شهر ساوه در دوره‌های مختلف تیم‌های ورزشی مانند باشگاه‌های باشگاه فوتسال شن‌سا ساوه و باشگاه فوتسال شهرداری ساوه در لیگ برتر فوتسال ایران داشته‌است. 
-باشگاه شن‌سا ساوه قهرمان نخستین دوره جام باشگاه‌های آسیا در سال ۱۳۸۴، مسابقات بین‌المللی پرتغال موسوم به جام جهانی کوچک در سال ۱۳۸۶ و قهرمان لیگ برتر فوتسال ایران در سال ۱۳۸۵ شده‌است. 
-همچنین باشگاه فوتبال شهر صنعتی کاوه که وابسته به شهر صنعتی کاوه در نزدیکی ساوه‌است در لیگ دسته اول ایران به عنوان نماینده شهر تهران شرکت می‌کند. 
-
-در حال حاضر باشگاه فوتسال سن‌ایچ در لیگ برتر فوتسال ایران و باشگاه فوتبال خوشه طلایی ساوه در لیگ آزادگان حضور دارند. 
-
-مجموعه‌های ورزشی
-مجموعه ورزشی چمران
-مجموعه ورزشی هلال‌احمر
-مجموعه ورزشی تختی
-مجموعه ورزشی کوثر
-سالن فجر ساوه
-باشگاه تیراندازی شهرداری ساوه
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-ساوه
-شهرهای استان مرکزی
-شهرهای دارای نام با ریشه زبان پهلوی
-فوبوس بزرگ‌ترین و نزدیک‌ترین قمر سیاره بهرام (مریخ) است. بهرام دو قمر دارد. نام فوبوس از روی نام پسر آرس (مارس) در افسانه‌های یونانی گرفته شده‌است. فوبوس از همه قمرهای منطومه خورشیدی به کره خود نزدیک‌تر است و تنها ۶ ٬ ۰۰۰ کیلومتر از بهرام فاصله دارد. میانگین شعاع فوبوس حدود ۱۱ کیلومتر است. فوبوس، یکی از کم انعکاس‌ترین اجسام در منظومه خورشیدی است. بزرگ‌ترین حفره بر روی سطح فوبوس، حفره استیکنی (Stickney) نام دارد. سرعت حرکت فوبوس به دور بهرام سریع‌تر از حرکت بهرام به دور خودش است. 
-فوبوس، نخستین‌بار توسط آساف هال (Asaph Hall)، ستاره‌شناس آمریکایی در ۱۸ اوت سال ۱۸۷۷ کشف شد. این ستاره‌شناس، قمر دیگر بهرام یعنی دیموس را نیز کشف کرد. 
-
-محققان فوبوس را محل مناسب برای فرود می‌دانند، در دو سوم مسیر گردش فوبوس به دور مریخ، آسمان این قمر به وسیله مریخ پوشیده که باعث محافظت انسان در برابر اشعه کیهانی و اشعه فرابنفش خورشید می‌شود. 
-
-منشأ پیدایش این قمر به صورت کامل شناخته‌شده نیست. در برخی مطالعات فوبوس و دیموس به عنوان سیارک‌هایی که توسط میدان گرانش مریخ اسیر شده‌اند ذکر شده‌اند و در برخی مطالعات آن‌ها را حاصل برخورد جسمی دیگر به مریخ می‌دانند. مطالعات اخیر نشان می‌دهد فوبوس و دیموس حاصل از هم گسیخته شدن یک قمر بزرگ‌تر در حدود ۲ ٫ ۷ - ۱ میلیارد سال پیش هستند. 
-
-منابع
-
-Adapted from the public domain work United States Geological Survey Gazetteer of Planetary Nomenclature
-
-پیوند به بیرون
-
-فوبوس (قمر) 
-اجرام آسمانی کشف‌شده در سال ۱۸۷۷ (میلادی) 
-قمرهای مریخ
-منظومه شمسی
-نام ۱۰۰ جزیره دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی ایران بدین شرح است: 
-جزیره آتش
-جزیره آذر
-جزیره آذین
-جزیره آرام
-جزیره آرزو
-جزیره آرش
-جزیره اردشیر
-جزیره اسپیر
-جزیره اسپیرک
-جزیره اسپیرو
-جزیره اشک
-جزیره اشک‌سر
-جزیره اشکو
-جزیره امید
-جزیره ایران‌نژاد
-جزیره برد
-جزیره بردک
-جزیره بردین (داش‌آدا) 
-جزیره برز
-جزیره برزو
-جزیره برزین
-جزیره بستور
-جزیره بن
-جزیره بن‌اشک
-جزیره بهرام
-جزیره پناه
-جزیره پنهان
-جزیره پیشوا
-جزیره تخت
-جزیره تختان
-جزیره تشبال
-جزیره تک
-جزیره تنجک
-جزیره تنجه
-جزیره توس
-جزیره تیر
-جزیره جودره
-جزیره جوزار
-جزیره جوین
-جزیره چاک‌تپه
-جزیره چشمه‌کنار
-جزیره خرسک
-جزیره دی
-جزیره زاغ
-جزیره زرتپه
-جزیره زرکمان
-جزیره زرکنک
-جزیره زیرآبه
-جزیره سامانی
-جزیره سپید
-جزیره سرخ
-جزیره سروش
-جزیره سریجه
-جزیره سنگان
-جزیره سنگو
-جزیره سهران
-جزیره سیاوش
-جزیره سیاه‌تپه
-جزیره سیاه‌سنگ
-جزیره شاهی
-جزیره شاهین
-جزیره شبدیز
-جزیره شمشیران
-جزیره شورتپه
-جزیره شوش‌تپه
-جزیره کاکایی بالا
-جزیره کاکایی پایین
-جزیره کاکایی میانه
-جزیره کام
-جزیره کامه
-جزیره کاوه
-جزیره کبودان
-جزیره کرکس
-جزیره کریوه
-جزیره کفچه‌نوک
-جزیره کلسنگ
-جزیره کمان
-جزیره کنارک
-جزیره کوچک‌تپه
-جزیره گرده
-جزیره گرز
-جزیره گریوک
-جزیره گلگون
-جزیره گیو
-جزیره ماغ
-جزیره مرکید
-جزیره مشکین
-جزیره مهدیس
-جزیره مهر
-جزیره مهران
-جزیره مهرداد
-جزیره مهوار
-جزیره میانه
-جزیره میدان
-جزیره ناخدا
-جزیره نادید
-جزیره ناوی
-جزیره ناویان
-جزیره نهان
-جزیره نهفت
-
-منابع
-
-فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور (شهرستان ارومیه)، سال ۱۳۷۹ خورشیدی. 
-
-جزیره‌های استان آذربایجان شرقی
-جزیره‌های استان آذربایجان غربی
-جزیره‌های دریاچه ارومیه
-دریاچه ارومیه
-مراغه یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که پس از شهر تبریز دومین شهر بزرگ و پرجمعیت استان است. این شهر در کنار رودخانه صوفی‌چای در دامنه جنوبی کوه سهند و در ۱۳۵ کیلومتری جنوب مرکز استان واقع شده‌است. 
-
-مراغه که به باغ شهر ایران و پایتخت نجوم ایران شهرت دارد جزو ده شهر تاریخی ایران می‌باشد. سالانه گردشگران خارجی و ایرانی زیادی از مراغه دیدن می‌کنند. از نظر دکتر و رئیس شورای شهر بهزاد رحمت زاده مراغه را به بهشت دوم تشبیه کرده. مراغه با فضای سبز و باغات متعدد در داخل شهر همچنین رودخانه زیبای صوفی چای که از مرکز شهر می‌گذرد یکی از مهم‌ترین مراکز توریستی و گردشگری در استان آذربایجان شرقی محسوب می‌شود، خیابان‌های مشجر و درختان سر به فلک کشیده زیبایی خاصی به خیابان‌های مراغه بخشیده‌است. 
-مراغه همچنین دومین کهن شهر آذربایجان بعد از ارومی‌ه می‌باشد این شهر از دوران قبل از اسلام‌آباد بوده‌است اما قرون ۱۲ تا ۱۴ میلادی دوران رشد و شکوفایی آن است؛ زمانی که پایتخت سلسله‌های متعدد محلی از جمله احمدیلیان و اتابکان آذربایجان بوده‌است و در نهایت مرکز حکومت ایلخانان و پایتخت ایران در آن دوران قرار داده شد. مراغه به لحاظ بافت غنی تاریخی و فرهنگی، با بیش از ۳۰۰ اثر ثبت‌شده ملی، جزء ۱۰ شهر برتر کشور محسوب می‌شود. 
-رصد خانه مراغه که در دوران خواجه نصیرالدین توسی بنا شده از جمله آثار تاریخی برجسته مراغه و ایران است که بیش از ۴۰۰۰۰۰ جلد کتاب در آن موجود بوده‌است و بزرگترین دانشمندان اسلامی سراسر جهان اسلام در آن گرد هم آمده بودند. 
-
-مراغه با دارا بودن ۳۰ کیلومتر مربع مساحت (سال ۱۳۹۸ خورشیدی) و ۱۷۵۶۰۰ نفر جمعیت شهری که بدون احتساب بخش‌ها و روستاهای حومه آن این می‌باشد (سال ۱۳۹۵ خورشیدی)، دومین شهر بزرگ پس از تبریز و دومین شهر پرجمعیت استان پس از تبریز به‌شمار می‌رود. 
-
-نام
-
-واژه مراغه، از حدود قرن دوم هجری رایج شده‌است. به گفته مورخان، این شهر با نام‌هایی همچون افراه‌رود (احمد بلاذری)، افرازه‌روح (معجم‌البلدان)، افراه رود (احمد بن یعقوبی)، افرازه‌رود (یاقوت حموی)، افرازه رود (بارتولد)، امداده رود، مراوا یا ماراوا (کسروی) و ماراغا (ویلسون، سیاح انگلیسی) شناخته می‌شده‌است. 
-
-وجه تسمی‌ه
-در مورد وجه تسمی‌ه نام مراغه نظریات زیر مطرح شده‌است: 
-
-ماراوا
-احمد کسروی در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان می‌نویسد: «بی‌گمان درست این نام مراوا یا ماراوا بوده و از اینرو معنی آن را جایگاه ماد توان پنداشت.» 
-
-ماراغا
-ویلسون، سیاح انگلیسی در سفرنامه‌اش لفظ مراغه را برداشتی از نام یک اسقف مشهور نسطوری به نام ماراغا می‌پندارد. 
-
-مارکیانا
-برخی محققان نام مراغه را با مارکیانا که در کتاب تعلیمات جغرافیایی بطلمیوس به دریاچه ارومی‌ه اطلاق شده، مرتبط می‌دانند. 
-
-تاریخ
-این شهر از دوران قبل از اسلام، آباد بوده است اما قرن‌های ۱۲ تا ۱۴ میلادی دوران رشد و شکوفایی آن است؛ زمانی که پایتخت سلسله‌های متعدد محلی از جمله احمدیلیان و اتابکان آذربایجان بوده‌است و در نهایت مرکز حکومت ایلخانی قرار داده شد. 
-
-پیش از اسلام
-قبرستان تپه سی واقع در دهستان سراجوی غربی، روستای یای شهری مراغه به شماره ثبت ملی ۲۱۰۸۶ در تاریخ ۱۳۸۶ / ۱۱ / ۳۰، که با قدمتی حدود ۵ هزار سال که تاریخچه سکونت مراغه را بیشتر و با اهمیت می‌کند
-
-دیاکونوف با استفاده از مندرجات ا��واح آشوری از وجود یک پادشاهی نیمه‌مستقل به نام «اوئیش‌دیش» یا «ویش‌دیش» در سده هشتم قبل از میلاد در حدود ناحیه مراغه کنونی و در جوار قلمرو دولت ماننا و تحت نفوذ آن خبر داده‌است. اما هیچ نشانه‌ای از قرارگاه و مرکز این دولت محلی باستانی در دست نیست. 
-
-دیاکونوف در سال ۳۶ پیش از میلاد، مارک آنتونی، سردار جمهوری روم پایتخت آتروپاتکان، شهری به نام «فراعته» یا «فراسپا» را که دارای استحکامات تدافعی خوبی بوده‌است محاصره کرده بوده‌است که در نهایت مغلوب مقاومت آتروپات‌ها و پارتیان شد و عقب‌نشینی کرد. شهر نام‌برده به احتمال زیاد مراغه کنونی بوده‌است. 
-
-پس از اسلام
-
-در سال ۲۲ هجری قمری ناحیه مراغه در پی حمله اعراب به تصرف آنها درآمد. 
-
-محمد افشین در سال ۲۸۰ هجری قمری پس از غلبه بر حاکم مراغه، عبدالله بن حسین همدانی، مراغه را به عنوان پایتخت حکومتش برگزید. 
-
-عزالدین ابن اثیر (۱۱۶۰ - ۱۲۳۳ میلادی) در کتاب «الکامل فی التاریخ» در توضیح رویدادهای سال ۱۰۳۷ میلادی - ۴۱۶ خورشیدی و جریان هجوم نخستین گروه از ترکان غز یا اغوز به آذربایجان، مراغه را مسکن کردهای هذبانیه ذکر می‌کند و روایت می‌کند: 
-
-عهد مغول
-مغولان در ماه صفر سال ۶۱۸ هجری قمری عزم تسخیر مراغه کردند. پس از یک هفته درگیری، مراغه به تصرف آنان درآمد، پس از خون‌ریزی بسیار غارت و سوزاندن بقایا خارج شدند ولی نسل مغول‌ها در بازماندگان مراغه تکثیر یافت. 
-
-در سال ۶۲۲ هجری قمری جلال‌الدین خوارزمشاه بدون مقاومت مهمی مراغه را تصرف کرد. در این زمان قسمتی از ویرانی‌های حمله مغول ترمیم شد. 
-
-پس از رفتن سلطان جلال‌الدین از آذربایجان، در اواخر سال ۶۲۸ هجری قمری قشون مغول دوباره مراغه را تصرف کردند. 
-
-هلاکوخان
-پس از مرگ چنگیزخان، متصرفات مغول بین فرزندانش تقسیم شد. در اواخر نیمه اول قرن هفتم یکی از نوادگان چنگیز به نام هلاکو فرماندهی اردوی غرب را به دست گرفت و بار دیگر به ایران حمله کرد. وی پس از تصرف نقاط شرقی ایران و قلع و قمع اسماعیلیان عازم بغداد شد. هلاکو بغداد را غارت کرد و با قتل مستعصم به خلافت عباسیان خاتمه بخشید. 
-
-سپس در تاریخ صفر ۶۵۶ هجری قمری به ایران بازگشت و در آذربایجان مستقر شد و مراغه را به سبب آب و هوای خنک و مراتع خرم، پایتخت خود قرار داد. اوج شهرت و آبادانی مراغه در این زمان است. به فرمان هلاکو دانشگاهی بزرگ، رصدخانه و سایر مراکز تحقیقات و علمی به دست خواجه نصیرالدین طوسی با همکاری چندین دانشمند و ستاره‌شناس دیگر تأسیس شد و دانش‌پژوهانی از اطراف و اکناف عالم جهت مطالعه به این شهر رو آوردند. 
-
-هلاکو در سال ۶۶۳ هجری قمری در اثر عارضه‌ای در گذشت و طبق آئین مغول به خاک سپرده شد. خواجه نصیرالدین طوسی در آن واقعه می‌گوید: 
-
-با توجه به این‌که هلاکو بودایی و زن و مادرش مسیحی بودند، در این دوران مراغه و حوالی آن مرکز مسیحیت به‌شمار می‌رفته‌است. رومیان، ارامنه، نسطوریان، به ویژه دانشمندان و هنرمندان این فرق در مراغه گرد آمدند و کلیساهای متعددی ساخته شد. 
-
-شهر با دیواری بلند محصور بوده‌است که منسوب به دوران حکومت هلاکو است. 
-
-در قرن هشتم هجری که ایلخانان ضعیف شدند، حکومت به دست فئودال‌های مغول، چوپانیان و جلایریان افتاد. 
-
-دوره قاجار
-در اوایل این دوره، مراغه جزء ده شهر بزرگ و پرجمعیت ایران بوده‌است که شهرهای بناب، عجبشیر، ملکان، هشترود، میاندوآ�� (مرحمت آباد)، مهاباد (ساوجبلاغ)، تکاب، شاهین‌دژ، باروق و قره‌آغاج (چاراویماق) از توابع آن بوده‌اند. در این دوره اولین کارخانه اسلحه‌سازی ایران در مراغه دایر شده‌است. 
-
-مردم
-
-زبان
-مردم مراغه به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می‌کنند. همچنین زبان ارمنی در بین مسیحیان ساکن رواج دارد. 
-
-حمدالله مستوفی در ۷۴۰ قمری در کتابش، نزهةالقلوب، زبان مردم شهر مراغه را «پهلوی مغیر» یا «پهلوی معرب» نامیده که منظور همان زبان آذری است. اولیاء چلبی درنیمه دوم قرن یازدهم هجری نیز می‌گوید که «اکثر زنان مراغه به زبان پهلوی گفتگو می‌کنند» 
-دکتر محمدامین ریاحی خویی در رابطه با این سخن اولیاء چلبی می‌گوید: سخن او درباره زنان مراغه، فصل رساله انارجانی را «تواظعات اناث تبریز» به زبان کهن یاد می‌آورد و معلوم می‌شود که خانه نشینی زنان و دوری آن‌ها از اجتماع و بی‌نیازی آن‌ها از گفتگوهای دیوانی و بازاری سبب شده که طبعا دگرگشتهای زبان در محاورات آن‌ها کمتر و دیرتر اثر بگذارد. 
-
-مراغی‌های رودبار الموت
-پس از حملات عرب‌ها گروهی از مردم مراغه در حدود هزار سال پیش از آن شهر کوچیده و به منطقه رودبار الموت رفتند. این کوچندگان امروز نیز به نام مراغی‌ها نامیده می‌شوند و در ۷ – ۸ روستای رودبار الموت سکونت دارند و به گویش مراغی که از گویش‌های زبان تاتی است، سخن می‌گویند. مراغیان، مانند سایر ساکنان منطقه به صورت رسمی شیعه شناخته می‌شوند اما به نظر می‌رسد به آیین زرتشتی و نیز اسماعیلیه مقید هستند. حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب می‌نویسد: «مراغیان را به مزدکی نسبت کنند، و چون اشخاص باسواد در میان مراغی‌ها نایاب است و در کتمان طریقه خود مصرند و هیچ‌گاه میل ندارند دیگران به راه رسم و عقیده آن‌ها آگاه شونده از این رو نمی‌توان به حقیقت معتقدات آن‌ها آگاهی یافت.» 
-
-احسان یارشاطر زبان مراغی را بازمانده زبان مادها می‌داند و چنین توصیفش می‌کند: «زبان مراغی، مانند برخی از لهجه‌های تاتی طارم علیا (هزار رودی و نوکیانی) و اشهاردی و چلی (در رامند) و کرنی و کرلقی (در خلخال) زبانی نسبتا محافظه‌کار است و بسیاری از خصوصیات کهن‌تر لهجه‌های مادی را حفظ کرده‌است.» 
-
-دین
-اکثریت قریب به اتفاق مردم مراغه مسلمان و دارای مذهب شیعه هستند. اقلیتی از سایر ادیان از قبیل چند خانواده ارمنی نیز در آن ساکن هستند. 
-
-ارامنه
-در زمانی که مراغه به عنوان پایتخت انتخاب‌شده بود از آنجا که مادر هلاکو مسیحی بود، مسیحیان از امتیازات خاصی برخوردار بودند؛ رومیان، ارامنه و نسطوریان از اطراف و اکناف در این شهرگرد آمدند و کلیساهای متعدد ساخته شد. در آن زمان خلیفه ارامنه در این شهر سکونت داشته‌است. 
-
-غازان خان در زمان حکومتش فرمان قبول اسلام و تخریب کلیساها، معابد یهود و بودایی و آتشکده‌های زرتشتی را صادر می‌کند. این فرمان در مراغه نیز به شدت تعقیب می‌شود و به مرور زمان از تعداد ارامنه در این منطقه کاسته می‌شود. 
-
-در ادوار گذشته و در اثر حملات کردها و هم‌زمان با مهاجرت بزرگ ارامنه ایران در سال ۱۸۲۸ میلادی تعداد ۷۰۰ خانوار ارمنی از این شهر و روستاهای اطراف به قفقاز مهاجرت کردند و تعداد زیادی از دهات ارمنی‌نشین خالی از سکنه شد. اینان در دهکده‌ای که در قره‌باغ ایجاد و به مناسبت خاستگاه‌شان مراغه نام‌گذاری شده بود ساکن شدند. 
-
-بعد از وقایع شهریور ماه سال ۱۳۲۰ و وقایع سال ۱۳۲۴ نیز تعداد زیادی از ارامنه به اتحاد جماهیر شوروی مهاجرت کردند. 
-
-جمعیت
-طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ برآورد جمعیت مراغه در نقاط شهری، برابر ۱۶۳۸۵۹ نفر، با ۱۲۵۲۸۳ مرد و ۱۲۲۳۹۸ زن بوده‌است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیت شهر مراغه به بیش از ۱۷۵ هزار نفر افزایش یافته‌است. 
-
-جغرافیا
-
-موقعیت
-مراغه در جنوب غربی استان آذربایجان شرقی، در مشرق دریاچه ارومی‌ه و بر دامنه جنوبی کوه سهند قرار گرفته و از شمال به شهرستان تبریز، از شرق به شهرستان هشترود، از جنوب به شهرستان باروق و از غرب به شهرستان بناب دریاچه ارومی‌ه محدود است. 
-
-آب و هوا
-آب و هوای مراغه معتدل متمایل به سرد و نسبتا مرطوب است. بیشینه دمای این شهر در تابستان‌ها حدود ۳۵ درجه سانتی‌گراد بالای صفر و کمینه آن در زمستان‌ها حدود ۲۰ درجه سانتی‌گراد زیر صفر است؛ همچنین میزان بارش سالانه در مراغه حدود ۳۳۰ میلی‌متر و ایام یخبندان آن، حدود ۱۱۴۱ روز در سال است. به‌جهت قرارگرفتن این شهر در دامنه جنوبی سهند، رودخانه‌هایی نظیر صوفی‌چای و مردق‌چای که از این کوهستان سرچشمه می‌گیرند، از داخل مراغه عبور کرده و در رونق و آبادانی شهر تأثیر به‌سزایی داشته‌اند. 
-
-بارندگی
-بارش برف در این شهر معمولا از دی‌ماه شروع و تا اواسط اسفند ماه ادامه دارد. بارش باران‌های بهاری که در اصطلاح محلی به «نیسان» مشهور است از اوایل فروردین‌ماه شروع‌شده و تا اواسط اردیبهشت‌ماه، ادامه می‌یابد. 
-
-ناهمواری‌ها
-
-به‌طور کلی شهرستان مراغه متشکل از دو ناحیه کوهستانی و جلگه‌ای است که از شمال به جنوب و از شرق به غرب تا سواحل دریاچه ارومی‌ه و جلگه میاندوآب از ارتفاع کوه‌ها کاسته می‌شود. 
-
-ارتفاعات سهند در شمال، مندیل‌بسر و سرگونی در جنوب شرقی، قوزلجه در شمال غربی و قره‌قشون در جنوب غربی از ارتفاعات مهم اطراف این شهر هستند. 
-
-منطقه فسیلی
-
-در میانه قرن ۱۹ میلادی لایه‌هایی فسیلی در خاک مراغه کشف شد؛ اولین بار در سال ۱۸۴۰ یک مأمور شوروی به نام «خانیکوف» که به عنوان کنسول دولت روس در تبریز مقیم بود مقادیری استخوان و فسیل کشف کرد. از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۶ تیمی مشترک از موزه تاریخ طبیعی لس‌آنجلس و موزه ملی تاریخ طبیعی آمریکا اقدام به حفاری و مطالعه در منطقه کردند. قدمت این لایه‌ها ۱۱ تا ۵ میلیون سال پیش (اواخر میوسن تا اوایل پلیوسن) دانسته شده‌است. 
-
-در گذشته محققان و کارشناسان مختلفی از کشورهای اتریش، انگلیس، آمریکا، فرانسه و در سال‌های اخیر از کشورهای فنلاند، چین و ژاپن مطالعاتی بر روی فسیل‌های منطقه انجام داده‌اند. 
-
-این منطقه با فسیل‌هایی به قدمت هفت میلیون سال به عنوان نخستین اثر ملی، طبیعی و فسیلی ایران شناخته می‌شود. 
-
-ساختار شهری
-مراغه شهری زیباست که در امتداد یک دره سرسبز کشیده شده‌است که آن را کوه‌ها و تپه‌ماهورهایی چند احاطه کرده‌اند. 
-
-مکان‌های دیدنی
-
-آثار تاریخی
-مراغه به لحاظ بافت غنی تاریخی و فرهنگی، با بیش از ۳۰۰ اثر ثبت‌شده ملی، جزء ۱۰ شهر برتر کشور محسوب می‌شود. 
-
-مزارهای پنجگانه
-
-این پنج بنای متعلق به قرن‌های ۶ تا ۸ هجری، برجسته‌ترین بقاع واقع در این شهر هستند: 
-
-معبد مهر که باید آن را در ردیف یکی از نخستین سکونتگاه‌ها و معابد بشر پیش از تاریخ محسوب کرد از تاریخ ناگفته مراغه حکایت دارد. این معبد در زیر یک گورستان تاریخی قرار داردو با خاک‌برداری، بخش‌هایی از آن، خود را نمایان کرده، اما همچنان بخش عمده‌ای ازآن در زیر خاک قرار دارد. 
-
-گنبد سرخ
-در بین پنج بقعه واقع در مراغه قدیمی‌ترین است که در آذربایجان بیشتر به گنبد قرمز مشهور است. تاریخ احداث بنا ۱۵ شوال ۵۲۵ هجری قمری است و در جنوب غربی شهر واقع شده‌است. 
-
-برج مدور
-احداث این بنا در تاریخ رجب ۵۶۳ هجری قمری به پایان رسیده‌است. این بنای مدور که از گنبد و سقف آن چیزی بر جا نمانده‌است در کنار گنبد کبود قرار دارد. 
-
-گنبد کبود
-در فاصله حدود ۱۰ متری برج مدور بنایی به شکل منشور ده‌وجهی وجود دارد که مردم محلی آن را «قبر مادر هلاکو» یا «گؤی برج» (به معنای «برج کبود») می‌نامند. البته با توجه به کتیبه‌های حک‌شده بر بنا که آیاتی از قرآن در آن‌ها به چشم می‌خورد ادعای نسبت این بنا با مادر مسیحی هلاکو مردود است. 
-
-گنبد غفاریه
-تاریخ احداث این مقبره در فاصله سال‌های ۷۲۵ تا ۷۲۸ هجری قمری است. این بنای مربعی شکل در شمال غربی شهر و در کنار رودخانه صوفی قرار دارد. 
-
-گوی برج
-این بنا در محله اتابک، کوچه سبزیچی‌ها قرار داشت که در طول سال‌های ۱۳۱۵ – ۱۳۱۶ هجری شمسی به کلی ویران شد و امروزه اثری از این بنای مدور وجود ندارد. 
-
-رصدخانه
-
-پس از انتخاب مراغه به عنوان پایتخت از سوی هلاکو، به تقاضای خواجه نصیرالدین طوسی موجبات ایجاد رصدخانه‌ای بر تپه‌ای در شمال غرب شهر فراهم شد. خواجه اقدام به تأسیس این رصدخانه کرد و زیج ایلخانی را در این رصدخانه تدوین نمود. همچنین دانشمندانی را از اطراف و اکناف به مراغه دعوت کرد و با همکاری آنان مرکزی علمی تشکیل داد. 
-
-آرامگاه اوحدی
-
-مقبره رکن‌الدین ابوالحسن مراغی در باغی متعلق به فرقه‌ای از اهل حق مراغه قرار دارد. این مقبره در سال ۱۳۵۲ تجدید بنا شد، این عملیات شامل ساخت گنبدی از بتون‌آرمه (سنگ مقبره قبلی به موزه آرامگاه منتقل شده‌است)، محوطه‌سازی و ساخت کتابخانه بود. 
-
-در جوار این آرامگاه، مقبره دیگری متعلق به پیری به نام سرخوش بیگ وجود دارد که در هم‌زمان با اوحدی می‌زیسته‌است. این مقبره مورد احترام و زیارت‌گاه دسته‌ای از مریدان علی بن ابیطالب به نام گوران‌ها می‌باشد. 
-
-معبد مهر مراغه
-
-این بنای تاریخی را متعلق به دوره اشکانی و جایی می‌دانند که آیین مهرپرستی در آن اجرا می‌شد. اهالی منطقه این محوطه را با نام‌هایی مانند «امامزاده معصوم مراغه‌ای»، «خانقاه»، «اجاق» و «اولیاء» نامیده‌اند و مناطقی مانند «معبد»، «قبرستان»، «اصطبل»، «چله خانه» و یک محوطه تاریخی دارد که به‌نظر می‌رسد قبرستانی مربوط به عصر آهن است. معبد «مهر» نیایشگاه زیرزمینی و محل پرستش خورشید و برگزاری آیین مهرپرستی در جنوب روستای ورجوی مراغه به صورت زیرزمینی و صخره‌ای بنا شده‌است. پیروان آیین مهر، آن را با تراشیدن قطعه سنگی عظیم از جنس شیست با دهانه‌ای به عرض ۵ / ۴ متر به وجود آورده‌اند. این بنا را از نظر حجم کار و دقت هنرمندانی که در امر حجاری آن دخیل بوده‌اند می‌توان جزء نمونه‌های ارزنده ستایشگاه‌های کهن دانست. با توجه به این‌که مشخصه معماری صخره‌ای تا دوران هخامنشی سطوح مسطح و راست گوشه بدون خطوط منحنی چه در درگاه‌ها و چه در پوشش سقفها می‌باشد و در واقع این همان نکته‌ای است که ما را به پیشینه معبد مهرورجوی و به دوره اشکانی راهنمایی می‌نماید. این مجموعه باستانی شامل قبرستان، مع��د و یک محوطه تاریخی می‌باشد. 
-
-مراغه شهری که روزگاری مرکز اسکان تمدن‌های بزرگ انسانی بوده و اکنون فراموش‌شده میراث داران ایشان است. برای آشنایی با تاریخ مراغه نمی‌توان از آثار بسیار کهن مهرابه‌های مراغه به سادگی گذشت. مهرابه‌ها نیایشگاه‌های مهرپرستان در دنیای باستان بوده‌است. مهرپرستی دینی ایرانی بوده که پرستش خورشید از اجزای اصلی آن به‌شمار می‌رفته‌است. دینی که از ایران در دوره‌ای نیز به اروپای غربی رخنه کرد. اما اکنون از مهرابه‌های کهن در این شهر تنها معبد مهرو معابد (غارهای) اطراف رصدخانه مراغه به یادگار مانده‌است و بس. گرچه اکنون از معبد مهرجز نامی و نشانی دیگر چیزی باقی نمانده؛ اما کماکان نشان از تاریخچه بسیار غنی این سرزمین تاریخی دارد. مهر یا میترا خدایی بوده که پرستش او در غرب تا شمال انگلستان و در شرق تا هند، هزاران سال رواج داشته‌است و هنوز هم مورد احترام زرتشتیان است. پیروان مهر او را فرشته مهر و دوستی و عهد و پیمان و مظهر فروغ و روشنایی می‌پنداشته‌اند. آن‌ها بر این عقیده بودند که مهر در غاری متولد شده‌است از این‌رو هر جا غاری می‌یافتند، در آن به پرستش و نیایش مهر می‌پرداختند و آن مکان را «مهرابه» می‌گفتند. 
-
-قیزلار قلعه‌سی
-
-قلعه قیزلار قلعه‌سی مربوط به هزاره ۱ - دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان مراغه، بخش مرکزی، روستای قره ناز واقع‌شده و این اثر در تاریخ ۲۳ شهریور ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۲۰۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-
-دیگر آثار تاریخی
-از دیگر آثار تاریخی شهر مراغه می‌توان تپه قلعه جمال‌آباد و محوطه سئودلی‌قلعه و موزه سنگ‌نگاره‌ها را نام برد. 
-
-جاذبه‌های طبیعی
-کوه سهند قله جام و سهند، که به ترتیب دومین و سومین قلل بلند سهند می‌باشند در ۴۰ کیلومتری شمال مراغه قرار گرفته‌است؛ که سالانه عده زیادی برای فتح این قلل زیبا راهی مراغه می‌شوند
-
-آب‌های معدنی
-
-در اطراف شهر مراغه و در مناطق روستایی آب‌های گرم و سرد معدنی وجود دارند که مشهورترین آن‌ها بدین شرح‌اند: 
-
-شور سو (آب شور) 
-در جنوب مراغه و در روستای ورجوی واقع است. آب این چشمه دارای مقدار فراوان گاز کربنیک است. 
-
-شور سو چایباغی (آب شور) این چشمه در حدود ۵ / ۷ کیلومتری جنوب مراغه و در نزدیکی دهکده زیبای چایباغی واقع شده‌است در این ناحیه دره‌ای شرقی – غربی وجود دارد و رودخانه چکان پس از عبور از روستاهای تازه کند سفلی و علیا خود را به جوار شور سو رسانده و به طرف مغرب جریان می‌یابد. چشمه آب معدنی شور در قسمت شمالی و کمی بالاتر از رودخانه قرار گرفته‌است. آب و گاز از قسمت شمالی این حوضچه خارج می‌شود و در قسمت غربی حوضچه مجرایی وجود دارد که زیادی آب حوضچه از آن خارج می‌شود وبر رودخانه می‌ریزد. آبده این چشمه در حدود دو لیتر در ثانیه‌است در آب این چشمه گاز کربنیک به مقدار فراوان یافت می‌شود و چون آب حوضچه را به هم بز نند در اثر گاز کربنیک سفید رنگ به‌نظر می‌رسد. در چند متری شرقی چشمه آب شور مظهر وجود دارد و آب و گاز از شکاف سنگ خارج و مستقیما بر رودخانه جریان می‌یابد؛ و این آب در ردیف آب‌های معدنی بیکربناته کلسیک و منیزین گازدار و آهن دار سرد است. آب این چشمه معدنی، به‌طور معجزه آسایی، درمان بیشتر بیماری‌های پوستی از جمله حساسیت‌های مخملی و… بیماری‌های رماتیسم، زانو درد، همچنین آرام‌بخش بسیاری ار بیماری‌های روانی و افسردگی محسوب می‌شود و بلاک ایوب فارابی اصل زیبایی‌های مراغه
-
-چشمه گشایش
-چشمه‌های معدنی دره گشایش علاوه بر طبیعت دیدنی آن به علت خواص شفابخشی که در مورد برخی امراض دارد به جاذبه‌ای درمانی برای بهره‌مندی گردشگران از خواص این آب‌ها تبدیل شده‌است. 
-
-چشمه‌های آب معدنی از موهبت‌ها و پدیده‌های طبیعی است که می‌توان از آن‌ها در زمینه درمان جسم و از فضاهای طبیعی پیرامون آن‌ها برای سلامت روان استفاده کرد. 
-آب این چشمه‌ها از لابه لای صخره‌های سنگی این دره و از کف رودخانه با فشار خارج‌شده و به رودخانه مردق چای می‌ریزد و از دیرباز ساکنان منطقه از این آب‌ها برای درمان بعضی بیماری‌ها به ویژه پوستی استفاده می‌کنند. 
-هم‌اکنون شهرت درمانی این آب‌ها از منطقه مراغه فراتر رفته و گردشگران و علاقه‌مندان به طب سنتی، از آن استقبال زیادی می‌کنند به‌طوری‌که روز به‌روز بر اهمیت و ارزش آن در بین گردشگران افزوده می‌شود. 
-دره گشایش در حد فاصل روستاهای گشایش و امیر واقع‌شده و کوه‌های سر به فلک کشیده صخره‌ای، آن را به آغوش کشیده‌اند. 
-طول این دره حدود شش کیلومتر بوده و رودخانه خروشان، چشمه‌های معدنی و مناظر بکر طبیعی و دیدنی، آذین‌بخش طول مسیر این دره است. 
-وجود باغات و مزارع سرسبز پوشیده از درختان میوه در ابتدا و انتهای دره گشایش منظره‌ای دیدنی را برای گردشگران به تصویر می‌کشد و از دیرباز تاکنون این دره در بهار و تابستان با دامنی گسترده از گل‌های رنگارنگ، صدای چهچهه پرندگان وحشی و بوی علوفه‌های معطر از علاقه‌مندان به طبیعت استقبال می‌کند. 
-دره گشایش مراغه را می‌توان نگینی بر نقاشی نگارنده طبیعت در این منطقه دانست و از دیدن مناظر طبیعی آن به عظمت خالق هستی پی برد. 
-
-ساری سو
-ساری سو (آب زرد) چشمه معدنی ساری سو در چهار کیلومتری مراغه و در سه کیلومتری شمال غربی آبادی ورجوی در مسیر راه آبادی خا نقاه بالای تپه‌ای در مختصات ذکر شده قرار گرفته‌است این چشمه بقدری زیباست که هر بیننده در اولین نگاه به عظمت خالقش انگشت حیرت بر دهن می‌گذارد بتازگی مسیر راه‌آهن مراغه به ارو می‌ه از ۵۰ متری این چشمه عبور کرده‌است. 
-در ۴ کیلومتری جنوب مراغه و در مسیر روستای ورجوی قرار دارد. 
-
-قره پالچیق
-قره پالچیق (سیاه گل) آب معدنی قره پالچیق در دامنه کوه سنجان قرار گرفته‌است این چشمه در فصل تابستان جهت استحمام مورد استفاده اهالی آبادی‌های اطراف و شهر مراغه قرار می‌گیرد طبق تعریف مردم آب این چشمه دارای خواص طبی می‌باشند. وقتی از سربالاییهای دامنه کوه سینجان عبور می‌کنی تا به این چشمه برسی ظاهرا محال می‌بینی که اون بالا ابی وجود داشته باشه وقتی به استخر چشمه می‌رسی باز هم در مقابل عظمت خداوند خلاق سر تعظیم فرود می‌آوری
-
-ایستی بلاغ
-ایستی بلاغ (چشمه گرم) این چشمه به‌طوری‌که از اسمش پیداست دارای آب گرم و خواص درمانی و املاح معدنی می‌باشد این چشمه در ۴ کیلومتری شرق مراغه و ۴۰۰ متری غرب روستای تازکند سفلی قرار گرفته‌است این چشمه در اطراف خود انشعاباتی دارد که هر کدامشان مستقل می‌باشد باز شرح این چشمه در زیباییهای روستای تازه کند سفلی آورده شده‌است درمان بیشتر بیماری‌های پوستی از جمله حساسیت‌های مخملی و… بیماریهای رماتیسم، زانو درد، همچنین آرام‌بخش بسیاری ار بیماری‌های روانی و افسردگی محسوب می‌شود. 
-
-چشمه سنگ صفرا
-چشمه‌ای نشأت‌گرفته از باغ‌های زیبای مراغه که اکنون در محدوده شهری واقع شده‌است. جاده دسترسی به این چشمه در شهر مراغه، در کمربندی شمالی، پائین‌تر از میدان استاد کریمی، کوی الهیه واقع است که بعد از طی مسافتی حدود ۹۰۰ متر با اتومبیل و ۸۰ متر پیاده‌روی، چشمه‌ای را مشاهده می‌کنید که دمای آن ۷ درجه سانتی‌گراد است و درون آب آن هیچگونه موجود زنده (تک‌سلولی، جلبک و …) و میکروسکوپی به چشم نمی‌خورد و در محل خروج آب نیز هیچ گیاه و جلبکی وجود ندارد. آب این چشمه برای از بین بردن سنگ کیسه صفرا مفید است. 
-
-پتانسیل‌های ورزشی
-شهرستان مراغه با دارا بودن آب وهوای عالی و پتانسیل‌های ورزشی فراوان، در زمره بهترین شهرهای ایران برای برگزاری اردوهای باشگاهی و تیم‌های ملی می‌باشد این شهرستان با همت مردم و مسئولین شهرداری و اداره ورزش و جوانان توانسته در سال‌های اخیر با ایجاد مراکز ورزشی همچون پیست قایق‌رانی آب‌های خروشان، پیست کانوپولو، پیست باشگاه اسب‌سواری ایلخی مراغه، ایجاد استخرهای شنا و سالن‌های سرپوشیده و همچنین ساخت ورزشگاه ۵ هزار نفری مراغه (در حال ساخت) و برگزاری انواع مسابقات آزاد تیراندازی با کمان کشور مسابقات تنیس روی میز استان آذربایجان شرقی و… بستر مناسبی را برای میزبانی هرچه بهتر مسابقات در سطح منطقه‌ای، کشوری و جهانی و آرامش خاطری را برای برگزاری اردوهای تیم‌های باشگاهی و ملی ایجاد کند. 
-شهردار مراغه در گفتگو با پایگاه اطلاع‌رسانی رصد مراغه: شهرستان ویژه مراغه آماده پذیرایی از تیم‌هایی سایر استان‌ها و آماده برگزاری تورنمنت‌های چند جانبه بین‌المللی با کشورهای همسایه می‌باشد و در تلاش هستیم تا در ماه‌های آینده شاهد برگزاری مسابقات جهانی و بین‌المللی در مراغه باشیم. 
-
-آموزش
-
-پیشینه
-همان‌طور که اشاره شد، مراغه مدت‌ها مرکز تجمع علما و دانشمندان بوده‌است. حضور دانشمندان بزرگ در مراغه نشان از آن دارد که این شهر در زمان سلجوقیان به ویژه قرن ششم هجری موقعیت علمی ویژه‌ای داشته‌است. از جمله شخصیت‌های نامدار علمی که در این شهر اقامت داشته‌اند می‌توان دانشمندانی چون شیخ شهاب‌الدین سهروردی، مجدالدین جیلی، امام فخر رازی، سموئل بن یحیی بن عباس مغربی، ابن عبری و مجدالدین محمد ابن خلیفه بن سیواسی رومی را یاد کرد. 
-
-مدارس تاریخی
-مدرسه احمدک
-این مدرسه پیش از سال ۵۲۹ دایر بوده‌است و گویا خلیفه مسترشد را در آن دفن کرده‌اند. 
-
-مدرسه عزیه
-مدرسه عزیه یا مدرسه قاضی را منسوب به عزالدین بک ارسلان آبه مراغی (مقتول به ۶۵۵) از امرا سلطان محمد بن محمود بن محمد سلوقی، که بانی مدرسه بوده‌است می‌دانند. به احتمال زیاد این مدرسه جایگاه معتبری در زمینه پژوهش‌های علمی بوده و سال‌های درازی بر پا بوده‌است. چنان‌که بنا به نوشته ابن الغوطی، مویدالدین در دوران اقامت خود در مراغه، در این مدرسه اقامت داشته‌است. 
-آنچه که به اسم مثلث پاسکال معروف است در شش قرن قبل از او توسط ریاضیدان، المغربی، از کرجی، ریاضیدان معروف که در اواخر قرن چهارم هجری متولد شده‌است استنتاج شده‌است که در نتیجه کشف این مثلث توسط کرجی است که شش قرن از پاسکال قدیمی‌تر بوده‌است. این ریاضیدان معروف قرن ششم که جدول مزبور را در کتاب خود نقل کرده در طول سال ۵۷۵ هجری (۱۱۸۰ میلادی) در مراغه درگذشته‌ا��ت؛ بنابراین می‌توان گفت که احتمال دارد او نیز در مدرسه عزیه مشغول بوده‌است. 
-همچنین این مدرسه را به قاضی کمال‌الدین محمد قزوینی نسبت می‌دهند. 
-
-مدرسه اتابکیه
-این مدرسه یکی دیگر از مدارس معروف مراغه در آن دوران بوده که کمال‌الدین قزوینی یکی از مدرسین آن بوده‌است. 
-
-مدرسه محییه
-بنای مدرسه واقع در بازار مراغه و متعلق به پیش از سال ۶۰۷ و به محیی الدین ابوحامد یحیی بن صدرالدین نسبت داده شده‌است. 
-
-مدرسه سیواسی
-این مدرسه برای مجدالدین محمد بن خلیفه بن الب ارسلان سیواسی مدرسه‌ای (پس از ۶۸۰) در مراغه دایر بوده‌است. 
-
-در کتاب علما النظامیات (ص ۱۲۴) علاوه بر دو مدرسه فوق به یک مدرسه دیگر نیز اشاره‌شده و آمده‌است که فخرالدین ابومسعود منصور بن محمد کازرونی طبیب هنگام ورود به مراغه در سال ۶۶۴ در مدرسه‌ای فرود آمد. 
-
-مدارس امروزی
-نخستین مدرسه به سبک نوین در مراغه در تاریخ ۱۲ شوال ۱۳۲۴ هجری قمری با نام «مدرسه سعدیه» تأسیس شد. محمدعلی خویی معروف به ضیاءالحکما، یکی از خیرین ساکن مراغه بانی این مدرسه بود. 
-
-دانشگاه‌ها
-
-دانشگاه مراغه
-دانشکده علوم پزشکی مراغه
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه
-دانشگاه پیام نور مرکز مراغه
-مؤسسه آموزش عالی صنعتی مراغه
-مرکز آموزش علمی–کاربردی مراغه
-مرکز آموزش علمی–کاربردی بازرگانی مراغه
-مرکز آموزش علمی–کاربردی صنایع غذایی مراغه
-
-اقتصاد
-
-کشاورزی
-ترکیب مشاغل و توزیع منابع درآمد در شهرستان مراغه در مجموع نشان می‌دهد این شهرستان در قالب فعالیت‌های اقتصادی یک مرکز کشاورزی محسوب می‌شود. عمده فعالیت‌های صنعتی تولید محصولاتی از قبیل کشمش، خشکبار، عسل، مواد لبنی، پوست، فرش و سایر مواد غذایی است لذا می‌توان نتیجه گرفت که فعالیت‌های صنعتی نیز وابسته به فعالیت‌های کشاورزی است. 
-
-تولید میوه این شهر سالانه ۲۳۷ هزار تن انواعی از جمله سیب، انگور، گردو، بادام و گوجه سبز است که محصول بیش از ۲۰ هزار هکتار باغ میوه اطراف این شهر است. حدود ۷۰ درصد از این تولیدات به صورت مستقیم یا به شکل فراورده‌های کشاورزی به دیگر کشورها صادر می‌شود. 
-
-اطراف شهر مراغه پوشیده از باغ‌های انگور و سایر میوه‌ها است که طرفین رودخانه صوفی‌چای و دره شمالی آن را پوشانیده‌اند. باغات انگور مراغه از منظم‌ترین تاکستان‌های کشور محسوب می‌شوند و همه‌ساله مقدار زیادی سبزه و کشمش حاصل از این باغ‌ها به خارج از کشور صادر می‌شود که به علت کیفیت عالی دارای موقعیت ویژه‌ای در این بازارها است. 
-
-صنعت
-فعالیت‌های عمده تولیدی و صنعتی در این شهر از جمله صنایع‌دستی، مواد غذایی، صنایع بزرگ خشکبار، صنعت بسته‌بندی عسل، صنعت بسته‌بندی دم نوش‌های گیاهی، صنعت شیرینی، صنایع بزرگ صابون‌سازی مراغه، شیشه‌سازی و کارخانه‌های تولید شن و ماسه و ذغال سنگ و سنگ سینجان و… می‌باشد. این شهر از لحاظ راه‌های ارتباطی زمینی ریلی و هوایی در جایگاه خوبی است و به دلیل ارزان بودن کارگر، زمین و در اختیار داشتن تمام امکانات طبیعی و بالقوه و همچنین آب و هوای بکر، جاذبه خوبی را برای سرمایه‌گذاران بخش صنعت فراهم نموده‌است. 
-
-حمل و نقل
-
-جاده‌ای
-جاده ۲۴ که هشترود را به مراغه وصل می‌کند و همچنین ازادراه مراغه به هشترود نیز در حال ساخت است که گفته می‌شود قطعه‌های ۲ و ۳ ان تا سال ۱۴۰۲ افتتاح می‌گردد یکی از راه‌های مهم می‌باشد که شهر‌های جنوب استان اذربایجان شرقی و اذربایجان غربی را به ازادراه تهران تبریز وصل می‌کند. مراغه از شرق و جنوب به دو شهر بناب و ملکان متصل است که جاده‌های نسبتا خوبی را برای عبور و مرور فراهم آورده‌است، هم‌چنین پروژه تحقیقاتی راه گردشگری برای اتصال مراغه از شمال به روستای کندوان تبریز نیز در دست مطالعه می‌باشد. 
-
-فاصله مراغه با برخی از مراکز استان: 
-
-راه‌آهن
-
-ایستگاه مراغه که در تاریخ ۳۰ مهر ۱۳۳۵ افتتاح شده‌است. این ایستگاه به خط راه‌آهن آذربایجان (تهران-تبریز) و خط راه‌آهن مراغه-ارومی‌ه متصل است و یکی از تشکیلاتی‌ترین ایستگاه‌های راه‌آهن کشور است. 
-
-ساختمان ایستگاه از سال ۱۳۳۳ تا ۱۳۳۶ احداث شده‌است. این ایستگاه از لحاظ درجه‌بندی، وضع بار و مسافرت و موقعیت جغرافیایی و نظامی به‌طور کلی جزء ایستگاه‌های درجه یک کشور است که در آن تعمیرات اساسی و و مانور واگن‌ها و لوکوموتیوها صورت می‌گیرد. 
-
-با توجه به موقعیت جغرافیایی شهرستان مراغه و امکانات راه‌آهن در حمل مواد نفتی، شرکت ملی نفت ایران در مجاورت ایستگاه راه‌آهن مراغه اقدام به احداث یک انبار مواد نفتی کرده‌است و از این طریق مواد نفتی مناطق اطراف را تأمین می‌کند. همچنین یک انبار سیلو با ظرفیت حدود ۲۰۰۰۰ تن در نزدیکی ایستگاه ایجاد شده‌است. 
-هوایی
-فرودگاه سهند مراغه از فرودگاه‌های اقماری اداره کل فرودگاه‌های استان آذربایجان‌شرقی بوده و در شهرستان مراغه قرار دارد، این فرودگاه در زمینی به مساحت ۴۲ هکتار در کنار پادگان امام رضا مراغه ارتش و در جاده مراغه-تبریز واقع شده‌است و تنها فرودگاه جنوب استان می‌باشد. هم‌اکنون پروازهابه سمت تهران و بالعکس در روزهای جمعه و دوشنبه در آن دایر است. 
-
-شهرهای خواهرخوانده
-گراژده، بوسنی و هرزگوین: از ۲۳ ژوئیه ۲۰۰۹
-نیشابور، ایران: از ۱۸ مه ۲۰۱۵
-
-نگارخانه
-
-یادداشت‌ها
-
-پانویس
-
-منابع
-
-مروارید، یونس. مراغه. ویرایش دوم. چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۷۲. 
-مستوفی، حمدالله، به کوشش محمد دبیرسیاقی. نزهةالقلوب. تهران: کتابخانه طهوری، ۱۳۳۶. 
-کسروی، احمد. آذری یا زبان باستان آذربایجان، چاپ دوم. تهران: چاپ تابان، ۱۳۱۷. 
-ا. ن. قلی‌اف. تاریخ آذربایجان. ترجمه ا. آ. افشار. تهران: انتشارات شورا، نشر معاصر، ۱۳۵۹. 
-مشکور، محمدجواد. نظری به تاریخ آذربایجان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، انتشارات کهکشان، چاپ دوم ۱۳۷۵، گنجینه ایران: ۲۱. 
-ورجاوند، پرویز. سرزمین قزوین، سابقه تاریخی و آثار باستانی و بناهای تاریخی سرزمین قزوین. تهران: انتشارات راستی نو، چاپ دوم، ۱۳۷۴. 
-غلامی‌ه، مسعود. تاریخ مراغه به روایت تصویر. چاپ اول. تهران: نشر اوحدی، ۱۳۸۵.. 
-باختری، هوشنگ. در دیار آشنا. تهران: چاپ روز، ۱۳۵۴. 
-دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ. تاریخ ماد، چاپ دوم. ترجمه کریم کشاورز. تهران: انتشارات پیام، ۱۳۵۷. 
-غلامی‌ه، مسعود. حاجی صدخان شجاع‌الدوله و رژیم مشروطه. چاپ اول. تهران: نشر اوحدی، ۱۳۸۰.. 
-صدرالاسلامی، فخرالدین. دیدنی‌های مراغه و عجب‌شیر. تهران: نشر اوحدی، ۱۳۸۱. 
-ورجاوند، پرویز. رصدخانه مراغه. تهران: نشر، ۱۳۵۵. 
-خیرالهی، عطوف. مراغه در عهد قاجار. تبریز: نشر اختر، ۱۳۸۷.. 
-سپهروند، مجید. مراغه در سیر تاریخ. تبریز: انتشارات احرار، ۱۳۸۱.. 
-
-Firouz, Eskandar. The complete fauna of Iran. I. B. Tauris, ۲۰۰۵.. 
-Bloom, Jonathan. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Volume ۲. Oxford University Press, ۲۰۰۹.. 
-
-پیوند به بیرون
-
-شهرداری مراغه
-
-__نمایه__
-__بخش‌جدید__
-
-مراغه
-روستاهای شهرستان مراغه
-شهرهای استان آذربایجان شرقی
-شهرهای شهرستان مراغه
-ویکی‌سازی رباتیک
-ایلخانیان
-شرجی شدن یعنی پر از رطوبت و دم شدن هوا به همراه دمای بالا، پدیده‌ای جوی است. شرجی شدن در خلیج‌فارس و کرانه‌های آن معمولا از فروردین و اردیبهشت آغاز می‌شود و ۹ ماه به درازا می‌انجامد. واژه شرجی دگرگون شده واژه شرقی است و این واژه از گویش عرب‌های جنوب به فارسی وارد شده‌است. در آب و هوای شرجی به دلیل اشباع هوا از بخار آب، حالت دم‌کردگی به وجود می‌آید. 
-
-منابع
-کتاب خرماستان ایران نوشته عباس انجم روز. 
-
-بادها
-هواشناسی
-شهرستان لارستان، یکی از شهرستان‌های جنوبی استان فارس ایران است. مرکز این شهرستان، شهر لار است و بزرگترین شهرستان استان فارس می‌باشد. 
-
-پیشینه نام
-بر اساس شواهد و اسناد قدیمی و متون خطی، لاری‌ها قوم جنگجویی از مردمان آماردی طبری واقع در بخش لاریجان شهرستان آمل در مازندران بودند که به علت سرمای وحشتناک آن منطقه در چند قرن پیش از لاریجان آمل به منطقه‌ای گرم در استان فارس کوچ نمودند و آن منطقه وسیع و بکر را لار و لارستان نامیدند. 
-
-و همچنین بر اساس آنچه در تاریخ موجود است و بر اساس کوچ مردم و جنگجویان کرد در فواصل زمانی متعدد بخشی از مردم لار کرد هستند. بر اساس اسطوره‌ها و افسانه‌های قدیم ایران‌زمین آورده‌اند، گرگین میلاد از پهلوانان باستان، بنیان‌گذار شهری بود که با مشتق‌گیری از نام او احتمالا به لاد شهرت یافت و این نام بعدها به لار دگرگون شد. 
-
-طبق روایات افسانه‌ای موجود، پس از گرگین میلاد فرزندان آن پهلوان افسانه‌ای، نسل اندر نسل به حکومت این منطقه منصوب شده‌اند و تا سال ۱۰۱۵ ق، حکومتشان زیر لقای شاهان ایران بر جای بوده‌است. 
-
-تاریخ
-
-تأسیس لار کنونی در اواخر قرن ششم قمری بیان شده‌است و ذکری از آن تا قرن هفتم و هشتم قمری به میان نیامده است. اولین بار منابع قرن هشتم هجری از جمله حمدالله مستوفی از لار خبر داده‌است. 
-
-ساکنان بومی بحرین هنوز هم بعد از سالها، به زبان لارستانی تکلم می‌کنند. لارستان در دوره صفویه ولایتی مهم و وسیع در جنوب فارس بوده و سکه تجاری مخصوص خود را ضرب می‌کرده‌است. 
-
-منطقه لارستان در دوره صفویه، از حکومت مرکزی جدا بوده و گمرکات جنوب (بندرعباس و قشم) را در اختیار داشته‌است. شاه‌عباس صفوی با کمک حاکم کرمان و شیراز، لارستان را پس از محاصره طولانی تصرف می‌کند. بازار قیصریه لار را دیده و به تقلید از این بازار، بازار بزرگ اصفهان را می‌سازد. پس از تصرف لار، بندر گمبرون و گمرکات جنوب را تصرف کرده و به همین دلیل اسم بندر گمبرون به بندرعباس تغییر می‌کند. 
-
-فرهنگ و زبان لارستانی تأثیر زیادی بر مناطق جنوب و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس داشته و زبان لارستانی در این مناطق با لهجه‌های گوناگون تکلم می‌شود. مردم و حاکمان عرب امارات متحده عربی ریشه لارستانی دارند. 
-
-راه‌های باستانی
-وجود راه‌های باستانی که از فیروزآباد و استخر از طریق خنج، و علامرودشت و فال و اسیر به طرف بندر باستانی سیراف، و جنوب می‌رفته‌است و آثار آن بر جای مانده در این مسیر، از نشانه‌های وجود فرهنگ و تمدن پیش از اسلام در این منطقه است. 
-
-بناهای تاریخی
-از جمله بناهای تاریخی پیش از اسلام در لارستان تمب بت، قلعه اژدها پیکر در لار، آتشکده محلچه در بین راه اصلی لار به شیراز، قلعه جبرئیل در بنارویه و کاروانسراهای متعدد واقع در بین جاده‌های شهرها می‌توان نام برد. 
-
-جغرافیا
-شهرستان لارستان دارای مساحتی برابر با ۱۰ ٬ ۷۴۱ کیلومتر مربع است. این شهرستان در جنوب استان فارس و بین نوار ۵۳ درجه و ۸۷ دقیقه تا ۵۵ درجه ۴۴ دقیقه طول شرقی و ۲۷ درجه و ۲۱ دقیقه تا ۲۸ درجه و ۲۱ دقیقه عرض شمالی واقع شده‌است. این شهرستان از شمال به شهرستان‌های داراب و زرین‌دشت از غرب به جویم، اوز، گراش و لامرد و از شرق و جنوب به استان هرمزگان محدود می‌باشد. 
-
-آب و هوا
-لارستان از نظر آب و هوا جزو مناطق گرم و خشک به‌شمار می‌رود و دارای زمستان‌هایی معتدل و تابستان‌هایی بسیار خشک است. ولی در گذشته‌های دور کشاورزی در لار رونق داشته‌است. 
-
-کوه‌ها
-لارستان در جنوب رشته‌کوه‌های زاگرس قرار گرفته‌است که در این منطقه کوه‌ها به صورت موازی غرب به شرق طاق‌دیس‌هایی به وجود آورده‌اند و هر کدام از این طاق‌دیس‌ها از نام یا نام‌هایی برخوردارند که به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌شود. 
-کوه البرز ۴۰۰۰۰۰۰۰
-
-کوه شب ۲ ٬ ۶۷۰
-کوه شور ۲ ٬ ۲۲۵
-کوه برخ ۲ ٬ ۲۱۶
-کوه گاوبست ۲ ٬ ۱۷۰
-کوه کورده ۱ ٬ ۹۷۰
-کوه گچ ۱ ٬ ۹۰۰
-
-گنبدهای نمکی لارستان
-گنبدهای نمکی متعدد در لارستان چهره این منطقه بزرگ از کشور را دگرگون کرده‌اند. گنبدهای نمکی که از رسوبات نمک طی میلیون‌ها سال به سطح زمین می‌رسند و همیشه در حال رشد هستند گنبدهای نمکی در لارستان امروزه به ارتفاعات مهمی تبدیل‌شده که با تنوع رنگ‌ها، چشم‌ها به آن خیره می‌گردد و یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری در لارستان به‌شمار می‌آیند افزون بر جذب گردشگر، منابع غنی از معادن مختلف را در خود جای داده‌اند که در رأس آن‌ها نمک و از دیگر ذخایر معدنی گوگرد، اورانیوم، آهن، سولفات، گرانیت و … می‌توان نام برد. در منطقه لارستان تعداد زیادی از این گنبدها وجود دارد که در اینجا به چند مورد از آن‌ها اشاره می‌شود. 
-گنبد نمکی کرمستج در ۲۰ کیلومتری شهر لار. 
-گنبد نمکی برخ واقع در روستای کرمستج به فاصله ۲۵ کیلومتری از لار. 
-گنبد نمکی گچ واقع در طاق‌دیس گچ به فاصله ۱۵ کیلومتری شهر لار. 
-گنبد نمکی کهنه مرکزی - ۲۰ کیلومتری لار. 
-گنبد نمکی بادنی واقع در کوه شور کرمستج ۳۵ کیلومتری لار
-گنبد نمکی بریز (معروف به سینه‌سفید) به فاصله ۳۵ کیلومتری از لار
-گنبد نمکی شاه غیب
-گنبد نمکی بنو
-گنبد نمکی پاسخند
-گنبد نمکی گاوبست
-
-رودخانه‌ها
-رودخانه خشک شور کهنه مرکزی
-رودخانه خشک کل
-رودخانه خشک مهران
-رودخانه شور شاه غیب
-
-منطقه حفاظت‌شده هرمود
-
-منطقه حفاظت‌شده هرمود در بین استان‌های فارس و هرمزگان واقع است. این منطقه که در شرق لارستان و در مرز مشترک استان فارس و هرمزگان قرار گرفته در حدود ۲۰۱ ٬ ۶۲۵ هکتار وسعت دارد و به علت داشتن شرایط خاص زیستگاهی، از نظر برخورداری از گونه‌های گیاهی و جانوری خاص مناطق گرمسیری و قوچ لارستان، یکی از مناطق بی‌نظیر و قابل‌توجه گردشگاهی و پژوهشی است. 
-طبق مصوبه شورای عالی محیط‌زیست ۲۰۱ هزار هکتار تحت عنوان منطقه حفاظت‌شده در ۴۰ کیلومتری شرق لار به نام هرمود اعلام شد. بخشی از رودخانه شور که از غرب به شرق جاری است سراسر مرز شمالی منطقه را تشکیل می‌دهد. مرز غربی و جنوبی منطقه جاده لار بندرعباس است. هدف از اعلام این منطقه به عنوان منطقه حفاظت‌شده حفاظت از قوچ نادر لارستان است. چشم‌اندازهای زیبای منطقه به خصوص کوه شب به ارتفاع ۲ ٬ ۶۸۲ متر بلندترین کوه لار در دشت جیحون با پوشش گیاهی عالی است. 
-
-از گیاهان منطقه می‌توان آکاسیا، کنار، کهور، استبرق، بادام کوهی، بنه، کیکم، زیتون، سرو کوهی، مورخش شاخ غزالی، گیاهان شورپسند، گز قیچ، نخل، نیزار، پده، انار شیطان، گیاهان صخره، چسب پامچال و لکچی را نام برد و از گونه‌های جانوری می‌توان به بز، قوچ لارستان و میش لارستان، جبنیر، پلنگ، کفتار، گرگ، روباه معمولی، شاه روباه و شغال، انواع گربه وحشی، تشی، خارپشت، هوبره، چاخ لق، کوکر، کبوتر، قمری معمولی، چکاوک، چک‌چک، جغد، خور، سبزقبا، کبک، تیهو و لیکو، انواع پرندگان شکاری و لاشخور، شهدخوار، سسک، توکا، طرقه، کمرکولی، دارکوب و انواع پرندگان مهاجر مانند حواصیل، لک‌لک سیاه، اردک، آبچلیک، دیدومک و خزندگان انواع مختلفی از مارمولک‌ها و مارها و اخیرا گزارش‌هایی در مورد مشاهده یوزپلنگ و خرس سیاه داده‌شده. به منظور تأمین آب حیات وحش غیر از چشمه‌ها و منابع آب موجود سه آبشخور مصنوعی و دو تلمبه بادی طراحی و نصب و آب‌انبار موجود مرمت و بازسازی شده‌است. 
-
-مردم‌شناسی
-
-جمعیت
-بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان لارستان برابر با ۱۴۷ ٬ ۴۵۶ نفر بوده‌است. 
-
-زبان و دین
-زبان و گویش مردم لارستان لاری (اچمی) می‌باشد. 
-
-دین بیشتر مردم لارستان، اسلام و همچنین سایر ادیان چون بهایی و زرتشت است. 
-
-اقتصاد و صنعت
-بازرگانی، صنعت و خدمات پیشه عمده اهالی لار است و برخلاف عمده مناطق کشور، کشاورزی و دامپروری به دلایلی چون کم‌آبی، هوای نامساعد و شوری اراضی این شهرستان (به‌ویژه در نواحی جنوبی) در این منطقه رونق چندانی ندارد. 
-
-لارستان دارای دو شهرک صنعتی به نام‌های شهرک صنعتی لار با ۱۱۹ هکتار مساحت و شهرک صنعتی بخش بیرم با ۴۲ هکتار و دو ناحیه صنعتی حسن‌لری و پشته‌سنگر شهر لار هرکدام با ۱۳ هکتار مساحت و در مجموع ۱۸۷ هکتار فضای صنعتی است. 
-
-لارستان از حیث تعداد واحدهای واگذاری و فعالیت پس از شهرستان شیراز در رده دوم شهرهای استان فارس قرار دارد؛ در شهرک صنعتی شهر لار تا به حال ۱۰۷ واگذاری زمین صورت پذیرفته که از این تعداد ۶۰ واحد دارای پروانه بهره‌برداری، ۲۵ واحد نیمه‌فعال و مابقی در حال ساخت یا تعطیل است. شهرک صنعتی بزرگ شهر لار دارای دو فاز ۶۰ هکتاری است. 
-
-ره‌آورد
-
-حلوا مسقطی لاری: یکی از معروف‌ترین سوغات لارستان، حلوا مسقطی لاری است. همان‌طور که از نام آن پیدا است، حلوایی است با ترکیبی از نشاسته، روغن، مغز پسته، آرد، شکر و رنگ‌های گیاهی. این حلوا منسوب به یکی از شهرهای عمان بنام مسقط است که تجار لارستانی در سفرهایی که به آن شهر داشتند طرز پخت آن را یادگرفته و به لارستان آوردند. این حلوا هم‌اکنون در بسته‌های زیبا و رنگارنگ و در طعم‌های مختلف به شهرهای دیگر ایران صادر می‌شود. 
-کنجه لاری: کبابی بسیار خوش‌طعم که با ترکیب گوشت (گوساله، گوسفند، مرغ و…) با نوعی ماست تهیه می‌شود و قدمتی چند صد ساله در لارستان دارد. 
-مهوه (مهویا): نوعی خوراک جنوبی محسوب می‌شود که با تخمیر نوعی ماهی که در اصطلاح محلی به آن «موتو» می‌گویند تهیه می‌شود و همراه با نان و معمولا روغن زیتون میل می‌شود. 
-پپلوس: نوعی غذای قدیمی که با تکه‌های نان، پیاز و… درست می‌شود و می‌توان گفت در لارستان امروز رواج کمتری دارد. 
-
-ترابری
-
-مسیرهای ارتباطی
-فاصله لار تا شیراز ۳۳۰ کیلومتر، و تا بندرعباس ۲۴۰ کیلومتر است. از لحاظ دسترسی به دریا کوتاه‌ترین مسیر ۱۶۰ کیلومتر است که آن را به بندر پل متصل می‌کند ولی به شکل خط مستقیم این فاصله به ۹۷ کیلومتر تقلیل می‌یابد. 
-
-فرودگاه
-فرودگاه آیت‌الله آیت‌اللهی لارستان از سال ۱۳۶۰ فعالیت خود را آغاز کرده‌است. در حاضر پروازهایی به مقاصد تهران، دبی، کویت و دوحه در این فرودگاه برقرار می‌باشد. 
-
-راه‌آهن
-راه‌آهن لار قطعه‌ای از مسیر راه‌آهن شیراز-بندرعباس می‌باشد که در دست احداث می‌باشد. این مسیر راه‌آهن به‌صورت یک خطه از بندرعباس آغاز و پس از گذر از لار و جهرم در منطقه کوار به راه‌آهن شیراز-بوشهر متصل می‌شود. 
-
-هم‌اکنون راه‌آهن فعال لارستان از طریق ایستگاه زاد محمود هرمزگان در شرق لارستان امکان‌پذیر می‌باشد. و دهستان درزوسایبان لارستان بزرگ به راه‌آهن سراسری وصل می‌کند. 
-
-تقسیمات کشوری
-شهرستان لارستان دارای ۴ بخش، ۹ دهستان و ۷ شهر به شرح زیر است: 
-
-منابع
-
-کتاب‌های لارستان‌شناسی: 
-کتاب دو جلدی تاریخ مفصل لارستان
-کتاب لارستان شهری به رنگ خاک
-کتاب تاریخ لارستان
-کتاب لارستان و جنبش مشروطیت
-استاد: اقتداری، لارستانی، احمد. (کتاب زبان لارستانی). چاپ اول، ناشر: همسایه، تهران: سال ۱۳۸۴ خورشیدی. 
-بنیاد بازشناسی لارستان کهن
-http: / / www. farsnews. ir / newstext. php ? nn= ۸۹۰۳۳۱۰۰۹۲
-http: / / www. jamejamonline. ir / newstext. aspx ? newsnum= ۱۰۰۸۷۸۴۷۰۳۵۳
-https: / / seeiran. ir / مسقطی /
-
-جستارهای وابسته
-ارتفاعات شهرستان لارستان
-استان لارستان
-
-
-لارستان
-لارستان
-خنج شهری است در جنوب استان فارس که در فاصله ۲۷۰ کیلومتری شیراز و ۱۱۰ کیلومتری خلیج‌فارس می‌باشد. این شهر مرکز شهرستان خنج است. خنج بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ دارای ۱۹ ٬ ۲۱۷ تن جمعیت گزارش شده‌است. که از این نظر بیست و پنجمین شهر استان فارس و سیصد و پنجاه و چهارمین شهر ایران به‌شمار می‌رود. 
-دین مردم شهرستان خنج اسلام و از مذهب اهل‌سنت، شافعی هستند. 
-
-خنج در ارتفاع ۶۷۰ متری از سطح دریا در منطقه رشته کوه‌های زاگرس واقع شده‌است. خنج در دشت خنج از شمال و جنوب به وسیله کوه‌ها محصور شده‌است. آب و هوای خنج به‌طور کلی گرم و خشک است و در زمستان‌ها هوا معتدل و در تابستان‌ها هوا بسیار گرم است و ناحیه نیمه‌خشک استان را دربر می‌گیرد. 
-
-بنا بر احتمال بنای ابتدایی شهر خنج در اطراف قلعه تونگر که بر روی فلاتی شکل گرفته‌است تشکیل شده‌است. این قلعه که در قسمت شمالی شهر است حکایت از وجود آبادی سه هزار ساله و پیش از آن دارد. بر این قلعه حکام نیمه مختار فرمان می‌راندند. اکنون نیز از قلعه توانگر آثاری باقی است از جمله برج دیدبانی، بارو، حصار، آب‌انبارو… این منطقه اکنون استحفاظی است. 
-
-مردم خنج اچمی بوده و زبان رایج ایشان نیز اچمی (لارستانی) است خنج پس از لارستان دومین شهر شاخص اچمی‌ها است.. شهر خنج با دارا بودن بیش از ۲۰ اثر تاریخی از دوره‌های مختلف که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، یکی از شاخص‌ترین شهرهای تاریخی استان فارس محسوب می‌شود. 
-
-این شهر بر اساس آمار سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ دارای ۱۹ ٬ ۲۱۷ تن جمعیت است. ارتفاع خنج از سطح دریا ۶۷۰ متر است. فاصله‌اش با خلیج‌فارس ۱۱۰ کیلومتر و با شیراز ۲۷۰ کیلومتر می‌باشد. 
-
-نام
-در مورد ریشه نام احتمالات زیادی داده شده‌است که دو دیدگاه نسبت به باقی دیدگاه‌ها شاخص‌تر است. 
-
-صورت اولیه آن «هنگ» از واژه اوستایی و زرتشتی است اما به مرور به «هنج»، «خنگ» و خنج تبدیل یافته‌است. که این خود نشان‌دهنده پیشینه بسیار کهن این سرزمین است. 
-
-همچنین معنای شادی و جشن برای خنج با واقع‌شدن آن در مجاورت روستای «سده» در پنج کیلومتری شمال خنج مطابقت دارد، چرا که جشن سده از جمله جشن‌های زرتشتی در محل این روستا برگزار می‌شده و احتمال دارد که نام خنج نیز به این منظور به کار رفته باشد. 
-
-در روایتی دیگر پس از ورود اسلام به فارس و سقوط کاریان و آتشکده آذرفرنبغ، زرتشتیان بسیاری از دانایان و پیشوایان به خنج عزیمت نموده و در جوار بزرگان و علمای اسلام تربیت شدند، از این رو خنج به «کنج اولیاء» معروف شد، اصطلاحی که امروزه نیز بین عامه مردم رواج دارد. 
-
-در تذکره‌های قدیمی تعبیر «کنج =خنج» به کار رفته‌است و در زبان محلی رایج در منطقه لارستان، کنج به معنای زاویه و خانگاه به کار برده می‌شود. از این رو به دلیل رواج تصوف و خانقاه‌ها و زاویه‌های متعدد در خنج پس از قرن ششم هجری، خنج به معنای گوشه‌نشینی و زاویه نیز در نظر گرفته شده‌است. 
-
-پیشینه تاریخی
-
-دوران باستان
-قدیمی‌ترین متون تاریخی نام این شهر را «هنگ» ضبط کرده‌اند. بعدها به اشکال گوناگون: «هونج»، «خنگ»، «خوانج»، و «خنج» درآمده‌است. با توجه به شواهد تاریخی که از این پس مورد بررسی قرار خواهد گرفت، نام اولیه این شهر نمایانگر نوعی بافت فرهنگی و معنوی بوده که از طریق ایجاد «خانقاه» و «زاویه» های گوناگون، به ویژه پس از قرن ششم هجری، خود را نشان داده‌است. با این تعبیر ساختار اصلی شهر بر بنیاد فرهنگی و معنوی پایه‌گذاری شده و به همین جهت آن را «هنگ» که به معنای عمومی جایگاه گوشه نشینان و عباد و زهاد است، نامیده‌اند. در محدوده فرهنگی لارستان کنونی دو روستا یکی در منطقه «گوده» واقع در بخش بستک با نام «ده هنگ» و دیگری در چند کیلومتری «خنج» با نام «هنگ نو» وجود دارد که وجه تسمیه اولی به خاطر استقرار یکی از روحانیان معروف تیره «قتالی» و ایجاد خانقاه و زاویه در آن دیار به این نام معروف شده نام اصلی این شهر در طول تاریخ دگرگون‌شده و شکل کنونی «خنج» را یافته‌است. تعبیر «کنج خنج» که در تذکره‌های قدیمی به کار رفته‌است، خود دلیل دیگری بر وجه تسمیه آن می‌باشد. اصولا در زبان محلی رایج در منطقه کنج، به معنای «زاویه» و «خانقاه» به کار برده می‌شود. هم‌اکنون روستایی در منطقه «گوده» با نام «کنجی» وجود دارد که بنیان‌گذار آن یکی از سادات معروف «قتالی» است که حدود یک‌صد و اندی سال پیش، از مقر اصلی خانوادگی‌اش در «چاه بنارد» به این محل کوچ نموده و در آن جا به عبادت و ریاضت مشغول می‌گردد و مردم آن دیار به همین دلیل آن جا را «کنچی» به معنای زاویه و خانقاه نامیده‌اند و سادات «کنچی» در لارستان معروف می‌باشند و هم‌اکنون نیز روزانه زوار بسیاری جهت ادای نذر و نیاز و حاجات خویش به آن دیار دور افتاده سفر می‌نمایند با این شواهد می‌توان پی برد که اساس و بنیان شهری «خنج» بر مبنای استقرار «خانقاه» و «زاویه» مشایخ طریقت بوده و به همین دلیل «هنگ» نامگذاری گردیده‌است و احتمالا قبل از استقرار مجامع فرهنگی اسلامی، به نام دیگری مشهور بوده‌است. هنوز هم در روایات محلی نام قدیم «خنج» ر�� «کوشک» می‌دانند که احتمالا متعلق به دوره‌ای پیش از رونق فرهنگی آن، طی قرون اولیه اسلامی تا قرن چهارم می‌باشد. 
-
-دوران اسلامی
-اتفاق مهم این دوران ظهور شیخ دانیال در این شهر است. شیخ دانیال با پایه‌گذاری سلسه مشایخ دانیالی در خنج تأثیر زیادی بر سرنوشت لارستان و بنادر و جزایر خلیج‌فارس می‌گذارد. خانقاه شیخ دانیال در قرن هفتم به قدری مشهور بوده که یکی از چهار رکن دراویش جنوب ایران محسوب می‌شده‌است؛ به گونه‌ای که مریدان او در دربار هرمز از احترام والایی برخوردار بوده‌اند. علاوه بر این موارد حاکمیت جزایر کیش هم به دست خنجی‌ها و مریدان شیخ دانیال می‌رسد. 
-
-از سوی دیگر خنج در قرن هشتم هجری و پایه گذاری طریقت شمسیه به سرکردگی شیخ محمد ابونجم خنجی از آنچنان شهرت بسزایی برخوردار شد که علما و سیاستمداران عصر خود را متوجه خود ساخت که از آن جمله می‌توان به امیر اصفهان شاه، سید شریف جرجانی و سپهسالار شاه و دیگر علما اشاره نمود. 
-
-معافیت مالیاتی خنج از سوی دربار ایران
-شهرت و محبوبیت مشایخ و علمای این شهر در دربار ایران طی قرون هشتم و نهم به حدی بود که امرای آق قویونلو و تیموری زمین‌های متعلق به ملوک خنج و به ویژه شیخ محمد ابونجم را از مالیات معاف کرده بودند. و در این باره پروفسور اوبن سندی را عنوان می‌کند که متعلق به دربار تیموری در بین سال‌های ۸۳۵ تا ۸۴۷ عنون می‌کند که مضمون این سند آن است که خانقاه کاکا شمس‌الدین محمد ابونجم را به سیخ الاسلام شیخ محمد واگذار می‌نماید و از سوی دربار تیموری این اتفاق رخ می‌دهد. همچنین سلطان آق قویونلو یعقوب بیگ که امتیازاتی را اوزون حسن به این شهر داده بود تایید می‌کند و از سوی دیگر شیخ روزبهان خنجی از نظریه پردازان شاخص و دانشمند ایرانی و وزیر دربار که در دربار آق قویونلو می‌زیسته است نصبش از سوی پدر به خنج و از مادر به سلسله خاندان آق قویونلو می‌رسد و دایی آن وزیر ملوک فارس در شیراز بوده و از همین سو شیخ نیز محل تولد آن در شیراز ذکر شده است. 
-
-خنج در مسیر دریایی ابریشم کهن
-خنج به عنوان یکی از شهرهای تاریخی‌در جنوب استان فارس در طول قرون متمادی همواره دستخوش تغییر و تحولات بوده‌است. موقعیت خاص جغرافیایی این منطقه باعث شکل‌گیری یکسری مناسبات با دیگر مناطق همجوار خود شد که نتیجه آن به وجود آمدن راه‌های تجاری برای ارتباط با دیگر مناطق بوده‌است. از مهم‌ترین این مناطق سیراف می‌باشد که به عنوان اصلی‌ترین بندر تجاری درمسیر دریایی ابریشم نقش ایفا می‌کرد. مسیر دریایی ابریشم به مسیری گفته می‌شود که از بنادر جنوب چین به اقیانوس هند و از آنجا به خلیج‌فارس ختم می‌شد که به جاده ادویه نیز معروف است این مسیر پس از رسیدن به مناطق شمالی خلیج‌فارس از جمله سیراف به جاده ابریشم متصل و به داخل ایران می‌رفت. یکی از مسیرهایی که سیراف را به داخل فلات ایران مرتبط می‌ساخت مسیری بود که از طریق مناطقی مانند «کران»، «گله‌دار» و «فال» می‌گذشت و به خنج می‌رسیدو از آنجا به شیراز و در نهایت به فلات ایران ختم می‌شد.. نقش خنج همانند دیگر مناطق پس کرانه‌ای نقشی کلیدی و تعیین‌کننده است چرا که خنج پس از آن‌که در قرون سوم و چهارم در اثر مبادلات تجاری با سیراف به شکوفایی اقتصادی می‌رسد حتی پس از افول سیراف نیز جایگاه خود را حفظ می‌کند و در قرون بعدی به خصوص در قرن هشتم هجری، خنج در اوج مناسب��ت فکری وفرهنگی با دیگر مناطق به سر می‌برد که وجود تعداد زیادی خانقاه متعلق به این دوره در خنج گواه براین مطلب است. این مسئله تا قرن دهم ادامه پیدا می‌کند. 
-
-خنج در سفرنامه ابن بطوطه
-ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، اهل طنجه در مراکش، از علمای معروف حنفی مذهب (از مذاهب چهارگانه بزرگ اهل سنت) و جهانگرد معروف به مارکوپولو جهان اسلام و تاریخ‌نویس در سال ۷۴۸ هجری قمری عبور نموده‌است و به «خنج» رفته‌است. وی شرح این رحله در سفرنامه خود که به زبان عربی نوشته شده‌است و به سفرنامه ابن بطوطه معروف است چنین بیان نموده‌است: 
-
-آثار تاریخی
-
-مسجد جامع سلجوقی و سردر مسجد
-مسجد جامع خنج مجموعه‌ای از معماری و آثار تاریخی متعلق به سده هشتم هجری است. گفته می‌شود مسجد جامع قدیم خنج مانند مسجد عتیق شیرازاست. سر در مسجد جامع خنج مربوط به سده ۷ تا ۸ ه‍. ق است و در کنار مسجد جامع سلجوقی واقع شده‌است و این اثر در تاریخ ۲۳ فروردین ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-
-برکه میر شریف
-برکه میرشریف مربوط به دوره تیموری است بزرگ‌ترین برکه (آب‌انبار) سر پوشیده در خنج و حومه است که توسط میرشریف یکی از حکام فارس ساخته شده‌است باشماره ۱۲۷۰۷ به ثبت آثار ملی ایران رسیده‌است. 
-
-حمام خانی
-این حمام که از آثار دوران قاجاریه است همانند دیگر حمام‌های تاریخی شامل رختکن، تن و گرمخانه و خزینه می‌باشد. این اثر در سال ۱۳۵۴ به ثبت آثار ملی ایران رسیده‌است. 
-
-قلعه شاه آریا آرین
-این قلعه در دامنه کوه قلاتو قرار دارد، قلعه شاه‌نشین در بلندترین قله ارتفاعات قلاتو بین خنج و سده واقع شده‌است. اکنون آثاری از حصاررهای سنگ و گچ و حوض وآب انبار در سراسر این رشته قلات مشهود است. این بنا مربود یه عصر ساسانی بوده‌است. 
-
-برکه شیخ
-این برکه که در مرکز شهر و در کنار یکی از شریان‌های اصلی شهر قرار دارد متعلق به دوره قاجار است و در سال ۱۳۸۴ باشماره ۱۲۶۹۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیره است. 
-
-سنگ‌فرش جاده ابریشم کهن (دیگ اشکن) 
-با توجه به اهمیت راه ابریشم که از مسیر کاریان به خنج و سیراف می‌رفته‌است. این مسیر در زمان شاه ازیر (ازیروس) قسمت‌هایی از این راه معروف با سنگ و ساروج فرش شده که هنوز آثاری از آن مشهود است. 
-
-مجموعه دانیالیه
-مجموعه دانیالیه که شامل خانقاه، مناره و آرامگاه شیخ دانیال خنجی است. از بناهای تاریخی و جاذبه‌های گردشگری شهرستان خنج و متعلق به قرن هشتم هجری است که به دستور سلطان قطب‌الدین تهمتن بن سلغور حاکم هرمز که از مریدان شیخ دانیال بود ساخته شده‌است. محوطه شیخ دانیال خنج مجموعه‌ای از معماری قرن هفتم و هشتم هجری همزمان با زمامداری ایلخانان مغول در ایران است. این اثر در تاریخ ۱ مرداد ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۹۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-
-مقبره امرای سلجوقی
-گورستان سلاطین سلجوقی که قبرهای چندتن از پادشاهان در آن وجود دارد، با شماره ۱۲۶۸۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است. 
-
-بقعه شیخ عبدالسلام خنجی
-مقبره شاه شیخ عبدالسلام خنجی، از ابنیه باستانی و مذهبی دیرینه شهر خنج است که قدمت این بنا به درستی مشخص نیست اما تعمیرات انجام‌شده در این بقعه در دوره صفوی نشان از اهمیت این مکان مقدس در ادوار مختلف تاریخی دارد. مدفن شیخ عبدالسلام از بناهای ارزنده در نوع خود محسوب می‌شود که ب��توجه به ارزش‌های تاریخی، فرهنگی توسط اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری فارس در تاریخ دی‌ماه ۱۳۵۲ با شماره ۹۶۲ آثار ملی ایران شده‌است. 
-
-بقعه شیخ شمس‌الدین محمد ابونجم خنجی
-آرامگاه شیخ ابونجم خنج، از بناهای دوران اسلامی (قرن هشتم)، می‌باشد. این بنا با مصالح لاشه سنگ و ملاط گچ احداث شده‌است. وجود این بقعه به مسجد جامع خنج و سردر معروف آن نیز اعتبار خاصی بخشیده‌است. بقعه شیخ ابونجم خنج در محله حاج شیخ محمد ابونجم واقع است. تبدیل پلان مربع به دایره و سپس گنبد بوسیله فیلپوش از ویژگیهای این بنا است. این بنا توسط یکی از مریدان شیخ امیر صیف الدین نصرت لاری که نشان‌دهنده ادارت بسیار آن به شیخ است ساخته شد. این اثر در تاریخ ۱۳۷۸ / ۰۱ / ۲۳ به شماره ۲۳۱۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است. 
-
-بقعه کاکا فخر الدین
-این بنا که مدفن یکی از عرفای نامی خنج است دارای معماری ایلخانی است. تزئینات این بقعه از ارزش بسیار زیادی برخوردار است که در سایر بناهای نتبرکه فارس نظیر آن دیده نمی‌شود. این اثر به شماره ۲۱۳۲۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-
-زمین‌شناسی
-از جمله پدیده‌های ساختاری می‌توان به گسله‌های اساسی در سامانه گسیختگی‌های گستره نامبرده که در زیر به آن‌ها اشاره می‌کنیم. 
-
-پهنه گسلی خنج
-این پهنه گسلی با روندی نزدیک به ۷۰ درجه شمالی باختری دامنه شمالی کوه قره قزلی را متأثر ساخته و پس از شهر خنج دردشت خنج و دامنه جنوبی این دشت ادامه می‌یابد. 
-این پهنه گسلی شامل دسته‌ای از گسل‌های باراستای نزدیک به ۷۰ درجه شمال باختر است که بخش‌های شمالی شهر خنج را دربرمی گیرد. چنان‌که دربرش ساختاری زیر نقشه نمود دارد این پهنة گسلی درگروه گسله‌های طولی با مولفة اصلی راندگی همراه با حرکات راست بر قرارگرفته‌است. شیب سطح گسله‌های این پهنه گسلی بگونه‌ای معمول روبه شمال خاور است. 
-
-دسته گسلی خنج
-این دسته گسلی دارای خمش‌های ناگهانی درراستای خود می‌باشند، بگونه‌ای که بخش‌هایی از آن دارای روند ۷۰ درجه شمال خاوری، بخش‌هایی دارای روند خاوری – باختری و بخش‌هایی ۵۵ درجه شمال باختری می‌باشد. گسل هفت وان جنوب تاقدیس کوه سیاه و بخش‌هایی جنوبی‌تر آن را متأثر ساخته‌است. 
-دسته گسلی محمله: این گسیختگی‌ها باسازوکار راستالغز تا مورب لغز درگروه گسله‌های مایل تاقدیس کوه تنگ خور را متأثر ساخته‌است. درشمار بهم ریختگی‌های ساختاری و تغییرات پی آمده از جنبش این گسیختگی درتاقدیس کوه تنگ خور می‌توان به انحراف و جابجائی افقی همراه با حرکات راست بر درمحور تاقدیس یادشده اشاره کرد. 
-
-اقلیم
-خنج، مرکز شهر ستان خنج در ۸۹۰ / ۲۷ درجه عرض شرقی و ۴۳۷ / ۵۳ درجه شمالینصف النهار گرینویچ قرار دارد. که از جنوب به شهرستان‌های لامرد و مهر و از شمال به شهرستان قیر و کارزین و جهرم و از شمال شرق به شهرستان لارستان و از شرق به شهرستان اوز محدود می‌شود. خنج در ابتدای دشتی وسیع در کوهپایه‌های زاگرس جنوبی قرار دارد. فاصله آن تا خلیج‌فارس ۹۰ کیلومتر. ارتفاع آن ۱۰۴۴ متر می‌باشد. 
-
-خنج در بیشتر روزهای سال با آب و هوای گرم مواجه است. اما در عین حال جزو مناطق پر بارش استان فارس است. پس از بارش باران و آب‌گیری دریاچه فصلی خنج میزبان پرندگان مهاجر در فصل‌های پر بارش به خصوص زمستان می‌باشد. 
-
-رهاورد
-
-حلوا مسقطی: یک نوع شیرینی است که مواد اولیه آن نشاسته، روغن، شکر، زعفران، هل و گلاب است و از انواع مغز پسته و بادام برای تزئین آن استفاده می‌گردد. 
-مهوه: سس محلی است که بر اثر تخمیر طبیعی ماهی ساردین به دست می‌آید و با نان خورده می‌شود. این سس حاوی فسفر، کلسیم و چربی زیاد است. 
-حلوا ارده: فرآورده‌ای است جامد و یکنواخت با ظاهری نخ‌دار که از پختن شکر، گلوکز مایع، اسید سیتریک و آب و چوبک و سپس مخلوط کردن این شربت با اردههم‌زمان با مالش به دست می‌آید، در تهیه این فرآورده می‌توان از برخی مواد افزودنی نیز استفاده نمود. 
-خرما بریز (حلوا خرما): نوعی حلوا خرما که از به عمل آوردن خرما و آرد و کنجد بو داده و ادویه‌های مخصوص و مغز پسته و بادام مخلوط می‌شود. 
-نان رگاگ (لیتک): نوعی نان بسیار نازک و خوشمزه محلی خنج می‌باشد که بامهیاوه، تخم‌مرغ و پنیر در دو وعده غذایی صبحانه و شام مصرف می‌شود. 
-
-افراد سرشناس
-دوران معاصر: 
-داریوش خنجی (فیلم‌بردار هالیوود) 
-عبدالله اسماعیل‌زاده (سرمایه‌دار و نیکوکار اماراتی) 
-عبدالله اسد زمانی خنجی (نیکوکار و سرمایه‌دار کویتی) 
-نظام‌الدین مقدسی (شاعر و نویسنده معاصر) 
-عبدالعزیز لطفعلی خنجی (تاجر سرشناس و از فعالین سیاسی در بحرین) 
-لطفعلی خنجی (اولین گوینده بی‌بی‌سی فارسی، مترجم، ادیب و زبان‌شناس) 
-عارف دانیالی (مدرس و نویسنده حوزه فلسفه) 
-محمد ابونجمی (استادیار دانشگاه تهران) 
-امیرحسین خنجی (تاریخدان، ادیب و شاعر) 
-محمدامین خنجی (موسس مدرسه ایرانیان بحرین، کارشناس مسائل بحرین در دربار پهلوی) 
-محمدعلی خنجی (حقوقدان، مترجم، جامعه‌شناس) 
-عبدالواحد خنجی (رئیس فدراسیون کوهنوردی ایران در دوره پهلوی) 
-مولانا شیخ عبدالرزاق ابونجمی خنجی (مجتهد دینی) 
-محمدنور نوری (نویسنده و مولف) 
-دوران کهن: 
-فضل بن روزبهان خنجی (نظریه‌پرداز شاخص) 
-عمر بن عبدالعزیز خنجی (نویسنده اولین کتاب علم ریاضیات به زبان فارسی) 
-مجدالدین اسماعیل بن علی خنجی (قاضی‌القضات شیراز در قرن هفتم و مؤلف کتب متعدد) 
-شیخ عبدالسلام خنجی (از صوفیان قرن هفتم و بزرگان طرق عرفانی) 
-شیخ رکن‌الدین دانیال خنجی (از بزرگان عرفان و اندیشه) 
-شیخ قاضی حسن خنجی (وزیر خواجه نظام الملک طوسی و مفتی اعظم اهل سنت) 
-
-مردم‌شناسی
-
-جمعیت
-بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۹ ٬ ۲۱۷ نفر بوده‌است. 
-
-زبان و گویش و شغل
-مردم خنج اچمی‌ها هستند. این مردم به زبان اچمی با گویش خنجی سخن می‌گویند. اچمی در جنوب استان فارس و استان هرمزگان و شرق بوشهر رایج است. زبان اچمی یکی از گویش‌های پهلوی باستان از زبان‌های فارسی‌تبار شاخه جنوب غربی و بازمانده پارسی پهلوی است و قواعد خاص خود را دارد. اکثر مردم بومی این شهر به علت مراودت با کشورهای حوزه خلیج‌فارس از جمله امارات، کویت، قطر، عمان و بحرین، در این کشورها شاغل هستند. 
-
-آموزش عالی
-
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد خنج
-این دانشگاه نیز توسط عبدالله اسد زمانی خنجی که یکی از تجار خنجی ساکن کویت بود ساخته شد و در سال ۱۳۷۵ افتتاح شد. این دانشگاه اولین دانشگاه آزاد خوابگاه دار کشور بود و دانشجویانی از سراسر ایران در این واحد تحصیل کرده‌اند. این واحد دانشگاه آزاد در رشته‌های مهندسی، عمران، معماری، علوم انسانی، حقوق، علوم تربیتی، دامپزشکی، ریاضیات در مقاطع کاردانی و کارشناسی دانشجو می‌پذیرد. 
-
-دانشگاه پیام نور واحد خنج
-ساختمان این دانشگاه توسط برادران دانیالی ساخته شد و در پی سفر ریاست محترم جمهوری به استان فارس و شهر خنج و تصویب ایجاد یک واحد دانشگاهی در شهرستان خنج در سال ۱۳۸۶ تأسیس گردید. این واحد دانشگاه پیام نور در رشته‌های مهندسی، علوم انسانی در مقطع کاردانی و کارشناسی دانشجو می‌پذیرد. 
-
-امکانات شهری
-
-بیمارستان
-بیمارستان نبی اکرم (ص) خنج یک بیمارستان دولتی که توسط مردم محلی ساخته شده‌است. تعداد تخت مصوب بیمارستان ۱۱۳ تخت است. سرویس‌های تخصصی این بیمارستان شامل: جراحی عمومی، زنان و زایمان، داخلی، اطفال و نوزادان، چشم، گوش و حلق و بینی، قلب، اورولوژی، NICU ,Icu، اعصاب و روان، مغز و اعصاب و ارتوپدی است. خدمات پاراکلینیک موجود عبارتند از: آزمایشگاه، رادیولوژی، سونوگرافی، سی تی اسکن، اکوکاردیوگرافی، تست ورزش، نوار مغز، نوار عصب و عضله و ماموگرافی، CT OPG، اندوسکوپی و تغذیه و رژیم درمانی و کلینیک دیابت و فشار خون) نقش مهمی در حفظ و ارتقاء سلامت مراجعین محترم دارد. 
-
-کتابخانه‌ها
-
-کتابخانه مرکزی پیامبر اعظم (ص) 
-این کتابخانه در مرکز شهر قرار دارد و دهه ۵۰ ساخته شد. این کتابخانه برای چندین دهه کتابخانه اصلی شهر است. 
-
-کتابخانه صابرین
-کتابخانه صابرین نیز بودجه شخصی یک خیر محلی ساخته شده‌است. این کتابخانه شامل مخزن کتاب با گنجایش بیش از چند هزار جلد، سالن‌های مطالعه آقایان و خانم‌ها است. این کتابخانه در تاریخ ۱۳۸۰ به مساحت ۲۴۰ مترمربع تأسیس شد. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست بخش‌های ایران
-استان فارس
-شهرستان خنج
-
-منابع
-
-ابن بطوطه، بن عبدالله، محمد، (تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار)، دار احیار العلوم، بیروت، چاپ سال ۱۹۸۷ میلادی به (عربی). 
-اقتداری، احمد. '' ج ۱. چاپ اول، شرکت انتشارات جهان معاصر، تهران چاپ اول، سال ۱۳۷۱ خورشیدی. 
-خبرگزاری مهر
-
-شهرستان خنج
-شهرهای استان فارس
-شهرهای شهرستان خنج
-ضرب‌المثل یا زبانزد گونه‌ای از بیان است که معمولا تاریخچه و داستانی پندآموز در پس بعضی از آن‌ها نهفته‌است. بسیاری از این داستان‌ها از یاد رفته‌اند، و پیشینه برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست، با این حال، در سخن به‌کار می‌رود. 
-
-بررسی نظر کارشناسان
-دانشمندان و زبان‌شناسان نامدار هنوز تعریفی جامع و کامل برای کلمه ضرب‌المثل نیافته‌اند. گرچه در این راستا تحقیقات بسیار ارزشمندی صورت گرفته و تفاسیر معتبری نیز ارائه شده‌است. علی‌اکبر دهخدا در مقدمه امثال و حکم چنین می‌نویسد: 
-
- «در زبان فرانسوی هفده لغت یافت می‌شود که در فرهنگ‌های عربی و فارسی همه آن‌ها را «مثل» ترجمه کرده‌اند، و در فرهنگ‌های بزرگ فرانسوی تعریف‌هایی که برای آن‌ها نوشته‌اند، مقنع نیست و نمی‌توان با آن تعریفات، آن‌ها را از یکدیگر تمییز داد.» 
-
-محقق معروف، آرچر تیلور، که تحقیقاتش در اوایل قرن بیستم تأثیری شگرف در این زمینه داشته‌است، نتوانست تعریفی جهان‌شمول برای «امثال و حکم» پیدا کند. وی در کتاب معروف خود اظهار می‌کند که تعریفی برای «امثال و حکم» نمی‌تواند وجود داشته باشد. با این وجود تعاریف مختلفی از گذشته تا حال ارائه شده‌است که مهم‌ترین آن‌ها تعریف فردریش سیلر است. وی «امثال و حکم» (ضرب‌المثل) را این‌چنین تعریف کرده‌است: 
-سخنان برجسته، روشن، پندآمیز و مستقل که در زبان مردم رایج است. 
-
-به عنوان مثال ضرب‌المثل شنونده باید عاقل باشد به معنی آن است که اکنون شنونده عاقل نیست و به او گوش زد می‌کنیم که عاقل باشد، 
-
-به نقل از حسین بهرامی. 
-
-ضرب‌المثل و نسبت آن با اصطلاحات ضرب‌المثلی
-تفاوت مابین «ضرب‌المثل» و «اصطلاحات ضرب‌المثلی» در شکل، ساختار و عمل‌کرد آنهاست. امثال و حکم جمله‌ای است کامل با ساختمانی استوار بر پایه و اساسی غیرقابل تغییر، مانند: 
-تب تند زود به عرق میشینه! 
-هرکه بامش بیش، برفش بیشتر! 
-خواستن توانستن است! 
-آدم بی‌سواد کور است! 
-اصطلاحات ضرب‌المثلی، برخلاف امثال و حکم، عباراتی مصطلح و عمومی هستند که ابتدا باید در جمله‌ای جایگزین شوند تا عبارتی کامل حاصل آید. این عبارت کامل نیز برحسب قید زمان، فاعل و مفعول متغیر است، مانند: 
-پا توی کفش کسی کردن
-دم خود را روی کول گذاشتن
-بی‌گدار به آب زدن
-گلیم خود را از آب بیرون کشیدن
-کلاه‌خود را قاضی کردن
-کلاه‌خود را سفت چسبیدن
-
-این اصطلاحات ضرب‌المثلی، بدون قرار گرفتن در یک جمله کامل، فاقد خصلت‌های ضرب‌المثل خواهد بود؛ لذا تفهیم عبارات اصطلاحی یادشده با اضافات مقدور است، مانند: 
-پایت را تو کفش بزرگ‌تر از خودت نکن! 
-از ترس، دمش را روی کولش گذاشت و دررفت! 
-بی‌گدار به آب نزن که پشیمان می‌شوی! 
-تو اول گلیم خودت را از آب بیرون بکش، …! 
-تو اول برادریت رو ثابت کن
-
-بنابراین، عبارات ضرب‌المثلی را می‌توان به عنوان مواد اولیه (خام) یک اصطلاح ضرب‌المثلی تعریف نمود: اصطلاحات ضرب‌المثلی، عباراتی هستند که معنا و مفهوم آن‌ها با معنی هریک از کلمات تشکیل دهنده آن، نسبت مستقیم نداشته باشد، مانند: 
-گربه در انبان فروختن
-گربه را در (دم) حجله کشتن
-دل دادن و قلوه گرفتن
-
-مفهوم و پیام این اصطلاحات مثلی با کلمات (گربه، انبان، حجله، دل و قلوه…) هیچ‌گونه رابطه فیزیکی (ارگانیک) ندارد. به عبارت دیگر، معنی جمله از کلمات تشکیل دهنده آن جمله قابل دریافت نیست. این اصطلاحات تصویری (مجازی) فاقد شجره‌نامه‌اند و ریشه و ماخذ آن‌ها به مرور زمان محو شده‌است. 
-
-اشاره شد که امثال و حکم در شکل، ساختار و عمل‌کرد خود از ضرب‌المثل متمایز می‌شود و به عنوان مواد اولیه‌ای محسوب می‌گردد که باید در جمله کاملی به کار گرفته شود تا خصلت ظاهری ضرب‌المثل را به نمایش بگذارد. عبارات و اصطلاحات ضرب‌المثلی، با هرنوع آرایش و پیرایشی تبدیل به امثال و حکم نخواهند شد. امثال و حکم دارای سنت و اصالت لایزالی است که در اذهان عموم نقش گرفته و دارای رسالت آموزشی و حامل پیام و تجربه زندگی است. درصورتی‌که عبارات ضرب‌المثلی به هر میزان که استقلال معنا و رسالت پیام آوری داشته باشد، بازهم به تنهایی قادر به انجام رسالت خود نیست و همیشه متکی بر جمله و پیش‌درآمدی توضیحی است. مع‌هذا، خط فاصل دقیقی نمی‌توان بین ضرب‌المثل و اصطلاح ضرب‌المثلی کشید، به خصوص که در زبان‌های مختلف، این خط فاصل ب ه‌طور قابل ملاحظه‌ای تغییر می‌یابد. استاد «کارل فریدریش ویلهلم واندر»، گردآورنده و مؤلف ۲۵۰ ٬ ۰۰۰ امثال و حکم و اصطلاحات ضرب‌المثلی در پنج جلد، در مقدمه کتابش به این سؤال پاسخ می‌دهد: 
-
- «از گوشه و کنار و از زبان بعضی از منقدان شنیده می‌شود که تفکیک امثال و حکم را از اصطلاحات ضرب‌المثلی ترجیح داده و پیشنهاد کرده‌اند که مجموعه «امثال و حکم» باید فقط دربرگیرنده امثال و حکم باشد. اولا خط فاصل بین این دو مقوله در حالات مختلف غیرقابل تشخیص و تفکیک است، زیرا یک پیام خاص در مقطعی خاص به وسیله امثال و حکم، و جایی دیگر به وسیله اصطلاح مثلی بیان شده‌است که این‌جانب با هیچ معیاری امکان تجزیه و تفکیک آن‌ها را ندارم. دوم اینکه، رسالت ادبی و فرهنگی «امثال و حکم» با پیشنهاد فوق به شدت خدشه‌دار شده و درصورت عملی شدن چنین پیشنهادی، این مجموعه فاقد ارزش بنیادین خواهد شد.» 
-
-آیا امثال و حکم بازتاب «خصوصیات ملی است»؟ 
-در میان رسالات متعددی که درباب امثال و حکم نوشته شده‌اند تحقیقات بسیاری نیز تحت عنوان: چهره ملت ایکس در آیینه امثال و حکم خود، به عمل آمده‌است که تبیینی نافرجام در اخلاق‌شناسی مردم به وسیله امثال و حکم آن ملت است. این رسالات، یک‌رشته از ضرب‌المثلهای ردیف نویسی شده هستند که به غلط آن را «آئینه روح ملت» نامیده و بازتاب خلقیات کل جامعه محسوب شده‌اند. از آنجائی که چنین تصوراتی غالبا بر اساس نمونه‌های انفرادی و تعمیم نادرست آن به تمام جامعه صورت پذیرفته‌است، مستلزم برخوردی اصولی و محتاطانه‌است؛ مثلا در سنجش ضرب‌المثل‌های: 
- «خوش اصل خطا نکند و بداصل وفا نکند» 
- «نابرده رنج، گنج میسر نمی‌شود!»، 
-
-اگر به منزله نمودار خصوصیات ملت آلمان در زمینه اصالت و درستکاری و همچنین کار و تلاش معرفی شوند، باید به گنجینه امثال و حکم دیگر ملل نگاهی کوتاه بیفکنیم تا به این حقیقت پی برده که دامنه این‌گونه ضرب‌المثل‌ها بسیار وسیعتر از قلمرو زبان آلمانی است. بنا براین با چنین معیاری نمی‌توان توجیه و تفسیری بر خصلت و ویژگی‌های اخلاقی مردم آلمان ارائه نمود. این اصل در مورد اکثر قریب به اتفاق امثال و حکم بین‌المللی که ریشه در فرهنگ یونانی-رومی، انجیل و قرون وسطی دارند، صادق است. 
-
-تاریخ پیدایش امثال و حکم
-آنچه به صورت علم در تاریخ ثبت شده‌است، اندیشه پیشگامان فلسفه در صدهاسال قبل از میلاد مسیح است. فلسفه قبل از سقراط ناظر بر علوم طبیعی بود و با اخلاقیات و دین و آئین مردم و سایر اعتقادات فکری و تربیتی آن دوران، کاری نداشت. فلاسفه تمام کوشش و توان خود را به بحث و بررسی در مورد علوم مادی و فعل و انفعالات طبیعی نموده و توجه خود را صرف علم‌الاشیاء می‌کردند. آنچه جزو علم و دانش آن زمان محسوب نمی‌شد اخلاقیات و اصول اخلاقی و آراء معنوی جامعه بود. علی‌رغم بی‌توجهی به این مهم، از بدو تشکیل اجتماعات شهری و تمدن‌های باستانی، حتی قبل از ظهور ادیان بزرگ، انسان‌ها به ضرورت اخلاق و ادبیات و فرهنگ وابسته به آن پی برده و به اهمیت آن در زندگی خود، آگاهی داشتند. امثال و حکم نیز قبل از طبقه‌بندی علوم و قرن‌ها پیش از ظهور فلاسفه، وجود داشته‌است. انسان اجتماعی، از تشخیص میان خوب و بد عاجز نبوده‌است و بر اساس تجربه و برخورداری از اساطیر و داستان‌های موجود، طبق نیاز و شرایط خود، به ساختن ضرب‌المثل وعبارات و اصطلاحات اخلاقی پرداخته‌است. افکار سقراط در توسعه و رشد اخلاق نقش عمده دارد. وی اخلاق را مهم‌تر از سایر بخش‌های علوم و به‌طور کلی فلسفه نظری می‌داند. سیسرو گفته‌است که سقراط فلسفه را از آسمان به زمین آورد. این گفتار بدین معنی است که انسان را به عنوان مرکز ثقل و محور مباحثات فلسفی قرار می‌دهد. شاگردان سقراط یعنی ارسطو و افلاطون دنباله بحث اخلاق را گرفته و به آن شکل علمی و فلسفی دادند. علم اخلاق به خصوص مرهون مساعی ارسطو است که برای آن اصول و مبانی قائل شد و این قواعد را در دسترس مردم قرار داد. 
-
-بر اساس متون تاریخی اولین‌بار ارسطو به جمع‌آوری امثال و حکم و تحقیق علمی آن اقدام نمود که متأسفانه رساله او بنام «امثال و حکم»، از بین رفته‌است. در یونان باستان فلاسفه، شعرا و نویسندگانی مانند: افلاطون، آپولونیوس، سوفکلس، همر، آریستوفان، آیشیلس، اوریپیدس و دیگران با بکار بردن «امثال» در آثار خود، آن را به عنوان بخشی از ادبیات، هم‌ردیف امثال سایره قرار داده‌اند. نویسندگان و فلاسفه رومی مانند: پلاتوس، ترنس، هوراس و سیسرو هم نوشته‌های خود را مزین به امثال و حکم نموده ولی هیچ‌کدام به جمع‌آوری یا تحقیق در پیرامون آن نپرداخته‌اند، ضمن اینکه اکثر مثل‌های موجود در ادبیات رومی، متکی بر امثال و حکم یونانی است که بعدا اروپائیان به ترجمه آن‌ها اقدام نموده و به گنجینه فرهنگ عامیانه خود غنای بیشتری دادند. نویسندگان معاصر نیز با استفاده از ضرب‌المثل در آثار خود و تغییر آن‌ها بر اساس ولریسم، چهره‌ای طنزآمیز به ادبیات بخشیده‌اند. نویسندگانی چون برتولت برشت، گونتر گراس، مارتین والزر، اریش کستنر، هانس ماگنوس انسنبرگر و هاینریش بل در آلمان و صادق هدایت، محمدعلی جمال‌زاده، علی‌اکبر دهخدا، ایرج‌میرزا و عارف قزوینی و هنرمندان دیگر در ایران، ستارگان درخشان ادبیات و فرهنگ مردمی هستند و نامشان باقی. 
-
-در مورد پیدایش و رواج امثال و اصطلاحات مثلی هیچ‌گونه اطلاعی در دست نیست. جملاتی که امروزه به عنوان امثال و حکم شناخته‌شده و در تکلم عموم جاری است، ابتدا گفتار لحظه‌ای و ترواش برق‌آسای اندیشه انسان سخن‌گو بوده که به لحاظ مؤثربودن، دقیق‌بودن و دلنشین‌بودن آن در ذهن شنونده حک و سپس تکرار شده‌است. اولین گوینده یک عبارت مثلی به همان اندازه ناشناس است که گویندگان و نویسندگان اشعار فولکلوریک و اساطیر باستانی. کتب مقدس مانند تورات، انجیل و قرآن نه‌تنها یکی از سرچشمه‌های لایزال پند و اندرز می‌باشند بلکه بسیاری از امثال و حکم و اصطلاحات مثلی نیز این منابع اخذ شده‌اند. اگر اناجیل عهد عتیق و عهد جدید را به عنوان منبع امثال و حکم و اصطلاحات مثلی شناخته‌اند، به دلیل ترجمه آگاهانه آن به وسیله نابغه زبان آلمانی، دکتر مارتین لوتر است. ترجمه لوتر یک برگردان تحت‌الفظی نیست بلکه تولدی دیگر از کتاب مقدس مسیحیان است که عناصر فرهنگی و ادبیات مردم آلمان (اروپا) در آن مؤثر بوده‌است. به روایتی دیگر، مارتین لوتر ابتدا انجیل را آلمانی کرد و پس آنگاه به مردم آلمان هدیه نمود. 
-
-شایان ذکر است که حیات امثال و حکم به دوران قبل از کتابت و نوشتارهای ادیبانه باستانی رسیده که بعدا به صورت نقل‌قول از گفتارهای ناب نوشته در ادبیات عتیق ملل متمدن ضبط شده‌اند. کتیبه‌های متعلق به سومری‌ها که با خط میخی نوشته‌شده، حاوی امثال و حکمی هستند که محققین «زبان‌شناس» به کشف و ترجمه آن توفیق یافته‌اند. با توجه به مطلب فوق، هر اثر ادیبانه‌ای که ضابط امثال و حکم باشد، نباید بدون تحقیق و بررسی، منشأ و مبدأ آن مثل تلقی گردد. بسیاری از امثال پیش از اینکه در آثار نویسندگان یا شعرا ظاهر شوند، مدت‌ها در زبان و گویش عامیانه مردم رایج و سایر بوده و همانند افسانه‌ها و قصه‌ها، سینه به سینه نقل شده‌اند. در کنار منابع شفاهی و گویشی، اهمیت ضبط و نگارش ادبی امثال و حکم، امثال سایره و اصطلاحات مثلی را نباید نادیده گرفت. از این طریق نیز بسیاری از اشعار مردم‌پسند به لحاظ تکرار مداوم و انتشار آن‌ها در دور و نزدیک، به قلمرو امثال و حکم راه‌یافته و با اقبال مردم مواجه شده‌اند. اکثر قریب به اتفاق امثال و حکم اروپایی، ریشه در ادبیات قدیم یونان، روم و همچنین انجیل عهد قدیم و جدید دارد. قرن بیستم نیز زمینه‌ای بسیار مناسب برای ایجاد مثل و عبارات مثلی به وجود آورده‌است. امثال و حکم و اصطلاحات مثلی متولد در قرن نوزده و بیست، در زبان‌های غیر اروپایی نیز رواج یافته‌است. در سال‌های اخیر به لحاظ توسعه تبلیغات و آگهی‌های تجارتی و استفاده از امثال به منظور کسب اعتبار برای کالاهای تجاری، و نقش رسانه‌های گروهی، اصطلاحات و امثال جدیدی به منصه ظهور رسیده، بنابراین دوران طرح و انتشار امثال و حکم به سر نیامده‌است. 
-
-ضرب‌المثل اصفهانی
-در لهجه اصفهانی ضرب‌المثل‌های خاصی وجود دارد. در زیر چند نمونه از آنها آمده‌است. 
-پاش رو مار باشد، ور نیمی‌دارد! یعنی: از تنبلی هیچ کاری انجام نمی‌دهد. 
-بچه‌بازی درنیار! یعنی: کار بدون فکر انجام نده
-مثی چوری شدس! یعنی خیلی ضعیف و لاغر شده
-قسمت، قسمت جنبون میخواد! یعنی علاوه بر قسمت و تقدیر، یک نفر باید پیگیر قسمت باشد. 
-
-منابع
-
-امثال و حکم - دهخدا
-ضرب‌المثل‌های ایرانی - ضرب‌المثل
-
-Lutz Röhrich: „Lexikon der sprichwörtlichen Redensarten. " Band ۱ - ۳. Freiburg im Breisgau: Herder, ۲۰۰۳. ۳ -bändiges Standardwerk
-
-یادداشت‌ها
-نام کتاب = Archer Taylor: The Proverb. Harvard University Press, Cambridge (MA) , ۱۹۳۱
-منبع = Moderne deutsche Idiomatik,Wolf Friedrich,München, ۱۹۶۶
-نام کتاب = Karl Friedrich Wilhelm Wander: Deutsches Sprichwörter-Lexikon, Brockhaus, Leipzig ۱۸۶۷ - ۱۸۸۰ , ۵ Bände کارل فریدریش ویلهلم واندر
-نام کتاب = Sprichwort, Lutz Röhrich und Wolfgang Mieder
-منبع = تاریخ تصوف در اسلام- دکتر قاسم غنی
-نام کتاب = Paroimia=die Parömie
-نام نویسنده و رفورماتور = Martin Luther, ۱۴۸۳ – ۱۵۴۶ مارتین لوتر
-نام زبان شناسان = Bendt Alster / Edmund Gordon
- «کاتولیک‌تر از پاپ» - «بایکوت کردن» 
-ویرایش حمید شکوهی
-
-جستارهای وابسته
-
-ادبیات شفاهی
-ادبیات
-انسان‌شناسی فرهنگی
-زبان
-سبک‌های مسیحیت
-سنت‌های کلامی
-ضرب‌المثل‌ها
-متون یهودی
-گونه‌های ادبی
-ابومحمد عبدالله ابن مقفع با نام اصلی روزبه پور دادویه معروف به ابن مقفع نویسنده و مترجم ایرانی آثار پارسیگ به عربی ساکن بصره بود. او با کنیه «أبی محمد» نیز شناخته می‌شد. ابن مقفع از برجسته‌ترین نمایندگان تفکر علمی در سده دوم هجری است. 
-
-روزبه کتاب‌های زیادی از پارسی میانه به عربی برگرداند. از میان کتاب‌هایی که روزبه ترجمه کرد می‌توان از کلیله و دمنه، تاجنامه انوشیروان، آیین‌نامه، سخنوری بزرگ (الأدب الکبیر) و سخنوری خرد (الأدب الصغیر) نام برد. 
-
-منبع‌شناسی
-در کتاب‌های کهن، زندگی‌نامه‌ای که در خور این شخصیت مشهور باشد، نیامده‌است و نیز تا چندی دو اثر عمده که در واقع تنها منابع مفید درباره اوست و با اندکی تفصیل به شرح گوشه‌هایی از زندگی اجتماعی و کشمکش‌های سیاسی او پرداخته‌اند، در دسترس نخستین محققان نبود. این دو اثر، عبارتند از انساب الاشراف اثر بلاذری و الوزراء و الکتاب اثر جهشیاری. گزارش ابن اعثم با آن‌که بر جهشیاری مقدم است، به سودمندی این دو منبع نیست. با این همه بخش اعظم روایات این دو کتاب، با انشایی متفاوت و اندکی اختلاف در وفیات الاعیان اثر ابن خلکان گرد آمده‌است و مؤلفان پسین‌تر که کمابیش همیشه از او استفاده کرده‌اند، هرچند در این بخش از روایات از جاده صواب دور نیافتاده‌اند، اما در بیان جزئیات و ربط حوادث به یکدیگر دچار سرگردانی شده‌اند. نمونه بارز این نقص را در کار گابریلی می‌توان دید. او که در ۱۹۳۱ – ۱۹۳۲ میلادی به تألیف مقاله‌اش مشغول بود، در درجه نخست، از وفیات ابن‌خلکان استفاده کرد. سپس توده‌ای از روایات دست‌دومی را به کار گرفت، که بیشتر مشکوک و موردبحث اند. پس از آن از آثار کسان دیگری چون ابن ندیم، ابن جوزی، صفدی، ابوالفرج اصفهانی، و ابن قتیبه بهره جست. در ۱۹۵۴ میلادی دومینیک سورده که دو منبع اساسی مذکور را یافته‌بود، به تکمیل مقاله گابریلی پرداخت و نظر به توجهی که به مسائل تاریخی داشت، توانست از این دو منبع و برخی قراین تاریخی شرح‌حال نسبتا روشنی از ابن مقفع به دست دهد. 
-
-این نقص، البته، در کتاب‌های شرقی نیز آشکار است. از جمله، در مقاله مفصل عباس اقبال آشتیانی جای آن دو منبع خالی است. در شرق، پژوهش درباره ابن‌مقفع در حقیقت با همین اثر که در مجله کاوه منتشر شد، آغاز شد. اقبال علاوه بر منابع معمول عربی، خاصه وفیات ابن‌خلکان، از آثار فارسی کهن، چون تاریخ طبرستان اثر ابن اسفندیار نیز استفاده کرد، اما او دو منبع اصلی (بلاذری و جهشیاری) و چندین اثر دیگر را که بعدها منتشر شدند، ندیده‌بود. از این رو، به‌رغم شیوه نیکو در کار تحقیق و بهره‌گیری از پژوهش‌های خاورشناسان، کار او چنان‌که مینوی اشاره می‌کند، از نقص خالی نماند. کتاب ابن المقفع خلیل مردم بک که ۴ سال بعد یعنی در ۱۹۳۰ میلادی چاپ شد، چیز عمده‌ای بر اطلاعات گذشته نیفزود. در ابن المقفع محمد سلیم الجندی (۱۹۳۶ م) اطلاعات جدید اندک است، اما تحلیل زندگی و آثار ابن مقفع آغاز می‌شود. عبداللطیف حمزه، عمده‌ترین منابع و نیز کتاب اقبال و منابع فارسی او را دیده و شرح‌حال نسبتا خوبی، همراه با تحلیل‌ها و اظهار نظرهای شخصی فراوان ارائه داده‌است و ضمنا به آثار او نیز پرداخته‌است، اما بحث‌های جانبی در اثر او بیشتر است. 
-
-در مقاله مفصل محمد کردعلی (۱۹۴۸ م)، اظهار نظرهای نویسنده بیشتر جلب توجه می‌کند. کتاب ابن المقفع عمر فروخ (۱۹۴۹ م) سخن تازه‌ای ندارد. حنا فاخوری در کتابش، تاریخ ادبیات، مقاله‌ای دارد که با اندکی تغییر در کتاب ابن المقفع او (۱۹۵۷ م) تکرار شده‌است. محمد غفرانی خراسانی، ابن مقفع را موضوع رساله فوق‌لیسانس خود قرار داد و در ۱۹۶۵ میلادی کتابی منتشر کرد، که بی‌گمان بهترین کتابی است که تا کنون در شرق، درباره ابن مقفع تألیف شده‌است. او توانسته‌است کمابیش همه منابع نو و کهنه عربی و فارسی را بررسد و به شیوه خود و برحسب نظرات و اعتقادات خود، آن‌ها را در بوته نقادی افکند. شهامت او، با توجه به این‌که کتابش در مصر چاپ‌شده، در رد نظرات مشاهیری چون طه حسین و عزام در خور توجه است. 
-
-نام و خانواده
-نام پدر ابن مقفع در واقع داذویه بود، هرچند که گاه، داذویه به داذبه تحریف شده‌است. ابن‌ندیم نام اسلامی پدر او را مبارک ذکر کرده که گویی ترجمه عربی روزبه است، اما زبیدی در تاج العروس او را داذجشنش (داد گشنسب) خوانده‌است. با این همه مینوی معتقد است که نام عبدالله، پیش از مسلمان شدن، داذبه بوده که به روزبه تصحیف گشته‌است. پدرش نیز داذجشنس (= داذگشنسپ که مخفف آن داذویه است) نام داشته‌است. داذویه که از اعیان و اصیل‌زادگان پارس بود، زمانی که حجاج بن یوسف بر عراق حکم می‌راند، از جانب او مأم��ر خراج پارس شد، اما در کار اموال، ناروایی کرد و حجاج او را چندان شکنجه داد تا دستش «مقفع» (ناقص و ترنجیده) شد. 
-
-گاهی، به جای حجاج، نام خالد بن عبدالله قسری را آورده‌اند و مأمور عذاب او را نیز یوسف بن عمر ثقفی خوانده‌اند، اما نتیجه روایت در هر حال یکی است. واژه «مقفع» لقبی برای داذویه شد و فرزندش روزبه، ابن مقفع خوانده شد. ابن مقفع تا زمانی که اسلام نیاورده بود، همچنان به روزبه معروف بود و ابوعمرو کنیه داشت. پس از گرویدن به اسلام، نام عبدالله و کنیه ابومحمد را برگزید. 
-
-زندگی
-گویا روزبه در جور (= گور) که همان فیروزآباد فارس باشد، زاده شد. او هنوز کودک بود که با پدرش به بصره رفت. پدر به تربیتش همت گماشت، ادبا را گرد او جمع می‌آورد یا او را به مجالس ایشان می‌برد، سپس دو مرد بدوی به نام‌های ابوالغول و ابوالجاموس را که از فصحای عرب بودند و پیوسته به بصره می‌رفتند، به آموزش او گمارد. ابن مقفع علاوه بر دانش ظاهرا گسترده‌ای که از زبان پارسیگ در پارس کسب کرده‌بود، عربی را از زبان فصیحان و ادیبان عرب چنان آموخت که خود در صف فصیحان نشست. چند نکته مزاح‌آمیزی که بلاذری به او نسبت داده، بیش‌تر به توجه او به لغات و فصاحت دلالت دارد. 
-
-به‌گمان پیش از سال ۱۲۶ قمری (۷۴۴ میلادی) مسیح بن حواری، حکومت شاپور داشته و ابن مقفع نزد او به دبیری مشغول بوده‌است. سپس عبدالله بن عمر بن عبدالعزیز، والی عراق (۱۲۶ ق) مسیح را از حکومت عزل کرده، سفیان بن معاویه مهلبی را به جایش گماشت و سفیان عازم مرکز مأموریت خود شد. اما مسیح که از مسلط نبودن خلیفه بر آن دیار و آشوب‌های بخش شرقی آگاه بود، از واگذاشتن ولایت به سفیان سرباز زد و پیشنهاد کرد که یا ۵۰۰ هزار درهم بستاند و بازگردد، یا همین مال را بپردازد و بر کرسی حکومت نشیند. سفیان نپذیرفت، ولی ابن مقفع که ظاهرا رابط میان این دو بود، کار را چندان به درازا کشاند تا مسیح توانست با کردانی که در این شهر قدرت داشتند و نیز یاران خود مکاتبه کرده، گروهی گرد خود جمع کند. چون نیرومند شد، از سفیان خواست که بازگردد. در نزاعی که میان دو مرد درگرفت، مسیح توانست به ضربه‌ای، ترقوه سفیان را بشکند. سفیان به دورق در مرز خوزستان گریخت و کینه ابن مقفع را به دل گرفت. این اطلاعات دقیق را جهشیاری داده‌است که در هیچ‌جای دیگر یافت نمی‌شود و ملاحظه می‌شود که در توضیح قتل ابن مقفع چقدر سودمند خواهد بود. 
-
-سرانجام پس از آن‌که در ۱۲۹ قمری مسیح از شاپور رانده‌شد، ابن مقفع چندی در کرمان زیست. این سخن از آن جا دانسته می‌شود که به‌گفته جهشیاری او در کرمان دبیر داوود بن یزید ابن عمر بن هبیره بود و در آن زمان ثروت کلانی به چنگ آورد. گزارش بلاذری در کتاب فتوح قابل‌تأمل است. به‌گفته او «چون صالح بن عبدالرحمان متصدی خراج عراق شد (۹۶ ق / ۷۱۵ م)، ابن مقفع از جانب او امر خراج خورده دجله، یا به‌قولی، بهقباذ را به عهده گرفت و مالی بیاورد و نامه خویش را بر پوستی نوشت و آن را به زعفران بیندود. راوی گوید: «سبب آن است که وی را بر امور عجم آشنایی تمام بود». راست است که از آداب‌دانی ابن مقفع چنین ظرافتی بعید نیست، اما اگر بپذیریم که او در ۱۰۶ قمری (۷۲۴ م) زاده شده‌است، تاریخ مذکور ۱۰ سال پیش از تولد ابن مقفع خواهد بود. در این صورت باید در روایت بلاذری تردید کرد. اقبال بی‌آن که به این نکته توجه کند، گزارش بلاذری را پذیرفته و نقل کرده‌است. 
-
-بی‌گمان او دیرزمانی در کرمان نماند، زیرا جنگ‌های پی‌درپی ابومسلم و چند امیر طرفدار عباسیان، به سرعت همه ایران را فراگرفت و در ۱۳۲ قمری، دولت اموی فروریخت. بزرگان این دولت، برخی کشته شدند، برخی پنهان گشتند و بسیاری نیز عفو و در مقام خود ابقا شدند. در این میان ابن مقفع در امان ماند، اما کرمان را ترک گفت و به بصره روی آورد و آن جا، چنان‌که از مجموعه روایات برمی‌آید، در آسایش و فراخی زیست و با بزرگان به رفت‌وآمد پرداخت و با معن بن زائده، مسلم بن قتیبه، عمارة بن حمزه، ابن ابی لیلی و ابن شبرمه دوست شد. افزون بر این، برخی به دوستی بسیار نزدیک او با عبدالحمید کاتب نیز اشاره کرده‌اند. داستان این دوستی را که چگونگی آن بر ما پوشیده‌است و در اصل آن نیز به سبب بعد مسافت دو نویسنده می‌توان تردید کرد، جهشیاری (ص ۵۲) و ابن خلکان (۳ / ۲۳۱) آورده‌اند و سپس، کمابیش همه نویسندگان شرقی، از اقبال (ص ۲۲) به بعد، آن را پذیرفته و نقل کرده‌اند. ساخت افسانه‌گون و اغراق‌آمیز روایت و نیز استبعاد سفر ابن مقفع به شمال میان‌رودان، یا فرودآمدن عبدالحمید تا بصره در آن احوال پرآشوب، موجب تردید در صحت این روایت می‌شود. 
-
-در بصره، ابن مقفع به خدمت خاندانی عباسی، یعنی آل علی بن عبدالله عم خلیفه منصور درآمد و از میان آن خانواده، بیش‌تر به عیسی ابن علی متمایل بود. بدین سان ملاحظه می‌شود که او از امویان برید و به عباسیان پیوست، اما در این پیوند هم خللی پدیدار است، زیرا این خاندان از طریق عبدالله بن علی که بر منصور شورید، مدعی خلافت بودند و منصور نیز به زحمت نگرانی خویش را از ایشان پنهان می‌داشت. در هر حال ابن مقفع به نوعی دبیر رسمی ایشان گردید و شاید به قول جاحظ آموزش فرزندان سلیمان بن علی را هم به عهده گرفت. 
-
-در همین زمان بود که ابن مقفع، خواه از سر صدق و خواه به ملاحظات اجتماعی و سیاسی، آیین‌هایی را که بدان پای‌بند بود، فروگذاشت و به اسلام گروید و ابومحمد عبدالله خوانده شد. اما راویان گذشته خواسته‌اند که برای این کار نیز سببی ملموس و در عین حال شورانگیز بیان کنند. از این رو برخی گفته‌اند که او روزی از کنار مکتبی می‌گذشت، کودکی به آواز بلند می‌خواند: «الم نجعل الارض مهادا…». بازایستاد تا کودک سوره نبأ را تمام کرد. گفت: «الحق که این سخن مخلوق نیست». سرانجام ابن مقفع اسلام آورد. او حدود ۱۰ سال در اسلام زیست و به‌گمان در همین دوره بود که همه یا بیش‌تر آثارش را تألیف کرد. از این دوره چند حکایت و روایت در دست است که شخصیت و برخی از گوشه‌های زندگی او را باز می‌نماید، اما در بازسازی زندگی او در خلال این مدت چندان کمک نمی‌کند. 
-
-سرانجام در سال ۱۴۲ هجری به دستور خلیفه و به دست سفیان بن معاویه، عامل بصره، به وضعی بسیار فجیع و وحشیانه کشته شد. 
-
-عقاید
-بی‌دینی او از مطالعه باب برزویه طبیب که به نظر می‌رسد خود، آن را به کلیله و دمنه افزوده‌است به‌خوبی آشکار می‌شود: «… به‌هیچ تأویل درد خویش درمان نیافتم و روشن شد که پای سخن ایشان (اهل دین) بر هوا بود…» ابن مقفع در جریان نهضت فرهنگی زمان عباسیان نقشی بسیار مهم و اساسی داشت. او برای آماده ساختن زمینه‌های بحث و تحقیق در امور فلسفی، ابتدا کتاب‌های مرقیون و ابن دیصان و مانی را به عربی ترجمه کرد. 
-
-بعضی ادعا می‌کنند که ابن مقفع فقط در ظاهر مسلمان شده و در واقع کماکان زرتشتی باقی‌مانده بود. بعضی نیز ادعا می‌کنند که عقاید زندیقی داشته‌است. از مهدی خلیفه نقل است (به مضمون) که «کتابی در زندقه ندیدم که با ابن مقفع ارتباطی نداشته باشد». 
-
-آثار و فعالیت‌ها
-روزبه کتاب‌های زیادی از پارسی میانه به عربی برگرداند. از میان کتاب‌هایی که روزبه ترجمه کرد، می‌توان از کلیله و دمنه، تاجنامه انوشیروان، آیین‌نامه، سخنوری بزرگ (الأدب الکبیر) و سخنوری خرد (الأدب الصغیر) نام برد. نثر عربی ابن مقفع بسیار شیوا بود و سرمشق سخن‌دانان و نویسندگان عربی‌نویس و عربی‌زبان. ترجمه‌های او از بهترین آثار ادبی و اخلاقی زبان عربی شمرده می‌شوند. 
-
-روزبه نخستین کسی است که رسما آثاری به نثر عربی نوشت. آثار او در بعضی دانشگاه‌های جهان، از جمله دانشگاه‌های کشورهای عرب مانند دانشگاه قاهره، به‌عنوان نمونه‌های خوب و شیوایی از نثر عربی بررسی می‌شوند. 
-آثار او عبارت‌اند از: 
-کلیله و دمنه
-الأدب الکبیر
-الأدب الصغیر و المنطق
-سیرالملوک (ترجمه عربی خداینامه) 
-نامه تنسر
-عجائب سجستان (ترجمه ریکیهای سگستان) که عمدتا از فارسی میانه به عربی ترجمه کرده‌است. 
-الدره الثمینه والجوهره المکنونه
-مزدک
-باری ترمینیاس
-أنالوطیقا تحلیل القیاس
-
-آیین‌نامه- فی عادات الفرس
-التاج فی سیره أنو شروان
-أیساغوجی المدخل
-میلیه سامی ووشتاتی حسام وعمرانی نوفل
-رساله الصحابه
-
-سیمای فرهنگی ابن مقفع
-به نظر می‌رسد ابن مقفع شخصی مشکل‌پسند، با آداب شسته-رفته بود. هم رسوم فرهنگ کهن نجابت ایرانی را داشت و هم ارزش‌های جامعه عربی را رعایت می‌کرد. 
-
-سیمای فرهنگی ابن مقفع با همه آوازه‌مندی، در هاله‌ای از ابهام است. انسان‌دوستی، اخلاق، آداب‌دانی، خوش‌زبانی و زیبارویی همه در زندگی کاملا مرفه او جمع آمده بود. ابن مقفع مردی آزاده و آزاده‌اندیش بود. فضایل اخلاقی و ارزش‌های شخصی او در حدی بوده که کار پژوهشگران را دشوار ساخته‌است و باعث شده آنان درباره او به اختلاف دچار گشته و او را در دو قطب متضاد، دین‌داری کامل و الحاد مطلق جای دهند. زندگی اخلاقی او و وقار و احتشام عباداتش چنان است، که محققا مسلمان به دشواری می‌تواند او را از دین خویش خارج بداند. با این همه تهی بودن آثار او از دفاع مستقیم از اسلام و شریعت، شوخ‌چشمی‌های گاه‌به‌گاه او و به خصوص هم‌نشینی با متهمان به زندقه، باعث می‌شود که گروهی دیگر به زندیق بودن او حکم کنند. شاید پس از ترجمانی و زبان‌دانی و ادبیت، بحث‌انگیزترین موضوع درباره ابن مقفع، طرح «زندقه» در مورد اوست. او همچنین از بزرگ‌ترین راهبران نهضت ترجمه در سده‌های نخستین اسلامی است و از این حیث تأثیری ژرف و بی‌مانند بر تمدن مسلمانان نهاده‌است. 
-
-مرگ
-گرچه ابن مقفع نزد مصاحبان موردعلاقه خود شوخ‌طبع بود قابلیت این را داشت که نزد کسانی که به آن‌ها اهمیت نمی‌داد مغرور و موهن باشد و در واقع او متمایل بود به استهزا و تحقیر کسانی که او را خشنود نمی‌ساختند بپردازد. یکی از قربانیان تمسخر و توهین او سفیان ابن معاویه بود که پس از توهین ابن مقفع به منصور، فرصتی برای انتقام به دست آورد. هنگامی‌که عبدالله ابن علی بر منصور شورید و مغلوب گشت، به او اجازه داده‌شد نزد سلیمان بماند. وقتی‌که خلیفه به موقعیت قوی‌تری دست پیدا کرد اما تصمیم بر این گرفت تا این گفته پیشین خود را نقض کند. وقتی سلیمان که دلواپس عبدالله بود، برایش امان خواست، متن امان‌نامه را ابن مقف�� برای منصور نوشت تا منصور آن را امضا کند. این نامه به نظر منصور گستاخانه آمد و او را به خشم آورد. در نتیجه به سفیان اجازه داد تا به عنوان انتقام ابن مقفع را بکشد (گفته می‌شود با شکنجه). احتمالا منصور، در ابن مقفع همان بلندپروازی‌های سیاسی را می‌دید که در نزد بنو علی مشاهده می‌کرد. بی‌دینی موردادعا در مورد ابن مقفع یا هیچ نقشی در سقوط او نداشت یا نقشی ناچیز داشت. مانویت هنوز به اندازه دوران حکومت ابوعبدالله محمد مهدی، خلیفه عباسی فتنه‌آمیز محسوب نمی‌شد؛ و نیاز به منشیان دربار از نیاز به قرائت دینی واحد بیشتر احساس می‌شد. 
-
-ابن اسفندیار در کتاب خود، تاریخ طبرستان در باب کشته شدن ابن مقفع چنین آورده: 
-
-عبدالحسین زرین‌کوب در کتاب دو قرن سکوت این واقعه را اینچنین نقل کرده‌است: 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-
-
-محمدی ملایری، محمد: تاریخ و فرهنگ در ایران، پوشینه نخست: دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، انتشارات یزدان، ۱۳۷۲ خ. 
- «(الأدب الصغیر و الأدب الکبیر)»، ۲. چاپ ششم،: دار بیروت للطباعه والنشر ۱۹۷۸ میلادی. 
-
-جستارهای وابسته
-برمکیان
-خاندان نوبختی
-بابک خرمدین
-مازیار
-استادسیس
-ابومسلم خراسانی
-
-اعدام‌شدگان اهل ایران
-اعدام‌شدگان بدست خلفای عباسی
-اعدام‌شدگان سده ۸ (میلادی) 
-اهالی ایران در سده ۸ (میلادی) 
-اهالی بصره
-اهالی خلافت عباسیان در سده ۸ (میلادی) 
-اهالی فیروزآباد
-دانشمندان کشته‌شده
-درگذشتگان ۱۴۵
-درگذشتگان دهه ۷۵۰ (میلادی) 
-زرتشتیان مسلمان‌شده
-عراقی‌های فارس‌تبار
-مترجمان از فارسی به عربی
-مترجمان اسلام در قرون وسطی
-مترجمان اهل ایران
-مسلمانان سده ۸ (میلادی) 
-نویسندگان ادبیات فارسی دوران قرون وسطی
-نویسندگان عربی سده ۸ (میلادی) 
-نویسندگان فارسی‌زبان اهل ایران
-نویسندگان مرد اهل ایران
-فال و فال‌گیری به معنای کوشش در پیشگویی و پیش‌بینی آینده یک فرد و یک عمل خرافی و شبه علم است که از راه و روش‌های نهانی یا فراطبیعی صورت می‌گیرد. فال‌گیری یکی از شاخه‌های نهان‌شناسی است. باید توجه داشت که فال را نباید با طالع بینی اشتباه گرفت. طالع بینی نوعی پیشگویی است که از اختیار فرد خارج است؛ یعنی فرد قدرت انتخاب و اختیاری در آن ندارد، همچنین پیشگویی درطالع بینی بر اساس وضعیت ستارگان در زمان تولد فرد می‌باشد (مانند طالع بینی چینی یا طالع بینی هندی). اما در فال پیشگویی با توجه انتخاب فرد بدست می‌آید و برخلاف طالع بینی به تاریخ تولد بستگی ندارد (مانند فال تاروت، فال قهوه یا فال حافظ). بنابراین نباید واژه فال را با طالع بینی اشتباه گرفت پس واژه‌هایی مانند فال چینی، فال مصری، فال شخصی اشتباه می‌باشد. 
-
-روش‌های فالگیری
-همان‌طور که طالع بین‌ها به ستاره‌ها رجوع می‌کنند تا پیشگویی کنند، فالگیران نیز روشها و راه‌های خاص خود را برای پیشگویی دارند. 
-
-برای مثال فالگیر در فال قهوه، پیشگویی درباره آینده فرد را با توجه به شکل ایجاد شده در فنجانی که از آن قهوه نوشیده شده‌است استخراج می‌کند. با اختراع و پیدایش ماشین چاپ، کارت‌های بازی بسیار ارزان در دسترس همگان قرار گرفت و از آن زمان فال با کارت نزد فالگیرها محبوبیت زیادی یافت. در این میان بخصوص کارتهایی موسوم به کارت تاروت که تصاویر و نقشهای رنگی عجیب و غریب دارند، از قدیم توجه طالبان رازها را به خود جلب کرده‌است. فالگیر با توجه به این‌که چه کارتهایی با�� شده‌اند، چگونه و درچه محیطی قرار دارند؛ پس از بررسی کارتهای تاروت، سرنوشت او را از روی کارتها می‌خواند. 
-
-گونه‌های فال
-
-فال حافظ
-فال حافظ با دیوان حافظ در بین ایرانیان یک رسم عمومی است. دیوان شعر خواجه شمس‌الدین حافظ شیرازی از پر طرفدارترین کتبی است که در خانه هر ایرانی وجود دارد. ایرانیان برای تفنن و شاید برای تصمیم‌گیری با زدن فال به این دیوان فرصتی برای خواندن شعر و تفسیر آن به خیر و صلاح یا به شر و ناصواب پیدا می‌کنند. 
-
-ایرانیان به هنگام زدن فال، کتاب را در دست می‌گیرند و به بیان این جملات یا جملاتی از این دست می‌پردازند: 
-
-ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، ما طالب یک فالیم، بر ما بنما رازی
-
-عده‌ای هم می‌گویند: 
-
-حافظ‌ای حافظ شیرازی، بر من نظر اندازی، من طالب یک رازم، تو کاشف هر فالی، قسم به شاخه نباتت قسم می‌دهم به قرآنی که در سینه داری، این فال مرا بگشای. 
-
-برخی دیگر می‌گویند: 
-ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، به حق شاخ نباتت، به حق جام شرابت، منظور خودت را از مراد ما بیان کن. 
-
-بعد انگشت خود را لای دیوان می‌گذارند و باز می‌کنند. غزلی را که در صفحه سمت راست قرار دارد می‌خوانند و تفسیر می‌کنند. اگر مضمون غزل مثبت باشد فال را خوب و گرنه آن را بد می‌دانند. 
-از آن جا که عمده غزلیات حافظ دارای مضامینی عرفانی، عشقی، امیدوارکننده و مهربانی آفرین است زدن فال در مراسم خواستگاری، ازدواج، نوروز، تولد فرزندان و مانند آن بیشتر مرسوم است. 
-متقاضیان فال حافظ بیشتر دختران و پسران جوانی هستند که در طلب عشق و در جستجوی یافتن دلیلی برای ادامه عشق خود هستند. 
-برخی فال‌ها نیز مانند فال انبیاء الهی وجود دارند و به اعتقاد برخی افراد واقعی و قابل اعتمادتر هستند. 
-
-جستارهای وابسته
-پیشگوی ایرانی
-شاه نعمت‌الله ولی
-ایل بگی جاف
-
-منابع
-
-علوم خفیه
-طالع‌بینی
-پیکرک یا تندیسک به پیکره‌ها (مجسمه‌ها) ی ساخته دست انسان گفته می‌شود که معمولا به شکل یکی از جانداران است. تندیسک معمولا به تندیسهای کوچک اطلاق می‌شود، یعنی در اندازه‌ای کوچک‌تر از قد واقعی موجود. البته این مسئله همیشه صادق نیست و مثلآ درباره حشرات تندیسک‌ها می‌توانند در اندازه واقعی یا بزرگ‌تر ساخته شوند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-تندیس‌گری
-
-اتاکو
-انواع مجسمه‌سازی
-تندیسک‌ها
-
-گردآوری
-واژه نسک برابر پارسی واژه کتاب است. امروزه واژه نسک به‌طور ویژه برای اشاره به بخش (کتاب) های پنجگانه اوستا به کار می‌رود. 
-
-کاربرد به صورت اسم خاص
-مجموعه نوشته‌های زرتشت پیامبر بزرگ ایرانی که اوستا نام دارد از ۲۱ نسک (کتاب) فراهم آمده بود که امروزه پنج نسک از آن باقی است. 
-
-لغت‌نامه دهخدا درباره واژه «نسک» چنین می‌نویسد: 
-
-کاربرد به جای کتاب و پارسی میانه
-از دیگر واژه‌های پارسی برای کتاب، که پیش از سرازیر شدن وام‌واژه‌های عربی به زبان پارسی بکار می‌رفته‌اند می‌توان از نیوه نام برد. نیوه با واژه نوشتن هم‌ریشه‌است. 
-
-گاه به‌اشتباه پارسی‌نویسان واژه ماتیکان را برای کتاب به کار می‌برند ولی باید توجه داشت که این واژه با مایه و مادیان هم‌ریشه‌است. مادیان یا همان مدین یا مدیانی یا مهدیانی به معنای حکم‌کننده به عدل وداد و رای است و تنها در عنوان کتاب‌هایی از جمله قرآن مجید به کار رفته‌است که به سوالاتی پاسخ داده شده‌است یا مسایلی در آن کتاب‌ها حل‌شده. مدانو مثل ماتیکان مینوی خرد که پاسخ‌های مینوی خرد به فردی به نام دانا است. یا ماتیکان یا مدین هزار دستان که به معنی همه‌کاره یا کار بلد که قضاوت یا (حکم یا رای) قضایی را خداوند در کتابی که نزد او قرار داده حکم می‌کند. 
-
-پانویس
-
-منابع
-فرهنگ فارسی دهخدا
-
-واژه‌ها
-جمهوری آذربایجان، بزرگ‌ترین کشور قفقاز واقع در قفقاز جنوبی می‌باشد که در شرق اروپا و آسیای غربی و در مجاورت دریای خزر قرار دارد. پایتخت و بزرگ‌ترین شهر این کشور، باکو و زبان رسمی آن، ترکی آذربایجانی است. 
-این سرزمین تا حدود دویست سال پیش جزو کشور ایران بود ولی در جنگ‌های ایران و روسیه، طی قراردادهای گلستان و ترکمانچای به روسیه ملحق شد. جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی در سال ۱۹۹۱ از اتحاد جماهیر شوروی جدا شد و به شکل کنونی درآمد. 
-
-این کشور از جنوب با ایران ۶۸۹ کیلومتر، از غرب با ارمنستان ۹۹۶ کیلومتر و ترکیه ۱۷ کیلومتر، از شمال با گرجستان ۴۲۸ کیلومتر و روسیه ۳۳۸ کیلومتر مرز زمینی دارد. همچنین این کشور دارای ۷۱۳ کیلومتر مرز آبی با کشورهای ترکمنستان و قزاقستان در دریای خزر است. جمعیت آذربایجان ۱۰ ٬ ۱۳۹ ٬ ۰۰۰ نفر با اکثریت مسلمان (۹۷ ٫ ۳ ٪) است. 
-
-این سرزمین تا حدود دویست سال پیش جزو کشور ایران بود ولی در جنگ‌های ایران و روسیه، طی قراردادهای گلستان و ترکمانچای به روسیه ملحق شد. آذربایجان دارای میراث فرهنگی تاریخی کهن است. با فروپاشی امپراتوری روسیه، جمهوری دمکراتیک آذربایجان در ۲۸ مه ۱۹۱۸ تأسیس شد و از جمهوری فدرال دموکراتیک قفقاز جنوبی، اعلام استقلال کرد. نام آذربایجان، با توجه به نام ناحیه آذربایجان ایران انتخاب و با اهداف سیاسی، بر این جمهوری، نهاده شد. این در حالی است که این نواحی در تاریخ ایران هیچگاه آذربایجان نامیده نمی‌شد بلکه اران یا آران خطاب می‌شد. در سال ۱۹۲۰ با حمله ارتش سرخ به باکو، این جمهوری با عنوان جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، به اتحاد جماهیر شوروی ضمیمه شد. اندکی پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشور فعلی جمهوری آذربایجان، در روز ۳۰ اوت ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد. 
-
-جمهوری آذربایجان، دارای یک حکومت متمرکز بوده و نظام سیاسی آن، جمهوری نیمه‌ریاستی است. حزب آذربایجان نوین از سال ۱۹۹۳ همواره قدرت را در دست داشته‌است. این حزب، متهم به انحصار قدرت، اقتدارگرایی و نقض حقوق بشر در آذربایجان از طریق سرکوب آزادی‌های سیاسی و مدنی و ایجاد محدودیت در خبررسانی است. با وجود این‌که ۹۷ درصد از شهروندان آذربایجانی، مسلمان هستند، اما حکومت این کشور، بر اساس قانون اساسی آذربایجان، یک حکومت سکولار است و هیچ دین رسمی نیز برای این کشور، تعریف نشده‌است. 
-
-این کشور، یکی از ۶ کشور مستقل با مردمان ترک‌زبان و از اعضای فعال شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان و سازمان بین‌المللی فرهنگ ترکی است. آذربایجان با ۱۸۲ کشور دارای روابط سیاسی است و در ۳۸ سازمان و نهاد بین‌المللی از جمله سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد، سازمان امنیت و همکاری اروپا، شورای اروپا و همچنین در برنامه مشارکت برای صلح ناتو، عضویت دارد. این کشور همچنین از اعضای مؤسس سازمان توسعه اقتصادی و دموکراسی گوآم، کشورهای مستقل همسود، سازمان منع سلاح‌های شیمیایی و عضو ناظر در سازمان تجارت جهانی است. 
-همچنین جمهوری آذربایجان ادعای مالکیت ارضی بر دالان زنگزور در ارمنستان را ��طرح کرده‌است. 
-
-واژه‌شناسی
-
-ریشه نام
-نام آذربایجان از واژه آتروپات، نام ساتراپ (فرماندار) پارسی ماد کوچک در زمان لشکرکشی اسکندر مقدونی به شاهنشاهی هخامنشی، نشأت گرفته‌است. آتروپات پس از مرگ داریوش سوم در سال ۳۳۰ پ. م. به اسکندر پیوست و ۳ سال همراه او بود تااینکه مجددا به فرمانداری ماد گماشته شد؛ اما پس از مرگ اسکندر، دولتی مستقل از جانشینان مقدونی وی تشکیل داد. معنی نام آتروپات ریشه در دین زرتشتی داشته و به معنی «آذربد» یا «نگهبان آتش» یا «نگهبانی شده توسط آتش» است. واژه آذربایجان در پارسی میانه Āturpātākān (آتورپاتاکان) و در شکل قدیم فارسی نو Ād̲h̲arbād̲h̲agān (آذرباذگان) و Ād̲h̲arbāyagān (آذربایگان) تلفظ می‌شده و امروزه Āzarbāyd̲j̲ān (آذربایجان) تلفظ می‌شود. در واقع، «آذر» تغییریافته «آتر» (آتش) و «بایجان» تغییریافته «پاتگان» (جایگاه نگهبان) است. 
-
-نام‌گذاری
-
-این منطقه در گذشته به نام اران معروف بوده‌است. در روستای «بویوک دکن» واقع در بخش نوخای قفقاز، نوشته‌ای به خط و زبان یونانی باستان به دست آمده که تاریخ آن را سده ۲ میلادی دانسته‌اند و در آن از «لبانیا» یاد شده‌است. در نوشته‌های مورخان باستان از جمله پلیبیوس و استرابون نیز نام «آلبانیا» آمده‌است. به نظر بعضی محققان، آلبانیا در منابع پارتی‌زبان به صورت «اردان» آمده‌است. در منابع عهد اسلامی این نام را اران و «الران» نوشته‌اند. این نام به احتمال قوی با نام پارتی «اردان» مرتبط است. پس از لشکرکشی‌های تیمور و تاخت‌وتاز ترکمانان آق‌قویونلو و قراقویونلو، نام اران به تدریج از کتاب‌ها برداشته شد در گذشته بیش‌تر مورخان و جغرافی‌نگاران، اران و دربند را بیرون از محدوده ایالت آذربایجان دانسته‌اند. اما برخی اوقات این منطقه در زیر سلطه آذربایجان بود و برخی نیز آن را داخل محدوده آذربایجان دانسته‌اند. مسعودی در قرن ۱۰ میلادی در کتاب خود موسوم به «مروج الذهب» در یک جا از اران به عنوان یکی از شهرها و مناطق آذربایجان نام‌برده (الاران من بلاد آذربایجان). این در حالی است که او در چند جای دیگر این اثر، تمایز میان ایالات اران و آذربایجان قائل می‌شود. ابن اثیر مورخ دنیای اسلام نیز در کتاب حجیم خود موسوم به «الکامل فی التاریخ» شروان و اران را بخشی از آذربایجان دانسته‌است. 
-در پیمان‌نامه‌های ترکمانچای و گلستان به بخش شمالی رود ارس که از ایران جدا شده، نام آذربایجان داده نشده‌است و این نام مختص به مرزهای ایران بوده‌است. 
-
-نخستین استفاده از نام «آذربایجان» در آن منطقه، به وقایع پس از سقوط امپراتوری روسیه و تشکیل دولتی با نام «جمهوری دموکراتیک آذربایجان» در مه ۱۹۱۸ در شهر تفلیس مربوط می‌شود. تا آن زمان، یعنی ۱۹۱۸، نام «آذربایجان» صرفا برای مناطق شمال غربی ایران استفاده می‌شد و برای مناطق بالاتر از رود ارس استفاده نمی‌شد. این در حالی بود که به شکل تاریخی، نام آن مناطق اران و شیروان نامیده می‌شدند. برخی تاریخ‌نویسان و پژوهشگران، تغییر نام این منطقه را از آران (در تاریخ باستان با نام آلبانی) به آذربایجان که نامی مختص به ایران بود را تلاشی هدفمند از سوی اتحاد شوروی برای مداخله در امور ایران دانستند. 
-
-در ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ میلادی دولت مساواتیان با حمله ارتش سرخ به باکو ساقط شد و سپس آن منطقه را «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» به عنوان بخشی از اتحاد شوروی نامیدند. 
-
-جغرافیا
-
-کشور آذربایجان از نظر موقعیت جغرافیایی بین طول جغرافیایی ۲۰ «/ ۵۹ ′ / ۴۴ ° تا ۵۴» / ۳۶ ′ / ۵۰ ° شرقی و عرض جغرافیایی ۳۰ ″ / ۲۶ ′ / ۳۸ ° تا ۳۶ ″ / ۵۴ ′ / ۴۱ ° شمالی واقع شده‌است. این مختصات مربوط به خاک اصلی جمهوری آذربایجان است (بدون احتساب نخجوان). 
-
-جمهوری آذربایجان در جنوب رشته‌کوه قفقاز و شمال رودخانه ارس و در کنار دریای خزر واقع شده‌است. سه رشته‌کوه، قفقاز بزرگ در شمال، قفقاز کوچک در غرب، و کوه‌های تالش در جنوب، این کشور را احاطه کرده‌است. این کوه‌ها ۴۰ درصد از مساحت جمهوری آذربایجان را دربرگرفته‌است و قله کوه بازاردوزو (Bazardüzü) با ارتفاع ۴۴۶۶ متر بلندترین نقطه آن است. نواحی میانی شامل جلگه‌های آران مرکزی، مغان و میل و سواحل دریای خزر کم ارتفاع و پست بوده و ارتفاع در پست‌ترین نقطه این کشور، ۲۸ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد است. جمهوری آذربایجان یک کشور محصور در خشکی است. این کشور در پیرامون دریای خزر، که یک دریای بسته‌است، واقع‌شده و طول خط ساحلی آن ۸۰۰ کیلومتر است. تنوع زیستی و گیاهی آذربایجان به دلیل تنوع آب و هوا بسیار زیاد است به گونه‌ای که تنها بیش از ۴۵۰۰ گونه گیاه در کوهستان‌های آذربایجان دیده می‌شود. 
-
-مرزها
-
-آب و هوا
-
-از لحاظ آب و هوایی، جمهوری آذربایجان دارای چندین نوع آب و هوای مختلف است. به‌طوری‌که از ۱۱ ناحیه آب و هوایی، ۹ گونه ناحیه در آذربایجان وجود دارد. میانگین دما در مناطق جلگه‌ای شمال و شرق کشور از ۶ درجه سانتی‌گراد در زمستان و ۳۶ درجه در تابستان متغیر است، در حالی‌که در مناطق کوهستانی غربی زمستان‌ها تا ۹ - در زمستان و ۱۲ درجه سانتی‌گراد در تابستان می‌رسد. پایین‌ترین دمای مطلق در اردوباد به میزان ۳۳ - درجه سانتی‌گراد و بالاترین دما در جلفا به میزان ۴۶ درجه سانتی‌گراد ثبت شده‌است. به‌طور کلی شمال و شرق کشور دارای آب و هوای نسبتا خشک و کوهستانی است در حالی‌که منطقه جنوب شرقی آب و هوای مرطوب و ملایم‌تری دارد. مناطق غربی و شمالی و جنوبی شامل قره‌باغ و شمال شرقی جمهوری خودمختار نخجوان، دامنه کوه‌های قفقاز و ناحیه لنکران-آستارا و کوه‌های کوه‌های تالش بسیار مرطوب هستند. بیشترین میزان بارش سالانه در لنکران و به میزان ۱۶۰۰ تا ۱۸۰۰ میلی‌متر و کمترین میزان بارش سالانه به میزان ۲۰۰ تا ۳۵۰ میلی‌متر در آبشرون روی می‌دهد. مناطق مرکزی شامل جلگه‌های وسیع مستعد کشاورزی است که توسط رودهای کورا و ارس آب‌رسانی می‌شوند. 
-
-تقسیمات کشوری
-جمهوری آذربایجان به ۵۹ بخش، ۱۱ شهر و ۱ جمهوری خودمختار تقسیم شده‌است. جمهوری خودمختار نخجوان دارای ۷ بخش است و بدین ترتیب، این کشور جمعا به ۶۶ بخش تقسیم شده‌است. 
-
-علاوه بر این، این کشور به ۱۰ ناحیه اقتصادی تقسیم شده‌است. هر ناحیه اقتصادی شامل چند بخش می‌باشد. نواحی اقتصادی جمهوری آذربایجان عبارتند از: 
-
-شهرهای مهم
-
-تاریخ
-
-دوره پیش از تاریخ
-سابقه حضور بشر در جمهوری آذربایجان به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. کاوش‌های غار آزیخ در بخش فضولی وجود آثاری از زندگی بشر به قدمت ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار سال را نشان می‌دهد. سنگ نگاره‌های قبوستان نیز تاریخی ۱۲ هزارساله دارند. 
-
-در سده ۹ پیش از میلاد، سکاها یکی از اقوام ایرانی‌تبار در این ناحیه‌ای که هم‌اکنون جمهوری آذربایجان نامیده می‌شود، سکنی گزیدند. به دنبال آنان مادها بر منطقه حاکم گشتند. ��ا حمله اسکندر دوران حکمرانی حاکمان وابسته به او در منطقه آغاز شد. اما در دوره‌هایی حاکمان محلی حکومت‌های محلی خود را برپا می‌داشتند. 
-
-دوره باستان
-
-در فاصله قرن اول تا سوم میلادی رومیان بر این منطقه مسلط شدند و نام آن را آلبانیا نهادند در این دوران پادشاهی مسیحی آلبانیای قفقاز پدیدار شد اما این ناحیه در سال ۲۵۲ – ۲۵۳ پس از میلاد به دست شاپور یکم ساسانی افتاد. کشمکش برای به دست گرفتن کنترل منطقه بین رومیان، پادشاهان ساسانی و حکام محلی ادامه داشت؛ و قدرت بین آن‌ها دست به دست می‌شد. 
-
-دوره اسلام
-
-در زمان ظهور اسلام سلسله مسیحی مهرانی‌ها در آلبانیای قفقاز حاکم بودند. آنان همواره توسط ترکان خزر از شمال و اعراب از جنوب مورد تهدید واقع می‌شدند. اعراب مسلمان پس از شکست دادن رومیان و ساسانیان به سوی آذربایجان لشکرکشی کردند و پس از درهم شکستن مقاومت مسیحیان به رهبری جوانشیر در سال ۶۶۷ میلادی بر این ناحیه حاکم شدند. 
-
-شروان‌شاهان
-
-از اواخر قرن دوم شمسی شروان‌شاهان حکومت منطقه آذربایجان را در دست گرفتند. آنان با آمدن سلجوقیان نیز بر مسند قدرت باقی‌ماندند. چرا که به آنان خراج می‌دادند. این سلسله تا زمان انقراضش در سال ۹۱۷ خورشیدی (۹۴۵ قمری) به دست شاه تهماسب یکم صفوی، در قسمت‌هایی از آذربایجان به‌ویژه ناحیه شمال شرقی این جمهوری به صورت حاکمان محلی، حکم‌رانی می‌کردند. 
-
-غزنویان و سلجوقیان
-در اوایل قرن پنجم شمسی غزنویان بر قسمتی از منطقه مسلط شدند. آنان اولین حکومت ترک‌تبار در منطقه بودند و در تغییر ترکیب جمعیتی و زبانی آذربایجان نقش عمده‌ای داشتند. به‌دنبال غزنویان، سلجوقیان که حکومتی ترک‌تبار بودند بر منطقه حاکم شدند. این دوران، دوران شکوفایی ادبیات فارسی در منطقه نیز می‌باشد. مشهورترین شاعران این دوران، نظامی گنجوی و خاقانی شروانی می‌باشند. 
-
-حمله مغول و تیمور
-در سده ۱۳ و سده ۱۴ میلادی با هجوم مغول‌ها و تاتارها (تیمور لنگ) سلسله‌های محلی برافتادند. 
-
-صفویه
-در سده ۱۵ میلادی خانات محلی تحت سلطه آق‌قویونلوها، تا به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل صفوی به قسمت عمده اران، شروان و قره‌باغ تسلط داشتند. آران و شروان، از اولین مناطقی بود که شاه اسماعیل یکم صفوی تحت سلطه خود درآورد. پس از جنگ چالدران برای نخستین بار این منطقه به شکل موقت به اشغال ترکان عثمانی درآمد تا پس از دست به‌دست شدن‌های زیاد، هشتاد سال بعد، ایرانیان در زمان شاه‌عباس موفق به بازپس‌گیری درازمدت این منطقه شدند. 
-
-افشاریه و قاجاریه
-در قرون بعد تحت حکومت افشاریه و سپس این سرزمین در داخل حکومت قاجاریه قرار داشته که در نهایت در سال‌های ۱۱۹۳ و ۱۲۰۷ خورشیدی در پی پیمان گلستان و ترکمانچای میان ایران و روسیه از ایران جدا و به روسیه تزاری ضمیمه شد. 
-
-سلطه تزارها بر آذربایجان
-
-پس از انعقاد پیمان گلستان و ترکمانچای میان ایران و روسیه تزارها، کنترل منطقه قفقاز را در دست گرفتند اما همچنان نفوذ فرهنگی و معنوی ایران و عثمانی در منطقه بیشتر از نفوذ روسیه بود. در این دوره روس‌ها سرمایه‌گذاری بسیار کمی در این ناحیه می‌کردند. اما با استخراج نفت توجه به آذربایجان بیشتر گردید و اقتصاد محلی رونق گرفت. 
-
-در این دوره جمعیت شهر باکو به‌طور فزاینده‌ای افزایش یافت و مهاجران روس یک سوم جمعیت شهر را تشکیل می‌دادند. ارامنه نیز در دوایر رسمی مشغول بکار بودند. اینگونه تضادهای اجتماعی باعث وقوع شورش‌هایی در سال ۱۹۰۵ میلادی شد. 
-
-در دائرةالمعارف بزرگ شوروی آمده‌است که «در اواسط سده ۱۱ م (۵ ه‍. ق) هجوم اقوام ترک (از جمله غزان و دیگران) که دودمان سلجوقی در رأس آن‌ها قرار داشتند به سرزمین اران و شیروان آغاز گردید». چند خان‌نشین، ملک‌نشین و سلطان‌نشین کوچک پدید آمد که در نیمه دوم سده ۱۲ ق / نیمه دوم سده ۱۸ م شماره آن‌ها به ۱۵ رسید. عمده‌ترین آن‌ها عبارت بودند از خان‌نشین‌های باکو، گنجه، دربند، قبه (قوبا = کوبا). قراباغ، نخجوان، طالش، شکی، شروان، ایروان، کوتکاشن، قبله و شمشادیل. سلطان‌نشین‌های کوچک بعضی مستقل و بعضی دیگر تابع خان‌ها بودند به عنوان نمونه سلطان‌نشین‌های آرش، ایلی‌سو و کوتکاشن از خان‌شکی، و ملک‌نشین‌ها از خان قراباغ تبعیت می‌کردند. در ۱۴ و ۲۱ مه ۱۸۰۵ م در اردوگاه ارتش روسیه واقع در ساحل کورک‌چای موافقتنامه‌ای به امضا رسید که طبق آن، خان‌های قراباغ و شکی تابعیت دولت روسیه را پذیرفتند. پس از پایان جنگ‌های ایران و روسیه، بخشی از این سرزمین به اشغال روسیه درآمد و در پی انعقاد معاهده ترکمانچای، بعضی خان‌ها، ازجمله خان‌های اردوباد و نخجوان، الحاق خود را به امپراتوری روسیه اعلام نمودند
-
-سقوط تزارها و استقلال آذربایجان
-
-در آغاز قرن بیستم با رشد صنایع، تفکرات اصلاح‌طلبانه در آذربایجان شکل گرفت. در سال ۱۹۰۳ میلادی حزب چپ‌گرای همت با هدف دفاع از زبان و فرهنگ آذربایجانی تشکیل شد. 
-
-در سال ۱۹۱۲ با انشعاب در حزب همت، حزب مساوات شکل گرفت. به دنبال سقوط تزارها، حزب بلشویک که متشکل از ارامنه و روس‌ها بود سعی در تشکیل دولتی کمونیستی داشتند که با مخالفت مردم مسلمان و تشکیل ارتش اسلام این حرکت ناکام ماند سرانجام در روز ۱۸ مه سال ۱۹۱۸ جمهوری آذربایجان با عنوان جمهوری دمکراتیک آذربایجان توسط محمدامین رسول‌زاده رهبر حزب مساوات، اعلام استقلال کرد. 
-کشتار شوشی که به نسل‌کشی هزاران ارمنی انجامید از وقایع مهم این دوره‌است. 
-
-تلاش جمهوری دمکراتیک آذربایجان برای آغاز گفتگوهای اتحاد با ایران با هجوم بلشویک‌ها ناکام ماند و این کشور نوبنیاد تنها دو سال پس از کسب استقلال، تحت سلطه اتحاد جماهیر شوروی درآمد. 
-
-در اتحاد جماهیر شوروی
-از سال ۱۹۲۰ با پیروزی بلشویک‌ها، جمهوری آذربایجان به مدت ۷۱ سال تا ۱۹۹۲، با نام جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی یکی از جمهوری‌های تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بود. 
-
-از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۶، این کشور بخشی از جمهوری سوسیالیستی ماورای قفقاز شوروی بود و مانند گرجستان و ارمنستان، دچار گسترش شهرنشینی شد و با پیشرفت‌های گسترده اقتصادی، صنعتی شد. شهرنشینی، آموزش و پرورش و پویایی اجتماعی در جمهوری آذربایجان موجب بروز تضادهای اجتماعی بین کلان‌شهر باکو، و مناطق سنتی عقب‌مانده روستایی گردید. در این جمهوری آموزش به زبان آذربایجانی بود و مقامات مهم اجرایی آذربایجانی بودند. اما به ویژه در دوره حکومت استالین (۱۹۲۸ – ۱۹۵۳ م) و رهبری باقروف بر حزب کمونیست آذربایجان، این جمهوری شدیدا تحت سیطره مسکو بود. پس از مرگ وی استقلال این جمهوری بیشتر شد و فرصت‌های بیشتری برای رشد نخبگان سیاسی و فکری این کشور فراهم شد. این نخبگان در هنگام بروز نزاع با ارمنیان قره‌باغ، در فوریه ۱۹۸۸، در بین رهبران جبهه خلق آذربایجان (اپوزیسیون)، و هم مخالفان کمونیستشان حضور داشتند. در سال‌های ۱۹۸۸ و ۱۹۹۰، خشونت ضد ارمنیان به ترتیب در سومقائیت، و باکو بروز کرد و نتیجتا در ۱۹۹۰ حکومت مسکو دست به عملیات نظامی علیه جمهوری آذربایجان زد. 
-
-استقلال مجدد
-در پی کودتای نافرجام علیه گورباچف رهبر شوروی سابق در اوت ۱۹۹۱، جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کرد و ایاز مطلب‌اف، رهبر حزب کمونیست به عنوان نخستین رئیس‌جمهور انتخاب شد. گروه اپوزیسیون جبهه خلق آذربایجان در مه ۱۹۹۲ مطلب‌اف را برانداخت و ابوالفضل ایلچی‌بیگ با شعار جدایی از کشورهای مستقل همسود و حفظ سیطره بر ناگورنو قره‌باغ، در انتخاباتی که این جبهه برگزار کرد پیروز شد. پس از او حیدر علی‌اف از ۱۹۹۳ تا زمان مرگ خود در سال ۲۰۰۳ ریاست جمهوری را بر عهده داشت و پس از او پسرش الهام علی‌اف به ریاست جمهوری رسید که تاکنون بر سر قدرت بوده‌است. 
-
-جنگ اول قره‌باغ
-
-جنگ اول قره‌باغ (و به جنگ آزادی‌بخش آرتساخ) جنگی بود که از فوریه ۱۹۸۸ تا مارس ۱۹۹۴ در ناحیه قره‌باغ، واقع در جنوب غربی جمهوری آذربایجان، بین جمهوری آذربایجان و اکثریتارمنی ساکن با پشتیبانی ارمنستان رخ داد. با بالا گرفتن درگیری، هرکدام از طرفین سعی در پاکسازی قومی مناطق تحت تصرف خود از نژاد دیگر کردند. 
-
-در نتیجه جنگ قره‌باغ بیش از ۳۵ هزار نفر کشته شدند و بیش از ۸۰۰ هزار نفر در نواحی مورد مناقشه، آواره و مجبور به جلای وطن شدند. برای برقراری صلح دائمی و فراگیر در منطقه کوشش‌های متعددی به عمل آمد و طرح‌های صلح مختلفی ارائه گردیده‌است ولی هیچ‌یک به نتیجه عینی و مورد انتظار نرسید و وضعیت حاکم بر منطقه همچنان نه جنگ و نه صلح است. 
-
-در جریان جنگ اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت ایران در اکتبر ۱۹۹۳. م / آبان ۱۳۷۲ به باکو سفر کرد و طی سه روز (۴، ۵ و ۷ آبان) دیدارهای خصوصی و مکرری با حیدر علی‌اف داشت. در این سفر رئیس‌جمهور وقت آذربایجان از ایران درخواست ورود عملی به جنگ را کرد. هاشمی رفسنجانی در خاطرات خود به این موضوع پرداخته و می‌نویسد: «… تقریبا همه‌جا در حرکت‌ها و بازدیدها، رئیس‌جمهور [حیدر علی‌اف] همراه من بود، یکی از حرف‌های مهم و تکراری‌اش این بود که ایران از این فرصت جنگ با ارامنه استفاده کند و حضور خودش را در آذربایجان بالا ببرد و گاهی تعبیر می‌کرد که این‌جا از آن ایران بوده و حالا هم بیایید دفاع کنید و اداره کنید. در نخجوان هم که بود، شبیه این حرف‌ها را می‌زد و تحلیل می‌کرد که اگر شما آذربایجان را تحت قدرت خود بگیرید، حاکمیت روسیه در کل قفقاز متزلزل می‌شود …». هاشمی در خاطرات ۸ آبان [۱۳۷۲] می‌نویسد: «بعد از نماز مغرب، شورای عالی امنیت ملی جلسه داشت. درباره درخواست کمک نظامی از سوی جمهوری آذربایجان مذاکره شد. در مورد کمک‌های آموزشی، تسلیحاتی و سیاسی موافقت شد اما درمورد همکاری عملی در دفاع مخالفت شد». 
-حیدر علی‌اف در ژوئن ۱۹۹۴. م / تیر ۱۳۷۳ هم در این رابطه به ایران سفر کرد که هاشمی درباره درخواست‌های وی نیز مطالبی نوشته‌است. 
-
-بحران قره‌باغ موجب قطع روابط دیپلماتیک جمهوری آذربایجان و ترکیه با ارمنستان، انسداد مرزها و شرایط جدید و شکننده‌ای را در فضای منطقه قفقاز جنوبی حاکم نمود. حضور و نقش‌آفرینی بازیگرانی نظیر ایران، ترکیه، روسیه، آمریکا، فرانسه، سازمان امنیت و همکاری اروپا و شورای امنیت سازمان ملل متحد در روند تحولات قره‌باغ موجب شد این بحران ابعاد منطقه‌ای و بین‌المللی به خود گیرد. 
-
-پس از اعلام آتش‌بس در ۲۴ دسامبر ۱۹۹۴ میلادی شورای عالی قره‌باغ روبرت کوچاریان را به عنوان نخستین رئیس‌جمهور قره‌باغ انتخاب نمود و در ۳۰ آوریل ۱۹۹۵ میلادی دومین دوره انتخابات پارلمانی قره‌باغ برگزار شد. نخستین دوره انتخابات در ۲۸ دسامبر سال ۱۹۹۱ میلادی صورت گرفت. 
-
-جنگ دوم قره‌باغ
-مقاله اصلی: جنگ دوم قره‌باغ
-
-جنگ دوم قره‌باغ در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان آغاز شد. با وجود در خواستهای کشورهای مختلف برای کاهش تنشها و بعد از چندین آتش‌بسی نا موفق بالاخره بعد از ۴۴ روز جنگ متمادی جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان با وساطت فدراسیون روسیه موفق به عقد توافقنامه آتش‌بس ناگورنو قره‌باغ در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ شدند. بر اساس این توافق آذربایجان بخش بزرگی از مناطق اشغال‌شده در طی جنگ اول قره‌باغ را بازپس گرفت. 
-
-ساختار سیاسی
-
-دولت آذربایجان یک جمهوری دمکراتیک، قانون محور، لائیک و یکپارچه است. 
-
-حاکمیت دولتی در جمهوری آذربایجان بر پایه اصل تفکیک قوا اعمال می‌گردد. سیستم سیاسی جمهوری آذربایجان از منظر شکل اعمال حاکمیت دولتی، یک جمهوری بر پایه سیستم ریاست جمهوری است. 
-
-نظام سیاسی آذربایجان از سوی برخی عالمان سیاسی به خاطر نفوذ دیرپای خانواده سیاسی علی‌اف و حزب آذربایجان نوین (Yeni Azərbaycan Partiyası, YAP) تأسیس‌شده توسط حیدر علی‌اف. سومین رئیس‌جمهور این کشور، اقتدارگرایانه توصیف شده‌است. علی‌اف (که بین ۱۹۹۳ و ۲۰۰۳ رئیس‌جمهور بود؛ او پیشتر دبیرکل حزب کمونیست آذربایجان بین ۱۹۶۹ و ۱۹۸۲ , و معاون اول نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی بین ۱۹۸۲ و ۱۹۸۷ بود) در سال ۲۰۰۳ با الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور چهارم و کنونی جایگزین شد. in ۲۰۰۳. گرچه آذربایجان انتخابات‌های متعددی از زمان استقلال خود برگزار کرده و بسیاری از نهادهای رسمی یک دموکراسی را دارد، از سوی خانه آزادی در دسته غیر آزاد مانده‌است، و این نهاد در شاخص جهانی آزادی در سال ۲۰۲۲ به آن امتیاز ۹ از ۱۰۰ داده و آن را یک «رژیم مستحکم اقتدارگرا» خواند. در سال‌های اخیر شمار زیادی از روزنامه نگاران، وکلا و و کنشگران حقوق بشر آذربایجانی بابت انتقاد از رئیس‌جمهور علی‌اف و مقامات حکومت دستگیر و زندانی شده‌اند. قطعنامه‌ای در پارلمان اروپا در سپتامبر ۲۰۱۵ آذربایجان را دچار «بزرگ‌ترین افول در حکمرانی دمکراتیک در کل اوراسیا در ده سال اخیر» دانسته و ذکر کرده گفتگوی آن با این کشور در زمینه حقوق بشر «هیچ پیشرفت بزرگی» نداشته‌است. در سال ۲۰۱۶، رئیس‌جمهور آذربایجان فرمانی را برای عفو یک دوجین از افرادی را صادر کرد که از سوی برخی سازمان‌های غیردولتی ۱۷ زندانی سیاسی شناخته می‌شدند. این فرمان مورد استقبال وزارت امور خارجه آمریکا قرار گرفت و قدمی مثبت دانسته شد. در مارس ۲۰۱۷، فرمان عفو دیگری صادر شد که منجر به آزادی افرادی شد که ۱۶ زندانی سیاسی تلقی می‌شدند. 
-
-رئیس دولت
-رئیس‌جمهوری هر ۵ سال یک‌بار به روش مراجعه به آرای مخفی عمومی انتخاب می‌شود. الهام حیدر اوغلو علی‌یف در تاریخ ۹ اکتبر ۲۰۱۳ به ریاست جمهوری آذربایجان برگزیده شده‌است. 
-
-قوه مقننه جمهوری آذربایجان
-مجلس ملی جمهوری آذربایجان از ۱۲۵ نماینده تشکیل شده‌است. انتخابات چهارمین دوره این مجلس در ۷ نوامبر ۲۰۱۰ برگزار شد. ۱۰۵ نفر برابر با ۸۴ ٪ از نمایندگان را آقایان و ۲۰ نفر برابر با ۱۶ ٪ از نمایندگان را زنان تشکیل می‌دهند. 
-
-قوه قضاییه
-جمهوری آذربایجان شامل دادگاه قانون اساسی، دیوان عالی کشور، دادگاه استیناف و دادگاه اقتصاد می‌باشد. 
-
-سیستم سیاسی جمهوری آذربایجان بر پایه اصول چند حزبی و تکثرگرایی استوار است. در حال حاضر در جمهوری آذربایجان ۵۵ حزب سیاسی دارای مجوز بوده و مشغول فعالیت هستند. احزاب سیاسی از طریق عضویت در نهاد مقننه و نهادهای مدیریت محلی، در اعمال حاکمیت دولتی مشارکت می‌کنند. به جز احزاب سیاسی، بالغ بر ۴۰۰۰ تشکل مردم‌نهاد نیز در کشور فعالیت دارند. 
-
-اقتصاد
-
-جمهوری آذربایجان در مقایسه با جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته اطراف خود در اثر بهره‌برداری از منابع نفتی که در سال ۲۰۰۸ برابر ۷ میلیارد بشکه بوده‌است (که حدود یک درصد از ذخایر اثبات‌شده جهان) که در حال حاضر در منطقه یک صادرکننده محصولات گازی محسوب می‌شود. و سرمایه‌گذاری پس از استقلال توسعه بیشتری پیدا کرده‌است. با وجود این بعد از استقلال این کشور، تورم فزاینده ناشی از آثار جنگ قره‌باغ همراه با سیاست‌های آزادسازی قیمت‌ها و خصوصی‌سازی اقتصاد موجب شد که مردم جمهوری آذربایجان تحت فشارهای شدید اقتصادی قرار گیرند و قدرت خرید آن‌ها به‌سرعت کاهش یابد ولی از سال ۱۹۹۶ میلادی، افزایش درآمدهای حاصل از قراردادهای نفتی بین‌المللی، روند رو به رشد سرمایه‌گذاری خارجی، اعتبارات صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و مساعدت کشورهای اروپایی موجب شد تا اقتصاد نابسامان این کشور کمی رو به بهبود گذارد. در سال ۲۰۰۷ از تعداد کل شاغلان در بخش اقتصادی ۷۰ درصد در بخش خصوصی مشغول به کار بودن و تعداد بیکاران ۲۸۱ هزار نفر بوده‌است. 
-
-تولید ناخالص داخلی آن در سال ۲۰۱۹ معادل ۴۵ میلیارد دلار بوده‌است که تولید ناخالص سرانه اهالی کشور را معادل ۴۵۰۰ دلار می‌کند. 
-
-جمهوری آذربایجان برای ثبات بخشیدن به اوضاع اقتصادی با کمک صندوق بین‌المللی پول دو برنامه اقتصادی را به اجرا درآورده و توانسته‌است میزان تورم را کاهش دهد. میزان تورم در این کشور از ۴۱۱ درصد در سال ۱۹۹۵ میلادی به ۲۰ درصد در سال ۱۹۹۶ میلادی و ۷ / ۳ درصد در سال ۱۹۹۷ و صفر درصد در سال ۱۹۹۸ میلادی و (۵ -) درصد در نیمه نخست سال ۲۰۰۰ میلادی کاهش یافته‌است. 
-
-در سال ۲۰۰۸ میلادی جمهوری آذربایجان بنا به گزارش بانک جهانی برترین کشور از نظر اجرای برنامه‌های اصلاحات اقتصادی بین ۱۰ کشور محاسبه‌شده (ده کشوری که جزئیات اطلاعات اقتصادی خود را در اختیار بانک جهانی قرار دادند) بوده‌است و در رتبه نخست قرار گرفت. 
-
-واحد پول ملی این کشور منات آذربایجان است که هر منات معادل ۰ ٫ ۵۸۸ دلار آمریکا و هر دلار آمریکا معادل ۱ ٫ ۶۹۸ منات است. (آوریل ۲۰۲۲) 
-
-کشاورزی و دامپروری
-طبق گزارش فائو، در سال ۲۰۱۸ مهم‌ترین محصولات کشاورزی آذربایجان به این صورت بوده‌است: 
-
-گندم (۱ ٬ ۹۹۱ ٬ ۰۰۰ تن) - هندوانه (۳۰۷ ٬ ۰۰۰ تن) - گردو (۱۱ ٬ ۷۴۰ تن) - گوجه‌فرنگی (۶۰۹ ٬ ۰۰۰ تن) - چغندر قند (۲۷۷ ٬ ۰۰۰ تن) - به (۳۲ ٬ ۰۰۰ تن) - سیب‌زمینی (۸۹۸ ٬ ۰۰۰ تن) - گلابی (۵۲ ٬ ۰۰۰ تن) - پیاز (۲۳۵ ٬ ۰۰۰ تن) - ذرت (۲۴۸ ٬ ۰۰۰ تن) - فندق (۵۲ ٬ ۰۰۰ تن) - انگور (۱۶۷ ٬ ۰۰۰ تن) - سیر (۴۴ ٬ ۹۰۰ تن) - انجیر (۱۱ ٬ ۲۰۰ تن) - بادمجان (۷۹ ٬ ۰۰۰ تن) - خیار (۲۲۳ ٬ ۰۰۰ تن) - آلبالو (۳۸ ٬ ۸۰۰ تن) - جو (۹۱۶ ٬ ۰۰۰ تن) - سیب (۲۷۷ ٬ ۰۰۰ تن) - کلم (۱۰۸ ٬ ۰۰۰ تن) 
-
-همچنین تعداد دام زنده در این کشور به این ترتیب می‌باشد: 
-
-گاو (۲ ٬ ۴۸۲ ٬ ۰۰۰ رأس) - گاومیش (۱۷۶ ٬ ۰۰۰ رأس) - بز (۶۲۲ ٬ ۰۰۰ رأس) - اسب (۶۵ ٬ ۰۰۰ رأس) - گوسفند (۷ ٬ ۶۸۱ ٬ ۰۰۰ رأس) 
-
-جهانگردی
-جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر تلاش‌های قابل توجه‌ای برای افزایش گردشگری خود داشته‌است. همچنین سال ۲۰۱۱ درکشور آذربایجان سال گردشگری آذربایجان نمایده شد. کشور آذربایجان در سال ۲۰۱۰ میزبان بیش از دو و نیم میلیون گردشگر بوده‌است، در سال‌های اخیر سهم گردشگری آذربایجان را بیشتر کشورهای اوکراین، قزاقستان، ایران، گرجستان، اردن، بحرین، آلمان، استرالیا، بلغارستان و فنلاند داشته‌اند در سال ۲۰۱۲ جمهوری آذربایجان بیشترین گردشگر را در منطقه قفقاز پذیرا بوده‌است. در همین سال علی‌رغم اینکه ایران دو برابر جمهوری آذربایجان گردشگر پذیرفته اما درآمد گردشگری جمهوری آذربایجان در این سال بیش از دو برابر درآمد ایران بوده‌است. 
-
-میراث فرهنگی و معماری ملی و اسلامی از مهم‌ترین عامل‌های ثبات در جمهوری آذربایجان محسوب می‌شود. این کشور به‌عنوان دومین کشور شیعه در جهان، با میراث‌های معماری، آداب و رسوم، تنوع‌های فرهنگی، انواع پوشاک، صنایع‌دستی، غذاهای سنتی و چشم‌اندازهای جغرافیایی و طبیعی از نظر جهانگردی قابل‌توجه بوده و همه‌ساله هزاران گردشگر خارجی را به سمت جمهوری آذربایجان جذب کرده که از نظر اقتصادی نیز تأثیر به‌سزایی در رشد اقتصادی این کشور داشته‌است. 
-
-نیروهای مسلح
-
-تاریخ نیروهای مسلح آذربایجان به زمان جمهوری دموکراتیک آذربایجان در سال ۱۹۱۸ که ارتش ملی تازه شکل‌گرفته بود بازمی‌گردد. وقتی جمهوری آذربایجان استقلال خود را پس از فروپاشی شوروی سوسیالیستی به‌دست‌آورد بر پایه قانون در سال ۱۹۹۱ ارتش جمهوری آذربایجان تأسیس گردید. تا سال ۲۰۰۲ ارتش آذربایجان دارای ۹۵۰۰۰ پرسنل نظامی فعال و همچنین دارای ۱۷۰۰۰ نیروی شبه‌نظامی است. نیروهای مسلح این کشور، دارای سه شاخه نیروی دریایی آذربایجان، نیروی هوایی و نیروی زمینی است. افزون بر این شاخه‌های اصلی، نیروهای نظامی آذربایجان دارای زیرشاخه‌هایی است که در موقع لزوم می‌توانند در دفاع از کشور کمک کنند. این نیروها شامل گارد ساحلی، مرزبانان و نیروهای انتظامی داخلی است. گارد ملی آذربایجان یک نیروی بیشتر شبه‌نظامی است که یک نهاد نیمه‌مستقل ویژه از سرویس حفاظت دولتی است که زیر نظر رئیس‌جمهور اداره می‌شود. 
-
-آذربایجان پیمان نیروهای مسلح متعارف در اروپا (سی اف‌ای) را امضا کرده‌است. این کشور همکاری نزدیکی با ناتو در پروژهای حفاظت از صلح دارد. آذربایجان ۱۵۱ نیروی حافظ صلح در عراق و ۱۸۴ نیرو در افغانستان دارد. 
-
-بودجه نظامی آذربایجان برای سال ۲۰۱۱ معادل ۴ ٫ ۴۶ میلیارد دلار بوده‌است. آذربایجان دارای صنایع دفاعی تولید اسلحه سبک، سیستم‌های کوچک توپخانه و برخی وسایل نقلیه نظامی است. ارتش آذربایجان همکاری‌های تمرینی با گارد ملی اوکلاهاما داشته‌است. 
-
-سیاست
-
-به‌دنبال استقلال، فعالیت‌های سیاسی در جمهوری آذربایجان به‌شدت افزایش یافت. یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های سیاسی اپوزیسیون جبهه خلق آذربایجان حول ملی‌گرایی ملی و دفاع در مقابل حملات ارمنستان تشکیل شد. این سازمان در مراحل بعدی حاوی فراکسیونهایی با اندیشه‌های پان ترکیسم نیز بوده‌است. در اولین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری ابوالفضل ایلچی‌بیگ با اندیشه‌های قوم گرایانه این مقام رسید، بعد از انتخاب ایلچی‌بیگ وی به همراه وزیر کشور خود اسکندر حمیداف در چندین نوبت خواستار تشکیل ترکیه بزرگ که شامل تمام نواحی شمالی ایران می‌شد شدند. پس از شکست‌های پیاپی در جنگ با ارمنستان، و شکست تقریبا تمامی سیاست‌های وی، و چندین قیام خونین در چند شهر از جمله گنجه، حیدر علی‌اف رئیس وقت پارلمان طی یک کودتای بدون خون‌ریزی قدرت را به دست آورد و ایلچی‌بیگ به تبعید فرستاده شد. 
-
-در زمان ریاست‌جمهوری وی و پسرش روابط با ایران به‌تدریج گرمتر شد، تا جایی که رؤسای جمهور هر دو کشور در چندین نوبت به کشور یکدیگر سفر کرده‌اند، و جمهوری آذربایجان کنسولگری‌ای نیز در شهر تبریز افتتاح کرد و علی‌اف پسر به آن شهر سفر کرده و با تجار آن دیدار کرد. موافقتنامه‌های زیادی نیز در زمینه‌های تجاری، ورزشی، فرهنگی و مرزی بین دو کشور بسته شده‌است. در سال‌های اخیر جریانات ضدایرانی تحت حاکمیت الهام علی‌اف دوباره شدت گرفته‌است. همچنین این کشور در فهرست ناقضان آزادی مطبوعات است. 
-
-مسایل مورد مناقشه
-
-در پی گسسته شدن اتحاد جماهیر شوروی و آغاز درگیری‌های قومی، تعداد کثیری از ساکنان ارمنی منطقه قره‌باغ با مداخله ارتش جمهوری ارمنستان موفق به کنترل این ناحیه و شش ناحیه غیر ارمنی‌نشین شدند. جمهوری قره‌باغ که کنترل بیست درصد از اراضی جمهوری آذربایجان را دارد تا کنون توسط هیچ کشوری به رسمیت شناخته نشده‌است و از هر لحاظ تحت نفوذ و حاکمیت ارمنستان می‌باشد. در اثر این جنگ‌ها حدود یک‌میلیون اهالی آذری، ارمنی و کرد جنگ‌زده این منطقه بی‌خانمان گشته و تعداد کثیری هنوز در پناهگاه‌های موقتی و نیمه موقتی به‌سر می‌برند. 
-
-حقوق بشر
-جمهوری آذربایجان یکی از ضعیف‌ترین کشورها در رعایت حقوق بشر است. در چند سال گذشته فشار بر منتقدان دولت به روش‌های گوناگون در حال افزایش بوده‌است. گفته می‌شود یکی از دلایل عدم تمایل اعضای شورای اروپا به مجازات یا مذاکره در این مورد با جمهوری آذربایجان، به خاطر منابع نفت خام و گاز طبیعی این کشور است. 
-
-جمعیت‌شناسی
-
-از جمعیت ۸ ٬ ۲۳۸ ٬ ۶۷۲ نفری جمهوری آذربایجان، ۵۱ درصد شهرنشین و ۴۹ درصد در روستاها زندگی می‌کنند. نرخ رشد جمعیت در این کشور ۰ ٫ ۷۶۲ درصد است. 
-
-قومیت‌ها
-براساس سرشماری سال ۱۹۹۹، ۹۰ ٫ ۶ درصد از جمعیت جمهوری آذربایجان را آذربایجانی، ۲ ٫ ۲ درصد را لزگی (داغستانی)، ۱ ٫ ۸ درصد را روس و ۱ ٫ ۵ درصد را ارمنی تشکیل می‌دهند؛ البته تقریبا تمامی ارمنی‌ها در منطقه خودمختار قره‌باغ کوهستانی زندگی می‌کنند. براساس سرشماری سال ۱۹۸۹ شوروی، حدود ۲۶۲ ٬ ۰۰۰ نفر غیر آذربایجانی از ۹ قومیت مختلف در این کشور زندگی می‌کرده‌اند که از این میان، ۱۷۱ ٬ ۰۰۰ نفر لزگی و ۲۱ ٬ ۰۰۰ نفر تالشی بوده‌اند؛ اما تالشی‌ها جمعیت خود را حدود ۲۰۰ ٬ ۰۰۰ تا ۳۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر برآورد می‌کنند. 
-
-آمارهای رسمی این کشور در مورد اقلیت‌های قومی مورد چالش پژوهشگران قرار گرفته‌است و در محافل خصوصی نیز خود آذربایجانی‌ها قبول دارند که تعداد لزگی‌ها، تالش‌ها و کردها بسیار بیشتر است. هم‌اکنون دولت جمهوری آذربایجان سیاست سخت آسیمیله کردن اقلیتهای قومی را پیگیری می‌کند و باعث گردیده‌است که بسیاری از لزگی‌ها، تالش‌ها و کردها در این صدسال اخیر در قوم آذ��بایجانی ادغام شوند. این در حالیست که بر اساس قانون اساسی جمهوری آذربایجان تمام اقوام ساکن این کشور از حق آموزش به زبان مادری و حفظ فرهنگ بومی برخوردارند. اما این اصل قانون اساسی کشور به درستی توسط دولت به اجرا در نیامده و شورای اروپا نیز در گزارش سال ۲۰۰۹ خود تلاش دولت این کشور را برای حفظ تنوع فرهنگی و فرهنگ‌های قومی کم دانسته‌است. 
-
-جدول جمعیت گروه‌های قومی آذربایجان (۱۹۲۶ – ۲۰۰۹) 
-
-آذربایجانی‌ها
-قوم آذربایجانی که اکثریت مردم این کشور را تشکیل می‌دهند مردمی عمدتا شیعه‌مذهب، ترک‌زبان و با فرهنگ ایرانی هستند. به نوشته دائرةالمعارف بزرگ اسلامی «در این قوم، عنصر غالب ترک که پیامد مهاجرت اقوام ترک - به‌ویژه سلجوقیان اغوز در سده ۱۱ م / ۵ ق - به این سرزمین است، با ساکنان کهن این سرزمین، یعنی ایرانیان و دیگر مردمانی که از روزگار باستان در ماوراء قفقاز می‌زیسته‌اند، ترکیب شده‌است». مطالعات ژنتیکی جدید نشان داده که آن‌ها هم از نظر میتوکندری دی‌ان‌ای، که نسب مادری را نشان می‌دهد و هم از نظر کروموزوم Y، که نسب پدری را می‌نمایاند، به همسایگان جغرافیایی خود یعنی اقوام قفقازی (گویشوران به زبان‌های قفقازی) شبیه ترند تا به خویشان زبانی خود یعنی اقوام ترک‌تبار در نقاط دیگر دنیا. خصوصیات ژنتیکی قفقازی‌ها نیز در مجموع چیزی بین اروپائی‌ها و ساکنان خاورمیانه‌است که نسب مادری شباهت بیشتری را به اروپائی‌ها و نسب پدری شباهت بیشتری را به خاورمیانه‌ای‌ها نشان می‌دهد. این نتایج ایده جابجایی زبانی آذربایجانی‌ها را تقویت می‌کند و نشان می‌دهد که گروه‌های مهاجر آن‌قدر کوچک بوده‌اند که سهم ژنتیکی آن‌ها در جمعیت فعلی قابل‌مشاهده نیست. 
-
-لزگی‌ها
-لزگی‌ها جزو اقوام بومی قفقازی هستند که به یکی از زبان‌های خانواده قفقازی تکلم می‌کنند. 
-برای نمونه پروفسور سوانته کرنل می‌گوید: " این آمارها نشانگر نظرات رسمی دولت هست، ولی در واقعیت شمار لزگی‌ها روشن نیست. هرچند مقامات رسمی آن را صد و هشتاد هزار نفر ذکر می‌کنند اما منابع دیگری تعداد لزگی‌ها را بسیار بیشتر دانسته و آن را در حدود هفتصد هزار نفر می‌دانند. همچنین در آمار اتنولوگ، حدود لزگی‌ها در جمهوری آذربایجان ۳۶۴ ٫ ۰۰۰ نفر ذکر شده‌است. 
-
-برپایه آمار رسمی جمهوری آذربایجان جمعیت لزگی‌ها ۱۷۸۰۲۱ هزار نفر است. 
-
-به قول پروفسور کرنول، نریمان رمضانف یکی از رهبران سیاسی لزگی می‌گوید که هرچند بسیاری از تالش‌ها، تات‌ها و کردها زبانشان را به خاطر سیاست‌های آسیمیلاسیون باخته‌اند، ولی لزگی‌ها به خاطر روابط با داغستان (که سیاست آسیمیله شدن دولت جمهوری آذربایجان در آن وجود ندارد) توانسته‌اند زبان و فرهنگ خود را بهتر حفظ کنند. 
-
-تالشی‌ها
-طبق دانشنامه ایران، بیشترین تراکم جمعیت روستاییان در این کشور در نواحی واقع در جنوب شرقی آن است که اکثریت این جمعیت را تالشی‌ها (که آن‌ها نیز ایرانی‌تبارند) تشکیل می‌دهند و بسیاری از آداب رسوم کهن خود را هم حفظ کرده‌اند. 
-
-آمار سال ۱۹۲۶ شوروی (در رابطه با کم شمردن این آمار به بخش تات‌ها در همین مقاله بنگرید)، تعداد تالشی‌ها را ۷۷ ٫ ۰۳۹ نفر ذکر کرده‌است. آمار سال ۱۹۵۹ تالشی‌ها را ذکر نکرده و آن‌ها را جزو آذربایجانی‌ها شمرده‌است. سپس در سال ۱۹۹۹ (آمار رسمی جمهوری آذربایجان) تعداد تالشی‌ها ۷۶ ٫ ۸۰۰ نفر شمرده شده‌است (یعنی کمتر از سال ۱۹۲۶). امروزه نیز مقامات جمهوری آذربایجان تعداد تالشی‌ها را همان ۷۶ ٫ ۸۰۰ نفر برمی‌شمرند. اما از دیدگاه بسیاری از پژوهشگران تعداد تالشی‌ها بسیار بیشتر از این می‌باشد و این ارقام تنها ناشی از کم‌شماری اقلیت‌های قومی توسط دولت است. پروفسور وارتان گریگوریان این آمارسازی مقامات جمهوری آذربایجان را یک تحریف می‌داند. 
-
-همچنین پروفسور کرنول می‌گوید که حداقل ۲۰۰ ٫ ۰۰۰ تا ۴۰۰ ٫ ۰۰۰ تالشی در جمهوری آذربایجان وجود دارد. بر اساس آمار اتنولوگ در سال ۱۹۹۶ تعداد تالشی‌ها در این کشور حدود ۸۰۰ هزار نفر، لزگی‌ها ۳۶۴ هزار نفر و کردها ۲۰ هزار نفر بوده‌است. پروفسور وارتان گریگوریان (استاد دانشگاه و رئیس چند دانشگاه آمریکا) مقاله مفصلی در رابطه با آسیمیله کردن تالشی‌ها به دست شوروی و مقامات جمهوری آذربایجان نوشته‌است. 
-
-در کل دو علت برای کم شمردن تالش‌ها ذکر شده‌است: اول از همه فشار بر هویت تالش در دوران شوروی و دوم حساسیت برانگیختن از این‌که کسی خود را غیر آذربایجانی معرفی کند. 
-
-تات‌ها
-زبان تات‌های قفقاز فارسی است و آن‌که در ایران، تاتی نامیده می‌شود نیست. 
-
-دولت جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۹ میلادی، جمعیت تات‌های آذربایجان را تنها ۱۰ ٬ ۹۲۲ نفر اعلام کرده‌است. 
-
-این در حالی‌است که تا قرن بیستم تعداد تات‌زبان‌ها بسیار بیشتر بوده‌است. برای نمونه در آمار سال ۱۸۸۶، شمار تات‌ها ۱۲۰ ٫ ۰۰۰ نفر ذکر شده‌است. اما پس از حکومت شوروی، در سال ۱۹۲۶، تعداد تات‌ها به ۲۸ ٫ ۵۰۰ تقلیل یافت. بنابر نظر این منبع، تعداد تات‌ها به خاطر سیاست آسیمیله کاهش یافته‌است. 
-
-عباس قلیخان باکیخانوف (قرن نوزدهم) نیز زبان «مملکت باکو» به علاوه چند نقطه دیگر را نیز تاتی ذکر کرده‌است. درصفحه ۱۸ کتاب مذکور آمده‌است: هشت قریه در طبرسران که جلقان و روکال و مقاطیر و کماخ و زیدیان و حمیدی و مطاعی و بیلحدی باشد، در حوالی شهری که انوشیروان در محل متصل به دربند تعمیر کرده بود و آثار آن هنوز معلوم است، زبان تات دارند. ایضا در صفحه ۱۹ کتاب یاد شده آمده‌است: محالات واقع در میان بلوکین‌شماخی و قدیال که حالا شهر قبه‌است، مثل حوض و لاهج و قشونلو در شیروان و برمک و شش پاره و پایین بدوق در قبه و تمام مملکت باکو سوای شش قریه تراکمه، همین زبان تات را دارند… قسم قربی مملکت قبه سوای قریه خنالق که ربانی علی‌حده دارد و ناحیه سموریه و کوره دو محال طبرسران که دره و احمدلو می‌باشند به اصطلاحات منطقه، زبان مخصوص دارند و اهالی ترک‌زبان را مغول می‌نامند. 
-
-کردها
-بخش عمده کردهای آذربایجان در سده‌های ۱۹ و ۲۰ میلادی وارد این سرزمین شدند. بیشتر آنها در جنگ بین روس‌ها و ترکان عثمانی، آوارگانی بودند که به خاطر نزدیکی دینی با آذربایجانی‌ها در خاک آذربایجان سکنی گزیدند. 
-
-کردها یکی از اقوام جمهوری آذربایجان هستند که زیرفشار سخت آسیمیله، شمار آن‌ها در جمهوری آذربایجان کاهش یافته‌است؛ به گونه‌ای که اگر یک فرد کرد به جای این‌که خود را یک آذربایجانی معرفی کند، بر هویت قومی خویش پافشاری می‌کرد، قادر به پیداکردن شغل نبود. [۶] 
-
-کردهای جمهوری آذربایجان بیشتر در منطقه ناگورنو قره‌باغ (در اطراف شهرهای کلبجر و لاچین) در مرکز کشور (شهرهای هاک و زنگلان و زردآوا و در جمهوری نخجوان (اطراف شهرهای سده رک و تیواز) زندگی می‌کنند. بعد از وقوع جنگ قره‌باغ، کرده�� نیز مانند آذربایجانی‌ها این منطقه را ترک نمودند و به سایر مناطق آذربایجان کوچ کردند
-
-کرنل در رابطه با جمعیت کردها می‌گوید: «آمار کردها بسیار است، برخی آن را حدود ده درصد از جمعیت کشور برشمرده‌اند». برخی از منابع کرد به وجود ۲۰۰ ٬ ۰۰۰ نفر کرد در جمهوری آذربایجان اشاره می‌کنند؛ اما در آمار رسمی گفته‌شده که تنها ۱۲ ٬ ۰۰۰ نفر کرد در این کشور زندگی می‌کنند؛ دلیل این امر آن است که پس از سال ۱۹۳۰ به تدریج منابع دولتی قومیت اکثر کردها را از روی عمد آذربایجانی عنوان کرده‌اند. [۹] 
-
-کردهای ساکن در اطراف منطقه قره‌باغ از سال ۱۹۲۳ تا ۱۹۲۹ میلادی، این منطقه را تحت عنوان استان خودمختار کرد (کردستان سرخ) اعلام کردند که این منطقه در نتیجه سیاست‌های شوروی کمونیستی به حالت پیشین برگشت. 
-
-زبان‌ها
-زبان رسمی کشور، ترکی آذربایجانی می‌باشد ولی زبان‌های روسی، لزگی، تالشی، تاتی، کردی و آواری نیز صحبت می‌شود. ترکی آذربایجانی از نظر تقسیمات زبانی، جزئی از دسته ترکی جنوب باختری یا ترکی اوغوز می‌باشد. ترکی آذربایجانی، ترکی استانبولی و ترکمنی در گروه ترکی جنوب باختری (اوغوز) قرار می‌گیرند. 
-
-ادیان
-حدود ۴۵ درصد جمعیت جمهوری آذربایجان مسلمان هستند. ۸۵ درصد جمعیت مسلمان جمهوری آذربایجان شیعه و ۱۵ درصد بقیه سنی هستند. ۴۴ ٫ ۹ درصد از مردم جمهوری آذربایجان، مسلمان (۸۵ درصد شیعه)، حدود ۵۴ درصد از جمعیت آذربایجان بی‌دین هستند. ۲ ٫ ۵ درصد ارتدوکس روس و ۲ ٫ ۳ درصد ارمنی هستند. البته درصد اعتقاد به ادیان در این کشور صوری است؛ چراکه عده بسیار کمی از مردم عبادت کرده و واقعا به دین خود وابستگی دارند. 
-
-جمهوری آذربایجان به همراه ایران، عراق و بحرین چهار کشوری هستند که در آن شیعیان اکثریت جمعیت را تشکیل می‌دهند. پس از استقلال از شوروی تبلیغات اسلامی در این کشور رشد داشته‌است
-
-فرهنگ و هنر
-فرهنگ مردم جمهوری آذربایجان بنا به موقعیت جغرافیایی و میراث تاریخی متأثر از فرهنگ‌های مختلف منطقه قفقاز و خاورمیانه از جمله فرهنگ‌های ایرانی، ترکی، روسی و اسلامی است. در سال ۲۰۰۹ باکو از طرف سازمان‌های یونسکو به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی شد. و امروزه فرهنگ غربی با شدت بسیار رایج می‌گردد. بجز اکثریت آذربایجانی اقوام متفاوتی همچون ارمنی‌ها، کردها و تالشی‌ها در جنوب و شرق و لزگی‌ها و یهودی هاو تات‌ها در شمال به رنگارنگی زبان‌ها و فرهنگ رایج افزوده‌اند. نرخ باسوادی در این کشور ۹۸ ٪ ذکر شده‌است. برگزاری جشن نوروز و موسیقی مقام نشانه‌های نزدیکی و تأثیر ماندگار و تاریخی به فرهنگ ایرانی هستند. از لحاظ ادبیات نیز شعرایی مانند خاقانی شروانی و نظامی گنجوی از خاک جمهوری آذربایجان فعلی برخاسته‌اند و تأثیرهای اساسی در ادبیات فارسی داشته‌اند. 
-
-سینما
-سینما در آن منطقه ریشه تاریخی دارد. در واقع سه سال پس از نمایش اولین فیلم در فرانسه، فیلم‌هایی کوتاه درباره فوران نفت و یک رقص توسط یک مهندس فرانسوی فعال در حوزه صنعت نفت که به امپراتوری روسیه و باکو آمده بود، گرفته شد. 
-
-موسیقی
-
-جمهوری آذربایجان از لحاظ موسیقی غنی است، انواع موسیقی در این کشور رایج است
-موسیقی مقامی آذربایجانی
-موسیقی میخانه‌ای
-موسیقی عاشیق
-موسیقی تالشی
-
-مسابقه آواز یورویژن در سال ۲۰۱۲ (به انگلیسی: Eurovision Song Contest ۲۰۱۲) پنجاه و هفتمین دوره سالانه مسابقه یوروویژن است که با برنده شدن آذربایجان در سال ۲۰۱۱ و با ترانه «Running Scared» یادوران ترسیده «با اجرای دو هنرمند آذربایجانی الدار و نگار این سری مسابقات در جمهوری آذربایجان و در شهر باکو و در تالار نوساز» کریستال «این شهر برگزار گردید. با توجه به تصمیم EBU پایان این مسابقه در ۲۶ مه ۲۰۱۲، برابر با شنبه ۶ خرداد سال ۱۳۹۱ هجری شمسی برگزار گردید. ۴۲ کشور در این نوبت از مسابقه شرکت کرده بودند و ترانه» سرخوشی «از لورین از کشور سوئد برنده این مسابقه شد. روسیه با گروه» مادر بزرگها " مقام دوم و صربستان هم مقام سوم را از آن خود کرده آذربایجان هم چهارم شد. 
-
-ورزش
-در سال ۲۰۱۵ بازی‌های اروپایی در این کشور برگزار شد و همچنین یکی از میزبان‌های مسابقات فوتبال قهرمانی اروپا ۲۰۲۰ می‌باشد. 
-باشگاه فوتبال قره‌باغ
-تیم ملی فوتبال آذربایجان
-
-آشپزی
-
-جستارهای وابسته
-
-آذری‌ها
-ترکی آذربایجانی
-روابط ایران و جمهوری آذربایجان
-روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان
-جمهوری دمکراتیک آذربایجان
-جمهوری خودمختار نخجوان
-موسیقی آذربایجانی
-رقص‌های آذربایجانی
-کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان
-قره‌باغ
-فهرست روزنامه‌های جمهوری آذربایجان
-کانال‌های تلویزیونی جمهوری آذربایجان
-کمک‌های ایران به جمهوری آذربایجان
-پناهندگان در جمهوری آذربایجان
-
-نگارخانه
-
-منابع
-سیا در مورد جمهوری آذربایجان
-کتابخانه کنگره آمریکا
-
-پیوند به بیرون
-
-
-
-ایالات و نواحی بنیان‌گذاری‌شده در سال ۱۹۹۱ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در آسیا
-بنیان‌گذاری‌های ۱۹۹۱ (میلادی) در اروپا
-جمهوری آذربایجان
-جمهوری‌ها
-جمهوری‌های اتحاد شوروی
-دولت‌های مدرن ترک
-قفقاز جنوبی
-قفقاز
-کشورها و سرزمین‌های ترکی آذربایجانی‌زبان
-کشورها و سرزمین‌های روسی‌زبان
-کشورها در آسیا
-کشورها در اروپا
-کشورهای جاده ابریشم
-کشورهای حاشیه دریای خزر
-کشورهای عضو سازمان ملل متحد
-کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی
-کشورهای غرب آسیا
-کشورهای محصور در خشکی
-تات‌های قفقاز یا تات‌های شمالی (دیگر نام‌ها: لاهیجانی، داغلی، پارسیان قفقاز، پارسیان قفقاز جنوبی) یکی از قوم‌های ایرانی‌تبار و شاخه‌ای از فارسی‌زبانان بومی قفقاز هستند که در جمهوری آذربایجان، فدراسیون روسیه (بیشتر در داغستان جنوبی) و ارمنستان سکونت دارند. این قوم بسته به منطقه زندگی، خود را «تاتی»، «پارسی»، «داغلی» و «لاهیجان (لهیجن)» می‌نامند. به جز بخش کوچکی سنی مذهب، بیشتر تات‌ها شیعه هستند. همچنین اقلیت یهودی قفقاز هنوز زبان تاتی جوهوری را میان خود نگاه داشته‌اند. تات‌های ارمنستان مسیحی هستند. زبان این تیره ایرانی «تاتی» است که همراه با فارسی‌دری و تاجیکی پاره‌ای از زبان‌های ایرانی جنوب‌غربی و گویشی از فارسی بشمار می‌رود و زبانی که در ایران، تاتی نامیده می‌شود نیست. تاتی ایران (که در استان‌های قزوین، زنجان، اردبیل، سمنان، آذربایجان شرقی، خراسان شمالی و غیره گویشور دارد) از شاخه زبان‌های ایرانی شمال غربی و نزدیک به تالشی، گیلکی و کردی است. نزدیک‌ترین زبان به زبان تاتی ایران، زبان تالشی است، در حالی که زبان گروه قومی مورد بررسی، گویشی از فارسی است. استفاده از زبان‌های ترکی آذری و روسی نیز در میان تات‌های قفقاز گسترده‌است. 
-
-تاریخ
-
-پیش از حمله عرب‌ها
-
-نخستین اشاره در منابع موجود از حضور پارسیان در قفقاز جنوبی، به گسترش نظامی هخامنشیان (۵۵۸ – ۳۳۰ پیش از میلاد) بازمی‌گردد که این منطقه را به عنوان ساتراپ‌های ۱۰، ۱۱، ۱۸ و ۱۹ به شاهنشاهی خود افزودند کشف ویرانه‌های معماری هخامنشی، قطعات جواهرات و سفالینه‌ها در بررسی‌های باستان‌شناسی در آران (جمهوری آذربایجان)، ارمنستان و گرجستان این موضوع را تأیید کرده‌است. به هر روی، تا زمان هخامنشیان اطلاعاتی از حضور پیوسته و فراوان پارسیان باستان در قفقاز جنوبی وجود ندارد. گمان مؤکد بر این است که نیاکان تات‌های کنونی در زمان ساسانیان (۳ – ۷ پس از میلاد) در این منطقه ساکن شده باشند. ساسانیان برای استواری موقعیت خود در قفقاز جنوبی شهرها و پادگان‌هایی ساختند. انوشیروان خسرو اول، پادشاه ساسانی (۵۳۱ – ۵۷۹) عنوان نمایندگی خود را در شروان (منطقه شرقی قفقاز جنوبی) به یکی از خویشان نزدیکش داد. این فرد، نیای نخستین دودمان شروانشاهان (حدودا ۵۱۰ – ۱۵۳۸) بود. 
-
-پس از حمله عرب‌ها
-پس از پیروزی‌های اعراب در منطقه (۷ – ۸ پس از میلاد)، مسلمان شدن مردم قفقاز جنوبی آغاز شد. حمله عرب‌ها با حمله‌های ترک‌ها و مغول‌های پسین در آسیای میانه دنبال گردید. 
-
-تات‌های قفقاز جزء آذربایجانی‌های فارسی‌زبانند که زبان آن‌ها در اثر حمله ترکان پسین هنوز تغییر نکرده‌است. گرچه با روند تسلط زبان ترکی آذری در جمهوری آذربایجان هر روز از جمعیت آنان کاسته می‌شود. ابو الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی، تاریخدان عراقی، در سال‌های میان ۸۹۶ تا ۹۵۶ پس از میلاد مسیح؛ پیش از حمله ترک و مغول به ایران؛ حضور پارسیان و پارسی‌زبانان را در منطقه گواهی می‌دهد. وی می‌گوید: 
-
-ولی روند تسلط زبان فارسی در قفقاز در سده‌های بعد به نفع مردمان پسین آسیای میانه یعنی ترکان زردپوست تغییر کرد؛ به‌طوری که زبان مسلط در جمهوری آذربایجان و آذربایجان ایران، زبان ترکی آذربایجانی است. 
-
-پس از حمله مغول و ترک
-پس از سده ۱۴، تیره‌های اغوز با رهبری دودمان سلجوقی رخنه به ناحیه را آغازیدند و ترکی به‌طور تدریجی شروع به جایگزینی زبانی کرد و در گذر روزگار با تأثیرپزیری از زبان رایج باشندگان آن دیار (آذری) ترکی آذری شکل گرفت. ظاهرا در این دوره نام بیرونی «تات» و «تاتی» به گویش‌های زبان فارسی در قفقاز جنوبی بستگی پیدا کرد. این نام از واژه ترکی «تات» می‌آید که معرف کشاورزان ناکوچ‌رو (عموما ایرانی) گردید. 
-
-مغولها در دهه ۳۰ از سده ۱۲ میلادی قفقاز جنوبی را گشودند و دودمان ایلخانیان برپا شد. چیرگی مغولان تا دهه‌های ۶۰ – ۷۰ از سده ۱۴ به درازا کشید، ولی این موضوع جلوی پیشرفت فرهنگ را نگرفت و چامه‌سرایان و دانشمندان برجسته‌ای در طول سده‌های ۱۳ تا ۱۴ کار را دنبال کردند یا پدیدار شدند. در پایان سده ۱۴ میلادی قفقاز جنوبی مورد یورش تیمور لنگ قرار گرفت. پس از آن در سده‌های ۱۴ و ۱۵، دولت شروانشاهی توان درخوری بدست آورد و پیوندهای دیپلماتیک نیرومندی را استوار ساخت. این دولت در میانه سده ۱۶ برداشته شد و نزدیک به همه قفقاز جنوبی به ایران صفوی پیوست. 
-
-در میانه سده ۱۸، روسیه برتری خود را در منطقه گسترانید و در هنگام جنگ‌های روسیه-ایران (۱۸۰۳ – ۱۸۲۸) بود که قفقاز جنوبی بخشی از امپراتوری روسیه گردید. از این زمان به بعد می‌توان از داده‌های موجود در مورد چندی و باشندگی تات‌ها، که به دست بلندپایگان روس گردآوری شده‌است، بهره گرفت. در زمان اشغال باکو توسط روس‌ها در آغاز سده ۱۹، سراسر جمعیت باکو (در حدود ۸ ٬ ۰۰۰ نفر) را تات‌ها تشکیل می‌دادند. این نخستین نتیجه سرشماری باشندگان باکو از سوی مقامات تزاری است. بر طبق «سالنامه قفقاز» در سال ۱۸۹۴ میلادی، ۱۲۴ ٬ ۶۹۳ نفر تات در قفقاز جنوبی زندگی می‌کردند. ولی زبان تاتی، به شوند گسترش تدریجی ترکی آذری رو به ضعف نهاد. پس از اینکه در زمان شوروی و در پایان دهه ۱۹۳۰ واژه «آذربایجانی» به جای هویت جغرافیایی باشندگان آران جا انداخته شد، خودآگاهی تاتی دستخوش دگرگونی بزرگی گردید. به گونه‌ای که شمار زیادی از آن‌ها خود را آذربایجانی نامیدند، چنانچه در سال ۱۹۲۶، تنها ۲۸ ٬ ۴۴۳ نفر تات شمارش شدند و در ۱۹۸۹ تنها ۱۰ ٬ ۲۳۹ نفر خود را با نام «تات» شناساندند. در سال ۲۰۰۵ بدنبال بررسی انجام‌شده در شماری از روستاهای شهرستان‌های قبه، شابران، خیزی، سیاه‌زن، اسماعیللی و شماخی، پژوهشگران آمریکایی نشان دادند که ۱۵ ٬ ۵۵۳ تات در این مناطق زندگی می‌کنند. 
-
-برآیند موضوع اینکه، هیچ آگاهی روشنی در مورد تعداد راستین تاتی‌زبانان وجود ندارد، گرچه بی‌گمان نزدیک به چند هزار تاتی‌زبان بومی در روستاهای مناطق اشاره‌شده در بالا در جمهوری آذربایجان و همچنین چند روستا در جنوب داغستان زندگی می‌کنند. 
-
-آمارهای رسمی جمهوری آذربایجان
-دولت جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۹ میلادی، جمعیت تات‌های آذربایجان را ۱۰ ٬ ۹۲۲ نفر اعلام کرده‌است. اما تا سده بیستم تعداد تات‌زبان‌ها بسیار بیشتر بود. برای نمونه آمار ۱۸۸۶، شمار تات‌ها را صد و بیست هزار نفر ذکر کرده‌است. پس از حکومت شوروی، در سال ۱۹۲۶، تعداد تات‌ها به ۲۸ ٬ ۵۰۰ تقلیل یافت. بنابر نظر این منبع، تعداد تات‌ها به‌خاطر سیاست آسیمیله کاهش یافته‌است. در آمار سال ۱۹۷۹ شوروی نیز تعداد تات‌ها در کل جمهوری آذربایجان ۸ ٬ ۸۶۷ نفر عنوان شده‌است. عباس قلیخان باکیخانوف (سده نوزدهم) نیز به وجود شمار زیادی تات در «اطراف باکو» اشاره می‌کند او همچنین نام هشت روستای تات در داغستان را آورده‌است. در صفحه ۱۸ کتاب مذکور آمده‌است: هشت قریه در طبرسران که جلقان و روکال و مقاطیر و کماخ و زیدیان و حمیدی و مطاعی و بیلحدی باشد، در حوالی شهری که انوشیروان در محل متصل به دربند تعمیر کرده بود و آثار آن هنوز معلوم است، زبان تات دارند. ایضا " در صفحه ۱۹ کتاب یاد شده آمده‌است: محالات واقع در میان بلوکین‌شماخی و قدیال که حالا شهر قبه است، مثل حوض و لاهج و قشونلو در شیروان و برمک و شش پاره و پایین بدوق در قبه و تمام مملکت باکو سوای شش قریه تراکمه، همین‌زبان تات را دارند… قسم قربی مملکت قبه سوای قریه خنالق که ربانی علی‌حده دارد و ناحیه سموریه و کوره دو محال طبرسران که دره و احمدلو می‌باشند به اصطلاحات‌منطقه، زبان مخصوص دارند و اهالی ترک‌زبان را مغول می‌نامند. 
-
-خودشناسی تات‌ها
-نام قومی «تاتی» از قرون وسطی برای فارسی زبانان قفقاز جنوبی مورد استفاده قرار گرفته‌است. پس از آن ایرانیان این منطقه، برای شناساندن قومی خود از آن بهره گرفتند. بیشتر جمعیت تات جمهوری آذربایجان (آران) و جنوب داغستان خود را «تات» یا «تاتی» می‌نامند. بااینحال امروزه، دیگر نامها را نیز برای شناسایی خود بکار می‌برند، نامهایی همچون «پارسی»، «داغلی» و «لاهیچ / لاهیج» (Lahıc / Lahij / Lagich / Lahich / Lahic) 
-
-پارسی: واژه «پارسی» توسط تاتهای شهرستان آب‌شوران، روستاهای بالاخانی و سوراخانی برای معرفی خود و زبانشان (زوهون پارسی) بکار می‌رود. این واژه به واژه «پارسیک» در زبان پارسی میانه برمیگردد. قابل‌توجه است که همین کلمه معرف خود زبان فارسی میانه بوده‌است. مقایسه کنید با «Pārsīk ut Pahlavīk» که به معنی «پارسی و پارتی» است. در دوره زبانهای نو ایرانی، همخوان «ک» می‌افتد و آن نام قومی که باید به «پارسی» تبدیل می‌شد، در ایران، به شکل عربی شده و از جنبه‌ای، ساختگی «فارس» درآمد. به گمان بسیار، نام قومی «پارس» پیش از جایگزینی نام ترکی «تات» توسط خود ایرانیان قفقاز جنوبی بکار می‌رفته‌است. درخور توجه‌است که برخی گروه‌های فارسی‌زبان درافغانستان همراه با پارسیان زرتشتی هند هنوز از «پارسی» برای معرفی خود استفاده می‌کنند. 
-لاهیجان (لهیجن): شهروندان تاتی لاهیج در ناحیه اسماعیل‌لی نام خود را به نام روستایشان یعنی لاهیج می‌نامند. لاهیچ پر جمعیت‌ترین منطقه روستایی تاتی با جمعیتی در حدود ۱۰ هزار است و تااندازه‌ای در منطقه‌ای سخت دسترس قرار دارد. این واقعیت جلو برخورد فراوان جمعیت بومی را با جهان بیرون گرفته و مایه‌ای برای نام خودی و فروبسته «لهوج» شده‌است. 
-داغلی: تاتهای داغلی در ناحیه خیزی و بخشی دیگر از ناحیه‌های ده‌وچی (دوچی) و سیاه زن، واژه دیگری از زبان ترکی یعنی «داغلی» (کوهی) را برای نامیدن خود بکار می‌برند. آشکارا این واژه خاستگاه پسین دارد و نخست توسط دشت‌نشینان ترک منطقه برای تاتهای باشنده در کوه‌ها بکار رفته بوده‌است. با گذشت زمان، در پی گسترش ترکی آذری، «داغلی» به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته بوده و تاتهای خیزی کاربرد آن را برای خود آغازیده‌اند. هم‌اکنون تاتها تلاش می‌کنند به نام نخستین خود بازگشته و نام «پارسی» را همراه با «زبان پارسی»، در استانده ادبی خود بکار ببرند. 
-
-در ۱۴ دسامبر ۱۹۹۰، در هنگام نشست مدیران وزارت دادگستری جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی، انجمن فرهنگی و آموزشی «آذری» برای بررسی و پیشرفت زبان تاتی و تاریخ و قوم‌نگاری این مردم بنیاد گذاشته شد. کتاب الفبا و کتاب درسی زبان تاتی با قطعاتی از ادبیات و فرهنگ مردم نیز چاپ گردید. 
-
-آبادی‌های تات‌زبان قفقاز
-پراکنش تات‌های قفقاز در آبادی‌ها زیر بیشتر است: 
-داغستان
-دربند
-آبشوران
-باکو
-نارداران
-موشتاغی
-بوزونا
-امیرخان
-زیره
-خیله
-قبه
-دوه‌چی
-اسماعیل‌لی
-خیزین
-قوناق کندی
-قوتگاشن
-کایتاکو
-مخاچ قلعه
-افروجه
-گنداب
-سیاه زن
-لاهیج
-
-فرهنگ
-در درازای زمان، مهاجران بومی شده پارسی با دیگر تیره‌های پیرامون خود در قفقاز جنوبی برهم‌کنش انجام دادند، فرهنگ خود را سهیم شدند و همزمان برخی از عناصر فرهنگی دیگر قوم‌ها را فراستاندند. هنرهای چون فرشبافی، بافندگی دستی، ساخت فراورده‌های فلزی، منبت‌کاری و اندودکاری بسیار گسترش یافت. هنرهای تزیینی و مینیاتور هم خیلی معمول است. فرهنگ زبانی تات‌ها بسیار پرمایه است. انواع چامه‌های مردمی چون رباعی، غزل و «بیت» گسترش یافته‌است. با بررسی چامه‌های شعرای پارسی‌گوی سده‌های میانه در قفقاز جنوبی (چون خاقانی و نظامی گنجه‌ای) برخی از آرنگه‌ای شناساننده و ویژه زبان تاتی آشکار می‌شود. 
-در پی همزیستی دیرباز تات‌ها و آذربایجانی‌های ترک، آرنگ‌های مشترک فراوانی در زمینه‌های کشاورزی، خانه‌داری، و فرهنگ پدید آمده‌است. فولکلور امروزی آذربایجانی ظاهرا از پایه فرهنگ ایرانی بالیده‌است. پوشش سنتی بانوان تاتی دربرگیرنده پیراهنی دراز، شلواری گشاد که در بیرون پوشیده می‌شود، لباس خطی باریک، لباس رویی بدون دکمه، شال و جوراب ساقه بلند مراکشی است. پوشاک مردان شامل نیم‌تنه چرکسی و کلاه پوستین بلند می‌باشد. شمار بزرگی از تات‌ها در کوه‌ها می‌زیند یا در بخش صنعت‌کار می‌کنند. همچنین گروه اجتماعی، فرهنگی و روشنفکر نیز پدید آمده‌است. 
-
-پیشه‌ها و معماری سنتی
-کشاورزی: پیشه سنتی تات‌ها، کشاورزی به روش شخم‌زنی، رویاندن سبزیجات، باغداری و پرورش گاو است. فرآورده‌های اصلی آن‌ها عبارت است از: جو، چاودار، گندم، گل آفتابگردان، ذرت، سیب‌زمینی و نخود فرنگی. تاکستان‌ها و باغ‌های میوه پهناور فراوان است. گوسفند، ماده گاو، اسب، خر و گاو وحشی و جسته گریخته شتر، به‌گونه اهلی نگهداری می‌شود. 
-خانه‌های سنتی دارای دیوار نمای بیرونی رو به خیابان است. آن‌ها یک یا دو آشکوبه هستند و از بلوک‌های سنگ آهک یا توده سنگریزه‌های رودخانه‌ای ساخته می‌شوند. بام تخت است و برای دودکش و آتشگاه دارای بازشدگی می‌باشد. آشکوب بالا برای سکونت و سایر بخش‌های خانه چون آشپزخانه در طبقه همکف قرار دارند. تورفتگی در یکی از دیوارهای اتاق نشیمن ویژه گذاشتن پوشاک، رخت خواب و گاهی سفالینه است. اتاق‌ها با لامپ یا از راه بازشدگی سقف روشن می‌شوند. تختخواب‌های کوتاه، فرش‌ها و تشک‌ها، اثاث خانه را در برمی‌گیرد و از آتشگاه، آتشدان و تنور برای گرمایش استفاده می‌شود. دیواربست دارای باغچه‌است و یک ایوان، آبگذر سنگفرش، آبگیر کوچک، گودال پوشیده برای گاوها، ستورگاه و مرغدانی نیز وجود دارد. 
-
-آیین‌ها
-همچون سایر ایرانیان، تات‌ها زرتشتی بوده‌اند و پس از رفتن به زیر فرمان خلفای عربی، مسلمان شدند. امروزه تات‌ها بیشتر شیعه هستند و اقلیتی سنی‌مذهب هم وجود دارد. همچنین اقلیت یهودی قفقاز هنوز زبان رسمی بومیان قفقاز (یعنی فارسی که امروزه تاتی نامیده می‌شود) را میان خود نگاه داشته‌اند. 
-
-۱. تات‌های مسلمان، اعم از سنی و شیعه که در آبشوران، خیزین، دوه‌چی و نواحی دیگر زندگی می‌کنند. 
-
-۲. تات‌های کلیمی مذهب که خود را «داغ جوودی» یا «جوهوری» یعنی یهودی‌های کوهستانی می‌نامند و اکثرا در داغستان ساکن هستند. 
-
-۳. تات‌های مسیحی یا تات‌های ارمنستان که در روستاهای ماتراسه و بخش اسماعیل‌لی و روستای کیلوز و بخش دوه‌چی و ارتاشن و قبه می‌زیند. طبق سرشماری سال ۱۹۲۶ عده تات‌های کوهستانی کلیمی، ۲۶ هزار تن بوده‌است. 
-
-گویش تات‌های کلیمی مذهب که یکی از زبان‌های ادبی داغستان است، بیش از گویش‌های تاتی مسلمانان، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته‌است. درباره زبان تات‌های مسلمان، تنها گویش تات‌های لاهیج ساکن بخش اسماعیل‌لی مورد بررسی قرار گرفته و از گویش‌های توده‌های اصلی تات‌های مسلمان از جمله در آبشوران و نواحی شمالی آن، آگاهی‌های اندک و جسته و گریخته‌ای وجود دارد؛ ولی گویش‌های این نواحی بیش از گویش لاهیج، اصیل به نظر می‌رسند. 
-
-تات‌ها و دیگر اقوام
-زبان تاتی به گونه گسترده در شرق قفقاز جنوبی استفاده می‌شده‌است. این موضوع با این روش اثبات شده‌است که تا سده ۲۰ میلادی حتی از سوی گروهای نامسلمانی چون یهودی‌های کوهنشین، بخشی از ارمنیان و اودیان نیز بکار می‌رفته‌است. این واقعیت مایه این راستی‌انگاری شده‌است که یهودیان کوهی تاتی‌زبان و تاتی‌زبانان ارمنی (مسیحی) یک قوم هستند که دین‌های نایکسان دارند. 
-
-تات‌ها و یهودی‌های قفقاز
-یهودیان قفقاز از دید زبان و برخی دیگر شناسه‌ها از جامعه فارسی‌زبانان هستند. برخی از این مردم در ایران، افغانستان و آسیای میانه (یهودیان بخارا) زندگی می‌کنند. یهودیان قفقاز در دیگر زبان‌ها گاهی «کوهی» نامیده می‌شوند. «کوهی» نامیده شدن یهودیان آسیای میانه، تنها در سده ۱۹، پس از اینکه همه مردم قفقاز در دفترهای سازمانی روسیه نام «کوهی» گرفتند، صورت پذیرفت. یهودیان قفقاز خود را «یودی Yeudi» (یهودی) یا «جوهوری Juhuri» می‌نامند. در سال ۱۸۸۸، آ. ش. آنیسیمف (A. Sh. Anisimov) در نوشته‌ای با نام «یهودیان قفقازی-کوه نشینان Caucasian Jews-Mountaineers» با نشان دادن نزدیکی زبان‌های یهودیان کوه‌نشین و پارسیان قفقازی (تات‌ها) به این پیامد رسید که این یهودیان به‌طور سرشتی از «خانواده ایرانیان تات» هستند که در ایران یهودیت را پذیرفته و سپس به قفقاز جنوبی کوچیده‌اند. باورهای آنیسیمف در دوره شوروی پشتیبانی گردید: انگاره منشأ تاتی یهودیهای کوهی در دهه ۳۰ میلادی نزج گرفت. با کوشش چند تن از اعضای این جامعه که به رژیم وابستگی داشتند، ایده ساختگی نایهودی بودن آن مردم و «یهودی شدن» آن‌ها به گونه گسترده‌ای پخش شد و به‌علت فشار کارگزاران دولتی، بخشی از یهودیان، دفترینه کردن خود را تحت هویت و عنوان «تات» آغازیدند. در نتیجه این وضعیت، «تات» و «یهودی کوهی» هم‌معنی گردیدند و در پژوهشهای ادبی، واژه «تات» نه‌تنها ندانسته برای نام دوم، بلکه حتی برای نامگذاری اول یهودیان کوهنشین هم بکار رفت. در دوره شوروی، این موضوع بستری را فراهم نمود تا همه میراث و آفرینش‌های (ادبی، نمایشی و موسیقی) یهودیان کوهی به تات‌ها بربسته شود؛ در حالی که آن‌ها هیچ نقطه مشترکی با آن میراث نداشتند. افزون بر این، مقایسه شناسه‌های ظاهری بدنی تات‌ها و یهودیان کوهی همراه با داده‌های زبان‌شناسی، هیچ نشانه‌ای را از یگانگی قومی این دو تیره استوار نمی‌سازد. 
-
-ساختار دستور زبان گویش یهودی کوهی (جوهوری) کهن‌تر از خود زبان تاتی است. این باعث آشکار شدن یک گاف ارتباطی می‌شود. بطور کلی شناسه تمام زبان‌های یهودی، داشتن پایه‌ای باستانی است: مثلا در زبان سفاردی (زبان لادینو در اسپانیا)، در زبان اشکنازی (آلمانی ییدیش) و سایرین. درعین اینکه این زبان‌ها در گروه زبان‌هایی که جز عبری قرار دارند، می‌باشند، ولی پر از واژه‌های عبری باستان هستند. یعنی با چرخش به سمت زبان فارسی، یهودیان، سطحی از واژه‌های زبان آرامی و عبری باستان را در گویش خود نگاه داشته‌اند. این موضوع واژه‌هایی را که پیوندی با آیین یهودیت نیز ندارد، دربرمیگیرد. (zoft «ازدو»، nokumi «رشک»، ghuf «بدن»، keton «کتان» و جز آن) برخی واژگان مرکب در زبان جوهوری ساختار گونه‌وار زبان باستان عبری را داراست. زیست-مردم‌شناسی پارسیان قفقاز (تات‌ها) و یهودیان کوهی هیچ همانندی گونه‌واری ندارد، بلکه کمابیش دربرابر هم هستند. 
-
-در سال ۱۹۱۳ میلادی، انسان‌شناس ک. م. کوردف (K. M. Kurdov) سنجش‌هایی را بر روی گروه بزرگی از جمعیت تات‌های لاهیج انجام داد و ناهمسانی بنیادی (میانگین شاخص جمجمه برابر با ۷۹ / ۲۱) را در گونه زیست-مردم شناختی آن‌ها در مقایسه با یهودیان کوهی آشکار کرد. اندازه‌گیری‌های دیگری نیز توسط سایر پژوهشگران انجام شده‌است. میانگین شاخص جمجمه در تات‌های جمهوری آذربایجان از ۷۷ / ۱۳ تا ۷۹ / ۲۱ و برای یهودیان داغستان از ۸۶ / ۱ تا ۸۷ / ۴۳ تغییر می‌کند. اندازه‌گیری‌های دیگر نیز نشان داده‌است که در تاتها میانه‌سری و بلندسری، ولی در یهودیان منطقه کوتاه‌سری / پهن‌سری بالا، گونه‌وار است و بنابراین هیچ بوده‌ای دال بر پیوند این دو تیره وجود ندارد. افزون بر آن، شناسه اثر و برآمدگی‌های انگشتان در مورد برجستگی‌های کف دست و پا نیز انگاره همانندی قومی تات‌ها و یهودیان کوهی را برنمی‌تابد. 
-
-پیداست که گویشوران یهودی و زبان تاتی نمایندگان دو تیره متفاوت هستند که هر یک؛ دین، آگاهی قومی، خود شناسانندگی، روش زندگی و ارزشهای تنی و روانی خویش را دارند. 
-
-تات‌ها و ارمنیان
-برخی از مآخذ و نوشته‌های سده‌های ۱۸ – ۲۰ میلادی شماری از تات‌زبانان روستایی قفقاز جنوبی را به نام‌های «تات ارمنی»، «تات‌های مسیحی» و «تات‌های گرجی» معرفی می‌کنند. نویسندگان در این نوشته‌ها انگاره‌ای را پیش کشیده‌اند که بخشی از پارسیان در شرق قفقاز جنوبی به دین کلیسای ارتودکس ارمنی درآمده‌اند؛ ولی آن‌ها این واقعیت را نادیده گرفته‌اند که آن شهروندان در واقع خود را ارمنی می‌دانسته‌اند. انگاره ایرانی بودن ارمنیان تات‌زبان را به چند علت نمی‌توان قابل اطمینان و استوار دانست. در وضعیت سیاسی باشا در زمان ساسانیان و بعد در دودمان‌های مسلمان در قفقاز جنوبی، مسیحیت رجحان نداشته‌است. در زمان ساسانیان، آیین زرتشتی و پس از آن، اسلام چیره بوده‌است. در چنین پراستایی، جمعیت پارسی نباید هیچ محرک قوی‌ای در چرخش به مسیحیت و ضعیف کردن وضعیت اجتماعی بالای خود می‌دیدند. اگر تاتی‌زبانان ارمنی از پارسیان ریشه گرفته بودند، دست‌کم باید واژه‌هایی ایرانی مرتبط با آیین‌ها و شیوه زندگی مسیحی برای خود می‌داشتند؛ ولی با اینکه آن‌ها خود، این زبان را «Parseren» (پارسی) می‌نامند، چنین واژگانی در زبان آن‌ها وجود ندارد. همه واژه‌های هم‌پیوند با مسیحیت در زبان آن‌ها ارمنی است: terter (بجای کشیش)، zam (کلیسا)، knunk‘ (غسل تعمید)، zatik (بجای واژه اصالتا پارسی «fesh») , pas (بجای روزه) و جز آن. نشانه‌های آشکاری از پایه‌های واج‌شناسی، واژگانی، دستوری و گرته‌برداری از ارمنی در زبان ارمنیان تات‌زبان وجود دارد. همچنین هم‌خوان‌های سایشی ارمنی («ծ»، «ց»، «ձ»)، در واژه‌های آن‌ها، که ریشه ایرانی دارد، نیز دیده می‌شود، درحالی‌که این هم‌خوان‌ها در زبان تاتی وجود ندارد. این موضوع را تنها می‌توان با وجود پایه‌ای ارمنی روشن نمود. علی‌رغم این واقعیت که آن‌ها زبان خود را از دست داده‌اند ولی «کیستی قومی» خود را نگه داشته‌اند که نمود برجسته آن در دوگانگی «ما» («Hay») در رویارویی با «ما و آن‌ها» (خطاب به مسلمانان (تاجیک‌ها)، تات‌ها و آذری‌ها)؛ همراه با انگاشت خود به عنوان بخش رنجدیده جامعه و ملتی با سرنوشتی جانگداز، دیده می‌شود. 
-
-روی‌هم‌رفته، با نگرش به همه واقعیت‌های اشاره‌شده می‌توان گفت که «تات‌های ارمنی» همیشه و هم‌اکنون ارمنی بوده و هستند که توان نگهداری دین مسیحی خود را داشته‌اند ولی زبانشان به‌ناچار به تاتی دگر شده‌است؛ که این با توجه به جایگاه چیره این زبان و هم با در نگر داشتن این واقعیت است که در طی سده‌ها ایشان از کانون فرهنگ ارمنی جدا مانده‌اند. 
-
-تات‌ها و مردم ��اتی شمال-باختری ایران
-از آغاز سده‌های میانی نام «تاتی»، افزون بر قفقاز، در شمال-باختری ایران و در طول این دوره بر همه زبان‌های ایرانی به جز فارسی و کردی گذاشته شد. هم‌اکنون نام ایرانی «تاتی» افزون بر «زبان تاتی قفقاز» که نزدیک به زبان فارسی است، برای گروه ویژه دیگری از گویش‌های شمال باختری ایرانی با نام یکسان زبان تاتی هم بکار می‌رود. این زبان شامل تعداد زیادی گویش یا لهجه است که برای نمونه می‌توان از گویش‌های چالی، کیلیتی، دانسفهانی، خیارجی، خوزنینی، اسفرورینی، تاکستانی، سگزآبادی، ابراهیم‌آبادی، اشتهاردی، خوئینی، کجالی، شاهرودی، هرزنی نام برد. این گروه زبانی هم در جنوب خاوری و هم جنوب‌باختری آذربایجان ایران، استان زنجان و در رامند و پیرامون شهر قزوین و سایر مناطق ایران و نخجوان رایج بوده یا است. این گویش‌ها با زبان تالشی پیوند دارند و آن‌ها را از تبار زبان آذری قدیم می‌دانند. کاربرد یک نام برای این دو زبان جدای ایرانی باعث این پندار بیهوده در برخی منابع شده که تات‌های قفقاز در ایران نیز زندگی می‌کنند. این منابع دچار تعدادی برآمد اشتباه در نسبت دادن تات‌های قفقاز به تات‌های ایران شده‌اند. 
-
-جستارهای وابسته
-مردم تات
-زبان‌های تاتی‌تبار
-نزهت‌المجالس
-نظامی گنجوی
-یهودیان کوهستان
-
-پیوند به بیرون
-Parsis of Transcaucasia
-نماهنگ جهودوتاتی
-
-منابع
-* بخش بزرگی از نوشته‌ها از مقاله ویکی‌پدیای انگلیسی (: en: Tats) (Farroukh Absheroni: A Survey and History of the Persian population of the Caucasus) 
-بخشی دیگر از مطالب برگرفته از نوشتار: آرانی خواهر زبان آذری نوشته دکتر یحیی ذکا
-Yunusov A. S. Azərbaycanda islam
-Kroll Stephan. «Medes and Persians in Transcaucasia: archaeological horizons in north-western Iran and Transcaucasia» , in: G. B. Lanfranchi, M. Roaf, R. Rollinger, eds. , Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padova, S. a. r. g. o. n. Editrice e Libreria, ۲۰۰۳ , pp. ۲۸۱ – ۲۸۷. 
-John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Calvin Tiessen. Sociolinguistic Situation of the Tat and Mountain Jews in Azerbaijan, ۲۰۰۵ г. 
-
-اقوام در جمهوری آذربایجان
-اقوام در داغستان
-اقوام فارسی‌زبان
-تات
-تات‌های قفقاز
-جمهوری آذربایجان
-جوامع مسلمان
-زبان فارسی در قفقاز
-مردمان ایرانی‌تبار
-اقوام در گرجستان
-ایرانیان در قفقاز
-جوامع مسلمان روسیه
-مردمان قفقاز
-زبان تالشی نام یک گروه زبانی از زبان‌های ایرانی شمال غربی است که توسط قوم تالش تکلم می‌شود. زبان تالشی همچنین به‌عنوان یکی از زبان‌های کاسپین شناخته می‌شود. زبان مازندرانی، زبان گیلکی و زبان تاتی نزدیک‌ترین زبان از زبان‌های ایرانی شمال غربی به زبان تالشی است؛ به گونه‌ای که برخی منبع‌های زبان‌شناسی، مانند اتنولوگ، این چهار زبان را از یک گروه زبانی دانسته‌اند. 
-
-میللر معتقد است که با دلایل روشن می‌توان گفت که تاتی و تالشی ادامه زبانی است که دست‌کم هم‌زمان با آغاز زبان فارسی میانه بدان سخن می‌گفته‌اند؛ هرچند، نشانه‌هایی نیز از پیشینه این زبان‌ها در دوران پیش از فارسی میانه دیده می‌شود. این شواهد و نشانه‌ها همان اندازه که وجه اشتراک این گویش‌ها را با زبان پهلوی پارتی نشان می‌دهد گویای پیوندهای خیلی نزدیک آن‌ها با مادی و اوستایی نیز هست. زیرا که تفاوت زبان پهلوی با زبان‌های دیرین مانند مادی و اوستایی به همانگونه است که تشابه و تفاوت تاتی و تالشی با آن زبان‌ها. 
-
-براساس اعلام یونسکو، زبان تالشی یکی از زبان‌های در حال انقراض است. 
-
-مقایسه تالشی و دیگر زبان‌های ایرانی
-تات‌ها، تالش‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند که در بسیاری موارد با زبان فارسی تفاوت داشته و با مادی، پارتی و اوستایی مشابهت دارد. زبان تالشی مشابهت زیادی با زبان‌های زبان گیلکی و زبان مازندرانی و لری و زبان تاتی ایران آذری قدیمی، اوستایی و کردی و زبان بلوچیدارد. ازاین‌رو، همه این گروه‌های زبانی کاملا نزدیک را در دسته زبان‌های ایرانی شمال غربی جای داده‌اند. اما زبان فارسی، به دلیل تفاوت‌هایش، در دسته زبان‌های ایرانی جنوب غربی جای داده می‌شود.. با این وجود زبان تالشی با زبان مردم جنوب ایران (زبان اچمی) که خود از شاخه جنوب غربی ایران است، نیز بسیار قرابت دارد. 
-
-شباهت‌های زیادی میان زبان تالشی با مجموعه زبان‌های کناره دریای خزر (مازندانی، گیلکی، تاتی) وجود دارد. همچنین همبسته و خویشاوند هستند. و نیز بنا به قراین و شواهدی غیرمستقیم در این زمینه، می‌توان چنین حدس زد که به‌احتمال زیاد ممکن است این مجموعه زبانی، بازمانده و شیوه تحول‌یافته «زبان باستانی مادی» باشد. 
-
-تالشی و دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی
-زبان تالشی در کنار زبان‌های زیر، دسته زبان‌های ایرانی شمال غربی را می‌سازد: 
-گروه زبانی تالشی-تاتی
-گروه زبانی حاشیه دریای خزر: زبان گیلکی و زبان طبری
-گروه زبانی زازا-گورانی
-گروه زبانی سمنان
-گروه زبانی مرکزی ایران
-گروه زبانی کردی
-گروه زبانی اورموری-پراچی
-گروه زبانی خل
-گروه زبانی بلوچی
-
-پراکنش جغرافیایی زبان تالشی
-تالش‌زبانان از قوم تالشاند. ایشان در بخش باختری استان گیلان، دو بخش شهرستان نمین (عنبران، بخش ویلکیج) و بخش خورش رستم، شهرستان خلخال در استان اردبیل، و نیز مناطق آستارا، لریک، لنکران، ماساللی، یاردیملی، جلیل‌آباد، بیله‌سوار و سالیان در جنوب جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند. 
-
-گویش‌ها و لهجه‌های زبان تالشی
-
-بررسی‌های موردی در مناطق تالش‌نشین شهرستان‌های صومعه‌سرا و فومن نشان می‌دهد که روستاهای گیلک‌نشین همسایه از واژگان تالشی یا نزدیک به آن‌که با گیلکی متفاوت است بهره می‌گیرند. حمدالله مستوفی، در مورد مردم گیلان و نزدیکی آن با زبان پهلوی نیز اشاره‌ای دارد. وی در وصف مردم تالش چنین می‌گوید: «مردمش سفیدچهره‌اند بر مذهب امام شافعی، زبانشان پهلوی به گیلانی باز بسته‌است.» 
-
-در میان تالشان گونه‌گونی زبانی – به نسبت تأثیرپذیری از دیگر زبان‌ها- به شدت وجود دارد. در تالش شمالی مشخصا پنج گویش آستارایی، لنکرانی، ماسالی و لریکی عنبرانی دیده می‌شود. در تالش جنوبی، مناطق پیرامون آستارا یک گویش تالشی آمیخته با ترکی رواج دارد و در مناطق ماسال تا روستاهای پیرامون، ماکلوان، دهستان آلیان، ماسوله کچا و تالش دولاب با زبان تالشی اصیل‌تری تکلم می‌شود که البته به دلیل نزدیکی به مناطق گیلک‌نشین از آنان تأثیر گرفته و اصیل‌ترین گویش مربوط به منطقه تالش مرکزی یا تالشدولاب است چون مردم آن در زمان‌های نزدیک زندگی همیشگی در کوه داشتند و در کمترین ارتباط با اقوام دیگر بودند.. تنها زبان موجود میان تالشان که هم‌ریشه با زبان‌های شمال غربی نیست و به محدوده زبان تالشی رخنه کرده و به شدت به تنوع آن موجب شده زبان ترکی است. این مسئله در تالش شمالی و در آستارای ایران به شدت مشاهده می‌شود. 
-
-مردم تالش را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: 
-مردم یکجانشین که در رو��تاها و شهرها زندگی می‌کنند و پیشه‌شان کشاورزی است و به آن‌ها «تالش» می‌گویند. 
-و تالشانی که در طول زندگی خود به مهاجرت از قشلاق به ییلاق و از ییلاق به قشلاق می‌پردازند و شغل آن‌ها از زمان‌های بسیار قدیم دامداری بوده و است اما با این حال بیشتر تالشان کشاورز هستند. همچنین آثاری در دست است که در سفرنامه مریتون کاخال روسی که در قرن ده به تالشستان سفر کرده بود از تالشان آرتاویل (اردبیل) سخنانی به میان آمده و همچنین قشر تات و تالش در تبریز در آن زمان که به‌مرور زمان از میان رفتند و آذری‌زبانان جای آنان را به خود اختصاص دادند. 
-
-بطور کلی می‌توان گویش‌ها و لهجه‌های زبان تالشی را به سه دسته تقسیم کرد: 
-
-۱ -گویش شمالی (گشتاسبی) 
-
-۲ -گویش مرکزی (کرگانرودی) 
-
-۳ -گویش جنوبی (دولابی) 
-
-زبان تالشی در تالش گشتاسبی
-در تالش گشتاسبی، تالشان شوروی سابق در سال‌های ۳۵ – ۱۹۳۱ براساس حروف لاتین برای خود الفبایی وضع کردند و با استفاده از آن الفبا به زبان خود برای نخستین بار نشریه، تألیفات، آثار هنری و کتب درسی منتشر کردند و به همین خط و زبان در مدارس خود تدریس نمودند. حتی در لنکران شعبه تالشی دانشگاه پداگوژی (دانش آموزش و پرورش) وجود داشت. اما در سال‌های پس از ۱۹۳۵ ضمن تحولات سیاسی آن دوره، به فعالیت‌های میهنی و فرهنگی تالشان نقطه پایان گذاشته شد. از انتشار کتاب و نشریه به زبان تالشی جلوگیری به عمل آمد. آموزش عالی و مدارس تالشی تعطیل گردید و روشنفکران تالشی را به قزاقستان و دیگر جمهوری‌های شرقی تبعید کردند. در سال‌های ۵۲ – ۱۹۴۹ ضمن سرکوب مجدد و تجزیه تالشان، هزاران خانواده از آن‌ها را به مغان کوچاندند. 
-
-دستور زبان
-
-ضمایر
-ضمایر در زبان تالشی به سه دسته ضمایر فاعلی، مفعولی و ملکی تقسیم می‌شوند. 
-
-صرف فعل (لازم) 
-در جدول زیر فعل خوابیدن (xəta) بر اساس گویش پره‌سری از زبان تالشی در زمان‌های مختلف صرف می‌شود. (براساس گویش پره‌سر شهرستان رضوانشهر می‌باشد) 
-
-واژگان
-
-پیوند به بیرون
-
-ویکی‌پدیای تالشی - نسخه آزمایشی
-
-پانویس
-
-منابع
-
-بر پایه کتاب: تالشان (از دوره صفویه تا پایان جنگ دوم ایران و روس) نوشته حسین احمدی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، تهران ۱۳۸۰. 
-بر پایه کتاب: تاریخ گیلان پس از اسلام نوشته قربان فاخته
-
-جستارهای وابسته
-
-تالش
-زبان‌های ایران
-زبان‌های ایرانی شمال غربی
-زبان‌های جمهوری آذربایجان
-مقاله‌های زبان‌شناسی نیازمند توجه متخصص زبان
-زبان‌های کاسپین
-تالش
-نمادهای تالش
-زبان تالشی
-کاخ شاپور از یادمان‌های شهر بابل در استان مازندران ایران است. 
-
-در جنوب بارفروش‌ده در عصر صفوی دریاچه‌ای وجود داشت که در میان آن جزیره‌ای بسیار زیبا واقع بود که آب آن از رودی به نام آقارود که شعبه‌ای از بابلرود بود تأمین می‌شده‌است. شاه‌عباس اول که به مازندران عشق می‌ورزید در این جزیره، که آن را باغ شاه نامید، عماراتی عالی بنیان نهاد تا این نقطه تفرجگاهی برای وی و دولتخانه حاکم بارفروش‌ده باشد. همه سیاحان و سفرنامه نویسانی که از بارفروش دیدن کرده‌اند به وصف عمارات دلکش و باغات دلگشای این جزیره پرداخته‌اند. جزیره، پر از درختان نارنج و مرغزاری باشکوه و نخجیرگاهی مورد آرزو بود و سطح دریاچه پوشیده از گل‌های نیلوفر آبی و انواع و اقسام پرندگان، به ویژه مرغابی بود. جزیره از عهد شاه‌عباس، به وسیله یک پل به شهر وصل می‌شد. 
-
-از آن پس شاهان دیگری چون شاه‌عباس دوم، آقا محمدخان قاجار، فتحعلیشاه و ناصرالدین‌شاه نیز به بارفروش آمدند تا در رویای بهشت عدن و باغ ارم دیگری چند روزی در جزیره و دریاچه گل‌های نیلوفر بحر ارم (نامی که گویند از عهد فتحعلیشاه رایج شد) به شکار و عیش و نوش بپردازند. از آن‌سو جزیره بحر ارم می‌توانست امن‌ترین نقطه برای کاخ شاهی و مقر حکومتی بارفروش باشد. 
-
-کاخ شاه‌عباس در اواخر دوره فرمانروای خاندان زند مخروب و متروک شد. آقا محمدخان قاجار در جنوب جزیره کاخ دیگری بنا نهاد. چندی بعد فتحعلیشاه قاجار آن عمارات رفیع و فضاهای وسیع عهد شاه‌عباس را تعمیر نمود، اما از قرار معلوم تأثیر این مرمت دیری نپایید، چنانکه وقتی چارلز استوارت سیاح در ۱۷۳۵ میلادی و مدتی بعد ملگنوف به بحر ارم پا می‌نهند آن را خرابه‌ای بیش نمی‌یابند. 
-
-کاخ شاه آقامحمدخان قاجار به عهد ناصرالدین‌شاه تعمیر شد، اما اواخر عهد قاجاریه آب دریاچه رو به نقصان نهاد و به تدریج به صورت باتلاق درآمد به ویژه ضلع شرقی آن با جزیره هم‌سطح و هموار شد. 
-
-در سال ۱۳۱۰ به دستور دولت رضاخان بقیه بخش‌های دریاچه خشک و هموار شد تا پس از این بخشی از شهر بابل را تشکیل دهد. امروزه ضلع شمالی دریاچه را محله بحر ارم (یا دزدکه چال، چنانکه در برخی منابع نسبتا متاخر نیز آمده است) شرقی و غربی، ضلع غربی آن را پارک شهید شکری، بازار روز و پایانه جنوب و ضلع جنوبی آن را روستای ملاکلا تشکیل می‌دهد. 
-
-رضاشاه پهلوی در وسط همین جزیره‌ای که از عهد شاه‌عباس اول صفوی به بعد محل تفرج و شکار شاهان و شاهزادگان و حکام این شهر بوده، کاخی بسیار زیبا بنیان نهاد. کاخی دو طبقه با اتاق‌ها و تالارهای متعدد که مزین به گچبری‌های بسیار زیبا هستند. این کاخ در سال ۱۳۶۲ به دانشگاه علوم پزشکی بدل شد. 
-
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در بابل
-جاذبه‌های گردشگری استان مازندران
-صفویان دودمانی ایرانی و شیعه بودند که در سال‌های ۸۸۰ تا ۱۱۱۴ خورشیدی (برابر ۱۱۴۸ – ۹۰۷ قمری و ۱۷۳۶ – ۱۵۰۱ میلادی) به مدت ۲۳۵ سال بر ایران فرمانروایی کردند. شاهنشاهی صفوی را شاه اسماعیل یکم که در سال ۸۸۰ ش- ۱۵۰۱ ‌م در تبریز تاجگذاری کرد، بنیان گذاشت و آخرین شاه صفوی، شاه سلطان حسین بود که در سال ۱۱۰۱ خورشیدی از هوتکیان شکست خورد و بعدا نادرشاه افشار در سال ۱۱۱۴ خورشیدی سلسله صفویان را برانداخت. 
-
-دوره صفوی از مهم‌ترین ادوار تاریخی ایران به‌شمار می‌آید؛ چرا که با گذشت نهصد سال پس از نابودی شاهنشاهی ساسانی یک دولت متمرکز ایرانی توانست بر سراسر ایران آن روزگار فرمانروایی نماید. بعد از اسلام، چندین پادشاهی ایرانی مانند، صفاریان، سامانیان، بوییان و زیاریان (در دوران مرداویج) روی کار آمدند اما هیچ‌کدام نتوانستند تمام ایران را زیر پوشش خود قرار دهند و میان تمام نواحی و مناطق جغرافیایی ایران در آن دوران یکپارچگی پدید آورند. 
-
-تبار
-
-از جنبه‌های ویژه خاندان صفویه در دوران پس از اسلام ایران، رسیدن اصل و نسب و تبار آن‌ها به صوفیان است. این جنبه تمایز پادشاهی صفویه سبب مقایسه آن‌ها با پادشاهی پیش از اسلام ساسانی می‌شود، دودمانی که پایه‌گذاران آن از رده موبدان زرتشتی بودند و دین زرتشتی را به عنوان دین رسمی کشور اعلام کردند. بسیاری از جزئیات اولیه طریقت صفویه نامشخص است. یکی از نقاط عدم اطمینان، ماهیت دقیق اعتقادات مذهبی آنهاست. در اصل، ��ه نظر می‌رسد که آنها اعتقادات اهل سنت داشتند، اما گفته می‌شود که در دوران خواجه علی، تحت تأثیر حامیان اصلی خود - قبایل ترکمن که به یک برند محبوب شیعیان پایبند بودند، به سمت شیعیان گرایش پیدا کردند. علیرغم تحقیقات اخیر، منشأ خانواده صفویه هنوز مبهم است. به نظر می‌رسد شواهدی که داریم نشان می‌دهند که این خانواده اهل اردبیل بوده‌است. آنچه مسلم به نظر می‌رسد این است که صفویان، بومی ایرانی بودند و به زبان ترکی آذری صحبت می‌کردند که در آذربایجان به کار می‌رفت. فقدان اطلاعات موثق ما از آنجا ناشی می‌شود که صفویان پس از تأسیس دولت صفوی، عمدا اصل و نسب خود را جعل کردند. هدف اساسی آنها در ادعای اصل و نسب شیعی این بود که خود را از عثمانی‌ها متمایز کنند و آنها را قادر سازد تا همدردی همه عناصر دگرگرا را جلب کنند. برای این منظور، آنها به‌طور سیستماتیک هر مدرکی را که نشان می‌داد شیخ صفی‌الدین اسحاق، مؤسس طریقت صفوی، شیعه نبوده (او احتمالا سنی مذهب شافعی بوده‌است) را از بین بردند و برای اثبات اینکه صفویان، سید، یعنی از اولاد مستقیم پیامبر بودند، شواهدی جعل کردند. آنها شجره‌نامه مشکوکی ساختند که تبار خاندان صفوی را از هفتمین امام شیعه دوازده‌امامی، موسی الکاظم، ردیابی می‌کرد؛ شجره‌نامه‌ای که منابع متأخر صفوی از آن به شدت پیروی می‌کنند. 
-
-شاهان دودمان صفویه در زمان به شاهی رسیدنشان به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گفتند (به جز شاه اسماعیل یکم که از بدو تولد دوزبانه بود و به هر دو زبان فارسی و ترکی آذربایجانی سخن می‌گفت و شعر می‌سرود) اما نیاکان آن‌ها در اصل ترکیبی از قومیت‌های کرد، ترک، گرجی و یونانی بودند. همچنین این شاهان ادعای سیادت نیز می‌کردند و اینکه از تبار پیامبر اسلام هستند ولی با این وجود بسیاری از پژوهش‌گران در مورد درست بودن این گفته شک دارند. 
-
-احسان یارشاطر در مورد زبان مادری صفویان می‌نویسند: «خاندان صفوی در اصل ایرانی‌زبان بودند — چنانچه از دوبیتی‌های شیخ صفی‌الدین، نیای بزرگ آن‌ها برمی‌آید — ترکیزه شدند و زبان ترکی را به عنوان زبان مادری خود پذیرفتند» 
-
-بر اساس گفته راجر سیوری یکی از پژوهشگران جریان‌های دوره صفویه: 
-
-همچنین بر اساس سخنان ولادیمیر مینورسکی، خاورشناس روسی: 
-
-اصالت آذربایجانی
-زبان آذری کهن زبان مادری نیای بزرگ صفویان، شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده‌است و اشعاری بدین زبان در کتاب صفوةالصفا و سلسلةالنسب سروده‌است. شیخ صفی‌الدین اردبیلی همچنین به «پیر آذری» پدر شیخ صفی‌الدین اردبیلی، شیخ امین‌الدین جبرائیل اردبیلی (۶۵۰ – ۷۳۵ ه‍. ق) و اجداد وی در حدود سه سده در قریه کلخوران اردبیل به شغل زراعت مشغول بوده‌اند. نوه شیخ صفی‌الدین اردبیلی و پسر شیخ صدرالدین موسی، خواجه علی سیاهپوش در هنگام مواجهه با تیمور گورکانی در حوالی جیحون موطن خود را اردبیل معرفی کرد. همچنین چندی دیگر از پژوهش‌گران نیز بر آذربایجانی‌بودن صفویان اصرار دارند. 
-
-اصالت کردی
-کهن‌ترین اثر نوشته‌شده درباره تبارنامه خاندان صفوی و نیز تنها نوشته‌ای در اینباره که به پیش از سال ۱۵۰۱ میلادی بازمی‌گردد کتابی با نام صفوه الصفا است و ابن بزاز اردبیلی آن را نوشته‌است، که خود ایشان از مریدان شیخ صدرالدین اردبیلی پسر شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده‌است. بر اساس نوشته ابن بزاز «شیخ صفی‌الدین از نوادگا�� یک نجیب‌زاده کرد به نام فیروزشاه زرین‌کلاه است.» نیاکان پدری خاندان صفوی بر اساس کهن‌ترین ویرایش خطی کتاب صفوه الصفا به شرح زیر است: 
-
-شیخ صفی‌الدین ابوالفتح اسحق بن شیخ امین‌الدین جبراییل بن قطب‌الدین بن صالح بن محمد حافظ بن عوض بن فیروزشاه زرین‌کلاه. 
-
-صفویان برای هر چه بیشتر مشروعیت بخشیدن به حاکمیتشان در جهان شیعه، خودشان را از تبار محمد برمی‌شمردند و به همین دلیل احتمالا نوشته‌های ابن بزاز را دست‌کاری کرده و نشانه‌های اصالتشان در خاندان صفوی را تاریک و گنگ ساختند. به نظر می‌رسد امروزه میان پژوهش‌گران و تاریخ‌دانان دودمان صفویه، این هم‌رایی وجود دارد که اصالت خاندان صفوی به کردستان بازمی‌گردد که در سده یازدهم میلادی به آذربایجان کوچ کرده و در اردبیل جای گزیده‌اند. از این رو امروزه بیشتر پژوهش‌گران بر اساس اصالت شیخ صفی‌الدین اردبیلی، خاندان صفوی را از تبار کردها می‌دانند و به همین روی، صفویان اصالتا یک خاندان ایرانی‌زبان به‌شمار می‌رود. از سویی دیگر بر اساس کتاب نزهت‌القلوب حمدالله مستوفی که معاصر با شیخ صفی‌الدین زندگی می‌کرده‌است او را یک سنی شافعی معرفی می‌کند، آیینی که امروزه بیشتر مردم کرد از آن پیروی می‌کنند. 
-
-جستارهای وابسته
-منبع‌شناسی تاریخ صفوی
-فهرست شاهان صفوی
-فهرست مادران شاهان صفوی
-شجره‌نامه صفویان
-ایران صفوی
-صفویه
-
-پانویس
-
-منابع
-غفاری‌فرد، عباسقلی، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، سازمان سمت، ۱۳۸۱. 
-دانشنامه رشد. 
-
-جعفریان، رسول؛ صفویه از ظهور تا زوال، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول: ۱۳۷۸
-جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، قم: انصاریان، ۱۳۷۰
-نجفی، موسی، مقدمه تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، چاپ دوم:۱۳۷۸
-هوشنگ مهدوی، عبدالرضا؛ تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران: امیرکبیر
-کمپفر؛ سفرنامه
-اسکندر بیک منشی، عالم آرای عباسی. 
-احمد کسروی. آذری، یا زبان باستان آذربایجان. 
-احمد کسروی. شیخ صفی و تبارش. 
-صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران (۵ جلد)، انتشارات فردوس، ۱۳۶۷. 
-لاکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفویه و ایام سلطه افغان‌ها در ایران، ترجمه مصطفی قلی عماد، تهران، ۱۳۴۳. 
-
-کتابشناسی
-الگود، سیریل. تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی. باهر فرقانی. تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱. 
-باستانی پاریزی، محمد ابراهیم. سیاست و اقتصاد عصر صفوی. تهران: صفی علیشاه، ۱۳۶۷. 
-
-پیوند به بیرون
-
-سلسله صفوی
-ظهور قزلباشان - جنگ چالدران و از دست رفتن بخشی از غرب ایران
-تحقیق نصرالله فلسفی پیرامون صفویه
-اصفهان نصف جهان ماند شاه و شیخ صفوی رفتند
-مرگ شاه طهماسب و آغاز تهاجم همه‌جانبه عثمانیان به ایران
-
-ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۵۰۱ (میلادی) 
-بنیان‌گذاری‌های ۱۵۰۱ (میلادی) در آسیا
-پادشاهی در پارس و ایران
-تاریخ ارمنستان
-تاریخ اسلام
-تاریخ جمهوری آذربایجان
-تاریخ داغستان
-تاریخ عراق
-تاریخ قفقاز
-تاریخ گرجستان
-دودمان‌های ایرانی
-دودمان‌های مسلمان
-سلسله‌های شیعه
-شاهنشاهی صفویه
-صفویان
-علویان
-محمد بن مرتضی معروف به ملا محسن فیض کاشانی (۹۷۷ – ۱۰۵۸ هجری شمسی)، حکیم، و عارف شیعه مذهب دوره صفوی بود و در اواخر عمر خود توبه نامه و رسالاتی را به رشته تحریر در آورد و اخباری مسلک شد.. نام او محمد محسن، مشهور به ملا محسن، و تخلص ایشان فیض بوده‌است. از جمله رسالات او در زمینه اخباری و اصولی، سفینة النجاة است. 
-
-شیخ ملا محسن فیض کاشانی، داماد اول ملاصدرای شیرازی بوده‌است. فیض کاشانی در فقه و اصول و فلسفه و کلام و علم یقین و تفسیر قرآن و شعر و ادب آثاری ارزشمندی از خود به یادگار گذارده‌است. 
-
-زندگی
-شیخ ملا محسن فیض کاشانی در شهر کاشان زاده شد. جدش شاه محمود، پدرش شاه مرتضی و برادرانش محمد معروف به نورالدین و عبدالغفور و فرزندان آنها محمد هادی بن نورالدین و محمد مؤمن عبدالغفور و فرزند خود فیض، محمد ملقب به علم‌الهدی همگی تحصیل و فعالیت در علوم دینی و تصوف و عرفان داشته‌اند. 
-
-فیض در قم زندگی می‌کرد اما وقتی‌که شنید سید ماجد بحرانی وارد شیراز شده به قصد شاگردی او به آنجا رفت و در آن شهر با دختر ملاصدرای شیرازی ازدواج نموده و لقب فیض را نیز از او گرفت. 
-
-وفات فیض به سال ۱۰۹۰ هجری قمری اتفاق افتاده و مدفن او در کاشان در مقبره‌ای به نام کرامت یا کرامات واقع است. 
-
-حیات علمی فیض
-
-فیض بخشی از عمر خود را به مطالعه، تحقیق، پژوهش و نگارش در حوزه فلسفه، کلام، عرفان، اصول و… صرف نمود. با این‌حال، در سال ۱۰۸۳ در رساله الإنصاف ضمن نگاهی نقد گونه بر برخی از نوشته‌های پیشین خود، به انتقاد از متکلمین، فلاسفه، متصوفه و من عندیین پرداخت. وی در آغاز رساله مذکور در این باره می‌گوید: «چنین می‌گوید مهتدی به شاهراه مصطفی محسن بن مرتضی که در عنفوان شباب چون از نفقه در دین و تحصیل بصیرت در اعتقادات و کیفیت عبادات به تعلیم ائمه معصومین (ع) آسودم، چنانچه (چنان‌که) در هیچ مسئله‌ای محتاج به تقلید غیر معصوم نبودم! به خاطر رسید که در تحصیل معرفت اسرار دین و علوم راسخین نیز سعی می‌نمایم، شاید نفس را کمال یابد. لیکن چون عقل را راهی به آن نبود، نفس را در آن پایه ایمان که بود، دری نمی‌گشود، و صبر بر جهالت هم نداشت، و علی‌الدوام مرا رنجه می‌داشت؛ بنابراین چندی در مطالعه مجادلات متکلمین خوض نمودم، و به آلت جهل در ازالت جهل ساعی بودم! طریق مکالمات متفلسفین (مدعیان فلسفه‌دانی) را نیز پیمودم، و یک یا چند بلندپروازی‌های متصوفه را در اقاویل ایشان دیدم، و یک چند در رعونت (حماقت) های «من عندیین» گردیدم! تا آنکه گاهی در تلخیص سخنان طوائف اربع (متکلمین، متفلسفین، متصوفه، من عندیین)، کتب و رسائل می‌نوشتم (چند سطر بعد عربی است که خلاصه آن چنین است): بدون این‌که همه را تصدیق کرده باشم، یا همه را تأیید کنم، بلکه مطالب آنها را نقل کردم، و بر سبیل تمرین مطالبی نوشتم! از مجموع گفتار آنها چیزی که عطش مرا فرونشاند، یا بیماریم را درمان کند نیافتم، تا جایی که بر خویشتن ترسیدم! پس به خدا پناه بردم تا مرا به حقیقت نائل گرداند، و به گفته امیرمؤمنان (ع) که می‌فرماید: خدایا مرا از این‌که نظرم را در آنچه نهایت آن دیده نمی‌شود، و فکر به آن نمی‌رسد، نگاه دار به درگاه خداوند نالیدم و سرنوشت خود را به ذات مقدسش سپردم. خدای مهربان نیز به برکت دین پایدارش مرا رهنمون گردید تا در اسرار قرآن مجید و احادیث سرور انبیاء صلوات الله علیهم اجمعین، درست بیندیشم، و بقدر حوصله و درجه ایمانم از قرآن و حدیث چیزها به من آموخت. دلم اطمینان یافت، و وسوسه شیطان را از من دور کرد خدا را شکر که به حقیقت نائل گر��یدم.» 
-
-استادان
-محمدتقی مجلسی
-شیخ بهایی
-ابوعلی جمال‌الدین بحرانی
-ملاصدرا
-
-شاگردان
-ابوالحسن شریف فتونی عاملی اصفهانی، نویسنده تفسیر مرآت الانوار و علامه مجلسی صاحب بحارالانوار و سید نعمت‌الله جزایری نویسنده انوارالنعمانیه را از شاگردان فیض کاشانی می‌توان نام برد که از او اجازه روایت داشته‌اند. 
-فهرست شاگردان وی در ذیل آمده‌است: 
-محمدباقر مجلسی
-سید نعمت‌الله جزایری
-ابوالحسن شریف فتونی عاملی اصفهانی
-محمدمحسن عرفان شیرازی
-قاضی سعید قمی
-ملا محمدصادق خضری
-شمس‌الدین قمی
-محمد علم‌الهدی (زاده ۱۰۲۹ درگذشته ۱۱۱۵ ق)، فرزند فیض که نویسنده کتاب «معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه» است. 
-احمد معین‌الدین (زاده ۱۰۵۶ درگذشته ۱۱۰۷ ق)، فرزند دیگر فیض که او نیز در فقه و حدیث دارای تالیفاتی است. 
-محمد مؤمن، پسر برادر فیض از فقیهان و مدرسان دوران خود بوده‌است. 
-شاه مرتضی دوم، پسر برادر فیض
-محمدهادی، فرزند شاه مرتضی دوم
-نورالدین محمد، فرزند دیگر شاه مرتضی دوم
-ضیاالدین محمد، فرزند حکیم نورالدین، دایی فیض (درگذشته ۱۰۴۷ ق) 
-ملا شاه فضل‌الله، خواهرزاده فیض و فرزند ملامحمد شریف که حدود چهل تألیف در موضوعهای فقه، تفسیر و کلام داشته‌است. 
-ملا علامی، خواهرزاده فیض و فرزند دیگر ملامحمد شریف
-
-آثار فیض
-از فیض ۱۱۶ عنوان کتاب و رساله به یادگار مانده‌است. البته برخی از این آثار، مربوط به فلسفه، تصوف، فقه، اصول، کلام، … است و فیض از آنچه در این زمینه خوانده و نوشته، اظهار پشیمانی و برائت نموده و آن را بر سبیل تمرین و صرفا نقل مطلب معرفی کرده‌است. 
-صافی
-تفسیر صافی
-المحجه البیضا فی تهذیب الاحیاء
-
-این کتاب در تهذیب و تلخیص کتاب احیا العلوم امام محمد غزالی می‌باشد مطالب این کتاب شامل ارا و نظریات اخلاقی و عرفانی است مرحوم فیض در این کتاب از احادیث شیعه و آرای ایشان بهره برده. 
-شوق مهدی
-شوق مهدی اثری منظوم از فیض کاشانی و در خطاب به حجت بن الحسن است. خود می‌گوید: 
-
- «چنین گوید مؤلف این کلمات و ناظم این ابیات محسن بن مرتضی الملقب به فیض که مرا در عنفوان شباب، شور محبت امام زمان و بقیه خلفای رحمان، قائم عترت و مهدی امت سلام‌الله علیه و علی آبائه در سر افتاد و شوقی عظیم به لقای کریم او در دل پدید آمد. نه تن را به مقصود راهی و نه جان را از صبر پناهی. به خاطر رسید که کاش کلمه‌ای چند موزون در وصف اشتیاق بودی و مضمونی چند منظوم در شرح فراق رو نمودی تا گاهی به انشاد {=خواندن} آن زنگ غبار از دل زدودی.» 
-دیوان «شوق مهدی» را انتشارات انصاریان قم به تصحیح علی دوانی چندین بار منتشر کرده‌است. 
-سفینة النجاة
-
-این کتاب یکی از مهم‌ترین نوشته‌های فیض کاشانی است که محمدرضا دورودیان تفرشی ترجمه کرده‌است و موضوع آن در رد مجتهدان و اصولیین می‌باشد و با استدلال و با شواهد از روایت‌های اهل‌بیت اجتهاد و اجماع را بدعت و ضلالت و خلاف روش فکری شیعیان می‌داند. 
-
-در بخش خطبه این کتاب می‌نویسد: 
-
- «اجتهاد در احکام شرعیه یعنی استعمال اصول و امارات ظنیه در استنباط آنها و همچنین اخذ به‌اتفاق آرا بدعت نهادن است در دین و از اختراعات اهل سنت است.» 
-
-و در فصل سوم کتاب می‌نویسد: 
-
- «و لیت شعری ما حملهم علی ان ترکوا السبیل الذی هدیهم الیه ائمة الهدی و اخذوا سبلا شتی و اتبعوا الآراء و الاهواء کل یدعو الی طریقه و یذود عن الاخری» و کاش می‌دانستم من که چه چ��ز واداشت ایشان را (مجتهدین شیعه را) اینکه واگذارند راهی را که نموده بودند بایشان آنرا ائمه هدی و بگیرند راه‌های مختلف را و پیروی کنند رأیها و خواهشها را، همگی ایشان (مجتهدین) می‌خواند مردم را به طریقه خود و بازمی‌دارد از طریقه دیگر. «ثم ما الذی حمل مقلدیهم علی تقلید هم فی الآراء دون تقلید الائمة علی الطریقة المثلی» سپس کاش می‌دانستم که چه چیز واداشت مقلدین ایشان را که تقلید ایشان کنند در رأیهای ایشان و تقلید نکنند از امامان بر طریقه که درستترین طریقه است. 
-
-علم‌الیقین
-عین‌الیقین
-دیوان اشعار (مجموعه اشعار) 
-منهاج النجاة
-در آنچه که هر مسلمان باید بداند و مایه نجات است. 
-خلاصة الاذکار و اطمینان القلوب
-
-کتابی در اذکار و ادعیه
-مفاتیح الشرایع
-
-در علم فقه استدلالی به زبان عربی نوشته شده‌است
-معتصم الشیعه فی احکام الشریعه
-
-کتابی عظیم در فقه استدلالی می‌باشد که تنها بخش صلاه از محموعه کتب ان نوشته‌شده فیض پس از اتمام بخش صلاه از ادامه این کار منصرف گشته و به تألیف کتابی بسیار ساده‌تر و خلاصه‌تر به نام مفاتیح الشرایع همت گذاشت تنها بخش صلاه از این مجموعه نزدیک به اندازه کل کتاب مفاتیح الشرایع است. 
-شرح الصدر
-
-شامل زندگینامه خودنوشت ایشان تا سن ۵۸ سالگی می‌باشد. 
-زاد السالک
-
-رساله‌ای است مختصر در آداب سلوک. محور آن بیست و پنج اقدامی است که سالک طریق حق باید انجام دهد، 
-رساله المحاکمه
-
-رساله المحاکمه یکی از رساله‌هایی نسبتا مهمی است که برای شناخت آراء و افکار فیض بکار می‌آید، آن گونه که از انتهای رساله بر می‌آید، طوماری از سؤالات به وی نوشته‌شده و مضموم این سؤالات آن بوده تا فیض دیدگاه‌های خود را درباره اختلاف فکری مهمی که در جامعه دینی آن روز ایران بوده بیان کند. 
-رساله راه صواب
-
-رساله راه صواب مشتمل بر دوازده سؤال فرضی است که مؤلف مطرح کرده و به دنبال هر یک پاسخ آن را آورده‌است، این رساله می‌تواند اندیشه فیض را- البته به اختصار- درباره بسیار از مسائلی که او اغلب در رساله‌های خود مطرح کرده آشکارا نشان دهد. 
-رساله مشواق
-
-رساله مشواق؛ موضوع این رساله تبیین تنگناهای سخن گفتن انسانهای عاشق و عارف است، کسانی که در وضعیتهای خاص فکری ناچارند تا اصطلاح‌سازی کرده در قالب تشبیه، استعاره و مجاز و جز آنها مقصود خود را بیان کنند. فیض که احساس کرده در درگیری میان اهل ظاهر و باطن، یکی از موضوعات همین ظواهر سخن عارفان است، خواسته تا با نوشتن فرهنگی برای این مصطلحات، این حربه را از دست اهل ظاهر گرفته به واقع بنیان این انتقاد را بکند که مقصود عارفان از این مصطلحات، ظاهر آنها نیست. 
-
-آثار دیگرش
-شافی، نخبه، ندبه، مکاتیب، مفاتیح، تفاسیر، سفینة البحار، ابواب الجنان، علم‌الیقین، عین‌الیقین، حق‌الیقین، جلاء العیون، جلاء القلوب، قرة الاصول، شراب طهور، اصول عقاید، اصول اصلیه، بشارة الشیعه، معتصم الشیعه، توحید، تنویر، تشریح، شرائط الایمان، اخوان‌الصفا، دهر آشوب، دفع بلیات، رفع آفات، معیار ساعات، موارد مختلف، لب حسنات، وسیله ابتهال، منتخب فتوحات، منتخب غزلیات، منتخب اوراد، ترجمه طهارة، ترجمه صلاة، ترجمه زکوة، ترجمه حج…، شهاب ثاقب، فهرست علوم، معارف اصول، تعیین حقوق، حقایق و اسرار دین، ثنای معصومین، حقیقت علم و علما، شرح صحیفه سجادیه، رساله ثبوت ولایت، اختلاف مذاهب، تعیین حق، غزلیات، مسمیات، مثنویات، جبر و تفویض، جبر و اختیار، عوامل ملا محسن، اجوبه مسائل، لئآلی، حواشی و ده‌ها کتاب دیگر. 
-
-نمونه شعر
-فیض اشعار و غزلیات نغزی نیز دارد و تخلص شعری او «فیض» بوده‌است. نمونه‌ای از شعر او در ذیل آمده‌است: 
-
-منابع
-فیض کاشانی، ده رساله
-اهل تصوف و عرفان
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-دیوان اشعار فیض کاشانی
-http: / / fa. wikishia. net / view / فیض‌کاشانی
-
-اسلام‌شناسان مسلمان سده ۱۷ (میلادی) 
-اسلام‌شناسان مسلمان شیعه
-اهالی ایران در سده ۱۷ (میلادی) 
-اهالی کاشان
-دانشمندان و فقیهان دوره صفویان
-درگذشتگان ۱۰۹۰ (قمری) 
-درگذشتگان ۱۶۸۰ (میلادی) 
-روحانیان شیعه سده ۱۱ (قمری) 
-زادگان ۱۰۰۷ (قمری) 
-زادگان ۱۵۹۸ (میلادی) 
-شاعران اهل کاشان
-شاعران فارسی‌زبان اهل ایران
-شاعران فارسی‌زبان سده ۱۱ (قمری) 
-شاعران مرد اهل ایران
-عارفان اهل ایران
-عارفان شیعه
-عالمان شیعه
-فیلسوفان اسلامی
-فیلسوفان اهل ایران
-فیلسوفان فارسی‌زبان
-فیلسوفان مسلمان
-مراجع تقلید شیعه اهل استان اصفهان‏
-مفسران قرآن شیعه دوازده‌امامی
-نویسندگان مذهبی اهل ایران
-دیوان غربی–شرقی یا دیوان باختری–خاوری اثری از یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر، فیلسوف و دانشمند آلمانی، است که در سال ۱۸۱۹ منتشر شد. این کتاب به نظم سروده شده‌است و نویسنده بیشتر در آن از نمادها و عناصر ادبیات شرقی و ایرانی الهام گرفته‌است. 
-
-محتوا
-این کتاب که گفتارهای گوناگون آن از حافظ و فرهنگ ایرانی الهام گرفته، از یکسو بازتاباننده باورها و اندیشه‌های ایرانی و به ویژه حافظ و از سوی دیگر بازتاب‌دهنده نگاه منتقدانه گوته به آن‌هاست. 
-در سراسر این دیوان، گفته‌ها، پندارها و شخصیت و نام حافظ به کرات مشاهده می‌شود؛ نویسنده بارها در کتاب خود را مرید و تأثیر پذیرفته از حافظ می‌داند گویی، وی برای سرودن بیشتر شعرهای دیوان از حافظ یاری جسته‌است. در این دیوان واژگان فارسی و عربی بسیاری نظیر بلبل، ساقی، درویش، حوری، الله، مشک، میرزا، مفتی، وزیر، ترک و غیره یافت می‌شود که به همان وجه به کار رفته‌اند. 
-دیوان غربی–شرقی جزء واپسین آفریده‌های گوته به‌شمار می‌رود. او در جایی این کتاب را به عنوان «برآیند زندگی خود» معرفی می‌کند. 
-
-ترجمه به فارسی
-دیوان غربی–شرقی گوته برای سه بار توسط مترجمان ایرانی به فارسی ترجمه شد. ابتدا این اثر توسط شجاع‌الدین شفا به صورت آزاد ترجمه و برای بار دوم توسط کورش صفوی به ترجمه کامل این اثر اقدام و توسط انتشارات هرمس منتشر شد. ترجمه سوم از «دیوان شرقی غربی» توسط انتشارات کتاب پارسه با ترجمه محمود حدادی و با مقدمه‌ای از برند اربل سفیر آلمان منتشر شد. 
-
-گفتارها
-دیوان غربی–شرقی ۱۲ گفتار به نام‌های زیر دارد: 
-مغنی نامه
-حافظ‌نامه
-مهرنامه
-تفکیر نامه
-رنج نامه
-حکمت نامه
-تیمور نامه
-زلیخانامه
-ساقی‌نامه
-مثل نامه
-پارسی نامه
-خلد نامه
-
-آثار یوهان ولفگانگ گوته
-اشعار یوهان ولفگانگ گوته
-شعرهای ۱۸۱۹ (میلادی) 
-کتاب‌های انتشارات هرمس
-مجموعه اشعار آلمانی
-آثار درباره حافظ
-نامه‌های ایرانی یکی از آثار ادبی شارل دو مونتسکیو است و مضمون آن نامه‌هایی فرضی هستند که در اواخر سلطنت لوئی چهاردهم بین سال‌های (۱۷۱۱ - ۱۷۲۰ میلادی)، نگارش یافته‌اند. مونتسکیو این نامه‌ها را از زبان دو ایرانی ثروتمند به‌نام‌های «ازبک» و «ریکا» که در مدت مسافرت خود به اروپا، برای مدتی طولانی در فرانسه اقامت گزیده‌اند، نوشته‌است. این کتاب پایه فکری اثر بعدی مونتسکیو یعنی روح القوانین است. 
-
-این رمان که در سال (۱۷۲۱ میلادی) در آمستردام با نام مستعار منتشر شد، دربرگیرنده استنباط این دو ایرانی از اروپا و به‌خصوص فرانسه است. نامه‌های ارسالی از ایران، عمومأ از طرف خواجه و زنان حرم‌سرای ازبک است که حوادث روز مملکت و اتفاقات بدیمن مانند خودکشی سوگلی حرم‌سرای او، «روشنک» را به‌اطلاع ارباب می‌رسانند. سبک دلنشین نگارش نامه‌های ایرانی که خواننده را مجذوب می‌نماید، مستور در نحوه طنزآمیز گزارش از آداب و رسوم رایج در پاریس و اروپا است. نامه‌های «ریکا» که از دیدگاه یک شرقی نگارش یافته‌است، لوئی چهاردهم را جادوگری می‌پندارد که پول‌های خزانه شاهی را با یک حرکت دست دوبرابر می‌کند یا پاپ به مردم چنین القا کرده‌است که «سه» برابر با «یک» است (کنایه از اعتقاد به تثلیث) یا این‌که، نان، نان نیست و شراب، شراب نیست (کنایه از گوشت و خون عیسی مسیح). در احوال آرایش پاریسی‌ها می‌گوید: آن‌ها موهای خود را به‌حدی به طرف بالا جمع می‌کنند که صورتشان درست در وسط بدنشان قرار می‌گیرد. لیکن در پشت این طنز هنرمندانه، مونتسکیو آموزگار جدی اخلاق پنهان شده‌است تا دستگاهی را نقد کند که هیئت حاکمه آن با قدرت نامحدود و تجاوزکارانه‌اش حق حیات را از ملت سلب نموده‌است. مونتسکیو با نوشتن نامه‌های ایرانی گامی بلند در راستای جنبش روشنگری اروپا و برای پی‌ریزی طرحی نو براساس آزادی، حقیقت و تفاهم، به میدان گذاشت. به طنز کشیدن فرانسه و داستان غم‌انگیز حرم‌سرای ایرانی دو روی سکه‌ای است که آزادی‌های فردی و قابلیت‌های عمومی را در غیاب نظم و قاعده و قانون به تصویر کشیده‌است. بخشی از این نامه‌ها به‌تشریح مذاهب و تشابه آن‌ها به یکدیگر یا تضاد موجود در ادیان از دیدگاه ازبک، پرداخته‌است. 
-
-مونتسکیو در قسمتی از این کتاب چنین می‌گوید: ایرانی نامبرده از سوی یکی از دوستان فرانسوی خود، به یک نفر فرانسوی دیگر معرفی شد. هنگامی‌که آن شخص گفت: «این آقا ایرانی است» طرف با نهایت شگفتی اظهار داشت: «آقا ایرانی است، شگفتا! چطور می‌توان ایرانی بود؟» فکر کوچک آن مرد نمی‌توانست بپذیرد که غیر از فرانسویان کسان دیگری هم در گیتی هستند. 
-
-مونتسکیو «نامه‌های ایرانی» (Lettres Persanes) را در سال ۱۷۲۱ در ۳۲ سالگی نوشت و هفت سال بعد در سال ۱۷۲۸ میلادی به خاطر این کتاب به عضویت فرهنگستان فرانسه درآمد. این کتاب در ابتدا شصت و چند نامه بوده که پسین‌تر نویسندگانی دیگر نامه‌هایی به سبک مونتسکیو بدان افزوده‌اند. «یوهان ولفگانگ گوته» درباره این کتاب می‌گوید: «مونتسکیو در «نامه‌های ایرانی» با ترغیب شایسته‌ترین احساسات، ملت فرانسه را به مبرم‌ترین و خطرناک‌ترین وظایف خود آگاه ساخت.» 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-مؤسسه کتاب‌شناسی & اف. ای. بروک‌هاوس. جی، ۲۰۰۵
-
-پیوند به‌بیرون
-
-
-ادبیات داستانی در دهه ۱۷۱۰ (میلادی) 
-خاورشناسی
-رمان نامه‌نگارانه
-رمان‌های ۱۷۲۱ (میلادی) 
-رمان‌های فرانسوی سده ۱۸ (میلادی) 
-رمان‌های فرانسوی
-رمان‌های فلسفی فرانسه
-رمان‌های فلسفی
-شارل دو مونتسکیو
-فلسفه دین
-کتاب به سوی اصفهان نوشته «پییر لوتی» (Pierre Loti) نویسنده و جهانگرد نامدار فرانسوی است، که در سال ۱۹۰۴ (میلادی) به رشته نگارش درآورده است. این کتاب توسط بدرالدین کتابی، به فارسی ترجمه شده‌اس��. 
-
-لوتی در اواخر سده نوزدهم از سوی وزارت برون‌مرزی فرانسه مأمور شده بود که به هند سفر کند تا مراتب دوستی فرانسه را به آگاهی مهاراجه هند برساند. وی آنگاه از هند به ایران وارد می‌شود و از اصفهان دیدار می‌کند. این کتاب که به صورت یک دفتر خاطرات نوشته‌شده، ماجرای این سفر را بیان می‌کند. 
-
-نویسنده در کتاب به سوی اصفهان، با قلمی شیوا فقط به شرح سفر پنجاه روزه خود به ایران و توصیف مناظر سر راهش و ثبت مشاهدات و رخدادهای روزمره اکتفا کرده و از پرداختن به مسایل جدی تاریخی، سیاسی و مانند آن پرهیز نموده‌است. این کتاب بر خلاف بیشتر دیگر آثارش، به معنای واقعی یک سفرنامه است، زیرا فاقد دسیسه و شخصیتهای داستانی است. سفر کوتاه او که در دوره سلطنت مظفرالدین شاه صورت گرفت، در ۱۷ آوریل ۱۹۰۱ با ورود به بندر بوشهر آغاز شد و در ۷ ژوئن با خروج از بندر انزلی به پایان رسید. 
-
-منابع
-
-سفرنامه به سوی اصفهان؛ نویسده پیر لوتی (۱۸۵۰ – ۱۹۲۳)؛ مترجم بدرالدین کتابی (۱۲۹۱ – ۱۳۴۴)؛ مقدمه محمد مهریار؛ تهران: اقبال، ۱۳۷۲ خ. 
-
-سفرنامه‌های ایران
-کتاب‌های فرانسوی
-اینانا () ایزدبانوی سومری عشق، زیبایی، رابطه جنسی، جنگ، عدالت، قدرت سیاسی و باروری بود. اکدی‌ها، بابلی‌ها، و آشوریان او را ایشتار می‌نامیدند. این الهه همچنین با عشتروت فنیقی‌ها و افرودیته یونانی‌ها نیز هویت‌یابی می‌شود. او نمادی از ستاره درخشان صبحگاهی و شامگاهی ناهید نیز بوده‌است. عنوان دیگر او «ملکه آسمان»؛ و ایزدبانوی حامی معبد اینا در اوروک، مرکز آیین دینی او، بود. برجسته‌ترین نمادهایش شیر بابل و ستاره هشت-پر بودند. 
-
-اینانا حداقل از زمان دوره اوروک (ح. ۳۱۰۰ – ۴۰۰۰ پیشا دوران مشترک) در سومر مورد پرستش بود، اما قبل از سارگن اکد آیینش رواج چندانی نداشت. در دوره پس از سارگن، یکی از مشهورترین خدایان در پانتئون سومری شد، و معابدش در سراسر بین‌النهرین گسترش یافت. آیین اینانا / ایشتار، که احتمالا با مراسم گوناگونی همراه با آمیزش جنسی در ارتباط بوده‌است، توسط گویشوران زبان‌های سامی شرقی (اکدی‌ها، آشوری‌ها، و بابلی‌ها) ادامه یافت که جایگزین سومری‌ها در منطقه شدند. او به خصوص مورد علاقه آشوریان قرار گرفت، که او را در مقامی بالاتر از آشور (ایزد) در پانتئون خود قرار دادند. در تنخ به اینانا / ایشتر اشاره شده‌است. آیین او به رشد ادامه داد، تا قرن اول تا ششم دوران مشترک که با پیدایی مسیحیت، افول تدریجی کرد. 
-
-اینانا بیش از هر خدای سومری دیگری در اساطیر ظاهر می‌شود. او همچنین دارای تعداد منحصر به فردی از القاب و نام جایگزین است، و از این لحاظ تنها با نرگال قابل‌مقایسه است. بسیاری از افسانه‌های او شامل تسخیر کردن قلمرو خدایان دیگر است. اعتقاد بر این بوده‌است که او مه (که نماینده همه نمودهای مثبت و منفی تمدن است) را از انکی (خدای خرد) ربوده‌است. 
-
-به واسطه فعالیت‌ها انهدوآنا شاعر و کاهن اعظم شهر اور و دختر سارگن بزرگ اینانا از صورت یک الهه گیاهی محلی سومری به مقام ایشتار و ملکه آسمان و نامدارترین الهه بین‌النهرین ترفیع رتبه یافت. 
-
-سروده‌های انهدوآنا برای اینانا از باستانی‌ترین قطعات ادبی بشریت است. انهدوآنا از کاهنان بزرگ سومری بوده که سروده‌هایی برای اینانا، بانوی دل بزرگ سروده‌است. 
-
-مهرداد بهار، افسانه‌شناس در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» درباره «اینانا» می‌نویسد: 
-
- «ایشتر یا اینانا خدای برکت بخشنده‌است. در کوه‌های لرستان روی کنده کاری‌های تیره‌های پیش از آریایی، نگاره‌های ایشتر چونان دارگونه (الهه) مادر و دارگونه جنگ موجود است. ارتش آشور وقتی به جنگ می‌رفت، «ایشتر» در برابر سپاهیان نمودار می‌شد و آن‌ها را به جنگ برمی‌انگیخت.» 
-همچنین در کتاب «اساطیر جهان _ داستان‌ها و حماسه‌ها» درباره اینانا آمده‌است: 
- «اینانا: نخست دختر آنو و سپس سین؛ الهه بزرگ یا دارگونه مادر و دارگونه مهر و جنگ است» 
-
-ریشه‌شناسی
-
-اینانا و ایشتار در اصل خدایانی جداگانه و بی‌ارتباط با هم بودند، اما در زمان حکومت سارگن اکد با هم برابر گرفته شدند و تبدیل به یک ایزدبانو با دو نام متفاوت شدند. نام اینانا ممکن است که از عبارت سومری nin-an-ak، به معنای «بانوی آسمان» مشتق شده باشد، اما نشان خط میخی برای اینانا () لیگاتوری از نشانه‌های بانو (Sumerian: nin ; Cuneiform: SAL. TUG ۲) و آسمان (Sumerian: an; Cuneiform: AN) نیست. 
-
-منشأ و توسعه
-
-اینانا برای بسیاری از دانشمندان سومر باستان، به دلیل این واقعیت که حوزه قدرت او دارای جنبه‌های متمایز و متضادتر از هر خدای دیگری بود، مشکل ایجاد کرده‌است. دو نظریه عمده در مورد منشأ او ارائه شده‌است. توضیح اول معتقد است که اینانا نتیجه یکپارچگی بین چندین خدای سومری که قبلا با یکدیگر حوزه‌های کاملا متفاوتی داشتند، بوده‌است. توضیح دوم حاکی از آن است که اینانا در اصل یک خدای سامی بود که پس از شکل‌گیری کامل پانتئون سومری وارد آن شد و تمام نقش‌هایی را که هنوز به خدایان دیگر واگذار نشده بود بر عهده گرفت. 
-
-از همان اوایل دوره اوروک (ح. ۴۰۰۰ تا ح. ۳۱۰۰ پیشا دوران مشترک)، اینانا با شهر اوروک مرتبط بود. در این دوره، نماد تیرک سر حلقه‌ای با اینانا ارتباط نزدیکی داشت. گلدان معروف اوروک (که در انبار اشیای مذهبی دوره اوروک سوم یافت شده‌است) ردیفی از مردان برهنه را نشان می‌دهد که اشیاء مختلف از جمله کاسه، ظروف و سبدهای محصولات کشاورزی و همچنین گوسفند و بز را به پیکر زنانه‌ای پیشکش می‌کنند که رو به روی حاکم ایستاده‌است. زن در مقابل نماد اینانا، دو دسته نیزار پیچ خورده به جای تیرک در، ایستاده‌است، در حالی که شخصیت مرد جعبه و پشته‌ای از کاسه‌ها را در دست دارد، نشانمیخی متاخر بر ان به معنای کاهن بزرگ معبد دلالت دارد. 
-
-پرستش
-گوندولین لیک فرض می‌کند که در دوران پیشا سارگونی، کیش اینانا محدود بود، اگرچه کارشناسان دیگر استدلال می‌کنند که او پیش از این برجسته‌ترین خدای اوروک و تعدادی از مراکز سیاسی دیگر در دوره اوروک بوده‌است. او معابدی در نیپور، لاگاش، شوروپک، زابالم و اور داشت، اما مرکز فرقه اصلی او معبد عانا در اوروک بود، که نام آن به معنای «خانه بهشت» است. (به سومری: e ۲ -anna؛ خط میخی: 𒂍𒀭 E ۲. AN). برخی تحقیقات فرض می‌کنند که خدای حامی اصلی این شهر در هزاره چهارم پیش از میلاد، An بوده‌است. پس از تقدیم آن به اینانا، به نظر می‌رسد معبد کاهنان الهه را در خود جای داده‌است. در کنار اوروک، زبالم مهم‌ترین مکان اولیه عبادت اینانا بود، زیرا نام شهر معمولا با علائم MUŠ ۳ و UNUG نوشته می‌شد که به ترتیب به معنی «اینانا» و «مقدس» است. ممکن است الهه شهر باشد. زبالم در اصل یک خدای متمایز بود، هرچند که آیینش خیلی زود توسط الهه اوروکی جذب شد. جوآن گودنیک وستنهولز پیشنهاد کرد که الهه‌ای که با نام Nin-UM (خواندن و به معنای نامشخص) شناخته می‌شود، که با ایشتاران در یک سرود در مرتبط است، هویت اصلی اینانا از زبالم است. 
-
-در دوره اکدی قدیم، اینانا با ایشتار الهه اکدی که با شهر آگاد مرتبط بود، ادغام شد. سرودی از آن دوره، ایشتار اکدی را «اینانا اولماش» در کنار اینانا از اوروک و زبالم خطاب می‌کند. پرستش ایشتار و همگرایی بین او و اینانا توسط سارگون و جانشینانش تشویق شد، و در نتیجه او به سرعت به یکی از پرستش‌ترین خدایان در پانتئون بین‌النهرین تبدیل شد. در کتیبه‌های سارگون، نارام سین و شارکلی شری ایشتار بیشترین مورد استناد قرار گرفته‌است. 
-
-در دوره بابلی قدیم، مراکز اصلی فرقه او، علاوه بر اوروک، زبالم و آگاد، ایلیپ نیز بود. آیین او نیز از اوروک به کیش معرفی شد. 
-
-در زمان‌های بعد، در حالی که فرقه او در اوروک به شکوفایی ادامه می‌داد، ایشتار همچنین در پادشاهی آشور بین‌النهرین علیا (شمال عراق امروزی، شمال شرق سوریه و جنوب شرقی ترکیه)، به ویژه در شهرهای نینوا، آشور و اربلا مورد پرستش قرار گرفت. (اربیل امروزی). در زمان پادشاهی آشور آشوربانیپال، ایشتار به مهم‌ترین و مورد احترام‌ترین خدایان در پانتئون آشوری تبدیل شد و حتی از خدای ملی آشور آشور پیشی گرفت. اشیای نذری یافت شده در معبد آشوری اولیه او نشان می‌دهد که او خدایی محبوب در میان زنان بوده‌است. 
-
-متون سومری
-
-اسطوره‌های نخستین
-
-شعر اینانا کشاورز را برمی‌گزیند (ETCSL ۴ ٫ ۰.۸ ٫ ۳.۳) با گفتگوی بازیگوشانه اینانا و برادرش اوتو آغاز می‌شود که به او با پافشاری یادآوری می‌کند زمان ازدواجش فرا رسیده‌است. 
-
-پیروزی‌ها و پشتیبانی‌ها
-اینانا و انکی (ETCSL t.۱ ٫ ۳.۱) شعری طولانی به سومری است. 
-
-فرورفتن به دنیای زیرین
-
-دو نسخه متفاوت از داستان «رفتن اینانا / ایشتر به دنیای زیرین» باقی مانده‌است: یک نسخه سومری که به زمان سلسله سوم اور برمی‌گردد، (ETCSL ۱ ٫ ۴.۱) و یک نسخه اکدی (اوایل هزاره دوم پیشا دوران مشترک) که آشکارا از آن اقتباس شده‌است. نسخه سومری داستان تقریبا سه برابر نسخه اکدی متاخر است و جزئیات خیلی بیشتری را شامل می‌شود. 
-
-نسخه سومری
-در دین سومری ایرکالا گودالی تاریک و ترسناک تصور می‌شد که در اعماق زمین قرار دارد؛ زندگی در آن به شکل «سایه‌ای از زندگی بر روی زمین» ترسیم می‌گشت. حاکم آن ایزدبانو ارشکیگال، خواهر اینانا، بود. پیش از رفتن، اینانا از پرستار و خادم خود (نینشوبور) می‌خواهد که اگر پس از سه روز بازنگشت، برای رهایی‌اش به درگاه انلیل، ننا، آن و انکی برود. قوانین جهان زیرین حکم می‌کند که به استثنای پیام‌رسان‌های گماشته شده، هر کس دیگری که وارد آنجا شود ممکن است که هیچگاه نتواند ترکش کند. اینانا برای این عزیمت، خود را آراسته می‌کند: دستار می‌بندد؛ با کلاه‌گیس، گردنبند لاجورد، مهره بر سینه، «لباس پالا» (جامه بانوانه)، ماسکارا (سرمه)، طوقه، انگشتر طلا خود را می‌پیراید، و عصای اندازه‌گیری در دست می‌گیرد. هر یک از جامگان نشانه یک مه است که او دارایش است. 
-
-اینانا بر دروازه‌های جهان زیرین می‌کوبد و خواستار ورود می‌شود. «نتی» که نگاهبان دروازه جهان زیرین است از او دلیل آمدنش را می‌پرسد و اینانا پاسخ می‌دهد که مایل است در مراسم خاکسپاری «گوگالانا»، «شوهر خواهر بزرگترم ارشکیگال»، شرکت کند. نتی این موضوع را به ارشکیگال گزارش می‌دهد، که به او می‌گوید: «هر هفت دروازه جهان زیرین را محکم کن. سپس، یک‌به‌یک هر دروازه را کمی بازکن. بگذار اینانا وارد شود. به هنگام ورودش، جامه‌های فاخر او را از تن دربیاور.» (شاید که لباسهای نامناسب اینانا برای مراسم سوگواری، و رفتار متکبرانه‌اش باعث بدگمانی ارشکیگال شده‌است.) در پی دستورهای ارشکیگال، نتی به اینانا می‌گوید که اجازه دارد از دروازه اول بگذرد، ولی باید عصای اندازه‌گیری لاجورد خود را واگذارد. اینانا می‌پرسد چرا، و پاسخ می‌گیرد که: «رسوم جهان زیرین چنین است.» او سر می‌نهد و می‌گذرد. اینانا از هر هفت دروازه می‌گذرد، و در هر کدام بخشی از لباس‌ها یا جواهراتی را که در اول داستان پوشیده، از تن به درمی‌آورد، و در واقع خلع قدرت می‌شود. هنگامی‌که به درگاه خواهرش می‌رسد، برهنه است: 
-
-سه روز و سه شب گذشت؛ «نیشوبور» به پیروی از سفارش‌ها، به معبد انلیل، ننا، آن و انکی رفت و از یک‌به‌یک آن‌ها درخواست کرد که اینانا را رهایی بخشند. سه خدای اول نپذیرفتند؛ گفتند سرنوشت اینانا، گناه خود اوست، مگر انکی، که خیلی نگران است و می‌پذیرد که یاری دهد. او دو پیکر بی‌جنس می‌آفریند، به نام‌های گالا-تورا و کور-جارا، از خاک زیر ناخن‌های دو انگشتش. او به آن‌ها دستور می‌دهد ارشکیگال را آرام کنند و زمانی که از آن دو پرسید چه می‌خواهند، مردار اینانا را بخواهند، که باید بر آن خوراک و آب زندگی بپاشند. زمانی که به نزد ارشکیگال می‌رسند، دردی چون زن در حال زایمان دارد. او هر چه بخواهند به آن‌دو می‌دهد، از جمله رودهای حیات‌بخش آب و کشتزار غلات، اگر که آرامش کنند؛ ولی آن‌ها همه را رد می‌کنند و تنها مردار اینانا را می‌خواهند. گالا-تورا و کور-جارا بر مردار اینانا خوراک و آب زندگی می‌پاشند و او را باز جان می‌بخشند. دیوهایی (گالاها) که ارشکیگال به دنبال اینانا به خارج از جهان زیرین فرستاده، اصرار دارند که باید کس دیگری جایگزین او در جهان زیرین شود. 
-
-نسخه اکدی
-نسخه اکدی با نزدیک شدن ایشتار به دروازه‌های جهان زیرین و درخواست او از نگاهبان دروازه برای ورود، آغاز می‌شود. نگاهبان دروازه (که در نسخه اکدی نامش گفته نشده) برای آگاه کردن ارشکیگال از آمدن ایشتار می‌شتابد. ارشکیگال به او دستور می‌دهد که به ایشتار اجازه ورود دهد، ولی می‌گوید که «با او طبق آداب باستانی رفتار کن». نگاهبان اجازه ورود به ایشتار می‌دهد، و هر بار یک دروازه را باز می‌کند. ایشتار در هر دروازه مجبور می‌شود تکه‌ای از پوشاکش را به درآورد. زمانی که سرانجام از دروازه هفتم می‌گذرد، برهنه است. 
-
-تفسیر
-
-در قرن بیستم تفسیرهایی از اسطوره بیان شد که از دیدگاهی یونگی، و نه آشورشناسی به آن می‌پرداختند. «دایان ولکشتین» آن را پیوندی بین اینانا و «نیمه تاریک» خودش می‌داند: خواهر-خود دوقلو، ارشکیگال. 
-
-جوزف کمبل این اسطوره را داستان قدرت روان‌شناسانه فرورفتن در ذهن ناهشیار (ضمیر ناخودآگاه) معنا کرد: فهم قدرت خود به‌واسطه رویدادی به ظاهر از سر بی‌قدرتی، و پذیرش ویژگی‌های منفی خود. 
-
-اسطوره‌های پسین
-
-حماسه گیلگمش
-
-در حماسه گیلگمش (به زبان اکدی)، پس از بازگشت گیلگمش و همراهش انکیدو به شهرشان اوروک از شکست دادن غولی به نام هومبابا، ایشتار به او پدیدار می‌شود و از گیلگمش می‌خواهد که همسرش باشد. گیلگمش به او جواب رد می‌دهد و اشاره به آن می‌کند که همه عاشقان قبلی او رنج کشیده‌اند: 
-
-یادداشت
-
-واژگان
-
-پ��نویس
-
-منابع
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-Enheduanna. 
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-بهار، مهرداد، از اسطوره تا تاریخ، تهران، ۱۳۷۶ خ. 
-
-برای مطالعه بیشتر
-
-
-
-
-
-
-
-اسطوره‌شناسی سومری
-اکد
-ایزدان در کتاب مقدس عبری
-ایزدبانوان باروری
-ایزدبانوان جادو
-ایزدبانوان جنگ
-ایزدبانوان خرد
-ایزدبانوان عشق و شهوت
-ایزدبانوان میان‌رودان
-تمایلات جنسی و مذهب
-حماسه گیلگمش
-دوقلوهای الهی
-قهرمانان حماسی سومری
-ملکه‌های اسطوره‌ای
-همجنس‌گرایی در اسطوره‌شناسی
-خازن، انباره یا کاپاسیتور وسیله‌ای الکتریکی است که می‌تواند بار الکتریکی (و بنابراین انرژی الکتریکی) را در خود ذخیره کند. انواع مختلفی از خازن‌ها وجود دارد اما همه آن‌ها شامل دست‌کم دو هادی هستند که توسط یک عایق، از یکدیگر جدا شده‌اند. نام این هادی‌ها صفحات خازن است. صفحات خازن می‌توانند از جنس
-رسانا مانند فلز یا آب‌نمک باشند. عایق دی الکتریک نیز لایه‌ای عایق است که بین صفحات خازن قرار می‌گیرد و ظرفیت خازن را افزایش می‌دهد، و جنس آن می‌تواند از شیشه، هوا، سرامیک، پلاستیک، میکا، کاغذ و … باشد. 
-
-خازن‌ها کاربردهای وسیعی دارند. آن‌ها به همراه مقاومت‌ها، در مدارات تایمینگ استفاده می‌شوند. همچنین از خازن‌ها برای صاف کردن سطح تغییرات ولتاژ مستقیم استفاده می‌شود. از خازن‌ها در مدارات به‌عنوان فیلتر هم استفاده می‌شود؛ زیرا خازن‌ها به راحتی سیگنال‌های متناوب را عبور می‌دهند ولی مانع عبور سیگنال‌های مستقیم می‌شوند. 
-
-خازن را با حرف C که ابتدای کلمه capacitor است نمایش می‌دهند. 
-
-با توجه به این‌که بار الکتریکی در خازن ذخیره می‌شود، برای ایجاد میدان‌های الکتریکی یکنواخت می‌توان از خازن استفاده کرد. خازن‌ها می‌توانند میدان‌های الکتریکی را در حجم‌های کوچک نگه دارند؛ به علاوه می‌توان از آن‌ها برای ذخیره کردن انرژی استفاده کرد. 
-
-ظرفیت خازن
-نسبت بار ذخیره‌شده در خازن به اختلاف پتانسیل دو سر خازن را ظرفیت خازن می‌نامند. 
-
-آن را با C نمایش داده و واحد آن فاراد است. 
-
-نماد خازن دارای دو خط است که در امتداد هم هستند. 
-
-تاریخچه
-
-در اکتبر ۱۷۴۵، ایوالد گئورگ فون کلایست از پومرانیای آلمان، دریافت که با اتصال یک مولد الکترواستاتیکی با ولتاژ بالا توسط یک سیم به حجم آب موجود در یک شیشه کوچک، می‌توان بار را ذخیره کرد. دست فون کلایست و آب موجود در شیشه به عنوان هادی عمل کردند و شیشه به عنوان یک دی‌الکتریک. (اگرچه، جزئیات مکانیسم، به غلط در آن زمان تعریف‌شده بود). فون کلایست متوجه شد که تماس با سیم، منجر به ایجاد جرقه قدرتمندی می‌شود که بسیار دردناکتر بود از آنچه که از یک دستگاه الکترواستاتیک بدست آمد. سال بعد، فیزیکدانی هلندی به نام پیتر فان موشن‌بروک، خازن مشابهی اختراع کرد که بطری لیدن نامیده شد. نام آن از دانشگاه لیدن گرفته شد که موشن‌بروک در آنجا کار می‌کرد. او همچنین تحت تأثیر قدرت شوکی که دریافت کرد قرار گرفت و نوشت: «من حتی در ازای پادشاهی فرانسه، در معرض شوک دوم قرار نمی‌گیرم». 
-
-دانیل گرالاث اولین کسی بود که چندین بطری را به‌طور موازی ردیف کرد تا ظرفیت ذخیره شارژ را افزایش دهد. بنجامین فرانکلین، بطری لیدن را مورد بررسی قرار داد و دریافت که این بار در شیشه ذخیره ��ده‌است، نه در آب، آنگونه که دیگران فرض کرده بودند. همچنین او بود که اصطلاح «باتری» را به کار برد (اشاره دارد به اینکه با ردیفی از واحدهای مشابه، نیرو افزایش می‌یابد آنگونه که در آتشبار است)، متعاقبا این نام برای سلول‌های الکتروشیمیایی به کار برده شد. بعدها برای ساختن بطری‌های لیدن، سطح داخلی و خارجی بطری‌ها را با فویل فلزی می‌پوشاندند و برای جلوگیری از ایجاد جرقه بین فویل‌ها، دهانه شیشه را خالی می‌گذاشتند. اولین واحد ظرفیت خازن‌ها، جار (بطری) بود که معادل است با حدود ۱ ٫ ۱۱ نانوفاراد. 
-
-بطری‌های لیدن یا دستگاه‌های قدرتمندتری که از صفحات شیشه‌ای مسطح در تناوب با فویل‌های رسانا ساخته می‌شدند، منحصرا در حدود سال ۱۹۰۰ مورد استفاده قرار گرفتند، آن هم‌زمانی که اختراع بی‌سیم (رادیو) تقاضا برای خازن‌های استاندارد را به وجود آورد و حرکت مداوم به سمت فرکانس‌های بالاتر به خازن‌هایی با ضریب خودالقایی پایین نیاز داشت. سپس، ساختارهای جمع و جورتری استفاده شدند، به‌طور مثال، ورق‌های دی‌الکتریک منعطف (مانند کاغذهای روغنی) را بین ورق‌های فویل فلزی قرار می‌دادند و آن را درون یک بسته کوچک می‌پیچاندند یا تا می‌کردند. 
-
-خازن‌های اولیه به عنوان خازن شناخته می‌شدند، اصطلاحی که امروزه هنوز هم به‌خصوص در برنامه‌های پرقدرت مانند سیستم‌های اتومبیل از آن استفاده می‌شود. این اصطلاح برای اولین بار برای Alessandro Volta در سال ۱۷۸۲ توسط این هدف استفاده شد، با اشاره به توانایی دستگاه برای ذخیره چگالی بیشتر بار الکتریکی نسبت به هادی ایزوله‌ای امکان‌پذیر است. این اصطلاح به دلیل معنی مبهم کندانسور بخار مستهلک شد و خازن از سال ۱۹۲۶ به عنوان توصیه‌شده تبدیل شد. 
-
-از ابتدای مطالعه مواد غیر رسانا الکتریکی مانند شیشه، چینی، کاغذ و میکا به عنوان عایق استفاده شده‌است. این مواد چند دهه بعد برای استفاده بیشتر به عنوان دی الکتریک برای اولین خازن‌ها نیز مناسب بودند. خازن‌های کاغذ ساخته‌شده با ساندویچ کردن نوار کاغذ آغشته شده بین نوارهای فلزی و چرخاندن نتیجه به داخل استوانه معمولا در اواخر قرن نوزدهم مورد استفاده قرار می‌گرفتند. تولید آنها از سال ۱۸۷۶ آغاز شد، و از اوایل قرن ۲۰ به عنوان جدا کننده خازن در ارتباطات از راه دور (تلفن) استفاده شد. 
-
-پرسلن در اولین خازن‌های سرامیکی مورد استفاده قرار گرفت. در سال‌های اولیه دستگاه انتقال بی‌سیم مارکونی از خازن‌های پرسلن چینی برای ولتاژ بالا و فرکانس بالا در فرستنده‌ها استفاده می‌شد. از طرف گیرنده از خازن‌های میکا کوچکتر برای مدارهای رزونانس استفاده شد. خازن‌های دی الکتریک میکا در سال ۱۹۰۹ توسط ویلیام دوبیلیر اختراع شد. قبل از جنگ جهانی دوم، میکا رایج‌ترین دی الکتریک برای خازن‌ها در ایالات‌متحده بود. 
-
-چارلز پولاک (متولد کارول پولاک)، مخترع اولین خازن‌های الکترولیتی، فهمید که لایه اکسید روی یک آند آلومینیوم حتی در هنگام خاموش شدن برق در یک الکترولیت خنثی یا قلیایی پایدار می‌ماند. در سال ۱۸۹۶ به ایالات‌متحده ثبت اختراع شماره ۶۷۲ ٫ ۹۱۳ را برای «خازن مایع برقی با الکترودهای آلومینیومی» اعطا کرد. در اوایل دهه ۱۹۵۰ خازنهای تانتالیوم الکترولیتی جامد توسط آزمایشگاه‌های بل به عنوان یک خازن پشتیبانی کم ولتاژ کوچک و مطمئن‌تر برای تکمیل ترانزیستور تازه اختراع‌شده خو�� اختراع شدند. 
-
-با توسعه مواد پلاستیکی توسط شیمی دانان ارگانیک در طول جنگ جهانی دوم، صنعت خازن شروع به جایگزینی کاغذ با فیلم‌های پلیمری نازک‌تر کرد. یکی از پیشرفتهای اولیه در خازنهای فیلم در ثبت اختراعات ۵۸۷ ٬ ۹۵۳ در انگلیس در سال ۱۹۴۴ توصیف شد. 
-
-خازن‌های دو لایه الکتریکی (در حال حاضر ابررساناها) در سال ۱۹۵۷ اختراع شدند که H. Becker یک «خازن الکترولیتی ولتاژ کم با الکترودهای کربن متخلخل» تولید کرد. او معتقد بود که این انرژی به عنوان بار در منافذ کربن مورد استفاده در خازن او و همچنین در منافذ پوسته‌های چوبی خازن‌های الکترولیتی ذخیره می‌شود. از آنجا که مکانیسم لایه دوتایی در آن زمان توسط وی شناخته‌نشده بود، در این ثبت اختراع نوشت: " دقیقا مشخص نیست که در صورت استفاده برای ذخیره انرژی، در این جزء چه اتفاقی می‌افتد، اما به ظرفیت بسیار بالایی منجر می‌شود. 
-
-خازن فلزی- اکسید و نیمه‌هادی (خازن MOS) از ساختار ترانزیستور اثر میدان فلزی- اکسید - نیمه‌هادی (MOSFET) سرچشمه می‌گیرد، جایی که خازن MOS توسط دو اتصالات p-n در کنار هم قرار دارد. ساختار MOSFET توسط محمد م. آتلا و داون کهنگ در آزمایشگاه‌های بل در سال ۱۹۵۹ اختراع شد. خازن MOS بعدا به عنوان خازن ذخیره‌سازی در تراشه‌های حافظه مورد استفاده قرار گرفت، و به عنوان بلوک ساختمان اصلی دستگاه همراه با شارژ (CCD) در فناوری حسگر تصویر استفاده می‌شود. در حافظه دستیابی تصادفی پویا (DRAM)، هر سلول حافظه به‌طور معمول از یک خازن MOSFET و MOS تشکیل می‌شود. 
-
-ظرفیت خازن
-ظرفیت خازن معیاری برای اندازه‌گیری توانایی نگهداری انرژی الکتریکی است. هرچه ظرفیت یک خازن بیشتر باشد، خازن قادر به نگهداری انرژی الکتریکی بیشتری است. ظرفیت خازن‌ها یک کمیت فیزیکی‌ست و به ساختمان خازن وابسته است و به مدار و اختلاف پتانسیل بستگی ندارد. 
-
-واحد اندازه‌گیری ظرفیت خازن در SI کولن بر ولت بوده که آن را فاراد (F) می‌نامند. ۱ فاراد یکای بسیار بزرگی است و در عمل، ظرفیت اکثر خازن‌های متداول در محدوده میلی فاراد (mF)، میکروفاراد (µF)، نانوفاراد (nF) و پیکوفاراد (pF) است. 
-
-نسبت مقدار باری که روی صفحات خازن انباشته می‌شود () بر اختلاف پتانسیل دو سر باتری () را ظرفیت خازن () گویند؛ یعنی. در خازن‌های تخت (که دو صفحه خازن، دو صفحه رسانای موازی با مساحت است که به فاصله از یکدیگر قرار گرفته‌اند) ظرفیت برابر است با. در این رابطه ضریب گذردهی الکتریکی خلأ است و ثابت دی‌الکتریک است که متناسب با جنس دی‌الکتریک استفاده‌شده در خازن است. تقریبا برای هوا و خلأ است و برای محیطهای دیگر مانند آب و …
-آزمایش نشان می‌دهد که ظرفیت یک خازن تنها به اندازه بار () یا به اختلاف پتانسیل دو سر خازن () بستگی ندارد بلکه به بستگی دارد. 
-
-انرژی خازن
-وقتی صفحه‌های خازن دارای بار الکتریکی می‌شوند، در خازن انرژی نیز ذخیره می‌شود؛ مثلا در هنگام شارژ شدن خازن توسط باتری، دائما باری جزئی از یک صفحه خازن جدا و به همان اندازه به صفحه دیگر منتقل می‌شود؛ بنابراین طی این فرایند، باتری روی خازن کار انجام می‌دهد و این کار به صورت انرژی درون خازن ذخیره می‌شود؛ بنابراین. 
-
-به عبارت ساده انرژی ذخیره‌شده در یک خازن یک فارادی ۲۲۰ ولتی می‌تواند یک مصرف‌کننده ۶ ٬ ۷۲۲ وات را به مدت یک ساعت روشن کند. 
-
-و یا انرژی ذخیره‌شده در یک خازن یک فارادی ۱۲ ولتی می‌تواند یک مصرف��کننده ۰ ٬ ۰۲ وات را به مدت یک ساعت روشن کند (مثلا یک LED لامپ ۲۰ میلی وات). 
-
-ساختمان خازن
-
-ساختمان داخلی خازن از دو قسمت اصلی تشکیل می‌شود: 
-صفحات هادی
-عایق بین هادی‌ها (دی‌الکتریک) 
-هرگاه دو هادی در مقابل هم قرار گرفته و در بین آن‌ها عایقی قرار داده شود، تشکیل خازن می‌دهند. معمولا صفحات هادی خازن از جنس آلومینیوم، روی و نقره با سطح نسبتا زیاد بوده و در بین آن‌ها عایقی (دی‌الکتریک) از جنس هوا، کاغذ، میکا، پلاستیک، سرامیک، اکسید آلومینیوم و اکسید تانتالیوم استفاده می‌شود. هر چه ضریب دی‌الکتریک یک ماده عایق بزرگ‌تر باشد آن دی‌الکتریک دارای خاصیت عایقی بهتر است. به عنوان مثال، ضریب دی‌الکتریک هوا ۱ و ضریب دی‌الکتریک اکسید آلومینیوم ۷ می‌باشد؛ بنابراین خاصیت عایقی اکسید آلومینیوم ۷ برابر خاصیت عایقی هوا است. در واقع دی الکتریک با ایجاد می‌دانی در خلاف جهت میدان موجود در بین صفحات خازن به خازن اجازه ذخیره بار بیشتر بدون فروشکست را می‌دهد. 
-
-انواع خازن
-
-خازن‌ها بر حسب ثابت یا متغیر بودن ظرفیت به دو گروه کلی ثابت و متغیر تقسیم‌بندی می‌شوند. خازن‌ها انواع مختلفی دارند و از لحاظ شکل و اندازه با یک دیگر متفاوتند. بعضی از خازن‌ها از روغن پر شده و بسیار حجیمند. 
-
-خازنهای ثابت
-این خازن‌ها دارای ظرفیت معینی هستند که در وضعیت معمولی تغییر پیدا نمی‌کنند. خازن‌های ثابت را بر اساس نوع ماده دی‌الکتریک به کار رفته در آن‌ها تقسیم‌بندی و نام‌گذاری می‌کنند و از آن‌ها در مصارف مختلف استفاده می‌شود. از جمله این خازن‌ها می‌توان انواع سرامیکی، میکا، ورقه‌ای (کاغذی و پلاستیکی)، الکترولیتی، روغنی، گازی و نوع خاص فیلم (Film) را نام برد. اگر ماده دی‌الکتریک طی یک فعالیت شیمیایی تشکیل‌شده باشد آن را خازن الکترولیتی و در غیر این صورت آن را خازن خشک گویند. خازن‌های روغنی و گازی در صنعت برق بیشتر در مدارهای الکتریکی برای راه‌اندازی یا اصلاح ضریب قدرت به کار می‌روند. بقیه خازن‌های ثابت دارای ویژگی‌های خاصی هستند. 
-خازن‌های ثابت: 
-سرامیکی
-خازن‌های ورقه‌ای
-خازن‌های میکا
-خازن‌های الکترولیتی
-آلومینیومی
-تانتالیوم
-
-خازنهای سرامیکی
-انواع مختلف خازن سرامیکی معمولترین خازن غیر الکترولیتی است که در آن دی‌الکتریک بکار رفته از جنس سرامیک است. ثابت دی‌الکتریک سرامیک بالا است، از این رو امکان ساخت خازن‌های با ظرفیت زیاد در اندازه کوچک را در مقایسه با سایر خازن‌ها به وجود آورده، در نتیجه ولتاژ کار آن‌ها بالا خواهد بود. ظرفیت خازن‌های سرامیکی معمولا بین ۲ پیکوفاراد تا ۱ / ۰ میکروفاراد است. این نوع خازن به صورت دیسکی (عدسی) و استوانه‌ای تولید می‌شود و بسامد کار خازن‌های سرامیکی بالای ۱۰۰ مگاهرتز است. عیب بزرگ این خازن‌ها وابسته بودن ظرفیت آن‌ها به دمای محیط است، زیرا با تغییر دما ظرفیت خازن تغییر می‌کند. از این خازن در مدارهای الکترونیکی، مانند مدارهای مخابراتی و رادیویی استفاده می‌شود. 
-
-خازنهای ورقه‌ای
-در خازن‌های ورقه‌ای از کاغذ و مواد پلاستیکی به سبب انعطاف‌پذیری آنها، برای دی‌الکتریک استفاده می‌شود. این گروه از خازن‌ها خود به دو صورت ساخته می‌شوند: 
-
-خازنهای کاغذی
-دی‌الکتریک این نوع خازن از یک صفحه نازک کاغذ متخلخل تشکیل‌شده که یک دی‌الکتریک مناسب درون آن تزریق می‌گردد تا مانع از جذب رطوبت گردد. برای جلوگیری از تبخیر دی‌الکتریک درون کاغذ، خازن را درون یک قاب محکم و نفوذناپذیر قرار می‌دهند. خازن‌های کاغذی به علت کوچک بودن ضریب دی‌الکتریک عایق آن‌ها دارای ابعاد فیزیکی بزرگ هستند، اما از مزایای این خازن‌ها آن است که در ولتاژها و جریان‌های زیاد می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. 
-
-خازنهای پلاستیکی
-در این نوع خازن از ورقه‌های نازک پلاستیک به عنوان دی‌الکتریک استفاده می‌شود. ورقه‌های پلاستیکی همراه با ورقه‌های نازک فلزی (آلومینیومی) به صورت لوله، در درون قاب پلاستیکی بسته‌بندی می‌شوند. امروزه این نوع خازن‌ها به دلیل داشتن مشخصات خوب در مدارهای زیادی به کار می‌روند. این خازن‌ها نسبت به تغییرات دما حساسیت چندانی ندارند، به همین سبب از آن‌ها در مدارهایی استفاده می‌کنند که احتیاج به خازنی با ظرفیت ثابت در مقابل حرارت باشد. یکی از انواع دی‌الکتریک‌هایی که در این خازن‌ها به کار می‌رود پلی استایرن است، از این رو به این خازن‌ها «پلی‌استر» گفته می‌شود که از جمله رایج‌ترین خازن‌های پلاستیکی است. ماکزیمم بسامد کار خازن‌های پلاستیکی حدود یک مگاهرتز است. 
-
-خازنهای میکا
-در این نوع خازن از ورقه‌های نازک میکا در بین صفحات خازن (ورقه‌های فلزی – آلومینیوم) استفاده می‌شود و در پایان، مجموعه در یک محفظه قرار داده می‌شوند تا از اثر رطوبت جلوگیری شود. ظرفیت خازن‌های میکا تقریبا بین ۰ / ۰۱ تا ۱ میکروفاراد است. از ویژگی‌های اصلی و مهم این خازن‌ها می‌توان داشتن ولتاژ کار بالا، عمر طولانی و کاربرد در مدارات فرکانس بالا را نام برد. 
-
-خازنهای الکترولیتی
-
-این نوع خازن‌ها معمولا در رنج میکروفاراد هستند. خازن‌های الکترولیتی همان خازن‌های ثابت هستند، اما اندازه و ظرفیتشان از خازن‌های ثابت بزرگتر است. نام دیگر این خازنها، خازن شیمیایی است. علت نامیدن آن‌ها به این نام این است که دی‌الکتریک این خازن‌ها از یک واکنش شیمیایی بین یک الکترولیت رسانا و یکی از صفحات خازن ایجاد می‌شود. این واکنش در اولین بار شارژ شدن خازن در کارخانه اتفاق می‌افتد. در این واکنش یکی از صفحات خازن اکسید شده و این لایه اکسید وظیفه دی الکتریک را انجام می‌دهد. الکترود دیگر و الکترولیت رسانای بین الکترودها با همدیگر الکترود دیگر خازن را تشکیل می‌دهند. نازک بودن لایه اکسید باعث بالا رفتن ظرفیت خازن می‌شود. این خازن‌ها دارای قطب یا پایه مثبت و منفی می‌باشند و اگر در مدار این قطبیت رعایت نشود لایه اکسید فلز دوباره احیا شده و دو الکترود خازن اتصال کوتاه شده و خازن رسانا می‌شود که می‌تواند باعث گرم شدن الکترولیت و سپس تبخیر آن شده که خود باعث انفجار خازن می‌شود. روی بدنه خازن کنار پایه منفی، علامت – نوشته شده‌است. مقدار واقعی ظرفیت و ولتاژ قابل‌تحمل آن‌ها نیز روی بدنه درج شده‌است. خازن‌های الکترولیتی در دو نوع آلومینیومی و تانتالیومی ساخته می‌شوند. یکی از کاربردهای گسترده این نوع خازن استفاده در مدار یکسوساز دیودی به عنوان فیلتر dc است. 
-
-خازن آلومینیومی
-این خازن همانند خازن‌های ورقه‌ای از دو ورقه آلومینیومی تشکیل شده‌است. یکی از این ورقه‌ها که لایه اکسید بر روی آن ایجاد می‌شود «آند» نامیده می‌شود و ورقه آلومینیومی دیگر نقش کاتد را دارد. ساختمان داخلی آن بدین صورت است که دو ورقه آلومینیومی به همراه دو ل��یه کاغذ متخلخل که در بین آن‌ها قرار دارند هم‌زمان پیچیده شده و سیم‌های اتصال نیز به انتهای ورقه‌های آلومینیومی متصل می‌شوند. پس از پیچیدن ورقه‌ها آن را درون یک الکترولیت مناسب که شکل‌گیری لایه اکسید را سرعت می‌بخشد غوطه‌ور می‌سازند تا دو لایه کاغذ متخلخل از الکترولیت پر شوند. سپس کل مجموعه را درون یک قاب فلزی قرار داده و با یک پولک پلاستیکی که سیم‌های خازن از آن می‌گذرد محکم بسته می‌شود. 
-
-خازن تانتالیوم
-نوشتار اصلی: خازن تانتالیوم
-
-در این نوع خازن به جای آلومینیوم از فلز تانتالیوم استفاده می‌شود. زیاد بودن ثابت دی‌الکتریک اکسید تانتالیوم نسبت به اکسید آلومینیوم (حدودا ۳ برابر) سبب می‌شود خازن‌های تانتالیومی نسبت به نوع آلومینیومی در حجم مساوی دارای ظرفیت بیشتری باشند. محاسن خازن تانتالیومی نسبت به نوع آلومینیومی بدین قرار است: 
-ابعاد کوچکتر
-جریان نشتی کمتر
-عمر کارکرد طولانی
-از جمله معایب این نوع خازن در مقایسه با خازن‌های آلومینیومی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 
-خازن‌های تانتالیوم گرانتر هستند
-نسبت به افزایش ولتاژ اعمال‌شده در مقابل ولتاژ مجاز آن، همچنین معکوس شدن پلاریته حساس ترند
-قابلیت تحمل جریان‌های شارژ و دشارژ زیاد را ندارند
-خازن‌های تانتالیوم دارای محدودیت ظرفیت هستند (حد اکثر تا ۳۳۰ میکرو فاراد ساخته می‌شوند) 
-
-خازنهای متغیر
-به‌طور کلی با تغییر سه عامل می‌توان ظرفیت خازن را تغییر داد: «فاصله صفحات»، «سطح صفحات» و «نوع دی‌الکتریک». اساس کار خازن متغیر بر مبنای تغییر سطح مشترک صفحات خازن یا تغییر ضخامت دی‌الکتریک است، ظرفیت یک خازن نسبت مستقیم با سطح مشترک دو صفحه خازن دارد. خازن‌های متغیر عموما از نوع عایق هوا یا پلاستیک هستند. نوعی که به وسیله دسته متحرک (محور) عمل تغییر ظرفیت انجام می‌شود «متغیر (Variable)» نامند و در نوع دیگر این عمل به وسیله پیچ‌گوشتی صورت می‌گیرد که به آن «تریمر» گویند. محدوده ظرفیت خازن‌های متغیر (Variable) ۱۰ تا ۴۰۰ پیکو فاراد و در خازن‌های تریمر از ۵ تا ۳۰ پیکو فاراد است. از این خازن‌ها در گیرنده‌های رادیویی برای تنظیم فرکانس ایستگاه رادیویی استفاده می‌شود. 
-
-در مدارهای تیونینگ رادیویی از این خازن‌ها استفاده می‌شود و به همین دلیل به این خازن‌ها گاهی خازن تیونینگ هم گفته می‌شود. ظرفیت این خازن‌ها خیلی کم و در حدود ۱۰۰ تا ۵۰۰ پیکوفاراد است و به دلیل ظرفیت پایین در مدارات تایمینگ مورد استفاده قرار نمی‌گیرند، در مدارات تایمینگ از خازن‌های ثابت استفاده می‌شود و اگر نیاز باشد دوره تناوب را تغییر دهیم، این عمل به کمک مقاومت انجام می‌شود. 
-خازن‌های متغیر
-متغیر (Variable) 
-تریمر
-
-خازن‌های تریمر
-خازن‌های تریمر خازن‌های متغیر کوچک و با ظرفیت بسیار پایین هستند. ظرفیت این خازن‌ها از حدود ۱ تا ۱۰۰ پیکوفاراد است و بیشتر در تیونرهای مدارات با فرکانس بالا مورد استفاده قرار می‌گیرند. این خازن‌ها معمولا دارای ۳ پایه هستند که نوع ۲ پایه عملا فرقی در مونتاژ ندارد. 
-
-ابرخازن‌ها: 
-
-این نوع خازن‌ها دارای ظرفیت بسیار زیاد از ۱ فاراد تا چند KF (کیلو فاراد) می‌باشند و در ساخت آن‌ها از فناوری نانو استفاده شده‌است. یکی از کاربردهای این نوع خازن، کاهش زمان شارژ باتری‌های اتومبیل‌های برقی می‌باشد (که اصلی‌ترین مشکل خودروهای برقی می‌باشد) 
-
-انواع ��ازن بر اساس شکل ظاهری آن‌ها
-خازن مسطح (خازن تخت) 
-خازن کروی
-خازن استوانه‌ای
-
-خازن مسطح
-خازن‌های مسطح از دو صفحه هادی که بین آن‌ها عایق یا دی‌الکتریک قرار دارد تشکیل می‌شوند. صفحات هادی نسبتا بزرگ هستند و در فاصله‌ای بسیار نزدیک به هم قرار می‌گیرند. دی‌الکتریک این نوع خازن‌ها انواع مختلفی دارد و با ضریب مخصوصی که نسبت به هوا سنجیده می‌شود، معرفی می‌گردد. این ضریب را ضریب دی‌الکتریک می‌نامند. برخی دیگر بسیار کوچک و به اندازه یک‌دانه عدس می‌باشند. 
-
-انواع خازن‌ها بر اساس دی‌الکتریک آن‌ها
-
-خازن سرامیکی. 
-خازن با صفحات عایق پلاستیکی و الکترولیتی. 
-خازن با لایه عایق اکسید فلز (مثل اکسید آلومینیوم، تانتالیوم، نایوبیوم). 
-خازن با عایق از عناصر طبیعی (مثل هوا، شیشه، میکا، گاز SF ۶ یا سولفور هگزاکلراید، کاغذ، خلأ و …). 
-
-== کاربرد خازن‌ها در مدارهای دیجیتال و آنالو
-
-در مدارهای دیجیتال از خازن‌ها به عنوان عنصر ذخیره‌کننده انرژی استفاده می‌کنند که در یک‌لحظه شارژ و در لحظه دیگر دی شارژ می‌شود ولی در مدارهای آنالوگ از خازن جهت ایزوله کردن (جدا ساختن) دو منبع متناوب و مستقیم استفاده می‌شود. خازن در برابر ولتاژ متناوب مثل اتصال کوتاه عمل می‌کند و اجازه ورود یا خروج می‌دهد ولی در مقابل ولتاژ مستقیم همانند سد عمل می‌کند و اجازه ورود یا خارج شدن ولتاژ مستقیم از مدار را به قسمت تحت ایزوله خود نمی‌دهد. 
-
-شارژ یا پر کردن یک خازن
-
-وقتی‌که یک خازن بی‌بار را به دو سر یک باتری وصل کنیم؛ الکترونها در مدار جاری می‌شوند. بدین ترتیب یکی از صفحات بار مثبت و صفحه دیگر بار منفی پیدا می‌کند. آن صفحه‌ای که به قطب مثبت باتری وصل شده؛ بار مثبت و صفحه دیگر بار منفی پیدا می‌کند. خازن پس از ذخیره کردن مقدار معینی از بار الکتریکی پر می‌شود؛ یعنی وجود اینکه کلید همچنان بسته‌است، ولی جریانی از مدار عبور نمی‌کند و در واقع جریان به صفر می‌رسد؛ یعنی به محض اینکه یک خازن خالی بدون بار را در یک مدار به مولد متصل کردیم؛ پس از مدتی کوتاه عقربه گالوانومتر دوباره روی صفر بر می‌گردد؛ یعنی دیگر جریانی از مدار عبور نمی‌کند. در این حالت می‌گوییم خازن پرشده‌است. 
-
-دشارژ یا تخلیه یک خازن
-ابتدا خازنی را که پر است در نظر می‌گیریم. دو سر خازن را توسط یک سیم به همدیگر وصل می‌کنیم. در این حالت برای مدت کوتاهی جریانی در مدار برقرار می‌شود و این جریان تا زمانی که بار روی صفحات خازن وجود دارد برقرار است. پس از مدت زمانی جریان صفر خواهد شد؛ یعنی دیگر باری بر روی صفحات خازن وجود ندارد و خازن تخلیه شده‌است. 
-
-تأثیر ماده دی‌الکتریک
-وقتی‌که خازنی را به مولدی وصل می‌کنیم؛ یک میدان یکنواخت در داخل خازن به وجود می‌آید. این میدان الکتریکی بر توزیع بارهای الکتریکی اتم‌های عایقی که در بین صفحات قرار دارد اثر می‌گذارد و باعث می‌شود که دوقطبیهای موجود در عایق طوری شکل‌گیری کنند؛ که در یک سمت عایق بارهای مثبت و در سمت دیگر آن بارهای منفی تجمع یابند. توزیع بارهایی که در لبه‌های عایق قرار دارند، بر بارهای روی صفحات خازن اثر می‌گذارد؛ یعنی بارهای منفی روی لبه‌های عایق، بارهای مثبت بیشتری را روی صفحات خازن جمع می‌کند؛ و همین‌طور بارهای مثبت روی لبه‌های عایق بارهای منفی بیشتری را روی صفحات خازن جمع می‌کند؛ بنابراین با افزایش ثابت دی‌الکتریک (K) می‌توان بارهای بیشتری را روی خازن جمع کرد و باعث افزایش ظرفیت یک خازن شد. با گذاشتن دی‌الکتریک در بین صفحات یک خازن ظرفیت آن افزایش می‌یابد. 
-
-میدان الکتریکی درون خازن تخت
-در فضای بین صفحات خازن باردار میدان الکتریکی یکنواختی برقرار می‌شود که جهت آن همواره از صفحه مثبت خازن به سمت صفحه منفی خازن است. اندازه میدان همواره یک عدد ثابت می‌باشد و از فرمول زیر بدست می‌آید: 
-
-که در آن: 
-E: میدان الکتریکی
-V: اختلاف پتانسیل دو سر خازن
-d: فاصله بین دو صفحه خازن
-
-میدان الکتریکی با اختلاف پتانسیل دو سر خازن نسبت مستقیم و با فاصله بین صفحات خازن نسبت عکس دارد. 
-
-اصل و ساختار اساسی خازن‌ها
-
-ساختار اصلی یک خازن دو الکترود (صفحات فلزی) است که در یک فاصله با یکدیگر مخالف هستند. هنگامی‌که یک ولتاژ DC (V) به ۲ الکترود اعمال می‌شود، الکترون‌ها فورا روی یکی از الکترودها جمع می‌شوند که دارای بار منفی است و الکترود دیگر در حالت الکترون ناکافی و دارای بار مثبت است. این حالت حتی پس از حذف ولتاژ DC نیز ادامه دارد. یعنی بار الکتریکی (Q) بین دو الکترود جمع می‌شود. یک دی الکتریک (سرامیک، فیلم پلاستیکی و غیره) بین الکترودها وارد می‌شود و بار الکتریکی انباشته‌شده به دلیل قطبش دی الکتریک افزایش می‌یابد. شاخصی که نشان می‌دهد که یک خازن چقدر بار انباشته‌شده است، ظرفیت (C) نامیده می‌شود (به آن ظرفیت گفته می‌شود). 
-
-به هم بستن خازن‌ها
-خازن‌ها در مدار به دو صورت بسته می‌شوند: 
-موازی
-متوالی (سری) 
-
-بستن خازن‌ها به روش موازی
-
-در بستن به روش موازی، بین خازن‌ها دو نقطه اشتراک وجود دارد. در این روش: 
-اختلاف پتانسیل برای همه خازن‌ها یکی است. 
-بار ذخیره‌شده در کل مدار برابر است با مجموع بارهای ذخیره‌شده در هریک از خازنها. 
- (طرز تشخیص این نوع بستن خازن آن است که دو خازن را هنگامی متوالی گویند که فقط و فقط از یک‌طرف مستقیما به هم وصل باشند و انشعابی بین آن دو نباشد) تعریف انشعاب: هرگاه سه سیم یا بیشتر در یک نقطه بهم متصل باشند و به جاهای دیگر از مدار وصل باشند مثلا به یک خازن دیگر یا مقاومت دیگر یا سیم دیگری از مدار وصل باشند؛ آن گاه می‌گوییم انشعاب وجود دارد وگرنه سیمی که انشعاب گرفته شود و به جایی از مدار وصل نباشد دیگر انشعاب نیست. 
-
-ظرفیت معادل در حالت موازی
-با فرض اینکه خازن به نام‌های در اختیار داشته باشیم: 
-
- (Q: بار کل n خازن است) 
-
-یعنی ظرفیت معادل در حالت موازی، برابر با جمع ظرفیت خازن‌هاست. 
-
-همچنین جریان کل: 
-
-اندیس‌ها مربوط به خازن‌های است. 
-
-بستن خازن‌ها به صورت متوالی
-
-در بستن به روش متوالی بین خازن‌ها یک نقطه اشتراک وجود دارد و تنها دو صفحه دو طرف مجموعه به مولد بسته‌شده و از مولد بار دریافت می‌کند؛ صفحات مقابل نیز از طریق القاء بار الکتریکی دریافت می‌کنند؛ بنابراین اندازه بار الکتریکی روی همه خازن‌ها در این حالت باهم برابر است. (طرز تشخیص این نوع بستن خازن آنست که دو خازن را هنگامی متوالی گویند که فقط و فقط از یک‌طرف مستقیما بهم وصل باشند و انشعابی بین آن دو نباشد) در بستن خازن‌ها به طریق متوالی: 
-بارهای روی صفحات هر خازن یکی است. 
-اختلاف پتانسیل دو سر مدار برابر است با مجموع اختلاف پتانسیل دو سر هر یک از خازن‌ها. 
-
-ظرفیت معادل در حالت متوالی
-بار کل: 
-
-اختلاف پتانسیل کل: 
-
-جریان کل: 
-
-بنابراین وارون ظرفیت معاد�� در حالت متوالی، برابر است با مجموع وارون ظرفیت هریک از خازن‌ها. 
-
-انرژی ذخیره‌شده در خازن
-پر شدن یک خازن باعث به وجود آمدن بار ذخیره در روی آن می‌شود و این هم باعث می‌شود که انرژی روی صفحات ذخیره گردد. کاری که در فرایند پر شدن خازن (شارژ) انجام می‌شود را می‌توان محاسبه نمود. در واقع، انرژی ذخیره‌شده در خازن برابر با نصف حاصل‌ضرب بار الکتریکی در ولتاژ است. به عبارت دیگر، انرژی ذخیره‌شده در خازن برابر نصف حاصلضرب ظرفیت خازن در مجذور ولتاژ است. به فرمول‌های زیر دقت کنید: 
-
-U = ۱ / ۲ q v = ۱ / ۲ c v ۲ = ۱ / ۲ q ۲ / c
-
-کد رنگی خازن‌ها
-در خازن‌های پلیستر برای سال‌های زیادی از کدهای رنگی بر روی بدنه آن‌ها استفاده می‌شد. در این کدها سه رنگ اول ظرفیت را نشان می‌دهند و رنگ چهارم تلرانس (درصد خطا) را نشان می‌دهد. 
-برای مثال قهوه‌ای - مشکی - نارنجی، به معنی ۱۰۰۰۰ پیکوفاراد یا ۱۰ نانوفاراد است. خازن‌های پلیستر امروزه به وفور در مدارات الکترونیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. این خازن‌ها در برابر حرارت زیاد معیوب می‌شوند و بنابراین هنگام لحیم‌کاری باید به این نکته توجه داشت. 
-
-ترتیب رنگی خازن‌ها به ترتیب از ۰ تا ۹ به صورت زیر است: 
-
-سیاه، قهوه‌ای، قرمز، نارنجی، زرد، سبز، آبی، بنفش، خاکستری، سفید
-
-خازن‌ها با هر ظرفیتی وجود ندارند. به‌طور مثال خازن‌های ۲۲ میکروفاراد یا ۴۷ میکروفاراد وجود دارند ولی خازن‌های ۲۵ میکروفاراد یا ۱۱۷ میکروفاراد وجود ندارند. دلیل اینکار چنین است: 
-
-فرض کنیم بخواهیم خازن‌ها را با اختلاف ظرفیت ده تا ده تا بسازیم؛ مثلا ۱۰ و ۲۰ و ۳۰ و… در ابتدا خوب به‌نظر می‌رسد ولی وقتی‌که به ظرفیت مثلا ۱۰۰۰ برسیم چه رخ می‌دهد؟ مثلا ۱۰۰۰ و ۱۰۱۰ و ۱۰۲۰ و… که در اینصورت اختلاف بین خازن ۱۰۰۰ میکروفاراد با ۱۰۱۰ میکروفاراد بسیار کم است و فرقی با هم ندارند پس این مسئله معقول به‌نظر نمی‌رسد. برای ساختن یک رنج محسوس از ارزش خازن‌ها، می‌توان برای اندازه ظرفیت از مضارب استاندارد ۱۰ استفاده نمود؛ مثلا ۴ / ۷ - ۴۷ - ۴۷۰ و… یا ۲ / ۲ - ۲۲۰ - ۲۲۰۰ و…
-
-کد عددی خازن‌ها
-در خازن‌های الکترولیتی معمولا ظرفیت به صورت یک عدد مشخص با واحد مربوطه‌اش (pf,nf و…) در کنار ولتاژ ذخیره‌سازی (حداکثر ولتاژ که در خازن ذخیره می‌شود) نوشته شده‌است. اما در سایر خازن‌ها یک عدد ۳ رقمی به همراه یک حرف انگلیسی (k , j یا m) نوشته شده‌است. برای محاسبه ظرفیت این نوع خازن‌ها دو عدد اول را در ده به توان عدد سوم ضرب می‌کنیم که واحد را بر حسب پیکوفاراد به دست می‌دهد. برای مثال اگر روی خازنی عدد ۶۸۴ k نوشته‌شده باشد به این معنی است که ظرفیت این خازن برابر است با: ۱۰۰۰۰ × ۶۸ پیکوفاراد یعنی ۶۸۰ نانوفاراد یا ۰ ٫ ۶۸ میکروفاراد. حروف نیز به ترتیب بیانگر خطاهای پنج درصد برای j ده درصد برای k و بیست درصد برای m می‌باشند. 
-
-روشهای بسیار زیادی برای تست خازن‌ها وجود دارد ک اکثر این روشها ناقص هستند. 
-به عنوان مثال بعضی از تعمیرکاران بردهای الکترونیکی، برای تست خازن از رنج خازن سنج مولتی متر استفاده می‌کنند ک به این صورت می‌باشد، پراپ‌های مولتی متر رو به رو سر خازن مورد نظر قرار می‌دهند و کلید سلکتوری مولتی متر رو هم روی تست خازن. سپس بعد از چند ثانیه (این زمان بستگی ب ظرفیت خازن دارد) ظرفیت خازن نمایش داده می‌شود. ولی نکته‌ای ک باید ب آن اشاره کرد این است ک مولتی مت��ها برای تست ظرفیت خازن از اعمال جریان DC به دو سر خازن استفاده می‌کنند و سپس ظرفیت خازن رو حدس خواهند زد. ولی به هیچ عنوان مولتی مترها نمی‌توانند به صورت دقیق تست‌های یک خازن رو انجام دهند. تست‌هایی از قبیل تست ظرفیت، تست ضریب تلفات، زاویه تتا، تست مقاومت داخلی خازن یا همان esr. 
-به همین منظور برای تست خازن باید از LCR متر استفاده کرد، این دستگاه‌ها با اعمال جریان ac در فرکانسهای مختلف خازن رو مورد تست قرار می‌دهند و پارامترهای مهم و حیاتی خازن رو مورد آزمایش دقیق قرار می‌دهند. 
-
-جستارهای وابسته
-خازن الکترولیتی
-خازن استوانه‌ای
-
-واژه‌نامه
-
-هرچی
-
-منابع
-
-: خازن
-
-اختراع‌های آلمانی
-اختراع‌های سده ۱۸ (میلادی) 
-اختراع‌های هلندی
-الکترونیک
-خازن‌ها
-ذخیره‌سازی انرژی
-علم و فناوری در جمهوری هلند
-معرفی‌شده‌های سده ۱۸ (میلادی) 
-مهندسی برق
-ویکی‌سازی رباتیک
-شهرستان شمیرانات شمالی‌ترین شهرستان استان تهران است که در دامنه‌های البرز مرکزی قرار گرفته‌است. این شهرستان از ۲ بخش لواسانات و رودبار قصران تشکیل شده‌است. این شهرستان در شمال به استان مازندران و استان البرز و نیز از جنوب به شهرستان‌های تهران و پردیس و دماوند همسایه است. 
-
-مرکز این شهرستان، شهر تجریش می‌باشد که شامل سرتاسر منطقه ۱ شهرداری تهران می‌گردد. تجریش در مجاورت شهر تهران و در شمال و شمال شرق آن قرار دارد که به علت گسترش تدریجی پایتخت، در تهران ادغام شده‌است. همچنین شهر تجریش مرکز بخش لواسانات و شهر اوشان، فشم، میگون مرکز بخش رودبار قصران می‌باشد. 
-
-این شهرستان به‌دلیل قرارگیری بر روی سلسه‌جبال البرز، در بیشتر نقاط از اقلیم کوهستانی برخوردار است و دارای زمستان‌هایی طولانی، پربارش و طاقت‌فرسا می‌باشد و تنها قسمت‌هایی از جنوب این شهرستان که در شمال شهر تهران واقع شده‌است، از آب‌وهوای معتدل کوهستانی بهره می‌برد. 
-
-در تقسیمات جدید کشوری ایران که در سال ۱۳۱۶ خورشیدی شکل گرفت، تجریش و شمیرانات یکی از دهستان‌های بخش کن شد. در ۱۱ فروردین ۱۳۲۷ به تصویب هیئت‌وزیران، شمیرانات از کن جدا و به بخش تبدیل شد. 
-
-جمعیت
-جمعیت شهرستان بر حسب سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ بدون احتساب جمعیت شهر تجریش برابر ۴۷ ٬ ۲۷۹ نفر با تعداد ۱۶ ٬ ۱۰۷ خانوار است. 
-
-زبان
-
-دانشنامه ایرانیکا درباب زبان منطقه قصران آورده‌است که باید به دو بخش باید تقسیم شود. زبان بومیان شمال و شمال شرق منطقه بخش درونی قصران نزدیکی بسیار زیادی به زبان مازندرانی دارد. گویش منطقه جنوبی از اوشان در مرکز تا جیرود و تجریش در جنوب شمیران گونه‌ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی است و ویژگی‌های زبان‌های حاشیه دریای خزر را دارد در سال‌های دور آن دسته از بومیان تهران که در محدوده ونک و شمیران سکونت داشتند به دلیل مجاورت با استان مازندران لهجه مازندرانی داشتند. والنتین ژوکوفسکی خاورشناس و زبان‌شناس روس اواخر قرن ۱۹ میلادی در سفری که به ایران داشت در حوالی شمیران با گویش تجریشی آشنا شده و در آثارش به این گویش اشاره می‌کند؛ گویشی که شباهت بسیاری با گویش مازندرانی دارد. تا امروز در محدوده‌هایی از جمله سرآسیاب دولاب، شاه عبدالعظیم و… هنوز هم افرادی با لهجه شمرانی صحبت کنند؛ لهجه‌ای که ملایم شده گویش مازنی است. گیتی دیهیم در کتاب بررسی خرده‌گویش‌های منطقه قصران به انضمام واژه‌نامه قصرانی آورده‌است: البته زبان رایج در لالان مانند اوشان، فشم، میگون و لواسان، کاملا تاتی نیست و زبان مازندرانی بسیار در آن نفوذ یافته‌است. گویش مردم لالان به گویش روستاهای امامه، زایگان، آبنیک، گرمابدر، میگون و شمشک در قصران بسیار نزدیک است. نفوذ مازندرانی در زبان تاتی قصران به این دلیل است که قصران در گذشته تحت حاکمیت طبرستان قرار داشته اما در تقسیمات کشوری معاصر جزو استان تهران محسوب می‌شود. حسین کریمان در جلد دوم کتاب قصران کوهسران آورده‌است: منطقه قصران باستانی شامل مناطق اوشان، فشم، شمشک، گاجره و روستاهای کوهپایه‌ای توچلال تا مناطق غربی رودخانه جاجرود. زبان عمومی مردم قصران لهجه‌ای از زبان باستانی پهلوی است که زبان طبری یا مازندرانی، که از ریشه زبان‌های دیرین ایرانی است، و عربی و اندکی ترکی، بدان درآمیخته و از زبان دری نیز در قرون اسلامی تأثیر یافته‌است، و هر چه از ری به مازندران نزدیک‌تر شوند بر میزان لهجه مازندرانی به همان نسبت افزوده می‌شود، چنان‌که در لهجه میگون و شهرستانک و لالان و زایگان و روته و گرمابدر و شمشک و دربندسر لهجه مازندرانی غلبه دارد. 
-
-گویش‌های شهرستان شمیرانات به سه دسته تقسیم می‌شود: 
-گویش قصرانی: گویش قصرانی یا قصرانی گویشی از زبان مازندرانی می‌باشد. گویش قصرانی گویش اهالی شهرستان شمیرانات، شهرستان پردیس و شهرستان کرج می‌باشد. اکثر نواحی بخش رودبار قصران شهرستان شمیرانات همچون میگون، لالان، شمشک، زایگان، امامه، روته، جیرود، دربندسر، گرمابدر، دیزین، آبنیک، حاجی‌آباد به گویش قصرانی گویش صحبت می‌کنند. این گویش علاوه بر رودبار قصران در نواحی شرقی بخش لواسانات همچون ایرا و وسکاره و در نواحی شرقی و شمالی بخش آسارا شهرستان کرج همچون شهرستانک، لانیز، شلنک و همه‌جا گویش می‌شود. 
-گویش تجریشی: گویش تجریشی گونه‌ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در جنوب رودبار قصران همچون تجریش، آهار، اوشان و فشم گویش می‌شود. 
-گویش لواسانی: گویشی لواسانی گونه‌ای از گویش‌های فارسی-مازندرانی می‌باشد که در بیشتر آبادی‌های بخش لواسانات گویش می‌شود. 
-
-شهرها
-تجریش (شمیران): شهر تجریش شامل منطقه ۱ شهرداری تهران بوده و در دامنه‌های رشته‌کوه البرز و در ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. ارتفاع در میدان تجریش (مرکز شهرستان) ۱ ٬ ۶۰۰ متر از سطح دریا است. 
-لواسان: شهر لواسان در دامنه رشته‌کوه البرز و متوسط ارتفاع آن ۱ ٬ ۷۰۰ متر از سطح دریا است. 
-اوشان، فشم، میگون: شهر رودبار قصران (اوشان، فشم، میگون) در ارتفاع ۱ ٬ ۸۵۰ تا ۲ ٬ ۲۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. 
-شمشک دربندسر: شهر شمشک دربندسر در ارتفاع ۲۶۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. 
-
-معنی واژه
-این نام از دو بخش «شمی» یا «سمی» یا «شم» به معنی «بلند»، و «ران» به معنی «جای» تشکیل شده‌است که روی‌هم، «بلندجای» را گویند. (در مقابل «تهران» (ته + ران) به معنی «پایین جا». در متون قدیمی این منطقه را قلعه شمیران گفته‌اند. در مقابل احمد کسروی ریشه لغوی نام این منطقه را چنین دانسته‌است: ««ران» به معنی جایگاه و سرزمین است، و «سمی» یا «شمی» به معنای سرد است و لذا شمیران (شمیرام، شمیرم، شمیلان، سمیران و سمیرم) به معنای جای سرد یا سردسیر است». نکته‌ای که بر مطلب بالا می‌توان افزود این است که این اسم به حالت جمع و به صورت شمیرانات که ��مروزه به کار می‌رود، غلط است زیرا شمیران نام عمومی این منطقه‌است که دارای چندین شهر و روستاست و از میان آن‌ها سی روستا در کوهستان قرار دارند و آب و هوای هفده قریه کاملا سردسیری است. به گفته ع. پاشایی، نام شمیران نتیجه فارسی‌سازی نام «شمرون» از گویش شمیرانی که با زبان مازندرانی اشتراکاتی دارد، است. هم‌چنین منطقه‌ای به نام شمیران با آب و هوای مشابه شمیران تهران در بیت‌المقدس وجود دارد. 
-
-پیشینه
-شمیرانات به همراه لواسانات و رودبار قصران در سال ۱۳۲۶ با تشکیل استان مرکزی تابع این استان شده و در سال ۱۳۳۵ بنا به تصمیم دولت وقت استان مرکزی به مرکزیت تهران منحل و ری و شمیران در تهران ادغام گردیده از نو هم‌زمان با تشکیل استان تهران بار دیگر شهرستان شمیران در سال ۱۳۶۶ با مصوبه هیئت‌وزیران به عنوان شهرستان مستقل رسمیت یافت. 
-
-پهناوری
-
-مساحت شهرستان به تقریب حدود ۱۱۱۱ کیلومتر مربع و ۹ / ۵ درصد مساحت استان است؛ و در بین ۱۴ شهرستان استان تهران، مقام پنجم را دارد. از این مساحت، حدود ۶۰ کیلومتر مربع مربوط به «شهر شمیران» شامل منطقه یک و غرب منطقه چهار شهرداری تهران بزرگ، حدود ۶۰۰ کیلومترمربع مساحت بخش لواسان، و حدود ۵۰۰ کیلومتر مربع مساحت بخش رودبار قصران است. در آمارنامه استان تهران سال ۱۳۷۷ (سال انتشار: ۱۳۷۸) مساحت شهرستان شمیران ۱۱۱۱ کیلومتر مربع آمده‌است. 
-
-آب و هوا
-دمای سالانه شمیران در ایستگاه هواشناسی سعدآباد طبق آمار ۲۰ ساله (۱۳۵۳ – ۱۳۷۳) ۱۲ / ۹ درجه سانتیگراد است. 
-
-میزان بارندگی شمیران از سال ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۷ به‌طور متوسط ۴۳۵ / ۸ میلیمتر بوده‌است. 
-
-بیشترین دمای ثبت‌شده از سال ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۷ دمای + ۳۹ / ۸ درجه سانتیگراد بوده‌است. 
-
-تعداد روزهای همراه با بارش برف شمیران نیز ۲۴ روز در سال ثبت شده‌است. 
-
-شهرستان شمیرانات در تقسیمات کشوری ایران
-شهرستان شمیران از دو بخش و سه دهستان و چهار شهر تجریش، لواسان، اوشان، فشم، میگون و شمشک تشکیل شده‌است. 
-بخش رودبار قصران
-دهستان رودبار قصران
-شهرها: اوشان، فشم، میگون و شمشک (تأسیس در آبان ۱۳۹۱) 
-بخش لواسانات
-دهستان لواسان بزرگ
-دهستان لواسان کوچک
-شهرها: تجریش، لواسان
-
-شمیران از دیدگاه تاریخی و غیررسمی
-شمیران روستاهای کهن و زیبای فراوانی داشته‌است. بسیاری از این نام‌های روستاهای شمیرانات از ریشه لهجه شمیرانی زیر شاخه زبان تاتی که تا قبل از انقلاب سال ۵۷ زبان چیره در شمیران بوده‌است، گرفته شده‌اند. 
-
-نام برخی از شهرک‌ها، شهرها و روستاهای شمیران که بیشترشان امروزه از محله‌های تهران بزرگ به‌شمار می‌روند از این قرارند: 
-
-رستم‌آباد
-آب‌نیک
-آجودانیه (چاله باغ) 
-آهار
-اختیاریه
-اراج
-ازگل
-ازگیل دره
-افجه
-اقدسیه
-امامه
-انباج
-اوشان، فشم، میگون
-اوین
-باستی
-باغ شاطر
-برگ جهان
-بوجان
-پس قلعه (دربند علیا) 
-پاسداران (سلطنت آباد) 
-تجریش
-تیغستان
-جعفرآباد
-جماران
-جمال‌آباد
-جمشیدآباد
-جوز درختک
-چالهرز
-چهارباغ
-چیذر
-حصاربوعلی
-خلازیل (خورآذین) 
-دارآباد
-دربند
-دربندسر
-درکه
-دروس
-درویش نو (تخت معیر) 
-دزاشیب دزآشوب
-دولت
-ده نارمک
-راحت آباد
-روته
-زایگان
-زردبند
-زرگنده
-زعفرانیه
-سامیان
-سبو بزرگ
-سبو کوچک
-سربند
-سرنو
-سعادت‌آباد
-سعدآباد
-سوآدر
-سوهانک
-سینک
-شادآباد
-شمشک
-شنگ‌زار (شنکزار) 
-شورکاب
-شیان
-صاحب‌قرانیه
-فرحزاد
-فرمانیه
-فشم
-قاسم‌آباد (محله) 
-قلهک
-قنات کوثر
-قیطریه
-کیکاووس
-کاشانک
-کردیان
-کلاک
-گرمابدر
-گلابدره
-گلندوک
-لارک
-لتیان
-لزو
-لشکرک
-لواسان (روستا) 
-لواسان (شهر) 
-لویزان
-مجیدآباد (تهران) 
-نخجوان
-محمودیه
-میگون
-ناران
-نودونک
-نوشانی
-نیاوران
-هنزک
-ولنجک
-استلک (اصطلک) 
-تلو
-چاهک (امامیه) 
-حسین‌آباد مبارک‌آباد
-حصارک
-گنج‌آباد (امانیه) 
-لالون (لالان) 
-
-جاذبه‌های گردشگری
-برخی مراکز دیدنی این شهرستان عبارت‌اند از: شهر هویزه روستای زیبای دربندسر، دریاچه سد لتیان، کوه مهرچال، پارک جنگلی لویزان، آبشار دوقلو، آبشار اسون، آبشار پسنگ، آبشار سوتک، آبشار منظریه، پیست توچال، پیست دربندسر، پیست شمشک، پیست دیزین از جاده بالا، دیواره یخی هملون میگون، امامزاده قاسم (شمیرانات)، بقعه سلطان، آرامگاه‌های خواجه احمد، موسی، سید میر سلیم و مکان‌های تاریخی و چون مسجد امام حسن عسکری، قلعه دختر ضحاک، قصر ضحاک، گورستان زرتشتیان، تپه کله قندی، قبر تاج‌الدین، سعادت‌آباد و تپه حصارک، پارک جنگلی تلو، پارک جنگلی لویزان، باغ پرندگان لویزان و آرامگاه ظهیر الدوله و غیره. 
-
-جستارهای وابسته
-مجموعه فرهنگی ورزشی اختیاریه
-استان تهران
-شهر تهران
-
-پانویس
-
-منابع
-قصران (کوهسران)، نگارش حسین کریمان
-سایت فرمانداری شمیران
-رضا رادنژاد و دیگران، شمیران یا، باغ‌های گمشده، تهران، ایران‌زمین، ۱۶۰ صفحه، چاپ اول، ۱۳۸۰. 
-منوچهر ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۲۶۹ صفحه، چاپ اول، ۱۳۷۴. 
-علی‌اکبر محمودیان و دیگران، اطلس شهرستان شمیران: رودبار قصران، لواسان و شهر شمیران (تجریش)، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۲ صفحه، چاپ اول، ۱۳۸۱. 
-ناصر پازوکی طرودی، آثار تاریخی شمیران: لواسان و رودبار قصران (جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه‌های باستانی و…)، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۴۳۶ صفحه، چاپ اول، ۱۳۸۲. 
-غلامحسین عباسی، حاشیه‌ای بر متن، نگاهی به وجه تاریخی و فرهنگی البرز مرکزی و غرب فلات ایران و زبان شمیرانی، آذر ماه ۱۳۹۵
-
-پیوند به بیرون
-
-محله‌هایی که تعلق می‌آورند، پایگاه اطلاع‌رسانی معماری و شهرسازی، اردیبهشت ۸۴. 
-دربند، در حصار، روزنامه همشهری، دوشنبه ۲۳ تیر ۱۳۸۲، سال سوم، شماره ۱۶۳. 
-تهران یادگارهای قاجار را فراموش می‌کند، روزنامه ایران، شنبه ۲۵ تیر ۱۳۸۴، شماره ۳۱۹۲. 
-
-
-تهران
-شمیران
-شهرستان‌های استان تهران
-پیشوا (تهران)، مرکز شهرستان پیشوا و یکی از شهرهای استان تهران است که در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی تهران پایتخت ایران واقع شده‌است. این شهر در مسیر کهن راه ابریشم و همچنین در مسیر خط راه‌آهن سراسری تهران-مشهد قرار دارد. 
-
-به پیشوا لقب «مهد انقلاب ایران» نیز می‌دهند که در سفر ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی به این منطقه، پیشوا «نگین سبز استان تهران» نام گرفت و رهبر ایران نیز در سفرش، این شهر را «مرکز شهادت» نامید. این شهر زادگاه کیومرث، نخستین پادشاه ایران است که برای مقابله با اهریمن برخاست. 
-
-نام
-
-سامنات
-در دستنویسی درباره تاریخ خوار (گرمسار امروزی) که رونویس آن هنوز باقی است حدود شهر امروزی پیشوا را «سامنات» نامیده‌اند. در فرهنگ دهخدا نیز دشت وسیع دامنه جنوبی کوه‌های البرز بین تهران و سمنان، «سامنات» نامیده شده‌است. سامنات منتسب به سام، فرزند نوح و پدر کیومرث نخستین شاه یکتاپرست ایران ��ست. 
-
-سناردک
-یکی از نام‌هایی که به پیشوا نسبت داده می‌شود سناردک است. سنارک در لغت از دو قسمت «سنار» و «دک» تشکیل‌شده که در زبان پارسی میانه، «سنار» به معنی ساحل و بندر است و «دک» هم‌معنی خشکی و کویری است. پیشوا یکی از بندرهای کویر مرکزی ایران به‌شمار می‌رود، از این رو به آن «سناردک» می‌گفتند که در زبان پهلوی به معنای ساحل خشکی است. سنارک، اکنون یکی از محله‌های پیشوا در جنوب شرقی این شهر است. 
-
-امامزاده جعفر
-پس از وقف زمین‌های اطراف آرامگاه امامزاده جعفر توسط شیخ خضرالدین جنید رازی در قرن نهم هجری قمری و رونق گرفتن بیشتر منطقه، این شهر با محوریت آرامگاه امامزاده جعفر رشد کرد و نام این شهر به امامزاده جعفر تبدیل شد. گفته می‌شود که شاید یکی از دلایل به فراموشی سپرده شدن سامنات مرکزیت امامزاده جعفر بر شهر بوده‌است. هم‌اکنون نوادگان شیخ خضرالدین جنید رازی ساکن در پیشوا می‌باشند که به طایفه مشایخ مشهورند و اکثرا با نام‌های اسدی و جنیدی شناخته می‌شوند. بزرگ‌ترین فرد از این خاندان در هر دوره‌ای متولی آرامگاه امامزاده جعفر می‌شود. 
-
-پیشوا
-تا پایان روزگار قاجار، این شهر به نام امامزاده جعفر نامیده می‌شد ولی با ساخت راه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۷ و گذر آن از این سامان، رضا شاه نام رسمی آن را از امامزاده جعفر به پیشوا تغییر داد
-
-پیشینه
-دیرینگی باستان‌شناسی پیشوا با کشف سنگ‌های رتوش شده دو لبه، به دوره پارینه سنگی میانی بر می‌گردد. 
-
-پیش از میلاد
-
-حکومت کیومرث و فریدون و ایرج
-سامنات اولین نامی است که شهر به آن نامیده شده‌است و منتسب به اولاد سوم سام به‌نام کیومرث است که به باور بسیاری، از این شهر برای جهان‌گشایی برخاست چنان‌که فردوسی در مورد او می‌نویسد: 
-
-او اولین پادشاه یکتاپرست ایرانی بود که نوروز را عید گرفت و از سامنات به شاطی فرات رفت و به مرور زمان شوش، بابل را گرفت و شهرهایی از جمله بلخ را بنا کرد. 
-
-سال‌ها بعد فریدون در نزدیکی پیشوا تخت فریدون را بنا نهاد، شهر سامنات را آباد ساخت و بر ایران حکومت کرد. 
-
-پس از او ایرج بر تخت نشست و دژی بلند بنا نهاد که همچنان بزرگ‌ترین قلعه خشت خام دنیا به حساب می‌آید. در مورد قلعه ایرج آورده‌اند که قدمت این قلعه بیش از پنج هزار سال است و آن را برای حفظ مملکت و محروس داشتن آن از تطاول و حمله‌های تورانیان ساخته‌اند. 
-
-در دوره کیانیان، این منطقه یکی از مناطق مهم به‌شمار می‌رفته چرا که آمدوشد در این منطقه بسیار بوده‌است. وجود ایوانکی (ایوان کی خسرو و کی کاووس) در همسایگی پیشوا که از آن تنها نامش به‌جا مانده گواه بر این مدعاست. 
-
-کاوشگری‌های باستان‌شناسی
-پیشوا شهری کهن بوده و طی بررسی‌هایی که توسط هیئت باستان‌شناسی که در سال ۱۳۷۰ و ۱۳۶۳ انجام شد از عمق ۳۸۵ سانتی‌متری تپه شغالی آثار و بقایای سفالی به دست آمد. عناصر معماری در تپه مزبور خشت خام و چینه است که این آثار را متعلق به اواخر هزاره ششم و پنجم پیش از میلاد می‌دانند. همچنین خشت‌هایی به صورت جفت و طاق چیده شده‌اند که قدمت این آثار به سه‌هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. اهمیت دیگر تپه شغالی این است که تمدن موجود در تپه سیلک را یکجا و در یک تپه دارد. 
-
-در سال ۱۳۶۳ هنگام احداث ساختمان کمیته انقلاب شهر پیشوا هنگام حفر چاه در عمق ۶ متری مقداری استخوان و سفال کشف شد که این آثار متعلق به دوران هزاره ��ول پیش از میلاد است، پس از کاوشگری‌های بعدی مشخص شد که این مکان همان گورستان باستانی گبری است و از یک دوره ۵۵۰ ساله از اواخر هزاره دوم پیش از میلاد حکایت دارد. محدوده این گورستان باستانی بسیار وسیع بوده که از انتهای شکستگی ناهمواری‌های پیشوا در مرکز فعلی شهر آغاز شده و تا ده پاچنار در شرق شهر در دامنه تپه ادامه دارد، معماری قبرها از شیوه خاصی پیروی نمی‌کند اما به‌طور محسوسی سنت اعتقادی ۳ در قبور تکرار شده‌است که کنار هر جسد سه ظرف بزرگ متوسط و کوچک گذاشته شده‌است که این ظروف قابل‌مقایسه با ظروف بدست آمده از تپه حصار در دامغان و تپه سیلک در کاشان است. 
-
-با توجه به نتایج کاوش‌های صورت گرفته می‌توان گفت یک استقرار مستمر از هزاره ششم تا هزاره اول پیش از میلاد در این منطقه وجود داشته‌است. 
-
-پس از میلاد
-از دوره میلاد مسیح تا کشته‌شدن جعفر الخواری فرزند موسی کاظم اطلاعات دقیق تاریخی در دست نیست اما برخی شواهد حکایت از استمرار حیات در شهر پیشوا دارد. اما به هر حال در این دوران‌ها و پس از آن، این منطقه قسمتی از ملک ری محسوب می‌شده‌است. در کتاب ری باستان از احوالات مردم سناردک نقل‌شده که آن‌ها از شیعیان متعصب بوده‌اند و علاقه آن‌ها به خاندان اهل‌بیت باعث شده بود که امامزاده جعفر بن موسی الکاظم پس از درگیری و جراحت به این شهر پناه ببرد. 
-
-زلزله ویران‌گر
-در سال ۷۸۴ هجری قمری (۱۳۸۴ میلادی) گسل پیشوا با شدت ۷ ٫ ۲ ریشتر فعال شد که در اثر حرکت گسل، سکونت‌گاه‌های روی دامنه تپه پیشوا مدفون و مسجد جامع ورامین تخریب شد و شهرهای پیشوا، ورامین و ری به کلی ویران گردید. در کتاب منم تیمور جهانگشا آمده‌است که: 
-در سال ۷۸۴ قمری دو سال قبل از اینکه او به ری برسد زلزله مهیبی شهر را کاملا ویران کرده بود و فقط عده‌ای باقی‌مانده بودند که در خرابه‌های اطراف مسکن گزیدند. 
-
-وقف جنید رازی
-نوشتار اصلی: وقف شیخ جنید رازی
-چندین سال پس از زلزله، شیخ جنید رازی که قصد سفر از ری به مشهد داشت با عبور از منطقه خالی از سکنه پیشوا، با مزار امامزاده جعفر برخورد کرد و بر آن شد تا اطلاعاتی در مورد امامزاده جعفر بدست آورد و هنگامی‌که با مقامات و کرامات امامزاده جعفر آشنا شد تصمیم گرفت خادم آن امامزاده شود، بنابراین ساکن این منطقه شد، دارایی‌هایش را فروخت و پنج قنات و یک‌میلیون و ۵۵۵ هزار متر مربع ملک را در اطراف آرامگاه خریداری کرد و آباد ساخت و در سال ۸۷۳ هجری قمری وقف نمود و فرزندانش را موظف نمود که خادم امامزاده و متولی موقوفات باشند. پس از این آبادانی و وقف، رونق به پیشوا بازگشت و این شهر تمدن جدیدی را آغاز نمود. 
-
-رونق صفوی
-در عصر صفوی به فقه شیعه و هنر و معماری اسلامی و ایرانی بسیار بها داده می‌شد، شهر امامزاده جعفر نیز به دلیل وجود امامزاده رونق ویژه‌ای پیدا کرد. گنبد فیروزه‌ای امامزاده جعفر یادگار عهد صفوی است که به دستور شاه طهماسب صفوی ساخته شد. «حرم، بازار، چهارسو، کوچه‌ها، کوشک‌ها، رباط‌های اربابی، تکیه و آب‌انبار چاله خشتی»، از عناصر شهرسازی دوره صفوی هستند که هنوز در بافت قدیمی شهر پیشوا دیده می‌شوند و بعضا کاربری خود را حفظ نموده‌اند. 
-
-معاصر
-
-وقایع مشروطه
-هنگامی‌که محمدعلی شاه قاجار در مقابل مشروطه خواهان شکست خورد، به سفارت روس پناهنده شد و به فکر باز پس‌گیری تاج و تخت خود افتاد. ارشدالدوله که از یاران وفادارش بود برای او تلاش‌های بسیاری کرد و در نقاط مختلفی جنگید. دریکی از درگیری‌هایش که به تپه‌های پیشوا و صحن امامزاده جعفر آمده بود، زخمی و دستگیر شد و در نهایت در بازار پیشوا تیرباران گردید. 
-
-قیام ۱۵ خرداد
-پس از سخنرانی سید روح‌الله خمینی در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ در قم به مناسبت عاشورای حسینی در مدرسه فیضیه مردم تهران دست به تظاهرات جدی زدند. صبح روز پانزده خرداد آیت‌الله خمینی بازداشت و به تهران برده شد. ۱۵ خرداد سال ۴۲ مصادف با دوازدهم محرم و هم‌زمان با روز برگزاری آیین بنی اسد در پیشوا بود. 
-بعد از برگزاری مراسم، حسن مقدس بلندگو به دست گرفت و گفت: 
-
-سپس مردم از همان‌جا تصمیم به قیام علیه رژیم شاه می‌گیرند. لذا در ساعت ۱۴ همان روز از ایوان آرامگاه امامزاده جعفر کفن پوشان به سمت تهران حرکت کردند، در میان راه مردم ورامین نیز به کفن پوشان پیوستند. وقتی به پل باقرآباد رسیدند مورد هجوم نیروهای دولتی رژیم پهلوی قرار گرفتند و تعدادی کشته و چندین نفر زخمی شدند. 
-
-بسیاری واقعه ۱۵ خرداد را مبدأ تحولات انقلاب اسلامی ایران می‌دانند. از این رو پیشوا را مبدأ قیام ۱۵ خرداد یا مهد انقلاب ایران نامیدند. 
-
-جغرافیا
-
-موقعیت
-پیشوا در نیمه شمالی ایران و ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی تهران قرار دارد. 
-
-زمین‌شناسی
-پیشوا بر روی دامنه تپه‌های طبیعی و روی گسل قرار دارد، از شمال به کوه‌های البرز و از جنوب شرق به کویر مرکزی ایران متصل است به همین دلیل منطقه مناسبی برای کشت محسوب می‌شود. 
-
-خاک
-دکتر پرویز کردوانی در خصوص خاک این منطقه می‌گوید: 
-
-گسل
-شهر پیشوا بر روی گسل قرار دارد و ناهمواری این گسل به‌راحتی پیداست. گسل پیشوا در راستای E ۱۳۰ N است، از مرکز این شهر آغاز شده و به درازای ۳۴ کیلومتری شرق آن ادامه دارد. این گسل فشاری با شیب به سمت شرق به روشنی رسوبات کوارتز را بریده و مرز میان کوه و دشت را در پیشوا تشکیل می‌دهد. طول شرقی جغرافیای ۴۵ ° ۵۱ تا ۱۵ ° ۵۲ درجه و عرض شمالی جغرافیای ۱۵ ° ۳۵ تا ۲۳ ° ۳۵ درجه محدوده این گسل را شامل می‌شود. آخرین فعالیت بزرگ این گسل ۷۸۵ ه‍. ق (۱۳۸۴ میلادی) هم‌زمان با حمله تیمور لنگ بوده و طی آن این شهر و محدوده ورامین و ری به کلی ویران گردیده‌است. 
-
-آب و هوا
-پیشوا آب و هوای معتدل و نیمه‌خشک و در دشت‌ها آب و هوای صحرایی مختص خود را دارد، نسبت به گرمسار و ورامین معتدل‌تر است ولی شب‌های زمستانی سردتری دارد. درجه حرارت پیشوا بین ۱۴ - درجه در زمستان و ۴۵ + درجه در تابستان در نوسان است. در بهار و پاییز به علت وجود درختان فراوان و مصونیت از آلودگی‌های تهران هوای فرح‌بخش و دلنشینی دارد. 
-
-منابع آب
-زمین‌های زراعی و باغ‌های پیشوا توسط نهرها، چشمه‌ها (چشمه دریاچه قلعه‌کرد و…)، قنات‌ها (هرمین، سناردک و …) و رودخانه‌های جاری‌شده از رشته‌کوه البرز سیراب می‌گشت. در سال‌های گذشته با هدف تأمین آب مطمئن برای کشاورزی منطقه پاکدشت، پیشوا و ورامین و همچنین تأمین آب شرب بخش‌هایی از شرق و جنوب تهران سدهای لار، لتیان و ماملو احداث گردید، اما با افزایش جمعیت کلانشهر تهران و خشکسالی‌های پیاپی، تأمین آب شرب تهران درصد بیشتری را سهم خود کرد و رودخانه پیشوا و نهرها و چشمه‌ها و قنات‌هایش یکی پس از دیگری خشک گردید و بسیاری از باغ‌های موقوفه که از درختان انار، انگور، انجیر، توت و گردو و… تشکیل می‌شد نیز از بین رفت. امروزه زمین‌های پیشوا با چاه‌هایی که بعدا حفر شد آبیاری می‌شود. 
-
-بادها
-بادهای باران‌زا: مهم‌ترین منبع بارش در این منطقه بادهای مرطوب مدیترانه‌ای و اطلسی است که از سمت غرب می‌وزد. رشته‌کوه البرز همجون سدی به نحو مؤثری از نفوذ بسیاری از توده‌های هوا جلوگیری می‌کند در نتیجه باعث شده‌است که هوای شهر از یک‌سو خشک‌تر و از سوی دیگر از آرامش نسبی برخوردار باشد. 
-
-باد شهریاری: بادی خنک و دلربا است که از سمت شهریار می‌وزد و هوا را لطیف می‌کند و محدود به فصل خاصی نیست. در تابستان گرمای هوا را کاهش داده و موجب رشد بهتر درختان می‌شود. وزیدن باد شهریاری در تابستان برای مردم پیشوا خوشایند است. 
-
-باد خشو: در اوج گرمای تابستان از سمت کویر می‌وزد و به خشکی و گرمای هوا شدت می‌بخشد و باعث ریزش گل‌ها و گرد گرفتن درختان می‌شود. این باد در روزهایی حد فاصل اواخر خرداد تا پنجم مرداد می‌وزد. 
-
-باد قبله: این باد در بهار از سمت جنوب و جنوب غرب می‌وزد و همراه با دولخ (نوعی گرد و خاک محلی) است و معمولا با توده‌ای از ابر سیاه همراه است که به آن پایه می‌گویند و منجر به رعد و برق و باران و تگرگ می‌شود. 
-
-باد احنمود: بادی است سردو خشک و سوزان که در اوج سرمای بهمن‌ماه از سوی کوه‌های شمال غربی می‌وزد، و هوا را از مناطق برف‌نشین هم سردتر می‌کند. هنوز وقتی این باد بوزد مردم می‌گویند: «معلوم نیست برفش کجا اومده که سوزش داره اینجا میاد». 
-
-باد خاله‌پیرزن: معمولا سه روز مانده به عید نوروز می‌وزد و معتقد بودند که «خاله پیرزن در اثر خستگی، شب عید خواب می‌ماند و مدت ده روز باد نمی‌وزد و بعد از این مدت عمو نوروز می‌آید و خاله‌پیرزن بیدار می‌شود. اگر عمونوروز عصایش را به آب بزند خاله‌پیرزن می‌گوید باران ببارد و اگر به خاک بزند می‌گوید باد بوزد». 
-
-ضرب‌المثلی پیشوایی می‌گوید: «خاله پیرزن گفته اگه پشتم به بهار نبود بچه رو توی گهواره‌اش (از سرما) خشک می‌کردم». 
-
-ساختار شهری
-
-گسترش شهر
-بافت شهر پیشوا از نظر قدمت به ۳ قسمت تقسیم می‌شود. هسته اولیه شهر در محدوده قدیمی شهر پیشوا است و در گذشته داری سه دروازه بوده‌است. حرم، بازار و شهیدگاه از محله‌های شاخص و قدیمی این قسمت شهر است. با آنکه شهر قدمتی چند هزار ساله دارد ولی به جز سناردک، از قدمت قدیمی‌ترین محلات آن بیش پانصد نمی‌گذرد. بافت میانی شهر در نتیجه عدم کشش جمعیتی بافت قدیمی گسترش یافت که در قسمت غربی شهر و در آن سوی رودخانه مرکزی شهر پیشوا قرار دارد. این قسمت از شهر بیشتر حاصل ساخت و سازهای دهه ۳۰ تا ۸۰ خورشیدی است و معماری آن مشابه هسته مرکزی ولی با مصالح مدرن است. نشانه‌های خیابان‌بندی و کوچه‌های پهن‌تر از ویژگی‌های بافت میانی است. پس از احداث دانشگاه آزاد پیشوا و ایجاد شهرک صنعتی پیشوا در سوی شرقی شهر زمین‌های لم‌یزرع آن محدوده ارزش پیدا کرد و ساخت و ساز رواج یافت و در آن محدوده چندین شهرک احداث شد که بعضی از آن‌ها رو به توسعه است. 
-
-قسمت‌های شهر
-نواحی پیشوا شامل کوه‌ها و محله‌های قدیمی شهر و شهرک‌های بعضا تازه تأسیس و در حال توسعه هستند که همگی در قالب یک منطقه شهرداری اداره می‌شود. بعضی از این محلات قبلا روستا بوده‌اند اما امروز جزء شهر پیشوا محسوب می‌شوند. نواحی مختلف شهر پیشوا عبارتند از: 
-
-محله‌ها: باغ ناصر، پاچنار، پل حاجی، تپه حاج آقا جلال، تپه سلام، تپه میرزاکریم، ��اله امید، سرچشمه، سناردک، شوش آباد، شهرداری قدیم، صفاییه، قلعه کرد، قلعه‌نو، کهنک، هاشم‌آباد، همت‌آباد
-کوی‌ها: ابوذر، بانک ملی قدیم، بهداری، بی‌بی‌هور، جهاد، حرم، رازی، سردار جنگل، سه‌جوبی، شهیدگاه، شیرازی‌ها، عطایی‌ها، فرهنگیان، کارخانه‌یخ، مبارز، میثم، نهضت، یاسر
-شهرک‌ها: پاسارگاد، پانزده خرداد، خورشیدهشتم، شهید اردستانی، طاق سپهر، فرهنگیان، کوثر، گلها، مارگارین، معلم، نقش جهان. 
-
-ترابری
-
-مسیرهای دسترسی
-فاصله پیشوا تا تهران ۴۵ کیلومتر، تا قم ۱۱۵ کیلومتر و تا سمنان ۱۵۵ کیلومتر است. 
-مسیرهای دسترسی به پیشوا عبارتند از: 
-بزرگراه امام رضا: از سه‌راه شریف‌آباد به سمت جنوب به طول ۱۲ کیلومتر. 
-بزرگراه ورامین: بعد از کمربندی ورامین به سمت شرق به طول ۱۲ کیلومتر. 
-بزرگراه قم-گرمسار: از سه‌راه امامزاده عبدالله به سمت شمال‌غرب به طول ۱۵ کیلومتر. 
-
-راه‌آهن
-ایستگاه راه‌آهن پیشوا یکی از ایستگاه‌های خط سراسری تهران - مشهد است که حد فاصل ایستگاه‌های ورامین و گرمسار است و در سال ۱۳۱۷ احداث گردید. علاوه بر این، ایستگاه راه‌آهن دیگری در داخل شهر پیشوا ایجاد شده و ایستگاه پایانی ریل باس تهران-پیشوا است. 
-
-متروی تهران-پیشوا
-احداث مترو در ورامین، پیشوا و قرچک بیش از ۱۵ سال قبل آغاز شده و هربار نماینده‌های مجلس از طریق وعده پیگیری آن از مردم رأی گرفتند، اما متولی اجرای این پروژه بارها بین شرکت راه‌آهن و شرکت مترو دست به دست شده‌است، با پیگیری‌های محسن منصوری، استاندار سابق تهران و معاون فعلی اجرایی رئیس‌جمهور در سفر اخیر رئیس‌جمهور اجرای مترو ورامین از راه‌آهن گرفته و تحویل شرکت مترو تهران شد، که احتمالا دو سال هم برای تکمیل زمان لازم دارد. 
-
-مردم
-
-زبان
-مردم پیشوا فارسی‌زبان و دارای لهجه تهرانی با اندکی گویش محلی هستند. 
-
-جمعیت
-طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران جمعیت پیشوا ۴۷ ٬ ۲۵۳ نفر بوده که از این تعداد ۲۳ ٬ ۷۳۴ نفر مرد و ۲۳ ٬ ۵۱۹ نفر زن بوده‌اند و این تعداد در ۱۳ ٬ ۳۵۲ خانواده زندگی می‌کنند که اکثرا بومی همین منطقه‌اند. 
-
-فرهنگ و هنر
-
-آیین بنی اسد
-بنی اسد قومی از طوایف عرب و از ذریه اسدبن‌خزیمه بودند که دو روز پس از نبرد کربلا کشته شدگان واقعه را تشییع و دفن نمودند. 
-
-مردم پیشوا همه‌ساله دو روز بعد از عاشورا در روز دوازدهم ماه محرم کسب و کار و بازار را رها می‌کنند و با پوشیدن لباسهایی عربی موسوم به بنی اسد طی مراسمی نمادین پیکرهای کشته شدگان نبرد کربلا را در سالروزش در صحن امامزاده جعفر تشییع می‌کنند و به عزاداری و سوگواری می‌پردازند. 
-
-طی این مراسم ابتدا فردی در نقش زین‌العابدین (امام چهارم شیعیان)، کشته شدگان را برای حاضرین معرفی می‌کند و از دلاوری‌های آنان می‌گوید و سپس مرثیه آنان را می‌خواند و در پایان هر بخش این کشته شدگان از در ورودی اصلی صحن تا ایوان بر روی دست افراد پوشیده با لباس بنی اسد و مردم تشییع می‌شوند. معمولا حر بن یزید ریاحی، قاسم بن حسن، علی‌اصغر، علی‌اکبر، زهیر بن قین، حبیب بن مظاهر، عباس بن علی و حسین بن علی (امام سوم شیعیان) در این مراسم تشییع می‌شوند. 
-
-این مراسم حدود پانصد سال است که در پیشوا و در جوار آرامگاه امامزاده جعفر بن موسی الکاظم برگزار می‌شود. قیام خونین مردم در ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ پس از این مراسم و از همین مکان آغاز شد. 
-
-خانه هنر پیشوا
-
-��انه فرهنگ شیخ جنید
-
-اقتصاد
-
-کشاورزی
-پیشوا یکی از نواحی ملک ری کهن محسوب می‌شود. ملکی که عمر سعد، به سودای فرمانروایی بر آن، در کشتن امام سوم شیعیان شریک شد. برای درک حاصلخیزی این منطقه یک ضرب‌المثل معروف کافی است که: «هم از گندم ری افتاد هم خرمای بغداد». مردم پیشوا از دیرباز در این منطقه به کشاورزی مشغول بوده‌اند و امروز نیز کشاورزی، نقش پررنگی در میان آن‌ها دارد بطوری‌که طبق سرشماری‌ها حدود ۲۶ درصد مردم پیشوا کشاورزند. بیش از ۸۵ درصد زمین‌های کشاورزی پیشوا زیر کشت می‌رود و سالانه بیش از ۵۰۰ هزار تن محصولات کشاورزی تولید می‌شود که ۳۰۰ هزار تن از آن، محصولات گلخانه‌ای است و بخشی از آن، به خارج کشور صادر می‌شود. در سطح کشور، حدود ۸۰۰۰ هکتار سطح گلخانه‌ای وجود دارد که بیش از ۱۰۰۰ هکتار معادل یک‌هشتم آن در پیشواست، به‌همین‌دلیل این شهر یک قطب تولید محصولات گلخانه‌ای و گیاهان دارویی در سطح استان تهران و ایران به‌شمار می‌رود. پیشوا در آبان‌ماه ۱۳۹۳ به‌عنوان رتبه برتر ارائه محصولات کشاورزی و در پاییز ۱۳۹۴ به‌عنوان رتبه برتر علمی‌کردن کشاورزی در سطح ایران برگزیده شد. 
-
-نیمی از محصولات کشاورزی پیشوا را غلات شامل ذرت، گندم و جو تشکیل می‌دهد. همچنین عمده محصولات گلخانه‌ای در پیشوا، خیار و گل و گیاهان دارویی است. در رتبه‌های بعدی، صیفی‌جاتی همچون بادمجان، گوجه‌فرنگی، کدو و نیز کاهو، کلم و آفتابگردان قرار دارد. در سال‌های اخیر کشت زرشک و زعفران رشد چشمگیری داشته‌است و پروش قارچ و آلوئه‌ورا مورد توجه قرارگرفته‌است. علاوه بر این در حوزه محصولات درختی، میوه‌های انار، انگور، انجیر، زیتون، گردو و خرمالو از محبوبیت و اهمیت بالایی در بین کشاورزان و باغبان‌های پیشوا برخوردار است. 
-
-دامپروری
-زمین حاصلخیز و کشاورزی مناسب زمینه مناسبی برای دامپروی به‌حساب می‌آید که به‌خوبی در این منطقه مهیاست. در پیشوا ۶۱۵ واحد دامداری پرواری، فرصت پرورش بیش از ۱۰۰۰۰ راس دام را فراهم آورده‌است که از آن‌ها سالانه حدود ۵۱۳۷۰ تن گوشت قرمز تولید می‌شود. بعلاوه ۱۲۷ واحد دامداری شیری وجود دارد که در مجموعه‌های کاملا مکانیزه سالانه ۳۸۷۱۷ تن معادل ۱۰۶ تن در روز شیر تولید می‌کنند و همین باعث شده که پیشوا به عنوان دومین تولیدکننده شیر ایران شناخته شود. 
-
-زنبورداری نیز در این شهر حاشیه‌کویری اهمیت ویژه‌ای دارد، در پیشوا سالانه بیش از ۳ تن عسل کویری توسط زنبورداران نمونه کشوری تولید می‌شود. همچنین در واحدهای مرغداری پیشوا سالانه ۲۵۰۰۰ قطعه مرغ تولید می‌شود که در خودکفایی تولید مرغ و اشتغال‌زایی مردم منطقه تأثیر زیادی داشته‌است. 
-علاوه بر همه این‌ها در سال‌های گذشته پرورش شترمرغ رشد چشمگیری داشته و وجود بزرگ‌ترین مرکز پرورش شترمرغ ایران در پیشوا نمونه دیگری از ویژگی‌های ممتاز پیشوا در حوزه دامپروری است. 
-
-صنعت
-دامپروری و در نتیجه آن تولید پشم، زمینه مناسبی برای تولید فرش و صنایع‌دستی به حساب می‌آید که این هم در پیشوا به خوبی فراهم است، به همین دلیل هنر فرش‌بافی در روستاهای اطراف پیشوا همچنان رایج است. 
-
-همچنین شهرک صنعتی پیشوا در سال ۱۳۸۵ با مصوبه هیئت دولت فعالیتش را آغاز نمود، نزدیکی به تهران و همجواری با شهرهای پیشوا و شریف‌آباد، مجاورت با شبکه راه‌های سراسری از طریق محورهای تهران-مشهد و تهران-پیشوا، مجاورت با راه‌آهن سراسری و نزدیکی به ایستگاه راه‌آهن پیشوا از جمله امتیازهایی است که باعث جذب سرمایه‌گذار و پیشرفت در این شهرک شده‌است. 
-هم‌اکنون در این شهرک صنعتی صنایع مختلفی مانند صنایع غذایی، دارویی، شیمیایی، سلولزی، نساجی، فلزی، کانی غیر فلزی و صنایع تبدیلی برای ایجاد واحدهای خود مشغول به فعالیت هستند. 
-
-دانشگاه‌ها و مدارس علمیه
-
-دانشگاه‌ها
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد پیشوا
-دانشگاه فرهنگیان پردیس زینبیه پیشوا
-دانشگاه علمی کاربردی شهرداری پیشوا
-دانشگاه پیام نور پیشوا
-
-مدارس علمیه
-مدرسه علمیه فاطمیه پیشوا (خوهران) 
-مدرسه علمیه جعفریه پیشوا (برادران) 
-
-گردشگری
-گردشگری در پیشوا با باغ‌هایش معنی می‌شود که بیشتر خصوصی هستند. 
-
-اماکن زیارتی
-امامزاده جعفر بن موسی الکاظم ''
-گلستان شهدای گمنام
-امامزاده موسی و اسحاق کهنک
-بقعه یوسف رضا
-امامزاده ابراهیم (بهشت ابراهیم) 
-امامزاده عبدالله
-قبر شیخ جنید رازی
-
-آثار باستانی
-قلعه ایرج
-تپه سفالین
-تپه شغالی (شاه قلی) 
-تخت فریدون
-چاله خونی
-چاله مورت
-تپه غیاث آباد
-
-مکان‌های تاریخی
-خانه تاریخی ارباب رازی
-خانه تاریخی ملامحمدتقی انصاری
-خانه تاریخی حاج میرزایعقوب جنیدی
-خانه تاریخی دکتر محمدخان مجرب
-آسیاب بالا (طاحونه زبر) 
-آب‌انبار چاله خشتی
-یخچال طبیعی طارند
-
-مکان‌های تفریحی
-تپه سلام
-پارک جنگلی پیشوا
-شهربازی پیشوا
-بوستان خانواده فاز ۱
-بوستان خانواده فاز ۲
-بوستان خانواده فاز ۳
-بوستان زائر
-باغ گل بهشت جعفر
-باغ زیتون فاز ۱
-باغ زیتون فاز ۲
-ایستگاه قطار
-باغچه گیاهان دارویی زواره محمدآباد عربها
-قله طلا
-قله کوه گچ
-
-جستارهای وابسته
-شهرهای باستانی و تاریخی ایران
-شهرستان پیشوا
-امامزاده جعفر
-قیام ۱۵ خرداد
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-
-پایگاه خبری پیشوا
-پایگاه خبری تحلیلی ندای پیشوا
-شورای شهر پیشوا
-شهرداری پیشوا
-فرمانداری پیشوا
-
-پیشوا
-شهرستان پیشوا
-شهرهای استان تهران
-شهرهای باستانی ایران
-شهرهای شهرستان پیشوا
-شهرهای مذهبی ایران
-دارآباد، یکی از محله‌های شمال شهر تهران است. دارآباد از سوی شمال به ارتفاعات توچال، از جنوب به محله‌های آجودانیه و اقدسیه، از سوی شرق به رودخانه دارآباد و محله شهرک نفت (تهران) و از غرب به بازوی توچال و محله نیاوران می‌رسد. در زمان قاجار آغا محمد خان طایفه لطفعلی خان زند را به باقلا زار تبعید و در حبس نگه داشته بود. 
-دارآباد از قدیمی‌ترین مناطق شهر تهران است که بنا بر بعضی مستندات، قدمتش به ۳۵۰ سال می‌رسد. این محله در ابتدا به واسطه رونق کشاورزی و دامپروری در منطقه کهنه دارآباد حوالی باقلازار شکل گرفت. کهنه دارآباد یا همان باقلازار در شرق محله فعلی دارآباد قرار داشت و از آنجایی که اهالی آن بیشتر به کشت باقلا (باقالی) مشغول بودند، به باقلازار مشهور شد. 
-
-پیشینه
-مردم قدیم دارآباد پیشتر در جایی دیگر در جنوب ازگل و شرق سوهانک سکونت داشتند و نام آن محل کهنه دارآباد می‌باشد، ولی در پی خشکسالی آن زمین‌ها را واگذاشتند و به جای کنونی دارآباد کوچیدند. 
-نام دارآباد پس از ساختن کاخی در زمان مظفرالدین‌شاه قاجار در این محله، به شاه‌آباد تغییر نام داده شد ولی بعدها دوباره نام پیشین به آن بازگردانده شد. هنوز کاریز (قنات) این محل به نام شاه‌آباد معروف است. گفته می‌شود پزشکان فرانسوی به خاطر بیماری آسم مظفرالدین‌شاه قاجار دارآباد را برای درمان بیماری به واسطه آب وهوای خوب آن مناسب دانستند. در ساختمان و زمین‌های کاخ، در زمان رضاشاه در سال ۱۳۱۲ هجری خورشیدی بیمارستان مسلولین ساخته شد. از دیگر عمارت‌های قاجاری که نزدیک به کاخ شاهی ساخته شده‌است عمارت فخرالدوله می‌باشد. 
-
-بر پایه سرشماری سال ۱۳۳۵ هجری خورشیدی محله دارآباد حدود ۱۰۰ نفر جمعیت داشت که جمعیت آن در سال ۱۳۷۱ شمسی سه هزار تن برآورد شده‌است. رشد جمعیت در سال ۱۳۷۱ بیشتر بخاطر مهاجرت غیربومیان از خلخال و اردبیل و ملایر و جوشقان) به دارآباد بوده‌است. 
-
-جغرافیا
-در جنوب شرقی دارآباد تپه‌ای باستانی به نام سیمین قلعه قرار دارد که در آن کاوش‌های باستان‌شناختی نیز انجام گرفته‌است. 
-دارآباد دو قنات داشت که یکی از آن‌ها را به اقدسیه اختصاص داده‌اند و آب قنات دیگر به نام «سید آبگوشتی» که در شرق روستاست به تهران می‌رود. 
-
-کوه‌های دارآباد که دو سوی این دهکده را دربر گرفته‌اند رشته اصلی توچال است که از دامنه شرقی آن تا قوچک ادامه دارد. مرغزارها یا مراتع شمالی آن از توچال به این شرح است: 
-شهربانوکشک - کمردگور - تخت شاه - الش‌گا - چپ‌دره - کل‌نو - توپز بلند - چال مگس - بند چلچلا - فراخ‌سینه - سیردورو - درازلش - میردلو - پهنه خرگوش‌نو؛ و در بخش جنوبی: 
-پیازچال - دره وزوا - عرق‌چینک - خوش‌چال بالا - خوش‌چال پایین. 
-
-دارآباد دو رودخانه دارد به نام‌های «دارآباد» و «کهنه دارآباد» که در جایی به نام «سیر دورود پایین» به هم می‌پیوندند و رودخانه دارآباد را تشکیل می‌دهند. 
-
-میدان دارآباد تهران در ارتفاع ۱۷۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. 
-
-موزه تاریخ طبیعی دارآباد که از موزه‌های خوب ایران است نیز در دارآباد واقع شده‌است. 
-
-خطوط حمل و نقل عمومی
-این محله فاقد خط مترو می‌باشد. تنها خط اتوبوسرانی که به‌صورت عبوری از این محل عبور می‌نماید: 
-خط ۲۹۸ شهرک قائم به پایانه تجریش در مسیر خیابان‌های شهرک قائم، بلوار ارتش، بلوار اوشان، دارآباد، خیابان پور ابتهاج (دارآباد)، خیابان باهنر (نیاوران)، میدان قدس، خیابان شهرداری و میدان تجریش
-
-پانویس
-
-پیوند به بیرون
-جغرافیای تاریخی شمیران، منوچهر ستوده، جلد یکم، تهران، ۱۳۷۱. 
-
-کوه‌های استان تهران
-کوه‌های ایران
-محله‌های تهران
-محله‌های منطقه ۱ تهران
-موزه‌های تهران
-سیمین قلعه یا «سینه‌قلعه» نام یکی از تپه‌های باستانی در جنوب شرقی دارآباد در شهر تهران است که بر آن آثار سازه‌ای قدیمی دیده می‌شود. در سال ۱۳۴۰ هجری خورشیدی اداره باستان‌شناسی ایران در این محل کاوش مختصری انجام داد که در آن وجود یک بنای کهن به اثبات رسید. 
-
-
-ضمنا ابن نام تعدادی از قلعه‌ها در شهرها و روستاهای ایران نیزبه صورت عمومی می‌باشد برای مثال در روستایی به نام وسفونجرد در حوالی تفرش نیز قلعه‌ای به این نام وجود داشته است که در حال حاضر فقط نامی از آن باقی‌مانده است و محل آن تبدیل به پارکینگ عمومی و مکانی برای گپ زدنهای عصرگاهی روستاییان شده است. 
-
-بناهای تاریخی استان تهران
-جعفر الخواری، پسر موسی بن جعفر و برادر علی بن موسی‌الرضا، به ترتیب امامان هفتم و هشتم شیعه دوازده‌امامی، از شخصیت‌های مورد احترام شیعیان است. آرامگاه او در شهر پیشوا در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی تهران قرار دارد. بنای این آرامگاه در سال ۱۳۱۷ به شماره ۳۱۹ ثبت ملی شده‌است. 
-
-شخصیت و زندگی
-موسی کاظم نسبت به دیگر امامان شیعه فرزندان بیشتری داشت. بیشتر مورخان تاریخ تعداد فرزندان او را ۳۷ تن شمرده‌اند امامزاده جعفر بن موسی الکاظم که وی را «خواری» و اولاد او را «خواریون» نیز می‌خوانند، پس از رشد و نمو، برادرش علی بن موسی‌الرضا را یاری کرد. پس از آنکه رضا دعوت مأمون را پذیرفت و از مدینه راهی شهر مرو شد، وی نیز با کاروانی به سرپرستی خود و با فرزندان و فرزندزادگان موسی کاظم همچون ابراهیم و ابوالجواد از بغداد به ولایت خراسان رفت. 
-
-در میانه راه به ناحیه ساوجبلاغ رسیدند و پس از درگیری با سپاهیان مأمون، حسن بن موسی الکاظم کشته‌شده و برخی دیگر از همراهانش، زخمی شدند و پس از این پیکار با فرارسیدن شب، همگی در اطراف این منطقه پراکنده شدند. جعفر بن موسی الکاظم که در منطقه ساوجبلاغ در حین دفاع مجروح شده بود، در روستای «سناردک» شهرستان پیشوا، در منزل جلال‌الدین نام (شاید همین قتلگاه فعلی باشد) بر اثر شدت جراحات وارده در تاریخ ۱۵ جمادی‌الثانی سال ۲۱۷ هجری قمری درگذشت و در گورستان محل، دفن شد. 
-
-همچنین او می‌تواند جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن بن علی بن عمر بن علی بن حسین باشد که در جنگی میان احمد بن عیسی علوی و عبدالله بن عزیز عامل محمد بن طاهر در ری کشته شد. 
-
-آثار تاریخی و معماری بنای آرامگاه
-بقعه امامزاده جعفر در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی ساخته شد و محراب داخلی حرم در قسمت جنوب بنای بقعه قرار دارد؛ ازاره داخلی مقبره تا ارتفاع ۱ ٫ ۵ متری با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای، مشکی، زرد و سفید بر زمینه لاجوردی با نقوش تزیینی اسلامی تزئین شده و در اواخر دوران پهلوی، بالای ازاره داخل حرم و گنبد نیز کاملا آینه‌کاری شده‌است. 
-
-ضریح این مقبره در وسط گنبد خانه بر روی پایه‌ای ۳۰ سانتیمتری از سنگ مرمر سبز رنگ قرار دارد و ضریح از جنس طلا و نقره‌است که با میناکاری تزیین شده و کتیبه‌های آن با خط ثلث و نستعلیق نوشته و در سال ۱۳۷۱ هجری شمسی ساخته و نصب شده‌است؛ در پایان کتیبه‌ای که روی در ضریح سابق مقبره موجود است، تاریخ سال ۹۴۴ هجری قمری حک‌شده و در پایین کتیبه داخل حرم که به خط ثلث است، نام شاه طهماسب صفوی و تاریخ ۹۵۶ هجری قمری ثبت شده‌است. 
-
-گنبد این بنا، ۲۱ متر ارتفاع و ۹ ٫ ۵ متر قطر دارد که به شیوه دو پوش ساخته‌شده و فاصله بین پوش اول و دوم آن هفت متر است و بر روی پایه شانزده ضلعی با هشت پنجره است که چهار پنجره آن شیشه رنگی دارد. کاشی‌های فیروزه‌ای قسمت خارجی گنبد، با نقوش هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث، نستعلیق و کوفی بنایی تزیین شده و علاوه بر جنبه تزیینی، نقش عایق برای حفاظت از برف و باران دارد که در سال ۱۳۵۴ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آن را مرمت و تعمیر کرده‌است. 
-
-ایوان غربی صحن این بنا در سال ۱۲۲۷ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه قاجار در هنگام تعمیرات بنا اضافه شد که ابعاد آن ۷ × ۸ ٫ ۲۰ متر است و کف و ازاره آن تا ارتفاع ۱ ٫ ۵ متری، در سال‌های اخیر با سنگ مرمر پوشانده شده و پوشش سطح ایوان به وسیله گچ، سفیدکاری و در قسمت طاق، به صورت رسمی بندی تزیین شده‌است؛ طاق ایوان به شکل جناغی ساخته‌شده و از پاکار قوس طاق، کتیبه‌ای به خط نستعلیق سفید بر روی ۵۰ لوح و ۴۵۰ قطعه کاشی لاجوردی وجود دارد که مشتمل بر ۲۵ بیت شعر از فتحعلی‌خان صبا است و هر مصرع آن درون کادری مشخص نوشته‌شده و فواصل بین کادرها را با کاشی‌های زرد و سبز و طرح‌های گل و برگ پر کرده‌اند؛ بر روی آخرین کاشی از کاشی‌های مذکور که از نوع کاشی خشتی زمان قاجاریه‌است، تاریخ تعمیر بنا به سال ۱۲۲۷ هجری قمری حک شده‌است. بیت ماده تاریخ تعمیرات از صبا: 
-
-از سال ۱۳۷۱ به این‌سو بناهای جدیدی به بنای اصلی اضافه شده‌اند. در گذشته و حال، از صحن این مکان به عنوان قبرستان استفاده می‌شود ولی قبور به صورت همسطح ساماندهی شده و همانند حیاط صحن‌های سایر امامزادگان و مساجد مناطق مختلف ایران، در وسط سطح صحن، یک حوض بزرگ قرار دارد. 
-
-مکان‌های وابسته
-زائرسرا، کتابخانه، سالن تشریفات، صحن امام رضا، ایوان پانزده خرداد، حسینیه شهدای ۷۲ تن، موزه (درحال ساخت)، دارالضیافه حضرتی، دارالحفاظ امام جواد، دارالقرآن شیخ جنید، دارالصلوه آیت‌الله خامنه‌ای، دارالشفای حاج علی حکیم (درحال ساخت)، دارالتولیه شیخ خضر رازی، نقاره‌خانه اخ الرضا (درحال ساخت)، بازار سنتی جعفریه (درحال ساخت) و بوستان زائر
-
-مدفونان
-جنید رازی؛ عالم، عارف و واقف موقوفات امامزاده در قرن نهم هجری
-مصطفی اردستانی؛ خلبان و فرمانده عملیاتی نیروی هوایی ارتش جمهوی اسلامی ایران
-
-پانویس
-
-منابع
-سفرنامه مادام د یولافوآ نگارش و ترجمه فره‌وشی
-کتاب آشنایی با سلاله پاکان، امام‌زاده جعفربن موسی الکاظم نوشته حسن اصلانی
-
-امامزاده‌ها در استان تهران
-پیشوا
-ساختمان‌های مذهبی دارای گنبد
-فرزندان موسی کاظم
-مکان‌های مقدس شیعه دوازده‌امامی
-به زمین‌های شمال سرپل تجریش، نودونک' یا ناودانک می‌گویند. علت شهرت این زمین‌ها به این نام آنست که برای بردن آب قناتی که بر دست راست دره گلابدره آفتابی می‌شد، ناوی ساخته بودند که بر سر چارپایه چوبی درون دره اتکا داشت. آب قنات در آن ناو به سوی دیگر دره می‌رفت. ناودونک به رودخانه گلابدره و گورستان قدیم تجریش محدود می‌شد و از تجریش از کوچه محله بالا بدانجا می‌رفتند. باغی و زمین‌های کشتزاری و چند خانواری ساکن داشت. این زمینها اکنون بخشی از شهر تهران است. 
-
-منبع
-ستوده، منوچهر: جغرافیای تاریخی شمیران، پوشینه یکم، تهران ۱۳۷۱ خ. دیمه (صفحه) ۲۳۴
-
-تجریش
-استان لرستان از استان‌های غربی ایران است. این استان ۲۹۳۰۸ کیلومتر مربع مساحت و بیش از یک‌میلیون و هفتصد و شصت هزار نفر جمعیت دارد. این استان سیزدهمین استان کشور از نظر جمعیت می‌باشد. خرم‌آباد مرکز استان است. طبق آمار سال ۱۳۸۵، خرم‌آباد بیستمین شهر بزرگ کشور است. لرستان سرزمینی کوهستانی است و غیر از چند دشت محدود، سراسر آن را کوه‌های زاگرس پوشانده‌است. اشترانکوه با ۴۱۵۰ متر ارتفاع بلندترین نقطه استان واقع در حدفاصل شهرستان‌های دورود، ازنا و الیگودرز و پست‌ترین نقطه آن در جنوبی‌ترین ناحیه استان واقع‌شده و حدود ۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی این منطقه یکی از نخستین سکونتگاه‌های قدیمی بشر است و مفرغ لرستان از شهرت باستان‌شناسی زیادی برخوردار است. لرستان تنها استان ایران است که به دلیل اهمیت فوق‌العاده تاریخی یکی از ۴ بخش اصلی موزه ملی ایران را به خود اختصاص داده‌است. این ۴ بخش اصلی عبارتند از پیش از تاریخ، تاریخی و لرستان، دوران اسلامی، مهر و سکه. 
-استان لرستان سومین استان پرآب کشور است و ۱۲ درصد آب‌های کشور را در اختیار دارد. این استان علی‌رغم غیرمرزی بودن خسارت‌های بسیاری در جریان جنگ ایر��ن و عراق متحمل شده‌است. 
-
-__فهرست__
-
-ریشه نام
-لرها یکی از اقوام ایرانی هستند و از نظر قومی جزئی از مردم کرد به‌شمار نمی‌آیند. واژه کرد در دوران تاریخی پس از حمله اعراب به ایران به معنای رمه‌گردانان و کوچ‌نشینان ایرانی‌تبار فلات ایران به کار رفته‌است و معنای قومی خاص نمی‌داده‌است. 
-در برخی از منابع، لرها و دیلمیان و بلوچان و اقوام دیگر را جز کرد (یعنی کوچ‌نشین) شمرده‌اند؛ زیرا واژه کرد به معنی یک نوع شیوه زندگی و نه معنی زبانی بوده‌است. اما از لحاظ قومیت لرها گروهی جدا از کردها حساب می‌شوند. نام لر در متون تاریخی پس از حمله اعراب به ایران، اولین بار در قرن ۴ هجری قمری به شکل واژه‌های اللریه، لاریه، بلاد اللور و لوریه در متون بازمانده از آن دوران بروز می‌کند. 
-
-حمدالله مستوفی می‌گوید در زبدة التواریخ آمده‌است: 
-
-جغرافیای تاریخی لرستان
-
-پیش از رسیدن قوم ماد ساکنان لرستان اقوامی مانند کاسی‌ها، الیپی‌ها، لولوبیان و عیلامیها، بودند. لرستان به عنوان بخشی از سرزمین ایران شاهد مهاجرت قبایل آریایی بوده‌است. قوم ماد به غرب ایران کنونی از جمله مناطق لرستان کنونی کوچ کرده‌اند. مادها پس از ورود به زاگرس اقوام ساکن آنجا یعنی کاسی‌ها، الیپی‌ها، لولوبیان و عیلامیها و دیگر اقوام آسیایی را در خود حل کردند و زبان ایرانی خود را در منطقه رواج کامل دادند. منطقه لرستان پس از حمله اعراب به ایران، با نام‌های گوناگونی چون جبال، لر کوچک، پیشکوه و لرستان فیلی نیز شناخته می‌شده‌است. 
-لرستان به معنی سکونتگاه مردم لر واژه‌ای است که به سرزمین‌های لرنشین اطلاق می‌گردد و به معنای گستره جغرافیایی است که مردم لر در آن سکونت دارند. گستره نام لرستان پیش از حکومت صفویان، سکونتگاه لرهای بختیاری، لرهای کهگیلویه و لرهای بویراحمدی را هم شامل می‌شد. اما پس از حکومت صفویان سکونتگاه لرهای بختیاری را منطقه بختیاری نام‌گذاری کردند و جغرافیای نام لرستان به حدود استان لرستان و ایلام کنونی محدود شد. این منطقه نیز در حکومت قاجاریان به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم شد. در نمودار زیر تقسیمات لرستان از ۳۰۰ هجری قمری تاکنون آورده شده‌است. 
-
-لغت‌نامه دهخدا در کنار توصیف استان لرستان به عنوان یکی از تقسیمات کشوری جدید، از لرستان به معنای سرزمین محل سکونت لرها نام می‌برد: 
-
-به این ترتیب ناحیه مورد نظر شامل نیمه غربی استان لرستان فعلی از حدود پل هرو در شرق تا مرز استان ایلام در غرب و از گاماسیاب در جنوب شهرستان نهاوند در شمال تا رود دز در شمال خوزستان در جنوب می‌شود. این منبع همچنین تنها مرکز شهری ناحیه لرستان را خرم‌آباد ذکر کرده‌است: 
-
-اتابکان لر
-
-اتابکان لرستان عنوان کلی دو سلسله مشهور به اتابکان لر بزرگ و اتابکان لر کوچک است که از اواخر عصر سلجوقیان بیش از چهار سده بر نواحی وسیعی فرمان راندند. 
-
-شهرها و شهرستان‌ها
-
-برابر با تقسیمات کشوری، استان لرستان ۱۱ شهرستان، ۲۹ بخش و ۸۵ دهستان دارد. استان لرستان هم‌اکنون دارای ۲۴ نقطه شهری و ۲۸۶۴ روستای دارای سکنه می‌باشد. شهرستان‌های این استان عبارت‌اند از: 
-ازنا
-الیگودرز
-بروجرد
-پلدختر
-چگنی
-خرم‌آباد
-دلفان
-دورود
-رومشکان
-سلسله
-کوهدشت
-
-لرستان در ابتدای تقسیمات کشوری دوره پهلوی بخشی از فرمانداری کل خوزستان و لرستان بود که خیلی زود از خوزستان جدا و با عنوان فرمانداری کل لرست��ن مستقل شد. در ابتدای تشکیل، دارای دو شهرستان خرم‌آباد در غرب و بروجرد در شرق بود. در فاصله کوتاهی، الیگودرز از شهرستان گلپایگان جدا و سومین شهرستان استان شد. روند تشکیل شهرستان‌های جدید تا اواخر دهه ۱۳۶۰ متوقف‌شده بود اما در پایان جنگ ایران و عراق، دورود از بروجرد، و کوهدشت و دلفان هم از خرم‌آباد جدا و به شهرستان تبدیل شدند. در سالهای بعدالشتر و پلدختر از شهرستان خرم‌آباد و نیز ازنا از شهرستان الیگودرز جدا و تبدیل به شهرستان‌های مستقل شدند. شهرستان چگنی در اواخر سال ۱۳۸۶ از شهرستان خرم‌آباد جدا و مستقل شد. جدیدترین شهرستان این استان شهرستان رومشکان است که در اواخر سال ۱۳۹۲ از شهرستان کوهدشت جدا و مستقل شد. مرکز این شهرستان، شهر چقابل است. استان لرستان هم‌اکنون دارای ۲۴ نقطه شهری است. بزرگترین شهرهای لرستان به ترتیب جمعیت عبارتند از: خرم‌آباد، بروجرد، دورود، کوهدشت، الیگودرز. بزرگترین شهر این استان از نظر وسعت شهری و جمعیت شهر خرم‌آباد و بزرگترین شهرستان استان شهرستان الیگودرز می‌باشد. 
-
-استان زاگرس
-استان زاگرس طرح پیشنهادی برای تشکیل استانی جدید در شرق استان لرستان به مرکزیت بروجرد بود. این استان گاه با نامهای دیگر مانند استان بوستان، استان بروجرد یا استان لرستان شرقی هم نام‌برده شده‌است. طرح اولیه تشکیل این استان در سال ۱۳۷۵ به هنگام سفر رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران، اکبر هاشمی رفسنجانی به بروجرد از سوی نمایندگان مردم بروجرد در مجلس شورای اسلامی ارائه شد. محدوده پیشنهادی برای استان زاگرس شامل تویسرکان، شازند، خنداب و ملایر را شامل می‌شود. پیشنهاد تشکیل استان زاگرس با یازده شهرستان انتقاداتی را دربرداشته‌است به گونه‌ای که برخی خبرگزاری‌ها مانند خبرگزاری فارس با انتشار یک خبر یکسان آن را «فتنه قومیتی» نامیدند. 
-
-جغرافیا
-
-استان لرستان یکی از استانهای کوهستانی در غرب ایران است. بیشتر مناطق این استان را کوه‌های زاگرس پوشانده‌است. آب و هوای این استان متنوع است و تنوع آب و هوا در آن از شمال شرق به جنوب غرب کاملا مشهود است. لرستان از شمال با استان‌های همدان و مرکزی، از شرق با استان اصفهان، از جنوب با خوزستان و از غرب با استان‌های کرمانشاه و ایلام همسایه است. همچنین این استان از طریق باریکه‌ای در سمت جنوب شرقی دارای مرز بسیار کوتاهی با استان چهارمحال و بختیاری است. 
-لرستان ۳۶۳ ٫ ۰۱ کیلومتر از تهران فاصله دارد. 
-
-آب و هوا
-
-لرستان به لحاظ اقلیم و هواشناسی یک استان چهار فصل است و دارای آب وهوای متنوعی است، این تنوع از شمال به جنوب و از شرق به غرب کاملا محسوس است. زمستان هنگامی‌که در شمال لرستان برف و کولاک ادامه دارد قسمت‌های جنوبی آن دارای هوایی مطبوع و بارانی است. اختلاف ثبت‌شده در شهرهای استان لرستان بین حداکثر و حداقل مطلق دما بیش از ۸۰ درجه سانتیگراد است. حداکثر دمای ثبت‌شده ۴۷ / ۴ و حداقل دمای مطلق ثبت‌شده ۳۵ - است. 
-
-استان لرستان با بارش میانگین سالانه ۵۵۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر بعد از استانهای گیلان و مازندران سومین، استان از نظر بارندگی در کشور است. 
-
-به‌طور کلی در استان لرستان سه ناحیه مشخص آب و هوایی دیده می‌شود: 
-سرد کوهستانی
-معتدل مرکزی
-گرم جنوبی
-
-جنگل‌ها
-
-حدود ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مساحت استان لرستان پوشیده از جنگل است که این جنگل‌های حوزه رویشی زاگرس از ��ا ارزش‌ترین ذخایر جنگلی جهان است. مهم‌ترین گونه گیاهی در جنگل‌های لرستان بلوط است که این درختان نقش فوق‌العاده اکولوژیستی دارند و منابع مهمی برای حفظ آب و خاک محسوب می‌شوند. جنگل‌های لرستان از سال دچار بیماری و خسارت شده‌اند که بخشی از این بیماری متوجه عوامل انسانی و بخشی نیز به دلیل عوامل بیولوژیکی است و تاکنون تحقیقاتی در این زمینه انجام نشده‌است. تغییر اقلیم و وجود پدیده گرد و غبار، افزایش درجه حرارت، تغییر بارش‌ها از برف به باران و عدم تعادل در پراکنش بارندگی‌ها موجب تشدید خشکسالی و نابودی بلوط لرستان شده‌است. درصد علل بیماری خشکسالی تشخیص داده شده‌است. 
-
-گونه‌های اندمیک
-
-غار ماهی کور
-غار ماهی کور تنها اثر طبیعی ملی استان لرستان است. این اثر در سال ۸۲ به عنوان اثر طبیعی ملی ثبت شده‌است. ماهی کور یکی از گونه‌های کمیاب و اندمیک ایران است که در دنیا گونه‌ای منحصر به فرد محسوب شده که در غاری واقع در استان لرستان زندگی می‌کند و اولین «غارماهی» حقیقی جهان است که اولین بار ژئولوژیست دانمارکی در سال ۱۹۳۷ ضمن مسافرتی که به ایران داشت آن را کشف کرد و مطالعاتی بر روی این‌گونه انجام داد. این‌گونه تنها در استان لرستان وجود دارد و به این لحاظ از ذخایر ارزشمند ایران‌زمین است. 
-
-سمندر لرستانی
-سمندر لرستانی یکی دیگر از گونه‌های اندمیک لرستان است که در معرض خطر انقراض می‌باشد. بیشتر در نواحی جنوبی لرستان و شمال خوزستان یافت می‌شود. این‌گونه سرخ در فهرست سرخ قرارداد حمایت از گونه‌های طبیعی (سایتس) قرار دارد. وزغ بی گوش نیز یک‌گونه انحصاری زیست‌بوم لرستان می‌باشد. 
-
-انتقال آب لرستان به قم
-
-پس از اجرای طرح انتقال آب از الیگودرز در شرق استان لرستان به قم که رسانه‌های ایران از آن با عنوان کلی و مبهم «طرح انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» نام می‌برند، شهرستان الیگودرز اکنون تأمین‌کننده اصلی آب مصرفی (شرب، صنعتی، کشاورزی) شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم می‌باشد. 
-به گفته فتاح وزیر وقت نیرو این آب یکی از بهترین آبهای دنیا است. 
-در مجموع ظرفیت انتقال و جمع‌آوری آب در این طرح ۲۳ متر مکعب بر ثانیه است در حالی که بیشترین میزان آبی که از سد کرج به تهران می‌آید ۱۱ متر مکعب بر ثانیه بوده و ظرفیت سامانه یادشده بیش از دو برابر آب انتقالی از سد کرج به تهران است. این سامانه سالیانه ۱۸۳ میلیون متر مکعب آب به پشت سد کوچری منتقل می‌کند. ظرفیت نهایی انتقال آب در این پروژه ۵۰۰۰ لیتر در ثانیه است. مقدار انتقال آب برای افق سال ۱۴۱۰ به ۲۴۰ میلیون مترمکعب می‌رسد که مطالعات آن در حال انجام است. 
-
-اعتراض‌ها و خسارت‌ها
-انتقال آب از شرق استان لرستان و شهرستان الیگودرز به شهرهای خوانسار، گلپایگان، خمین، محلات، نیم ور، سلفچگان و قم باعث پایین رفتن شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی و در نهایت خشک شدن چاه‌های آب این منطقه شده‌است. بیش از ۶۰ حلقه چاه خشک‌شده و ۱۷۱ حلقه از چاه‌های منطقه نیز در آستانه خشکیدن قرار دارند، اما تاکنون حقابه یی برای این روستاها در نظر گرفته نشده‌است. این طرح درحالی برای استان‌های دیگر هدف‌گذاری شده‌است که ۸۹۲ روستای لرستان مشکل آب آشامیدنی دارند و ۶۸ هزار جمعیت روستایی این استان به وسیله تانکر آب‌رسانی می‌شوند. 
-از سوی دیگر نام‌گذاری این طرح به عنوان مبهم «طر�� انتقال آب از سرشاخه‌های دز به قم» و همچنین نام‌گذاری پروژه ساخت و اجرای این طرح با نام پروژه قمرود باعث واکنش‌هایی در میان مردم استان لرستان شد تا جایی که محمد تقی توکلی نماینده شهرستان الیگودرز هم نسبت به نام‌گذاری این طرح اعتراض کرد و آن را مجعول خواند. 
-خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌های شهرستان الیگودرز علاوه بر خسارات بسیاری که به بخش کشاورزی وارد کرده‌است باعث از بین رفتن مجتمع‌های پرورش ماهی در این شهرستان شده‌است. پرویز فتاح، وزیر نیروی پیشین دولت نهم مدعی شد که وی مدافع حقوق مردم الیگودرز است. 
-این پروژه تنها پروژه ایران است که کلنگ آن برای آنکه باعث مطالبه‌ای از سوی مردم لرستان نشود به جای مبدأ در مقصد طرح به زمین زده شده‌است. 
-
-مکان‌های دیدنی لرستان
-
-استان لرستان سرزمینی با آب و هوای معتدل و کوهستانی است که بین ۴۶ درجه و ۵۱ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی در کوه‌های زاگرس میانی واقع شده‌است. اشترانکوه با ۴۱۵۰ متر ارتفاع بلندترین نقطه استان لرستان است و پست‌ترین نقطه در جنوبی‌ترین منطقه استان واقع‌شده و ارتفاع آن از سطح دریا ۵۰۰ متر است. از دیگر کوه‌های بلند می‌توان به کوه گرین با ارتفاع ۳۷۰۰ متر از سطح دریا در بروجرد نام برد. 
-
-آثار باستانی و تاریخی
-
-لرستان جایگاه آثار باستانی و تاریخی فراوانی است که می‌توان آن‌ها را به سه دوره پیش از تاریخ، دوره ایران باستان و دوره اسلامی تقسیم کرد. یافته‌های پیش از تاریخ لرستان، بیشتر شامل نقاشی‌ها، کنده‌کاری‌های غارها، سفالینه‌ها و اشیای مفرغی هستند. به دلیل کوهستانی بودن منطقه، نخستین ساکنان در مناطق مرکزی و غربی لرستان سکونت یافتند. در این استان، بیش از ۲۵۰ غار و پناهگاه صخره‌ای وجود دارد که نیمی از آنان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند. از جلمه غارهای مهم می‌توان به غارهای منقوش پیش از تاریخ هومیان یک، هومیان دو و میر ملاس کوهدشت و دوشه بخش چگنی خرم‌آباد، غارهای مسکونی پیش از تاریخ دره خرم‌آباد مانند غارهای پاسنگر، قمری، کنجی، گرارجنه و یافته و غار باستانی و شگفت‌انگیز کلماکره پلدختر و غار تمندر، غار شاهرود و غار بزنوید الیگودرز اشاره کرد
-
-پل‌ها و دژها
-از دوره‌های هخامنشیان و ساسانیان، پل‌ها و دژهای ویران‌شده فراوانی به جای مانده‌است. پل گاومیشان، پل‌دختر، پل کشکان، پل شاپوری، پل کلهر، پل سی پله، پل معمولان و نیز قلعه نصیر، قلعه می‌شوند، کاروانسرای چمشک وقلعه فلک الافلاک از این دسته‌اند. گورستان‌ها و تپه‌های تاریخی فراوانی در بیشتر مناطق این استان وجود دارند که هنوز مورد کاوش باستان‌شناسی قرار نگرفته‌اند. فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست قلعه‌ای تاریخی در مرکز شهر خرم‌آباد در استان لرستان است. فلک الافلاک با نام قلعه دوازده برجی هم شناخته می‌شود. قلعه فلک الافلاک بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد و در نزدیکی رودخانه خرم‌آباد قرار گرفته و چشم گیرترین اثر تاریخی و گردشگری درون شهر خرم‌آباد است. قلعه باجول و قلعه مندیش در الیگودرز نیز نشان از قدمت تاریخی این منطقه دارد. 
-از جاذبه‌های تاریخی شهر دورود می‌توان به پل تاریخی چالانچولان اشاره کرد. پایه این پل در زمان ساسانیان پایه‌گذاری شده‌است و در زمان صفویه گسترش پیدا کرد. این پل بر روی رودخانه سزار احداث شده‌است و طول پل ۶ در ۱۲۰ متر است که دارای ۶ طا�� چشمه می‌باشد که ارتفاع طاق چشمه‌ها به بیش از یک متر می‌رسد. پل تاریخی چالان چولان دارای موج شکن‌هایی در قسمت شمال غربی است. جهت امنیت عابرین از روی پل، دو طرف پل دارای دیواره آجری به ارتفاع ۹۰ سانتی‌متر است. این پل به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این پل در ۲۰ کیلومتری شهر دورود واقع شده‌است. 
-
-مسجدها
-مسجدها و امامزاده‌ها نیز از مهم‌ترین آثار به جای مانده از دوره‌های پس از اسلام در این منطقه هستند که مسجد جامع، مسجد سلطانی بروجرد مسجد جامع خرم‌آباد، امامزاده پیرشمس الدین بن موسی، امامزاده جعفر بروجرد، شاهزاده احمد پلدختر، شاهزاده محمد کوهدشت، امامزاده ابراهیم نورآباد، شاهزاده عبدالله، امامزاده زیدبن علی و امامزادگان ابوالوفا واقع در شهر خرم‌آباد، امامزاده محمد بن حسن الیگودرزاز قدیمی‌ترین و مهم‌ترین این آثار به‌شمار می‌آیند. 
-از جمله مهم‌ترین مساجد استان لرستان می‌توان به مسجد جامع بروجرد که به مسجد جمعه نیز شناخته می‌شود اشاره کرد که یکی از نخستین مسجدهای ساخته‌شده در ایران است که در قرن دوم تا سوم هجری در شهر بروجرد بنا نهاده شده‌است. این مسجد در دل یکی از محله‌های تاریخی شهر با نام دودانگه واقع‌شده و به لحاظ معماری و قدمت، از بناهای منحصر به فرد استان لرستان و شهر بروجرد است. 
-
-گردشگاه‌ها و دیدنی‌های طبیعی
-استان لرستان به دلیل قرارگیری در رشته کوه‌های زاگرس و وجود منابع فراوان آب دارای موقعیت مناسب از لحاظ گردشگاه‌ها و دیدنی‌های طبیعی است. لرستان یک استان چهار فصل و دارای آب وهوای متنوع است و سه ناحیه مشخص آب و هوایی دارد. کوهستان‌های مرتفع، آبشارهای متعدد، دریاچه‌های طبیعی، جنگل‌های وسیع بلوط و چند دشت وسیع در لرستان وجود دارند که از ظرفیت‌های این استان برای جذب گردشگر هستند. از مهمترین گردشگاه‌ها و دیدنی‌های طبیعی لرستان می‌توان به این مکان‌ها اشاره کرد: 
-
-
-دریاچه گهر دورود
-اشترانکوه
-لاله‌های واژگون دالانی الیگودرز
-پارک جنگلی شورآب
-منطقه گلدشت
-دریاچه کیو
-مجموعه تالاب‌های پلدختر
-آبشارها
-
-آبشارها
-
-لرستان به دلیل قرار گرفتن در مناطق کوهستانی و همچنین به دلیل برخوردار بودن از منابع آب بسیار و چشمه‌های فراوان در موقعیت بسیار خوبی برای به وجود آمدن آبشارهای طبیعی است. در لرستان بالغ بر ۵۰ آبشار وجود دارد که هر ساله در فصل‌های مختلف علاقه‌مندان بسیاری را به خود جذب می‌کنند. 
-آبشارهای شهرستان ازنا
-آبشار عروس
-آبشار کول جنو
-آبشار شن
-آبشار گل گل
-آبشار گردو
-آبشار مهر
-آبشار شن اسکی
-آبشار دره دره
-آبشار جرجر
-
-آبشارهای شهرستان الیگودرز
-آبشار آب‌سفید
-آبشار برنجه
-آبشار چکان
-آبشار تیندر
-آبشار لوچ
-آبشار خورشید
-آبشارهای دورک
-آبشار وارگ
-آبشار چونگ شنه
-آبشار تاف
-آبشار کیگوران
-آبشار دره ماهی
-آبشار مبارک‌آباد
-آبشارهای شهرستان پلدختر
-آبشار افرینه
-آبشار آبتاف
-آبشار دره گرگ
-آبشارهای شهرستان خرم‌آباد
-آبشار نوژیان در بخش پاپی
-آبشار سرکانه در بخش پاپی
-آبشار وارک در بخش پاپی
-آبشار مخمل کوه
-آبشار بیشه در بخش پاپی
-آبشارهای شهرستان دلفان
-آبشارغسلگه
-آبشار سویله
-آبشارهای شهرستان دورود
-آبشار ازنادر
-آبشار آب‌گرمه
-آبشار تنگ عزیز آباد
-آبشار هشوید
-آبشار چکان
-
-آبشارهای شهرستان سلسله
-آبشار گلهو
-
-دریاچه‌ها
-دریاچه گهر
-
-دریاچه گهر ��ر میان رشته‌کوه اشترانکوه در جنوب شرقی شهرستان دورود واقع شده‌است. این دریاچه که به «نگین اشترانکوه» معروف است یکی از زیباترین دریاچه‌های طبیعی ایران به‌شمار می‌رود و با ارتفاع ۲۳۶۰ متر از سطح دریا واقع شده‌است. دسترسی به این دریاچه از طریق شهر دورود امکان‌پذیر است. 
-دریاچه کیو
-
-دریاچه کیو در شمال غرب شهر خرم‌آباد قرار گرفته‌است. مساحت دریاچه هفت هکتار و عمق آن بین سه تا هفت متر است. این دریاچه از ارزشهای توریستی درون‌شهری برخوردار بوده و همچنین زیستگاهی مناسب برای جانوران آبزی و پرندگان بومی و مهاجر است. کیو در گویش لری مردمان خرم‌آباد به معنی کبود رنگ و آبی است و دلیل استفاده آن آب زلال و عمیق این دریاچه است که به رنگ آبی و نیلی دیده می‌شود. 
-
-دریاچه شط تمی
-
-دریاچه تمی یکی از جاذبه‌های گردشگری الیگودرز است. دریاچه تمی یکی از زیباترین دریاچه‌های کوهستان لرستان به‌شمار می‌رود که در جنوب استان لرستان و شهرستان الیگودرز در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد. تمی در گویش محلی به مکانی صاف و هموار که در جایی بلند قرار گرفته گفته می‌شود. 
-دریاچه خان‌آباد
-
-دریاچه سد خان‌آباد یکی از جاذبه‌های الیگودرز می‌باشد. این دریاچه در ۵۰ کیلومتری جنوب شرقی الیگودرز قرار دارد که شامل امکانات تفریحی همچون قایق تفریحی، جت اسکی و اسکان شبانه می‌باشد. 
-
-تالاب‌ها
-از مهم‌ترین تالاب‌های لرستان می‌توان به تالاب ازگن دورود و تالاب‌های پلدختر اشاره کرد. 
-تالاب ازگن، تالابی فصلی در شهر دورود و در نزدیکی آبشار آب گرم قرار دارد. این تالاب فصلی بوده و از ابتدای بهار تا اواخر بهار به دلیل بارش‌ها، دارای آب می‌باشد. این تالاب یکی از دیدنی‌های شهر دورود در بهار می‌باشد. 
-تالاب پلدختر در ۱۵ کیلومتری جنوب پلدختر قرار دارد و از طریق یک جاده خاکی فرعی کنار جاده پلدختر - اندیمشک قابل‌دسترس است. زندگی بسیاری از حیوانات آن منطقه به این تالاب‌ها بستگی دارد. به‌طوری‌که شکار در آن منطقه ممنوع است. تعداد تالاب‌های پلدختر به ۱۰ عدد می‌رسد. 
-
-چشمه‌ها وسراب‌ها
-
-ازجمله موارد طبیعی و اکوتوریستی در لرستان وجود چشمه هاوسراب‌های متعدد در سطح این استان است. این سراب‌ها و چشمه‌ها شرایط مناسبی را جهت جذب جمعیت توریستی داخل استان و خارج از استان را فراهم می‌نماید. سراب هنام و سراب کهمان در الشتر، سراب چگنی، کیو و چشمه‌های گلستان، گرداب سنگی در خرم‌آباد، سراب جانیزه، سراب زرشکه، سراب سفید، سراب زارم، سراب کرتول، و چشمه‌های ونایی، دره خونی، هفت چشمه و اسل در بروجرد و اشترینان، سراب غارتمندر و گردکانک، ماهی چال، فرسیان، گایکان، سر دره، رود آب در الیگودرز، سراب چشمه و رودک در دورود، و چشمه فلفلی در ازنا، اطراف برخی از این چشمه‌ها و سرابها از پوشش گیاهی نادری برخوردار بوده و در طول فصول مساعد شرایط مناسبی را جهت جذب گردشگران فراهم می‌نماید. 
-
-مردم‌شناسی
-
-جمعیت استان را طایفه‌ها و تیره‌هایی از قوم ایرانی لر تشکیل می‌دهند. طبق آمارگیری‌های رسمی حدود ۹۲ ٪درصد مردم استان را لرها تشکیل می‌دهند. مردم لرستان عمداتا به زبان لری و زیر گویش‌های آن نظیر لری بالاگریوه‌ای، لری خرم‌آبادی، لری بختیاری، لری ثلاثی، لکی و فارسی تکلم می‌کنند. محدوده سرزمین‌های لرنشین محدود به استان لرستان نیست و در استان‌های چهارمحال و بختیاری، فارس، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، بوشهر، خوزستان، همدان، مرکزی و ایلام نیز طایفه‌های گوناگون لر پراکنده‌اند. 
-برخی از مردم لرستان به زبان لکی تکلم می‌کنند که شامل شهرستان‌های دلفان، سلسله و بخشی از شهرستان کوهدشت می‌شود. این زبان به‌دلیل «وجود نداشتن یک رسم‌الخط کامل و جامع دانشگاهی و بدون اشکالات آواشناسی، آوا نگاری و زبان‌شناسی» فعلا در دانشگاه‌ها یا مدارس تدریس نمی‌شود. 
-
-زبان و گویش در لرستان
-
-گویش‌های لری نزدیک‌ترین گویش‌های ایرانی به زبان فارسی هستند. زبان لری همانند زبان فارسی نواده‌ای از زبان پارسی میانه است و واژه‌های آن همانندی بسیاری با فارسی دارد. ریشه زبان‌های ایرانی لری-بختیار مانند زبان فارسی به پارسی میانه (پهلوی ساسانی) و از طریق پارسی میانه به پارسی باستان (زبان هخامنشیان) برمی‌گردد. ویژگی‌های زبان لری نشان می‌دهد که چیرگی زبان‌های ایرانی در منطقه کنونی لرستان در تاریخ باستان از سوی ناحیه پارس صورت گرفته و نه از سوی ناحیه ماد. زبان‌شناسانی دیگر لری را یک پیوستار زبانی از گویش‌های ایرانی جنوب غربی بین گونه‌های فارسی و کردی دانسته‌اند، که میان مردم لر در غرب و جنوب غرب ایران رایج است و خود از سه گویش جدا تشکیل می‌شود که عبارتند از گویش لری فیلی، لری بختیاری و لری جنوبی (کهگیلویه و ممسنی و بویراحمدی) و در دو سوی پیوستار با انواعی از زبان‌های کردی وفارسی شانه به شانه‌است. به عبارت دقیق‌تر این خانواده یک گروه جدا اما مرتبط از چند زیرگروه پیوسته از ایلات و طوایف است، شناخته شده‌ترین این گروه‌ها عبارتند از بخشی از فیلی‌ها یا لر کوچک و بختیاری، بویراحمد، کهگیلویه، لک و ممسنی (چهار گروه اخیر لر بزرگ را تشکیل می‌دهند). فیلی بیشتر به پیشکوه و پشتکوه تقسیم می‌شود، چند گروه کوچکتر دیگر هم هستند. 
-
-جمعیت
-
-بر اساس سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت استان لرستان دوره در سال ۱۳۹۰ برابر با ۱ ٬ ۷۵۴ ٬ ۲۴۳ نفر بوده‌است که ۲ ٫ ۳ درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهد. تراکم جمعیت استان لرستان در همین سال برابر با ۶۲ نفر در هر کیلومتر مربع بوده‌است. همچنین طی دوره پنج ساله ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰، متوسط نرخ رشد سالانه جمعیت استان لرستان ۰ ٫ ۴۴ درصد بوده‌است. در سرشماری سال سرشماری ۱۳۸۵، جمعیت لرستان ۱ ٫ ۷۱۶ ٫ ۵۲۷ نفر گزارش شده‌بود. 
-تعداد خانوارهای استان لرستان در سال ۱۳۹۰ برابر با ۴۶۲ ٬ ۵۲۸ نفر بوده‌است. تعداد خانوارهای لرستان در سال ۱۳۸۵ برابر ۳۸۴ ٬ ۰۹۹ نفر بوده‌است. به این ترتیب طی یک دوره پنج ساله تعداد خانوارهای لرستانی بیش از ۲۰ درصد رشد کرده‌است. بر اساس همین سرشماری، جمعیت شهرنشین استان لرستان در سال ۱۳۹۰ برابر با ۱ ٬ ۰۷۵ ٬ ۹۵۱ نفر بوده‌است که نسبت به سال ۱۳۸۵ از رشدی برابر با ۵ ٫ ۵ درصد برخوردار بوده‌است. به این ترتیب ضریب شهرنشینی در استان لرستان ۶۱ ٫ ۳ درصد است. 
-
-موقعیت اقتصادی
-
-لرستان به سبب داشتن کوهستانهای پهناور و مراتع بسیار، از گذشته‌های دور زیستگاه مردمی بوده که دامپروری و کشاورزی پیشه اصلی آنان بوده‌است. به همین سبب ساختار طایفه‌ای در این استان از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌است. ایلات و طوایف لرستان گستردگی زیادی دارند اما در مجموع به دو گروه کوچ رو و ساکن تقسیم می‌شوند. طایفه‌هایی از لر بختیاری در شرق لرستان، در مناطق الیگودرز و ازنا ساکن هستند یا هر ساله به این من��قه کوچ می‌کنند. مراتع فراوان و بارندگی مناسب، امکان پرورش دام و کشاورزی را در این منطقه فراهم نموده‌است. از همین رو پیشه سنتی مردم لرستان دامپروری و کشاورزی بوده‌است. ساکنان مناطق شهری، پیشه‌ور، بازرگان یا صنعت‌گر بوده‌اند. امروزه درصد قابل توجهی از ساکنان شهرها را کارمندان ادارات دولتی، آموزشی و نظامی تشکیل می‌دهند. دامپروری از جمله فعالیت‌های مهم مردم این استان به‌شمار می‌رود. از لحاظ صنعتی نیز استان لرستان در حال توسعه می‌باشد که می‌توان به صنایع ساختمانی، سیمان، فلزی، سرامیک، غذایی، پوشاک، صنایع‌دستی و شیمیائی اشاره کرد. معادن این استان شامل سنگ تراورتن، مرمریت، فلدسپات، تالک، سنگ آهک، سرب و روی می‌باشد. 
-بیش از چهل گونه از صنایع‌دستی در استان لرستان رواج دارند که مهمترین آنها عبارتند از: فرش‌بافی، ورشوسازی، گلیم‌بافی، قلمزنی روی ورشو، جاجیم بافی، خراطی چوب، نمد مالی، ساخت و قلم‌زنی مصنوعات ورشویی، سیاه چادر بافی، گیوه‌دوزی و گیوه‌بافی
-
-منابع و معادن
-لرستان به دلیل وضعیت زمین‌شناسی، دارای معادن و ذخایر غنی مانند معادن تالک، آهک صنعتی و سنگ‌های ساختمانی و تزئینی (نما) بوده و این امر نشان‌دهنده ظرفیت بالای استان در حوزه معدن است به طوریکه لرستان در زمینه وجود معادن، رتبه پنجم کشور را داراست و حدود ۲۵ درصد از ذخایر سنگ معدنی کشور در این استان وجود دارد.۶۰ درصد معادن لرستان سنگ‌های‌تزیینی هستند و ۱۸ نوع ماده معدنی از معادن استان استخراج می‌شود؛ همچنین اجتماع معادن استان در نزدیکی هم و در محدوده‌ای کوچک، از خصوصیات ارزشمند این معادن محسوب می‌شود. همچنین استان لرستان دارای منابع غنی نفت و گاز است بر اساس پژوهش‌ها و اکتشافات بیست سال اخیر ۱۸ میدان نفتی در محدوده شهرهای رومشکان، کوهدشت و پلدختر کشف‌شده که شش میدان از این میدان‌ها نفتی با ظرفیت ۱۵۰ میلیون کشف شدهکه هم‌اکنون روزانه ۱۰ هزار بشکه نفت از منطقه سرکان مالکوه پلدختر استخراج و به پالایشگاه کرمانشاه پمپاژ می‌شود. بر اساس نتایج مطالعات انجام‌شده، برآورد می‌شود که در معدن شیل نفتی در قالی کوه لرستان ۲ میلیارد بشکه نفت از نوع سبک داشته باشد. 
-
-راه‌های ارتباطی
-
-جاده‌ها
-
-در پی تأسیس وزارت طرق و شوارع در سال ۱۳۰۸ اداره طرق و شوارع خوزستان و لرستان در سال ۱۳۱۲ شروع به فعالیت کرد. در ابتدای فعالیت این وزارت حدود ۳۱۰ کیلومتر راه شوسه در محدوده استان لرستان قابل‌استفاده بود که این مقدار با تبدیل وزارت طرق و شوارع به وزارت راه به ۵۹۰ کیلومتر ارتقاء یافت. 
-اداره کل راه و ترابری استان لرستان به‌طور مستقل در سال ۱۳۵۴ تشکیل و حوزه راه استان لرستان و خوزستان رسما از یکدیگر جدا شدند. تا پایان سال ۱۳۸۱ طول راه‌های برون‌شهری استان لرستان عبارتند از ۱۶۷۱ کیلومتر راه آسفالت اصلی و ۱۵۳۳ کیلومتر راه آسفالت روستایی و ۲۷۵۰ کیلومتر راه شوسه روستایی. 
-
-آزادراه خرم زال
-آزادراه خرم‌زال که با نام آزادراه خرم‌آباد - پل زال نیز شناخته می‌شود و عملیات ساخت آن از سال ۱۳۸۴ آغاز شده بود در حد فاصل دو شهر خرم‌آباد و اندیمشک به طول ۱۰۴ کیلومتر قرار گرفته‌است. از جمله اهداف ساخت این آزادراه کاهش تصادفات، کاهش زمان سفر و همچنین صرفه‌جویی سالانه ۴۰۰ میلیارد ریال در مصرف سوخت، کاهش ۶۰ کیلومتری طول آزاد راه نسبت به مسیر قدیمی خرم‌آباد - ��لدختر - اندیمشک، کاهش بار ترافیکی و افزایش سرعت مطمئن در این محور عنوان شده‌است. 
-
-فرودگاه
-اولین هواپیما در سال ۱۳۰۴ در این فرودگاه به زمین نشست. پس از انقلاب ۱۳۵۷ هیچ‌گاه پروازهای منظمی در این فرودگاه صورت نگرفته و در برخی مواقع این فرودگاه به صورت کامل تعطیل شده‌است. خطوط هوایی فعال در فرودگاه خرم‌آباد، خط هوایی خرم‌آباد، فرودگاه مهرآباد و خط هوایی خرم‌آباد، فرودگاه بین‌المللی شهید هاشمی‌نژاد مشهد است. 
-
-راه‌آهن
-
-|} 
-
-راه‌آهن استان لرستان به دلیل کوهستانی بودن مسیر یکی از مناطق پراهمیت شبکه ریلی ایران است. مسیر ریلی استان لرستان هم‌اکنون ۲۱۵ کیلومتر است که در طول این مسیر ۱۵ ایستگاه ایجاد شده‌است. مسیر راه‌آهن لرستان دارای ۱۳۳ تونل است، همچنین این مسیر در کنار رودخانه‌های دز و سزار می‌باشد. 
-ساخت راه‌آهن سراسری شمال به جنوب از سال ۱۳۰۶ آغاز و در سال ۱۳۱۷ به بهره‌برداری رسید. راه‌آهن لرستان ابتدا جزء ناحیه جنوب بود و در اواخر سال ۱۳۲۴ و پس از خروج متفقین از مناطق کوهستانی راه‌آهن جنوب بین ایستگاه‌های دورود و اندیمشک به‌وجود آمد. 
-
-انتقال اداره کل
-اداره کل راه‌آهن لرستان از ابتدای استقلال از بخش جنوب در شهر اندیمشک مستقر بود. در حال حاضر این اداره کل به شهر دورود در استان لرستان منتقل شده‌است. 
-
-فرسودگی خطوط
-فرسودگی خطوط راه‌آهن منطقه لرستان همواره سبب ایجاد حوادث متعدد و مسدود شدن تنها خط ارتباط ریلی تهران به جنوب شده‌است. 
-
-توسعه
-طی طرحی که در دولت محمود احمدی‌نژاد مطرح گردیده‌است با اختصاص بودجه‌ای ۱۳۰۰۰ میلیارد ریالی راه‌آهن سراسری از شهر دورود به شهر بروجرد و شهرهای خرم‌آباد، کوهدشت، پلدختر و اندیمشک متصل کند. معاون ساخت و توسعه راه‌ها و راه‌آهن وزارت راه و شهرسازی ایران سرعت ساخت در این طرح را ۱۰۰ کیلومتر در سال عنوان کرده‌است. 
-
-آموزش و پرورش
-
-نخستین مدرسه استان لرستان به سبک امروزی در سال ۱۳۱۷ هجری قمری با نام آمینه در شهر بروجرد و با الگوبرداری از دارالفنون ایجاد شد. نخستین مدرسه خرم‌آباد با نام دبستان سپه در بنایی به نام خانه رحیمی
-
-دبیرستان پهلوی که در سال ۱۳۱۵ خورشیدی در محوطه سربازخانه قدیمی بروجرد افتتاح شد، یکی از قدیمی‌ترین مدارس نوین ایران است که دارای طراحی ترکیبی ایرانی - اروپایی است. در زمان افتتاح این مجتمع بزرگ، طبقه اول بنا، به عنوان دبیرستان پهلوی فعالیت یافت و طبقه دوم نیز محل استقرار اولین اداره فرهنگ (آموزش و پرورش) غرب ایران شد که پیش‌تر با نام اداره معارف بروجرد در سال ۱۲۹۸ شروع به کار کرده بود. 
-
-آموزش عالی
-
-دانشگاه علوم پزشکی لرستان
-دانشگاه لرستان
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات خرم‌آباد
-دانشگاه آزاد اسلامی خرم‌آباد
-دانشگاه آزاد اسلامی کوهدشت
-دانشگاه آزاد اسلامی الیگودرز
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد پلدختر
-دانشگاه آیت‌الله بروجردی
-دانشگاه آزاد اسلامی بروجرد
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات بروجرد
-دانشگاه آزاد اسلامی دورود
-حوزه علمیه کمالیه
-دانشگاه آزاد اسلامی رومشکان
-
-رسانه‌ها
-نخستین روزنامه بروجرد و لرستان در دوره قاجار و در سال ۱۳۲۷ قمری (۱۲۸۸ خورشیدی) با نام بیضاء منتشر شد. 
-
-لرستان دارای بیش از ۱۵۶ رسانه (شامل نشریات و پایگاه‌های خبری فعال و دارای مجوز، نمایندگی خبرگزاری سراسری، نمایندگی روزنامه سراسری و…) است. 
-
-از آبان ۱۳۹۱ با صدور مجوز اولین پایگاه خبری رسمی در لرستان، مطبوعات این استان به صورت رسمی وارد فضای مجازی و برخط شدند و در سال ۱۳۹۴ رکورد تیراژ مطلب در مطبوعات لرستان شکسته شد. 
-
-شبکه افلاک
-
-شبکه افلاک که با نام شبکه استانی سیمای مرکز لرستان نیز شناخته می‌شود. شبکه تلویزیونی استانی متعلق به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است که ویژه مردم استان لرستان برنامه پخش می‌کند. تلویزیون از سال ۱۳۵۱ با نصب چند ایستگاه فرستنده تلویزیونی بخشی از شهرستان‌های لرستان تحت پوشش قرار گرفت. برنامه‌های این مرکز پیش از ایجاد شبکه استانی از سال ۱۳۶۷ با افتتاح تلویزیونی محلی استان فعالیت خود را به‌طور منسجم در مر کز آغاز نمود. 
-
-رادیو لرستان
-
-رادیو لرستان در سال ۱۳۳۷ آغاز به کار کرد. در آن زمان نیروی ارتش و لشکرمستقر در خرم‌آباد به وسیله بی‌سیم، هفته‌ای یک روز به مدت شصت دقیقه برنامه‌های مختلفی پخش می‌کرد. در سال ۱۳۵۱ یک فرستنده یک کیلوواتی با پخش روزانه ۹ ساعت برنامه در خرم‌آباد آغاز به کار کرد که از این مدت ۸ ساعت به تقویت شبکه سراسری رادیو و یک ساعت نیز اختصاص به پخش خبر و ترانه داشت. در سال ۱۳۵۲ در یکمین سالگرد تأسیس رادیو مرکز لرستان ساعات کار این مرکز به ۱۰ ساعت رسید که از این ده ساعت دو ساعت تولید محلی و بقیه آن تقویت شبکه بوده‌است. 
-
-موسیقی لرستان
-
-موسیقی لرستان از تنوع و پیشینه‌ای کهن برخوردار است که به دو بخش کلی، موسیقی‌های آوازی (کلامی) و موسیقی‌های‌سازی تقسیم می‌شود. هم‌اکنون موسیقی لری در قالب ترانه به هفت بخش تقسیم می‌شود. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق لرنشین، تصویری از رقص و پایکوبی بر قطعه‌ای سفالی به دست آمده که قدمت موسیقی در این منطقه را به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح رقم می‌زند. همچنین از آثار و شواهد به دست آمده در این مناطق تصاویری از آلات موسیقی دوران مانند شیپور و تنبور بر روی ظروف نقره وجود دارد که حاکی از رواج موسیقی نزد این قوم در عهد ساسانی است. امروزه نیز برخی از نغمه‌های باستانی در قالب مقامهای موسیقی قومی باقی مانده‌است. موسیقی و ترانه‌های مردم لر معمولا در میزانهای مرسوم ۴ / ۲، ۸ / ۶، ۸ / ۷ اجرا می‌شوند. همان‌طور که مشاهده می‌شود این وزنها در موسیقی مردم کرد نیز وجود دارند. اما نکته قابل‌ملاحظه در این میان نحوه اجرای تاکیدها در هر قوم است که باعث تفاوت و ایجاد ویژگی برای هر قوم می‌گردد. 
-
-جستارهای وابسته
-گویش‌های لری
-اتابکان لرستان
-اتابکان لر کوچک
-فهرست طایفه‌های لرستان
-پوشاک مردم لرستان
-موسیقی لرستان
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-وبگاه رسمی
-
-استان لرستان
-لرستان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۳۵۲ در ایران
-لرها
-مردمان ایرانی‌تبار
-زبان لکی از زبان‌های ایرانی شاخه شمالی غربی رایج در غرب ایران است. بسیاری از منابع از جمله دانشنامه اتنولوگ آن را شاخه‌ای از زبان‌های کردی می‌دانند و برخی منابع نیز لکی را گویشی از کردی جنوبی دانسته‌اند. اما با این حال، این نظریات مورد پذیرش همگان نیستند؛ چنان‌که برخی از منابع آن را شاخه‌ای از گورانی، لری یا بازمانده فارسی باستان و برخی نیز لکی را یک‌زبان مستقل دانسته‌اند. 
-
-حدود یک‌ونیم میلیون تا دو میلیون نفر با زبان مادری (۲۰۱۴) به این زبان سخن می‌گویند. گویشوران این زبان در استانهای همجوار غرب ایرا�� زندگی می‌کنند. و زبان مشترک اقوام کرد و لر بوده‌است. 
-
-زبان لکی به درخواست میراث فرهنگی استان لرستان در مرداد ماه ۱۳۹۶ ثبت ملی شد. در زبان لکی کنونی برخی از لغات، اصطلاحات و واژه‌های موجود در زبان اوستایی با کمترین تغییر، رایج و معمول هستند. ادبیات لکی، منظوم و مملو از اشعار، ضرب‌المثل‌ها، تمثیل‌ها، افسانه‌ها و بسیاری از کلمات و جملات آن دارای اوزان عروضی است، با این تفاوت که شعر لکی همه‌جا ۱۰ هجایی است، اما گاهی ۸ و ۱۲ هجایی نیز دارد. زبان و ادبیات لکی در معرض فراموشی و آسیب جدی است و این زبان در مدارس آموخته نمی‌شود. رسم‌الخط واحدی در زبان لکی وجود ندارد. عبدالعلی میرزانیا کارشناس، شاعر و پژوهشگر زبان لکی می‌گوید: واژه‌های زبان لکی در معرض فراموشی قرار دارند که این موضوع هشداری جدی برای مقابله با آسیب رسیدن به این زبان کهن است. زبان گفتاری اکثر کودکان لک زبان، فارسی است. 
-
-تبارشناسی
-
-نظریه‌ها در مورد تبار کردی
-دانشنامه اتنولوگ لکی را شاخه‌ای از زبان‌های کردی می‌داند. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز، لکی را لهجه‌ای از زبان کردی دانسته‌است. در فرهنگ دهخدا، لکی، «لهجه‌ای از زبان کردی که مردم هرسین و توابع بدان سخن گویند.» تعریف شده‌است. برخی از زبانشناسان لکی را در شاخه کردی جنوبی طبقه‌بندی کرده‌اند. برخی از منابع زبان‌شناسی لکی را در شاخه زبان‌های کردی از شاخه زبان‌های ایرانی‌تبار غربی قرار داده‌اند. 
-
-ژویس بلو معتقد است که کردی جنوبی از تعداد زیادی گویش‌های ناهمگون تشکیل‌شده که از این بین می‌توان به گویش کرمانشاهی، گویش سنجابی، گویش کلهری، گویش لکی، گویش لری (متعلق به پشتکوه) و غیره اشاره کرد. 
-
-گویش‌های کردی جنوبی شامل تعداد زیادی لهجه‌های منفرد و متفاوت نظیر (کرمانشاهی، کلهری، لکی، سنجابی، فیلی) در استان‌های کرمانشاه، کردستان، ایلام و لرستان در غرب ایران و نیز در شرق عراق می‌باشند. 
-
-سایر نظریه‌ها
-اما به تازگی برخی از زبانشناسان رویکرد جدیدی را در این مورد آغاز کرده‌اند که درباره طبقه‌بندی لکی به عنوان یکی از زیرشاخه‌های زبان کردی ابهام دارد. فرامرز شهسواری زبان لکی را یک شاخه مستقل زبان‌های ایرانی در گروه شمال غربی و جدا از کردی و لری می‌داند. همچنین محمد دبیرمقدم در کتاب رده‌شناسی زبان‌های ایرانی لکی را به عنوان زبانی مستقل و جدا از کردی و لری طبقه‌بندی کرده‌است. 
-
-مهرداد ایزدی و نادر انتصار نیز زبان لکی را یکی از گویش‌های اصلی زبان گورانی می‌دانند. 
-
-در کتاب فرهنگ و واژه‌نامه لکی کیان به نقل از کتاب جغرافیای نظامی ایران آمده: «زبان لکی از زبان‌های فارسی قدیم ایران می‌باشد که به علت کوهستانی بودن جایگاه آن مردم، از نفوذ واژه‌های بیگانه محفوظ مانده‌است.» ویلیام فرالی لکی را شاخه‌ای از زبان لری می‌داند. 
-
-ویژگی‌ها
-برخی معتقدند ساختار اصلی دستوری و افعال لکی «همانند دیگر لهجه‌های کردی» در زمره زبان‌های ایرانی غربی قرار می‌گیرد. این ارتباط همچنین با مشاهده بقایای ساختار کنایی (ارگاتیو) در لکی تصدیق می‌شود. در گویش لکی مانند هورامی و لهجه اردلانی و کرمانجی ویژگی ارگاتیو مشاهده می‌شود، بنابراین زبان لکی شبیه به کردی و از لری متفاوت است. حمید ایزد پناه محقق لر، درباره زبان لکی می‌گوید که این زبان از لری متفاوت است؛ لکی مربوط به پهلوی اشکانی است و لری مربوط به فارسی هخامنشی می‌باشد و لکی را همان شعر فهلوی دانسته‌است. 
-لکی در دسته شمال غربی زبان‌های ایرانی قرار دارد و چون لری در شاخه جنوبی زبان‌های ایرانی قرار دارد. می‌توان گفت لکی در دسته زبان لری قرار نمی‌گیرد و پیوند ۸۰ درصدی با لری خرم‌آبادی را می‌توان در حضور بیشینه طوایف لک در شهر خرم‌آباد دانست. این‌که ۷۰ درصد واژه‌های لکی و زبان فارسی و ۶۹ درصد با لری شمالی و ۷۸ درصد با لری خرم‌آباد یکی است، به گفته فرامرز شهسواری دلیل صریحی است که زبان لکی کاملا از لری و کردی جداست و مشابهت‌ها به دلیل همجواری جغرافیایی است: 
-
- «به‌طور تقریبی، انواعی که بین ۹۰ – ۸۰ درصد تشابه واژگانی دارند، ممکن است به یک‌زبان واحد تعلق داشته باشند یا نه. زبان‌های با بیش از ۹۰ درصد تشابه واژگانی، معمولا گویشهای یک‌زبان هستند.» 
-
-تحقیقات اتنولوگ و آنونبی
-تحقیقات اتنولوگ و آنونبی درباره زبان لکی نشان می‌دهد ۷۰ درصد واژگان لکی با زبان فارسی مشترک است. ۷۸ درصد با لری خرم‌آبادی و ۶۹ درصد با لری شمالی. 
-
-در لرستان جایگزینی زبانی به سوی لری در میان گویشوران لکی در جریان است و گویشوران لری نیز به نوبه خود گرایش به استفاده بیشتر از فارسی معیار دارند. 
-
-محل زندگی گویشوران
-حوزه گسترش لکی عبارت است از: 
-استان لرستان: 
-شهرستان سلسله (با مرکزیت: الشتر) 
-شهرستان دلفان (با مرکزیت نورآباد) 
-شهرستان کوهدشت
-شهرستان خرم‌آباد
-شهرستان بروجرد
-شهرستان رومشکان
-استان کرمانشاه: 
-شهرستان هرسین
-شهرستان صحنه
-شهرستان کنگاور
-شهرستان کرمانشاه
-استان ایلام: 
-شهرستان هلیلان
-شهرستان دره‌شهر
-استان همدان: 
-شهرستان نهاوند
-بخش‌هایی از جنوب غربی استان همدان
-بخش‌هایی دیگر از طوایف لک در: کردستان عراق، کرکوک و خانقین سکونت دارند. در کردستان عراق تعداد گویشوران لک بیشتر از ایران است. 
-گروه‌های زیادی از لک‌ها در طول تاریخ از مناطق خود کوچانده و تبعید شده‌اند از جمله گروهی که ساکن شمال ایران هستند و به کردهای تبعیدی معروفند و گروهی دیگر که توسط عثمانی‌ها به اطراف آنکارا (شهر هایمانا یا هیمنا) کوچانده شدند به لک‌های «شیخ بزینی» یا کردهای هیمنه‌ای معروفند که هنوز فرهنگ و هویت خود را کمابیش حفظ کرده‌اند. 
-معمولا لک‌های جنوب استان همدان لر دانسته می‌شوند. 
-
-در تاریخ‌های گذشتگان از جمله تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی از شانزده ولایت به عنوان کردستان یاد شده‌است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری نخستین کسی بود که اسم کردستان و شانزده ولایت آن را آورده‌است: «کردستان و آن شانزده ولایت است و حدودش به ولایات عرب و خوزستان و عراق عجم و آذربایجان و دیاربکر پیوسته‌است. آلانی، الیشتر، بهار، خفتیان، دربند، تاج خاتون، دربند رنگی، دزبیل، دینور، سلطان‌آباد، چمچمال، شهر زور، کرمانشاه (قرمیسین) هرسین، وسطام.» 
-
-در اسناد تاریخی سده شانزدهم میلادی نیز طوایف لک را بخشی از طوایف کرد می‌دانند نظیر کتاب شرفنامه اثر شرف‌خان بدلیسی که به فارسی نوشته شده‌است. 
-بخش‌هایی دیگر از مردم قوم لک در کرکوک و خانقین عراق سکونت دارند. در عراق تعداد گویشوران لک را بیشتر از ایران حدس زده‌اند. 
-
-طوایف استان لرستان خود سه بخش اصلی هستند، لر بختیاری، لر بالا گریوه‌ای یا خرم‌آبادی، و لک. 
-
-با این حال پرویز ناتل خانلری زبان‌های لری و بختیاری را هم‌خانواده با کردی می‌داند. در کوهستان بختیاری و قسمتی از مغرب استان فارس ایل‌های بختیاری و ممسنی و بویراحمدی به گویش‌هایی سخن می‌گویند که با کردی خویشاوندی دارد، اما با هیچ‌یک از شعبه‌های آن درست یکسان نیست، و میان خود آن‌ها نیز ویژگی‌ها و دگرگونی‌هایی وجود دارد که هنوز با دقت حدود و فواصل آن‌ها مشخص نشده‌است. اما معمول چنین است که همه گویش‌های بختیاری و لری را جزو یک گروه بشمارند. 
-
-چالش‌ها
-یکی از مشکلات این زبان، عدم تدریس آن در مراکز علمی است. از آنجا که زبان لکی دارای یک رسم‌الخط استاندارد لکی نیست، آموزش این زبان در مناطق لک‌نشین تاکنون عملی نشده‌است. 
-
-یک سال پس از ثبت زبان لکی، در جلسه‌ای که توسط تنی چند از زبانشناسان در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۹۷ در استان لرستان تشکیل شد، قرار شد در آینده‌ای نزدیک رسم‌الخطی واحد برای زبان لکی معرفی شود. 
-
-ثبت ملی زبان لکی
-لکی به عنوان زبانی قدیمی از طرف سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری جمهوری اسلامی ایران در جلسه روز ۱۰ مرداد ۱۳۹۶ خورشیدی، به عنوان اثری ملی در حوزه میراث ناملموس به در خواست لرستان ثبت شد. 
-
-ثبت زبان لکی به عنوان یک‌زبان مستقل و جدای از زبان کردی واکنش منفی و تندی را از طرف برخی از کردهای ایران و عراق در پی داشت و باعث شد دانشجویان دانشگاه مهاباد طی نامه‌ای از سازمان میراث فرهنگی تقاضا کنند از این تصمیم صرف‌نظر کند. احزاب کرد اپوزسیون ایران هم آن را آسمیلاسیون و تفرقه‌افکنی در بین کردها قلمداد کردند. 
-
-آواها
-
-ا (مثل اردک) از لری وارد لکی شده‌است و برخی از لک‌ها این آوا را ندارند (لرها معمولا «آ» را به «و» تبدیل می‌کنند). 
-
-دستور
-
-ضمایر شخصی
-
-ضمیر انعکاسی «خود» در لکی «ووژ» است. 
-
-ضمایر اشاره
-
-حالت مجهولی
-پسوند مجهول‌ساز در لکی «-ریا و» یا " است. 
-
-افعال
-حال ساده فعل «خوردن»: 
-
-مثال: ئاوه مه‌هوارد. (آب خوردم) 
-ماضی ساده فعل «خوردن»: 
-
-مثال: ئاوت هوارد. (آب خوردی) 
-ماضی استمراری فعل «خوردن»: 
-
-مثال: ئه‌وانه مه‌هووارد. (آب می‌خوردند) 
-ماضی نقلی فعل «خوردن»: 
-
-مثال: ئاومان هواردیه. (آب خورده‌ایم) 
-ماضی بعید فعل «خوردن»: 
-
-مثال: ئاوتان هواردوی. (آب خورده بودید) 
-
-جستارهای وابسته
-گویش چهاردولی
-زبان کردی
-گویش‌های جنوبی کردی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-نمودار درختی زبان لکی در اتنولوگ
-
-__نمایه__
-__بخش‌جدید__
-
-زبان کردی
-زبان مردم شهر کرمانشاه
-زبان‌های ایران
-زبان‌های ایرانی
-مردم لک
-لری گاپله‌ای یا لری جاپلقی لحجه‌ای از زبان لری است که در منطقه جاپلق و ازنا و الیگودرز و جنوب خمین تکلم می‌شود، این لهجه مخلوطی از زبان لری بختیاری و لری شمالی (ثلاثی) است. 
-
-جستارهای وابسته
-گاپله
-
-شهرستان ازنا
-گویش‌های لرستان
-تناسخ یا سمساره یا تجدید حیات یا زادمرد گونه‌ای اعتقاد فلسفی یا مذهبی است که در آن، جوهر غیر فیزیکی یک موجود زنده پس از مرگ بیولوژیکی، زندگی جدیدی را در شکل یا بدن فیزیکی متفاوت آغاز می‌کند. رستاخیز فرایند مشابهی است که در برخی ادیان فرض شده‌است، و در آن روح در همان بدن زنده می‌شود. روح در اکثر باورهای مربوط به تناسخ، فناناپذیر تلقی می‌شود و تنها چیزی که فنا می‌پذیرد، بدن است. پس از مرگ، روح به یک نوزاد (یا حیوان) جدید منتقل می‌شود تا دوباره زندگی کند. اصطلاح انتقال به معنای انتقال روح از بدنی به بدن دیگر پس از مرگ است. 
-
-تناسخ یک باور عامیانه به معنای تولد دوباره پس از مرگ است و در آیین هندو به چرخه زندگی و مرگ و انتقال روح از جسم مرده به جسمی تازه و تکرار زایش و مرگ گفته می‌شود. طبق آیین هندو این چرخه تا زمانی که روح از آلودگی‌ها، غفلت‌ها و نادانی‌ها پاک نشده‌است ادامه می‌یابد. 
-
-تناسخ یک باور اصلی در ادیان هندی است (یعنی هندوئیسم، بودیسم، جینیسم و سیک‌گرایی)؛ اما گروه‌هایی هستند که به تناسخ اعتقاد ندارند ولی در عوض به زندگی پس از مرگ معتقد هستند. اگرچه اکثر فرقه‌های مسیحیت و اسلام معتقد نیستند که افراد تناسخ می‌یابند، اما گروه‌های خاصی در این ادیان به تناسخ اشاره می‌کنند. این گروه‌ها شامل اصلی‌ترین جریان‌های تاریخی و معاصر کاتاریسم، علویان، اهل حق (یارسان)، آیین مانوی، دروز، و چلیپای گلگون هستند. تبدیل نقطه به خط و حروف و اعداد مراحل تکامل این تفکر است و همان است که فیثاغورثیان، عدد را نقطۀ اولای کل عالم می‌دانستند و حاج محمدکریم خان رئیس طایفه شیخیه کرمان می‌گفت: «اکمل اعداد عدد هفت است». 
-
-تناسخ در اشکال گوناگون، به عنوان یک اعتقاد باطنی در بسیاری از جریانات یهودیت از جنبه‌های مختلف اتفاق می‌افتد، در برخی از اعتقادات مردم بومی قاره آمریکا، و برخی از بومیان استرالیا (هر چند اکثر آنها به زندگی پس از مرگ یا جهان روح معتقدند). اعتقاد به تولد مجدد توسط شخصیت‌های تاریخی یونان، مانند فیثاغورس، سقراط و افلاطون و همچنین در ادیان مختلف وجود دارد. 
-
-روابط تاریخی بین این فرقه‌ها و اعتقادات مربوط به تناسخ که از ویژگی‌های نوافلاطونی، اورفیسم، هرمتیسم، مانوئیسم و عرفان دوران روم و همچنین ادیان هند است، موضوع تحقیقات علمی اخیر بوده و در دهه‌های اخیر، بسیاری از اروپایی‌ها و آمریکایی‌های شمالی علاقه به تناسخ پیدا کرده‌اند و بسیاری از آثار معاصر خود از آن یاد می‌کنند. 
-
-فلسفه اعتقاد به تناسخ به اعتقاد هندیان به کارما یا «قانون تاوان» بازمی‌گردد. بدین صورت که هندوها معتقد بودند که پاداش و عذاب در همین جهان رخ می‌دهد. اگر انسان در زندگی فرد نیکی باشد زندگی راحت‌تری خواهد داشت. سپس این سؤال مطرح شد که: «چرا افراد نیکی وجود دارند که زندگی آن‌ها سرشار از رنج است؟» در پاسخ به این سؤال فرضیه تناسخ یا وازایش مطرح شد. که می‌گفت روح انسان پس از مرگ دوباره در قالبی جدید به این جهان بازمی‌گردد و نتیجه اعمال زندگی‌های قبلی را در این زندگی می‌بیند. به این چرخه زایش‌های مجدد نام تناسخ را داده‌اند. 
-
-تعریفی متداول از نسخ و مسخ و رسخ و فسخ بترتیب عبارت است از انتقال روح انسان به جسم انسان دیگر، انتقال روح انسان به جسم حیوان، انتقال روح انسان به جسم گیاه، انتقال روح انسان به جسم جماد
-
-واژگان و ریشه‌شناسی
-تناسخ یک واژه عربی است. در ادبیات ایرانی میانه، به ویژه زبان‌های ایرانی خاوری که با فرهنگ‌ها و تمدن‌های شرقی همچون هند و چین نزدیک‌تر بوده و سنت ترجمه از زبان‌های سنسکریت، تبتی و چینی نیز وجود داشته، واژگان و اصطلاحات به گونه‌های زادمرد (به پارتی مانوی: 𐭆𐭀𐭃𐭌𐭅𐭓𐭕 / zādmurd به سغدی: ܙܐܠܡܘܪܕ / ܙܐܬܡܘܪܬ z'tmwrδ / z'δmwrd) یا سنسار (به سغدی: ܣܢܟܣܐܐܪ snks''r) یا آژی‌مرچ (به سغدی: ܐܐܙܝܡܪܤܗ zymrch'') دیده شده‌اند. 
-
-تناسخ از منظر تفکر بودایی
-ما معمولا اهدافی برای خود خلق می‌کنیم و به سوی آنها حرکت می‌کنیم. ما امیدواریم به اوج رضایت پایدار حرکت کنیم و این امیدواری ما را پیوسته مشغول می‌سازد. ما دائما در حال شنا به جایی هستیم که فکر می‌کنیم ساحل ست؛ چیزی که احساس می‌کنیم پاسخ مشکل ماست: خواه یک رابطه عاشقانه جدید، خواه درمان یک بیماری، خواه راهی برای جوان ماندن و خواه رسیدن به ثوابی ملکوتی. در کل آنچه فکر می‌کنیم جواب ما خواهد بود خود به عامل افزایش رنج بدل می‌شود؛ پس دوباره به دنبال راه‌حل می‌گردیم. این چرخه بی‌پایان است. معادل سانسکریت این زنجیره چرخشی سمسارا است. تا وقتی‌که در غفلت زندگی می‌کنیم وجود سمسارایی بی‌پایان است. هدف آیین بودایی شکستن این چرخه است. انسانی که به درجه بودا شدن می‌رسد از چرخه سمسارا رها شده و به آرامش، صلح و رضایت برتر یا نیروانا می‌رسد. از منظر تفکر بودایی، در اصل در دنیای سمسارا هیچ‌چیز واقعی نیست. وجود این چرخه در اصل به دلیل اعتقاد کذب از مفهوم خویشتن ریشه می‌گیرد که در اصل یک اعتقاد خیالین است. هنگامی‌که انسان به روشنایی یا نیروانا می‌رسید می‌گوید من یک اسم، یک تاریخچه شخصی، انبوه خاطرات و رؤیا دارم اما هنگامی‌که دقیق نگاه می‌کنم این‌ها موهومی اند. من حال به دنبال چیزی هستم که دیگر برای من پنهان نیست: منی که از تصاویر ذهنی پاک شده‌است درست مثل قطره بارانی که به اقیانوس می‌پیوندد و ابری که در آسمان ناپدید می‌شود. در این هنگام، زمانی که سیدارتا به این شناخت رسید و بودا شد گفت من زمین را به رهایی‌ام از چرخه تولد و مرگ شاهد می‌گیرم. شگفتا این روشنایی طبیعت همه آدمیان است حال آنکه مردم از فقدان آن رنج می‌برند و در چرخه بی‌پایان و موهومی سمسارا گرفتارند. از نظر این تفسیر وجود روحی که ممکن است تناسخ داشته باشد انکار می‌شود و صرفا بر وجه روانی افراد تأکید دارد. ایده تناسخ گاهی برخی افراد که تصور دقیق و منطقی از ادیان شرقی و آیین بودا ندارند را هیجان‌زده کرده‌است چرا که گویا برای آنها حیات جاودانه را تضمین می‌کند ولی این تصور صرفا یک سوءتفاهم است. با این حال بسیاری از فرقه‌های بودایی به تناسخ روحانی اعتقاد دارند و در این مورد بین بودایی‌ها اختلاف نظر وجود دارد. 
-
-ادیان معتقد به تناسخ
-شاید هیچ اعتقاد مذهبی به اندازه تناسخ در طول تاریخ دچار تغییر و دگرگونی نشده باشد. طبق اسناد به جا مانده و تحقیقات به عمل آمده، هر گروه و فرقه‌ای بنا برخواسته‌ها، امیال و انتظاراتش این باور را شخصی‌سازی می‌نموده‌است. 
-
-هندوئیسم
-در هندوئیسم، روح (آتمن) جاودانه و نامیرا است، در حالی که جسم تولد و مرگ دارد. روح، جسم را مانند لباس کهنه ترک می‌گوید و لباس نو می‌پوشد. 
-
-برهمن‌ها به ایده وازایش (تناسخ) معتقد هستند؛ یعنی هر وقت موجودی از بین برود، روح آن از کالبد جدا شده و در همین دنیا به کالبد موجود دیگری درمی‌آید. 
-
-بودایی
-
-به استناد کتب مقدس، بودا معتقد به نوعی از وازایش (تناسخ) بود. 
-در آیین بودا، وازایش، مطلقا به معنای حرکت روح یا «نفس» از یک کالبد به کالبد دیگر نیست. این برداشت شبهه انگیز، از اخلاط اندیشه هندو و فلسفه بودایی ناشی شده، حال اینکه در آیین بودا، موجودات دارای «خود» یا بخش پایدار وجود، نبوده و بنابر این، انتقالی صورت نمی‌گیرد. 
-
-تمثیل بودا در این باب چنین است که همانگونه که با آتش یک شمع روشن، می‌توان شمعی دیگر را روشن کرد (آتش شمع اول، علت روشنایی شمع دوم است)، آگاهی یک موجود، می‌تواند باعث پدیداری واحد (های) آگ��هی دیگر شود. 
-
-تائوئیسم
-در تائوئیسم افرادی را می‌بینیم که در قالب افراد متفاوت در زمان‌های مختلف زندگی کرده‌اند. در متن مقدس چانگ تزو آمده‌است: تولد آغاز نیست، مرگ پایان نیست، وجود داشتن بدون محدودیت است. ادامه یافتن بدون آغاز است. 
-
-یارسان (اهل حق) 
-
- «دونادون»، «دون به دون» یا «جامه به جامه» مفهومی در آیین یارسان یا اهل حق است که ارتباط نزدیکی با مفهوم تناسخ و حلول روح دارد. در دین یارسان، تناسخ به این مفهوم که روح بی‌هدف از یک کالبد به کالبد دیگر منتقل شود کاملا نفی‌شده و از اساس رد می‌شود. اما مفهوم دیگری به نام دون‌به‌دون شدن (که در ظاهر به فلسفه تناسخ شباهت دارد) حقیقتی جدا نشدنی از جهانبینی یارسانی است. یارسان می‌گوید که هر روحی باید در زمانی محدود (۵۰ هزار سال) سیری را برای تکامل خود طی کند و آن را با دونادون می‌شناسند. 
-
-روح باید جسم‌ها و جامه‌های مختلف از جمله مرحله جانوری، نباتی، جمادی و … را طی کند و در هر مرحله روح وارد عالم برزخ می‌شود و پس از رسیدگی به اعمال روح و سنجش اعمالی که روح با اختیار خود به‌دست آورده دوباره روح با توجه به استحقاق خود به صورت نوزاد در خانواده مستحق خود (مثلا در جامه انسانی) در خانواده ثروتمند یا فقیر و … مورد آزمایش قرار می‌گیرد؛ و بعد از طی هزار دون (دون هزار و یکم) روح انسان کامل می‌شود و ذات خدایی در آن روح نایل می‌شود. البته روح‌هایی وجود دارد که کمتر یا بیشتر از هزار دون را طی می‌کنند و این بستگی به دلایل مختلف از جمله ریاضت و لطف خداوند و … دارد. در تناسخ اعتقاد به حلول روح است ولی در دونادون اعتقاد بر تجلی و مظهریت ذات بر روح است و …
-
-شیعیان علوی
-برخی شیعیان معروف به غلات شیعه نیز به باززایی اعتقاد دارند و آن را با رجعت یکی می‌دانند. 
-
-سیکیسم
-پیروان آیین سیک نیز به تناسخ و حلول روح در وجود دیگر پس از مرگ معتقد اند. 
-
-دیدگاه‌های دیگر
-
-عده‌ای مانند شهرستانی و جان ناس معتقدند عقیده به تناسخ عقیده‌ای گسترده در سطح جهان است: 
-شهرستانی می‌گوید: «فرقه‌ای نیست که در آن تناسخ جایگاه محکمی نداشته باشد.» 
-جان ناس می‌گوید: «عقیده به تناسخ منحصر به مردم هند نیست، بلکه تمام مذاهب عالم از بدویان وحشی گرفته تا مردم پیشرو که دارای فرهنگی متعالی می‌باشند همه کم و بیش قدمی در راه عقیده به تناسخ برداشته‌اند.» 
-در مقابل عده‌ای معتقدند این عقیده در ادیان نبوده و بعدا به دلایلی وارد ادیان شده‌است. 
-سید حسن ابطحی می‌گوید: «در کل جریاناتی که قائلین به تناسخ [برای اثبات] نقل کرده‌اند مانند … (اگر واقعیت داشته باشد) ممکن است ارواح خبیثه (شیاطین) برای انحراف مردم از حقیقت دخالت داشته و آن‌ها خود را به جای سوژه یا روح متوفا قرار داده و با طرف مقابل به گفتگو برخاسته‌اند.» 
-
-جستارهای وابسته
-کارما
-چهار حقیقت شریف
-کارما در هندوئیسم
-
-منابع
-
-کتاب آفتاب و سایه‌ها، دکتر محمدتقی فعالی
-لغت‌نامه دهخدا: سمساره
-
-برای مطالعه بیشتر
-رجعت از دیدگاه متکلمان برجسته شیعی و رابطه آن با تناسخ، اصغر بهمنی، انتشارات زائر، قم
-تناسخ (بودن یا نبودن، مسئله این است)، نویسنده: مرتضی فتحی فر، چاپ و نشر غرب، شابک: ۰ - ۹۷۳۴ - ۰۴ - ۹۶۴ - ۹۷۸
-
-
-الهیات اسماعیلی
-الهیات دروز
-بازگشت روح
-پس از مرگ
-
-دروز
-درون‌گرایی
-فلسفه دین
-فلسفه ذهن
-کابالا
-مرگ در فلسفه یونان
-مفاهیم فلسفی بودایی
-مفاهیم فلسفی جین
-مفاهیم فلسفی هندو
-هنر مجموعه‌ای از آثار یا فرآیندهای ساخت انسان است که برای اثرگذاری بر احساسات و هوش انسانی یا به منظور انتقال یک مفهوم، خلق می‌شود و با خلاقیت انسان همراه است. همچنین هنر، توانایی و مهارت آفریدن زیبایی است که به شکلی نمادین ظهور می‌کند. 
-
-فرهنگ، جامعه، محل تولد، آب و هوا و تحولات زندگی شخصی افراد هنرمند عوامل متعددی هستند که در نوع هنر هر شخص می‌تواند تأثیر به‌سزایی داشته باشد. 
-
-رشته‌های هنری
-از مهم‌ترین رشته‌های هنری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 
-هنرهای تجسمی (plastic arts): نقاشی، طراحی، تندیس‌گری، عکاسی، خوش‌نویسی، چاپ و …
-هنرهای نمایشی (dramatic arts): تئاتر، رقص و …
-هنرهای آوایی (phonetic arts): موسیقی، ادبیات، شعر، آوازو …
-هنرهای مرکب (Composite Arts): سینما، معماری و …
-
-فلسفه هنر
-هنر کنشی است آزادانه، یعنی برای نشان دادن اثر هنری که همیشه با زیبایی همراه نبوده‌است ولی همواره معنی و مفهوم معینی را به وجود می‌آورد. بدین ترتیب حوزه هنر از سایر حوزه‌های فعالیت انسان‌ها نظیر حوزه علم، فلسفه، اخلاق، منطق، سیاست و زندگی روزمره متمایز و مشخص شده‌است. گرچه مرزبندی هنر و سایر حوزه‌های آن آسان نیست. 
-
-در علوم فلسفه و ماهیت وجود هنر رابطه بسیار نزدیکی با متافیزیک و اگزیستانسیالیسم و رئالیسم دارد. نزدیکی این رابطه را می‌توان معلول توجه بسیاری از فلاسفه مدرن به زیبایی‌شناسی دانست. 
-
-دانشنامه بریتانیکا هنر را به عنوان «استفاده از توانایی و تخیل در خلق آثار زیبا، محیط یا تجاربی که می‌توان با دیگران به اشتراک گذاشت» تعریف می‌کند. البته هیچ توافق جامعی بر اینکه چه چیزی اساس هنر را تشکیل می‌دهد وجود ندارد. ذات هنر و مفاهیم مرتبط مانند زیبایی و خلاقیت، در شاخه‌ای از فلسفه به نام فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی بررسی می‌شود. آثار هنری همچنین در رشته‌هایی مانند نقد هنری و تاریخ هنر نیز بررسی می‌شوند. 
-
-افلاطون و امانوئل کانت معتقد بودند که هنر یک نوع فعالیت و مشغله‌ای است که به خودی خود مطبوع و خوشایند بوده و غیر از خود هدف دیگری ندارد. البته بعدها نظریه هنر برای هنر به‌کلی مردود شناخته شد. شیلر، شاعر و هنرمند آلمانی، نظریه کانت را می‌پذیرد و می‌گوید: «بازی را باید منشأ هنرها به حساب آوریم.» فیلسوف انگلیسی، «هربرت اسپنسر»، نظریه شیلر را تأیید می‌کند و پرندگان را مثال می‌آورد که لانه‌های خود را تزیین می‌کنند. 
-
-ارسطو ویژگی ذاتی هنرها را در تقلید یافت. او معتقد بود که تقلید نه‌تنها ابزار آن‌هاست، بلکه هدف آن‌ها نیز می‌باشد. او مانند افلاطون باور ندارد که یک‌مرتبه‌ای ایده‌آل از واقعیت (شکل‌ها) و یک‌مرتبه‌ای پایین‌تر از واقعیت (چیزهای مادی) وجود دارد و حقیقت و ارزش‌های دوم (واقعیت مادی) توسط اولی (اشکال) ارائه می‌شود. در نتیجه، ارسطو برای هنر نیز محکومیت اخلاقی ندارد. 
-
-فیلیسین شاله هنر را این‌گونه تعریف می‌کند: «هنر عبارت از کوششی برای ایجاد یک عالم ایده‌آل، یک عالم صور و عواطف بی‌آلایش، در کنار عالم واقعی است» او در جای دیگری اضافه می‌کند که هنر عبارت از طبیعت است که از خلال روحیه و از ورای شخصیت هنرمند به آن می‌رسیم. تعریف او از هنر نظریه گرانت آلن را درباره زیبایی تداعی می‌کند که می‌گفت: 
-
- «زیبا چیزی است که موجب حداکثر تحریک حواس و حداقل خستگی اندام گردد.» 
-
-در قرن هجدهم دیدرو نوشت: «هدف هر بازیگر باید این باشد که صفات خوب را دوست‌داشتنی و صفات بد را زشت و مضحک نشان بدهد.» تولستوی که قبل از انقلاب روسیه چشم از جهان فروبست، معتقد بود: «هنر هنگامی ارزش دارد که با عواطف نیکو و هنر واقعی، هر نویسنده، نقاش و پیکرتراش بتوانند احساسات مذهبی را در میان مردم تقویت کند.» نظریه او مورد اعتراض واقع شد و گفتند که وظیفه هنرمند با مسئولین اجرایی و مبلغین دین و مذهب نباید مخلوط شوند. قرن‌های متمادی استعداد برخی از هنرمندان در خدمت ذوق پست ثروتمندان قرار گرفت و هنر به صورت یک شغل و حرفه برای ارتزاق درآمد. مارسل پروست نویسنده معروف فرانسوی در یکی از نامه‌های خود چنین نوشت: «کسی که پاک نیست و جهان را به نظر بی‌آلایش نگاه نمی‌کند، نمی‌تواند هنرمند واقعی باشد.» پروست شرط لازم برای هنرمند بودن را، بی‌آلایشی و پاک بودن می‌داند. جامعه‌شناس دیگری با نام امیل دورکیم درباره هنر می‌گوید: «هنر انسان را عادت به و طهارت را به زندگی شخصی و اجتماعی داخل می‌کند. آدمی همیشه به حظ و نشاط احتیاج دارد. هنر، عواطف و احساسات بی‌آلایش گوناگونی در انسان به وجود می‌آورد و او را از کینه‌توزی و خودبینی رها می‌سازد.» گویو فیلسوف فرانسوی در همین معنا می‌گوید: «بهترین شاهد و مدرک برازندگی در یک عالم والا می‌دهد، صفا ارزشگذاری بر یک اثر هنری آن است که شما به عنوان مخاطب، خودتان را پاک‌تر و نیرومندتر احساس نمایید.» صحنه‌ای از فیلم برباد رفته که در سال ۱۹۳۹ توسط ویکتور فلمینگ کارگردانی شد. آثار هنری، علامت و نفوذ ملتی را که هنرمند در میان آن رشد کرده به دنیا نشان می‌دهد. 
-
-ژرژ دوهامل عقیده دارد که هنرمند و دوستداران هنر، صاحبان واقعی عالم هستند. حتی شوپنهاور فیلسوف بدبین آلمانی معتقد بود که: «هنر نه‌تنها شخص را از دلتنگی‌های مبهم و یأس و حرمان نجات می‌دهد، بلکه می‌تواند منبع لذت‌ها و شادی‌ها و نشاط‌های بی‌پایان گردد.» ژان ژورس در همین معنا عقیده دارد که: «هنر عالی‌ترین الهامات را به عمق حیات روزانه و دل‌های افسرده ما می‌رساند». اگوست کنت معتقد است که: «هنر به عنوان یک‌زبان مشترک، عبارت از یک دین و آئین است.» عالمی نتیجه گرفت که هنر تأثیر خود را از راه تلقین انجام می‌دهد. 
-
-برگسون وسائل و اسلوب‌های هنری را همتای اسلوب‌های خواب مصنوعی می‌داند، با این تفاوت که تأثیر آثار هنری خفیف‌تر، لطیف‌تر و معنوی هستند. 
-
-مانرو بریسیدی (۱۹۸۲) یک تعریف کارکردی از هنر ارائه می‌دهد: «اثر هنری ترکیبی از شرایط مورد نظر است که به منظور ارائه تجربه‌های زیبایی‌شناختی ارزشمند قادر به نشان دادن ویژگی‌های زیبایی‌شناختی هنر باشد.» پازولینی نیز می‌گوید: «هنر وسیله‌ای است برای به نمایش گذاشتن یک ایده ذهنی خیلی خاص که حداقل ده نفر دیگر از آن اطلاع نداشته باشند.» کارکردی‌ها، ارزش هنر وابسته، صرفا توصیفی و مبتنی بر ارزیابی نیست. 
-
-از تعاریف ارائه‌شده می‌توان به تعریف دیگری اشاره کرد که یک تعریف سازمانی محسوب می‌شود. او در درجه اول اثر هنری را به عنوان «اثر تصنعی» و در درجه دوم به عنوان «مجموعه‌ای از جنبه‌های کلیدی که از طرف برخی از نامزدها برای قدردانی از افراد فعال در منظومه هنر اعطا می‌شود» می‌بیند. 
-
-در ادبیات ایران در دوره اسلامی این معنا دوباره به ماهیت آن برمیگردد، تعریف رویه‌گرایان دگرگون شد و هنر به معنای دلیر��، کمال، فضیلت، هوشیاری، فضل، تقوی، دانش و کیاست و… به کار رفت، که دارای بار معنایی عام بود: 
-به دشمن نمایم هنر هرچه هست * زمردی و پیروزی و زور دست *
-چون غرض آمد هنر پوشیده شد * صد حجاب از دل به سوی دیده شد *
-با دانش است فخر نه با ثروت و عقار * تنها هنر تفاوت انسان و چهارپاست *
-از دیوان «پروین اعتصامی» 
-
-چو دخلت نیست خرج آهسته‌تر کن* که می‌گویند ملاحان سرودی
-
-از گلستان «سعدی». 
-
-ریشه‌شناسی
-
-واژه هنر در زبان سانسکریت، ترکیبی از دو واژه «سو» به معنی نیک و «نر» یا «نره» به معنای زن و مرد است. در زبان اوستایی «س» به «ه» تبدیل‌شده و واژه «هون» ایجاد شده‌است که در زبان پهلوی یا فارسی میانه به شکل امروزی «هنر» درآمده است که به معنای انسان کامل و فرزانه است. در زبان یونانی هنر، تکنس گفته می‌شود که این اسم به‌طور اشتباه وام‌واژه تکنالجی به معنای «فناوری» در زبان انگلیسی شده‌است. 
-
-هنرهای تجسمی
-
-مبانی هنرهای تجسمی دارای عناصری هستند که شامل: 
-
-نقطه، خط، سطح، (فضا و زمان)، ترکیب (ترکیب‌بندی)، تناسب، تعادل (توازن) و تباین (تضاد یا کنتراست) است. 
-
-تقسیم‌بندی‌های هنر متنوع است؛ یکی از آن‌ها در حالت کلی آثار هنری را به دو دسته هنرهای زیبا و هنرهای کاربردی تقسیم می‌کند: 
-هنرهای کاربردی: منظور (هنرهای حجم، فرم (شکل)، رنگ، نور، بافت، ریتم و حرکت مفید) هنرهایی است که نخست، کارکرد و سودمندی آن‌ها اهمیت دارد و هدف از خلقشان کاربردشان بوده‌است. مانند: طراحی خودرو، معماری، طراحی صنعتی. 
-هنرهای زیبا: منظور از هنرهای زیبا هنرهایی است که تنها به دلیل زیبا بودنشان خلق شده‌اند. به عبارتی «نه به خاطر چیزی دیگر، بلکه به خاطر خودشان به وجود آمده‌اند». مانند: نقاشی، مجسمه‌سازی، موسیقی، رقص. 
-
-واژه هنر امروزه در زبان فارسی در معنایی متفاوت از گذشته به کار می‌رود و بیشتر منظور از آن اشاره به نتیجه خلق انسان‌ها در زمینه هنرهای زیبا است. معنای این واژه امروز معادلی برای واژه هنرهای زیبا در زبان انگلیسی است. 
-
-به‌طور سنتی مجموعه هنرهای زیبا به ۷ دسته تقسیم می‌شوند: 
-موسیقی
-هنرهای دستی: مجسمه‌سازی، شیشه‌گری و …
-هنرهای ترسیمی: نقاشی، خطاطی، عکاسی و …
-ادبیات: شعر، داستان، نمایشنامه، فیلمنامه و نثر
-معماری
-رقص و حرکات نمایشی و…
-هنرهای نمایشی: سینما، تئاتر و …
-
-نمونه دیگر تقسیم‌بندی هفت هنر به ترتیب زمان ایجاد یا توسعه عبارتند از: 
-نقاشی
-هنرهای تجسمی «نقاشی، طراحی، تندیس‌گری، عکاسی و چاپ» 
-معماری
-ادبیات
-موسیقی
-تئاتر
-سینما
-انیمیشن
-
-وجوه مشترک آثار هنری عبارت‌اند از: 
-تخیل به عنوان مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری اثر هنری است. 
-همه آثار هنری از عاطفه و احساس هنرمند سرچشمه می‌گیرند نه از تفکر منطقی و عقلانی او. 
-چند معنایی بودن و منشور مانندی، وجه اشتراک سوم تمام آثار هنری است. 
-
-این جنبه از ویژگی‌های آثار هنری، در واقع از دو ویژگی قبلی که نام بردیم، نتیجه می‌شود. بدین معنی که هر پدیده‌ای که عنصر اصلی سازنده آن تخیل و عاطفه باشد، بی‌شک نمی‌تواند معنایی منجمد از احساسات باشند. اثری که هنر بر روح انسان می‌گذارد، تغییری عمیق و ماندگار و طولانی است. در نتیجه هرگاه خواهان اثرگذاری ماندگار باشیم، می‌توانیم از هر یک از رشته‌های هنری به فراخور نیازمان بهره ببریم. همان‌طور که در روان‌شناسی این بحث به اثبات رسیده‌است، جهان از مجموعه‌ای از افراد تشکیل شده‌است، پس اگر بخواهیم در سریع‌ترین حالت بر تعداد زیادی از افراد تأثیرگذار باشیم، می‌توانیم از اسباب هنر استفاده کنیم. هنر موسیقی و هنرهای نمایشی چون از طریق حس شنوایی و حس بینایی به سرعت درک می‌شوند، می‌توانند توأم با یکدیگر به سرعت و در ابعادی جهانی تأثیری ژرف، عمیق، ماندگار و طولانی در جوامع به وجود آورند. 
-
-هنرهای صناعی
-
-هنرهای صناعی یا سنتی، هنرها و صنایعی هستند که تک‌بعدی باشند. از این روست که هر کس در برابر آثار هنری می‌ایستد؛ دریافت و استنباط خاصی دارد. آثار هنری به سادگی می‌توانند بیان‌کننده زیبایی حقیقی باشند یا ظریفه‌ای هستند که در طول سده‌های متمادی با حفظ ریشه‌ها و سنت‌های خود رشد کرده مراحل شکل‌گیری خود را گذرانده یا می‌گذرانند و نشان‌دهنده فرهنگ یک ملت می‌باشند. 
-
-هنرهای سنتی ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم کرد: 
-شعر و ادبیات
-موسیقی
-معماری و هنرهای وابسته
-نمایش‌های سنتی و آیینی
-صنایع مستظرفه
-
-صنایع ظریف
-صنعت و صنایع ظریف، مقیاسی برای سنجیدن درجه تکامل معنوی و روحی یک ملت است. در این جهان میان هزاران محسوسات که ما در زیر نفوذ حواس پنجگانه خود از وجود و چگونگی آن‌ها باخبر می‌شویم، بعضی چیزها هست که ما بی‌اختیار آن‌ها را بیشتر دوست می‌داریم. روح ما و قلب ما مجذوب آن‌ها می‌شود بدون آنکه از آن‌ها یک فایده عملی و آنی برای ما حاصل گردد؛ مثلا وقتی‌که در جلوی یک پرده نقاشی که ثمره قوای دماغی و روحی یک صنعت‌کار را نشان می‌دهد می‌ایستیم، ساعتها مشغول تماشای آن و غرق حیرت و تعجب می‌شویم. 
-
-که بجز موارد بالا همه آثار هنری را شامل می‌شود. هنر مقدس همواره دو غایت بنیادی داشته‌است. اول زیبایی صورت عبادات و دوم نگهبانی و حفاظت از آن. دومین ممیزه هنر مقدس بدان حقیقت رجوع می‌کند که اسلام صرف زیبایی را مطلوب تلقی نکرده، بلکه زیبایی را با کمال مورد تأمل قرار می‌دهد. آنچه منشأ نقوش پراکنده و مایه پراکندگی خاطر است در قلمرو هنر اسلامی نفی می‌شود، از اینجا هرگونه آرایش زرین یا جامه‌های فاخر در عبادات طرد می‌گردند. 
-
-به تعبیر بورکهارت آداب دینی هنر الهی است. از آنجا که گونه‌ای جلوه‌گری و سمبولیسم در سطحی از شکلها و حالت‌های آدمی برای جست‌وجوی راهی به ماورای همه مظاهر و اعیان وجود است. در مسیحیت این آداب نیایشی است -مانند عشای ربانی و آداب خاص مسیحی- متضمن هنر مقدس یعنی معماری و شمایل‌نگاری مسیحی که از برجسته‌ترین مظاهر هنر مسیحی می‌باشند. با توجه به معنای ذاتی عبادات اسلامی و هنری که به زیبا کردن آن متوجه است، در عالم اسلامی به گونه‌ای دیگر فیضان و انعکاس هنری آداب دینی را می‌بینیم، یعنی جدا از مفهوم شمایل‌نگاری در عبادات مسیحی که درضمن نوعی هنر تلقی می‌شود. معمولا از عبارت هنرهای صناعی برای بیان آن بخش از صنایع‌دستی که بیش از فن به هنر وابسته‌اند استفاده می‌شود. 
-
-جستارهای وابسته
-
-هنر اروتیک
-هنرهای تجسمی
-هنرهای زیبا
-هنر عمومی
-مطالعات تاریخ هنر
-هنرهای نمایشی
-هنر مفهوم
-هنر اینترنتی
-هنر مولد
-هنر ایرانی
-هنر اقیانوسیه
-هنر تجارتی
-هنر خیابانی
-هنرهای باهمستان
-هنرهای سنتی
-
-منابع
-
-تاریخ هنر جانسن «مقدمه» 
-آشنایی با میراث فرهنگی و هنر ایران
-اطلس چهارده قرن هنر اسلامی، جلد دوم: هنر خوشنویسی از آغاز تا امروز Atlas of ۱۴ centuries of Islamic Arts, Vol.۲ Calligraphy، تألیف عباس سحاب، ناشر مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، تهران اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۱، رده دیوئی: م ۸۰ – ۳۳۷۰
-
-
-آزمایش‌های فکری
-زیبایی‌شناسی
-هنرهای تجسمی
-سکسیسم یا جنس‌گرایی، یا گاهی تبعیض جنسیتی، جنسیت‌نگری، جنسیت‌زدگی به‌معنی هرگونه پیش‌داوری یا تبعیض بر اساس جنسیت یا جنس فرد است. پیامد این امر، تبعیض منفی نسبت به انسان‌ها و بر پایه هویت واقعی یا فرضی جنسیتی ایشان است. این مفهوم همچنین می‌تواند در اشاره به نفرت یا بدگمانی نسبت به یک جنس –زن‌ستیزی یا مردستیزی– یا کلیشه‌ای کردن مردانگی در رابطه با مردان و زنانگی در رابطه با زنان باشد. تبعیض جنسی به‌طور تاریخی و فرهنگی بیشتر در جهت فرودست کردن زنان و دختران به‌کار رفته‌است. پیامد تبعیض جنسیتی می‌تواند به‌گونه‌های آزار جنسی، تجاوز جنسی یا انواع خشونت جنسی خود را در جامعه نشان دهد. 
-
-انواع
-
-جنسیت‌زدگی خصمانه
-جنسیت‌زدگی خصمانه به شکل سلطه‌جویی مردسالارانه و باورهای تحقیرآمیز خود را نشان می‌دهد و موضوع مرکزی آن صراحتا این است که مرد جنس برتر است و باید قدرت را در اختیار داشته باشد. به عبارت دیگر همان نگاهی که زن را «ضعیف» می‌بیند. 
-
-جنسیت‌زدگی دلسوزانه
-
-جنسیت‌زدگی دلسوزانه نگاهی ملایم‌تر نسبت به زن دارد و زن را موجودی زیبا و شکننده می‌بیند که باید از او حمایت کرد. با این حال، زنان باید همان نقش‌های محدود و کلیشه‌ای را بپذیرند و دنباله‌رو باشند. به عبارت دیگر؛ همان نگاهی که زن را «جنس لطیف» می‌بیند. بهترین نمونه برای جنسیت‌زدگی دلسوزانه، تصویر کردن زن ایدئال به‌عنوان همسر و مادرو خواهر وسوژه عشق رمانتیک است. افرادی که چنین نگاهی دارند به زنان زیاد کمک می‌کنند و با آنها روابط صمیمانه و دوستانه دارند. جنسیت‌زدگی دلسوزانه نگاهی مثبت‌تر از جنسیت‌زدگی خصمانه به زنان دارد، اما در یک نکته با آن شریک است. اینکه زن موجودی «ضعیف‌تر» است و برای حفظ ساختار قدرت مردانه این نگاه را توجیهی مناسب می‌بیند برای اینکه زن بهتر است به وظایف خانگی رسیدگی کند. دو استاد روان‌شناسی، پیتر گلیک و سوزان فیسک با پرسش‌نامه خود جنسیت‌زدگی را در ۱۹ کشور بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که در تمام آنها جنسیت‌زدگی خصمانه در مردان بیشتر از زنان است، اما در جنسیت زدگی دلسوزانه اینطور نیست. 
-
-روان‌شناسان فمینیست نگاهی بسیار منفی به جنسیت‌زدگی دلسوزانه دارند؛ مثلا وقتی مردی زنی را غرق در عواطف می‌کند یا به او می‌گوید که نمی‌تواند بدون او زندگی کند، این رفتار را جنسیت‌زده می‌دانند. آنها معتقدند که این اعمال برای حفظ و دوام اجتماعی است که زنان در آن جنس آسیب‌پذیر باشند و در آن بی‌عدالتی و نابرابری برقرار باشد. 
-
-نمونه‌ها
-عدالت و مقررات قانونی
-
-در چندین کشور از سازمان همکاری اسلامی (OIC) شهادت یک زن از نظر حقوقی نیمی از مرد ارزش دارد این کشورها عبارتند از: الجزایر (در پرونده‌های کیفری)، بحرین (در دادگاه‌های شرعی)، مصر (در دادگاه‌های خانواده)، ایران (در اکثر موارد)، عراق (در بعضی موارد)، اردن (در دادگاه‌های شرع)، کویت (در خانواده)، لیبی (در بعضی موارد)، مراکش (در موارد خانوادگی)، فلسطین (در موارد مربوط به ازدواج، طلاق و حضانت فرزند)، قطر (در امور حقوق خانواده)، سوریه (در دادگاه‌های شریعت)، امارات متحده عربی (در برخی از امور مدنی)، یمن (د�� بعضی از موارد مانند زنا و قصاص مجاز به شهادت نیست) و عربستان سعودی که چنین قوانینی توسط سازمان دیده‌بان حقوق بشر مورد انتقاد قرار گرفته‌است. 
-
-سیستم عدالت کیفری در بسیاری از کشورها نیز به تبعیض علیه زنان متهم شده‌است. در بسیاری از کشورها قانون مشترک، دفاع جزئی به قتل، این است که وقتی شخصی در اثر «تحریک» رفتار یک نفر را به قتل می‌رساند اعمال می‌شود. این دفاع به دلیل استفاده نامتناسب در موارد زنای محصنه، مورد انتقاد جنسیتی قرار گرفته و به نفع مردان است. و دیگر اختلافات خانگی هنگام کشته شدن زنان توسط اعضای خانواده خود در نتیجه این دفاع، تعصب جنسیتی شدیدی را نشان داده و نوعی مشروعیت بخشیدن به خشونت مردان علیه زنان و به حداقل رساندن آسیب ناشی از خشونت علیه زنان است که در چندین حوزه قضایی لغو یا محدود شده‌است. 
-
-تحصیلات
-زنان به‌طور سنتی به آموزش عالی دسترسی محدودتری داشته‌اند. در گذشته هنگامی‌که زنان در آموزش عالی پذیرفته می‌شدند، آنها را در رشته‌های کمتر علمی تشویق می‌کردند. مطالعه ادبیات انگلیسی در دبیرستان و دانشگاه‌های آمریکایی و بریتانیایی به عنوان زمینه‌ای مناسب برای «خرد کمتر» زنان تأسیس شد. 
-
-تخصص‌های آموزشی در آموزش عالی نابرابری بین زن و مرد را ایجاد و تداوم می‌بخشد، تبعیض خصوصا در علوم کامپیوتر و اطلاع‌رسانی وجود دارد، جایی که در ایالات‌متحده زنان فقط ۲۱ ٪ از مدرک کارشناسی را دریافت می‌کنند، و در مهندسی، که زنان در سال ۲۰۰۸ فقط ۱۹ ٪ از آنان ان درجه را دریافت کردند. از هر پنج نفر زن تنها به نفر از آنان دکترای فیزیک در ایالات‌متحده به آنان اعطا می‌شود و فقط نیمی از این زنان آمریکایی هستند. در کل فقط ۱۴ ٪ از اساتید فیزیک دو آمریکا زن هستند. 
-
-سطح سواد جهانی برای زنان کمتر از مردان است. داده‌های World Factbook نشان می‌دهد که ۷۹ ٫ ۷ ٪ زنان دارای سواد هستند در حالی که ۸۸ ٫ ۶ ٪ مردان دارای سواد هستند در بعضی از نقاط جهان، دختران همچنان از آموزش مناسب دولتی یا خصوصی محروم هستند. در مناطقی از جهان همچون افغانستان، دخترانی که به مدرسه می‌روند با خشونت جدی برخی از اعضای جامعه محلی و گروه‌های مذهبی روبرو می‌شوند. طبق برآوردهای سال ۲۰۱۰ سازمان ملل، فقط افغانستان، پاکستان و یمن کمتر از ۹۰ دختر در مقابل ۱۰۰ پسر در مدرسه داشته‌اند. 
-
-سربازی اجباری
-سربازی اجباری یا نظام‌وظیفه عمومی یکی از مواردی است که در آن تبعیض جنسیتی مشهود است. تا قبل از قرن بیستم، فقط مردان مشمول قانون سربازی می‌شدند و بسیاری کشورها هنوز هم به همان روند سربازگیری را فقط از بین مردان انجام می‌دهند. 
-دیوید بناتار فیلسوف، در کتاب خود به عنوان «جنسیت‌زدگی دوم: تبعیض در برابر مردان و پسران» که در سال ۲۰۱۲ نوشته‌شده، اظهار می‌دارد: «فرض غالب است که در جایی که لازم است سربازگیری شود، فقط مردان هستند که باید وارد سربازی شوند و به همین ترتیب فقط مردان باید مجبور به جنگ شوند». به اعتقاد وی، این یک فرض جنسیت‌زده‌است. به اعتقاد انسان‌شناس آیز گول آلتینای، «هیچ تبعیضی به اندازه سربازی اجباری، به‌طور رادیکال بین زن و مرد تفاوت قائل نمی‌شود». 
-در حال حاضر فقط ۹ کشور از بین زنان نیز سربازگیری می‌کنند: چین، اریتره، اسرائیل، لیبی، مالزی، کره شمالی، نروژ، پرو و تایوان کشورهای دیگری چون ترکیه، فنلاند و سنگاپور، فقط مردان را مجبور به ��ذراندن سربازی می‌کنند و زنان هم می‌توانند به اختیار خود این دوره را بگذرانند. در سال ۲۰۱۴، نروژ اولین کشوری بود که به منظور گامی در جهت برابری جنسیتی، زنان را نیز مشمول قانون سربازی اجباری کرد. 
-
-جستارهای وابسته
-ماسکولیسم
-فمینیسم
-خشونت علیه مردان
-خشونت علیه زنان
-ختنه پسران
-ختنه دختران
-حجاب اسلامی اجباری
-خدمت سربازی اجباری
-برابری جنسیتی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-نقشه قابل کلیک: میزان شکاف جنسیتی در کشورهای جهان مجمع جهانی اقتصاد: شکاف جنسیتی در زمینه‌های بهداشتی، آموزشی، اشتغال و سیاست
-
-اعتقادات غیروابسته به مقام یا موقعیت
-برابری جنسیتی
-پیش‌داوری‌ها
-پیش‌داوری‌های جنسی و جنسیتی
-تبعیض جنسی
-تبعیض
-جنسیت‌زدگی
-شوونیسم
-قلدری
-نفرت
-مردستیزی یا مردبیزاری به نفرت یا تعصب منفی نسبت به مردان یا پسرها گفته می‌شود. این نفرت را می‌توان نفرتی به موازات زن‌بیزاری در نظر گرفت. مردبیزاری به اشکال مختلف می‌توان بروز کند: از جمله تبعیض جنسیتی، کوچک انگاشتن مردان، محرومیت اجتماعی، خصومت، خشونت علیه مردان، شی انگاری جنسی مرد یا به‌طور کلی‌تر به نفرت، ترس، خشم و تحقیر مردان. 
-
-دید کلی
-فعالان حقوق مردان، قوانین مدرن را در رابطه با طلاق، خشونت خانگی و تجاوز به عنوان سازمان‌هایی مرد ستیز مورد انتقاد قرار می‌دهند. 
-
-مطالعات مذهبی پرفسور پاول ناتانسون و کاترین یانگ، نهادینه کردن مردبیزاری در حوزه اجتماعی را در کتاب ۳ جلدی «فراتر از سقوط انسان» که در سال ۲۰۰۱ نوشته‌اند، بررسی می‌کنند و مردبیزاری را به عنوان شکلی از تعصب و تبعیض که در جامعه آمریکای شمالی رسمی شده، یادآور می‌شوند. همچنین نوشته‌اند که، همان مشکلی که به مدت طولانی مانع احترام متقابل بین مسیحی‌ها و یهودی‌ها می‌شد و به آن‌ها تحقیر کردن دیگری را آموزش می‌داد، درحال حاضر مانع احترام متقابل بین زنان و مردان می‌شود. 
-
-در روانشناسی
-پرفسور پیتر گلیک و سوزان فیسک سازه‌های روان‌سنجی را برای سنجش نگرش افراد نسبت به مردان به نام «پرسشنامه دو سوگرایی نسبت به مردان (۱۹۹۶)» ایجاد کردند، که شامل عوامل خصومت نسبت به مردان بر اساس گفت و گوهای کوچک با زنان و سپس استفاده از روش‌های آماری برای کاهش تعداد سوالات، می‌شد. عوامل خصومت نسبت به مردان به ۳ دسته تقسیم شد: پدرسالاری، تمایز جنسیتی، دگرجنس گرایی. 
-
-در ادبیات
-
-ادبیات یونان باستان
-فروما زیتلین، پرفسور کلاسیک، از دانشگاه پرینستون در مقاله‌ای با عنوان «الگو‌های جنسیت در درام آشیل: هفت در برابر تبس و سه‌گانه دانائید» درباره مردبیزاری بحث می‌کند. 
-
-شکسپیر
-منتقد ادبی هارولد بلوم استدلال کرد که، حتی اگر کلمه مردبیزاری در ادبیات تقریبا شنیده نشده باشد، می‌توان آن را به‌طور ضمنی یا حتی صریحا یافت. با مراجعه به آثار شکسپیر، هارولد بلوم استدلال می‌کند «من نمی‌توانم به مثال‌هایی از زن‌ستیزی فکر کنم، درحالی‌که مردبیزاری یک عنصر قوی است. شکسپیر به طور کامل روشن می‌کند که زنان به طور کلی باید ازدواج کنند و مردان خودشیفته و غیر قابل‌اعتماد و غیره هستند. در کل او دید تیره‌تری از مردان نسبت به زنان به ما می‌دهد.» 
-
-ادبیات مدرن
-آنتونی سینوت استدلال می‌کند که، در ادبیات تمایل برای نشان دادن مردان به عنوان شرور و زنان به عنوان قربانی وجود دارد و همچنین استدلال می‌کند که با استناد به رمان اتاق زنان نوشته مرلین فرنچ و رمان رنگ ارغوانی نوشته آلیس واکر، یک بازار برای رمان‌های «ضد مرد» وجود دارد که هیچ بازار «ضد زن» متناظر با آن وجود ندارد. سینوت نمونه‌هایی از مقایسه مردان با زندانبان‌های نازی را به عنوان موضوعی رایج در ادبیات بیان می‌کند. 
-
-منتقد جریان اصلی فمینیسم، کریستینا هوف سومرز نمایش ایو انسلر در تک‌گویی‌های واژن، به خاطر اینکه «هیچ مرد تحسین برانگیزی در آن وجود ندارد و گالری از مردان وحشی، سادیست، کودک‌آزار، قطع کننده آلت تناسلی، متجاوز، متنفر از پسران کوچک را ارائه می‌دهد» مردبیزار دانسته‌است، که ایوا انسلر همگام با این واقعیت فهمیده‌است که بیشتر مردان وحشی و ستمگر نیستند. 
-
-مرد بیزاری نژاری کم و بیش در فرهنگ و ادبیات رخ می‌دهد. برای مثال مردان آفریقایی-آمریکایی بسته به کلیشه‌های فرهنگی رایج، اغلب به عنوان کودک یا به سبک اروتیک معرفی می‌شوند. 
-
-مردستیزی و فمینیسم
-فمینیسم رادیکال اغلب در آگاهی عمومی با نفرت از مردها همراه بوده‌است. با این حال، استدلال‌های فمینیست رادیکال نیز به اشتباه تفسیر شده‌است و فمینیست‌های رادیکال فردی مانند والری سولاناس که بیشتر به خاطر اقدام به قتل اندی وارهول در سال ۱۹۶۸ شناخته شده‌است، در فرهنگ عمومی محبوبیت بالاتری نسبت به دانشمندان فمینیست برخوردار بودند. 
-
-''آلیس ایکولز، استاد تاریخ‌دان، درسال ۱۹۸۹، در کتاب جرأت بد بودن: فمینیسم رادیکال در آمریکا ۱۹۷۵ – ۱۹۶۷، استدلال می‌کند که والری سولاناس در بیانیه تکه‌تکه کردن مردان (SCUM Manifesto)، حد بسیار زیادی از مردبیزاری را از خود نشان داد و یادآور می‌شود که، این برای فمینیست‌های رادیکال آن زمان معمول نبود. ایکولز اظهار دارد: مردبیزاری بی‌حد و حصر سولاناس مغایر با نوعی فمینیسم رادیکال بود که در اکثر گروه‌های زنان در سراسر کشور حاکم بود. 
-
-ایکولز همچنین اظهار دارد که، تلاش سولاناس برای قتل و بیانیه تکه‌تکه کردن مردان میان فمینیست‌های رادیکال محبوب شد ولی همه فمینیست‌های رادیکال عقاید او را به اشتراک نگذاشتند. برای مثال آندریا دورکین فمینیست رادیکال، جبرگرایی زیستی در فمینیسم رادیکال را مورد انتقاد قرار داد که، در سال ۱۹۷۷، دورکین با افزایش تعداد دفعات شرکت در محافل فمینیسم رادیکال متوجه شد که عقاید والری سولاناس را تکرار می‌کنند، که مردان به‌طور زیست‌شناختی نسبت به زنان حقیر هستند و ذاتا خشن هستند و نیازمند کشتار جنسیتی برای اجازه ظهور نوع جدیدی از زن (new Übermensch Womon) هستند. 
-
-دیدگاه‌های فردی
-
-بل هوکس
-نویسنده بل هوکس موضوع «تنفر از مرد» را در دوره اولیه آزادی زنان، به عنوان واکنشی به ستم پدرسالاری و همچنین زنانی که از جنبش‌های اجتماعی غیر فمینیستی تجربه بد داشتند، مفهوم‌سازی کرده‌است. او همچنین از رشته‌های جدایی طلبانه فمینیسم، به دلیل ارتجاعی برای ترویج ایده‌ای که، مردان ذاتا غیراخلاقی، فرومایه و ناتوان در کمک و ستم جنسیتی و بهره‌مندی از فمینیسم هستند، انتقاد کرد. هوکس در کتاب «فمینیست برای همه است» از اینکه، فمینیست‌هایی که تعصب ضد مرد را در جنبش اولیه زنان نقد می‌کردند، در رسانه‌های اصلی هرگز مورد توجه قرار نگرفتند، ابراز تأسف می‌کند و می‌گوید «کار نظری ما در نقد کردن شیطان سازی از مردان دیدگاه زنانی را که ضد مرد بودند را تغییر نداد.» او همچنین نظریه‌پردازی کرده بود که، این شیطان سازی منجر به اختلاف بین جنبش مردان و جنبش زنان شده‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-خشونت علیه مردان
-زن‌بیزاری
-مرد سالاری
-زن‌سالاری
-تبعیض جنسیتی
-مردم‌گریزی
-
-منابع
-
-ال‌جی‌بی‌تی
-پیش‌داوری‌های جنسی و جنسیتی
-جنسیت
-خشونت علیه مردان
-مردبیزاری
-بازی ویدیویی یا بازی کامپیوتری گونه‌ای سرگرمی تعاملی است که با بهره‌گیری از یک دستگاه الکترونیکی مجهز به پردازشگر یا میکرو کنترلر انجام می‌شود. شمار مخاطبان بازی‌های ویدیویی در سال‌های گذشته افزایش داشته و بازی‌های ویدیویی به پرهوادارترین سرگرمی تاریخ بشر تبدیل شده‌اند. نخستین بازی ویدیویی تاریخ در سال ۱۹۵۸ میلادی ساخته شد، این بازی یک شبیه‌ساز تنیس بود و گامی شد برای پیشرفت‌های پسین در صنعت بازی‌های ویدیویی. 
-
-پیروزی در ورزش‌های الکترونیک به توانایی و مهارت‌هایی ویژه نیاز دارد. توانایی واکنش سریع و دقیق و تفکر راهبردی مهم‌ترین توانمندی‌های یک ورزشکار الکترونیک موفق است. 
-
-از بازی‌های ویدیویی پرآوازه می‌توان به سری اتومبیل دزدی بزرگ (GTA)، سری کال آو دیوتی و اساسینز کرید، در انحصاری‌های پلی‌استیشن می‌توان به د لست آف آس و در اکس‌باکس به هیلو اشاره کرد. 
-
-گونه (ژانر) ها
-
-بازی‌های ویدئویی بر پایه روش انجام بازی (گیم‌پلی) و حالت گرافیکی به ژانرهایی دسته‌بندی می‌شوند: 
-اکشن
-سکو بازی
-شوتر
-بازی ریتم
-مبارزه‌ای
-بتل رویال
-هک اند اسلش
-شوتم آپ
-بیت‌ام آپ
-بقا
-ماجراجویی
-ماجراجویی متنی
-ماجراجویی گرافیکی
-رمان تصویری
-فیلم تعاملی
-هیبرید
-اکشن-ماجراجویی
-مخفی‌کاری
-ترس و بقا
-وحشت روانشناختی
-استراتژی
-استراتژی همزمان
-استراتژی نوبتی
-۴ اکس
-تاکتیک همزمان
-موبا
-ورزشی
-شبیه‌سازی
-شبیه‌ساز زندگی
-شبیه‌سازی ساخت و ساز و مدیریت
-شبیه‌ساز رانندگی
-نقش‌آفرینی
-پازل
-اروگه
-
-ویژگی بازی‌های ویدئویی
-اثرگذاری: اثرگذاری بالای این‌گونه بازی روی مخاطب، این بازی‌ها را به یک ابزار با استعداد بسیار بالا برای آموزش، آگهی، ترویج مذاهب و سوءاستفاده سیاسی تبدیل کرده‌است. بسیاری از دولت‌ها بعضی بازی‌های ویدئویی را به دلیل احتمال تحریک کودکان و نوجوانان و ترویج خشونت برای سن‌های زیر یک سال مشخص محدود کرده‌اند. 
-سود آوری: امروزه صنعت بازی‌های ویدئویی به یک عرصه سودآور تبدیل شده‌است و شرکت‌های بزرگ سازنده این‌گونه بازی‌ها هر سال سود هنگفتی به دست می‌آوردند، به گونه‌ای که در سال ۲۰۰۴ میزان سود خالص سالانه به دست آمده از صنعت بازی‌های ویدئویی به مرز ۱۰ میلیارد دلار رسید و سود حاصل سالانه به دست آمده از هالیوود (نه و نیم میلیارد دلار) را پشت سر گذاشت. 
-سرگرم‌کننده بودن: بازی‌های ویدئویی بر خلاف بیشتر سرگرمی‌های دیگر، تعاملی بوده و از این رو جذاب‌تر هستند. 
-اعتیاد: گروهی از پژوهشگران بازی‌های ویدئویی را اعتیادآور و خطرناک قلمداد می‌کنند. هر چند این مسئله ثابت نشده‌است؛ اما شواهد موجود نشان می‌دهد تعدادی از علاقه‌مندان به بازی‌های ویدئویی به طرز غیرطبیعی به این سرگرمی وابسته شده و از زندگی عادی خود بازمی‌مانند. 
-پیشگیری از بیماری: بر اساس پژوهش دانشگاه کینگز لندن، کسانی (به ویژه افراد بالای شصت سال) که دست‌کم پنج بار در هفته به بازی‌های «تقویت فکری» شامل استدلال و حل مشکلات می‌پردازند به‌طور چشمگیری، کمتر دچار بیماری آلزایمر می‌شوند. 
-توانبخشی: در گونه‌ای از بازی‌های جدی تحت عنوان بازی‌های توانبخشی، مکانیک بازی به نحوی طراحی می‌شود که حرکات فیزیکی که بازیکن در جهت انجام بازی انجام می‌دهد به نوعی تمرین توانبخشی محسوب می‌شود. 
-
-پلتفرم‌ها
-اصطلاح «پلتفرم» به آمیختگی‌ای ویژه از اجزای الکترونیکی یا سخت‌افزار کامپیوتر اشاره دارد که از راه ترکیب شدن با نرم‌افزار اجازه می‌دهد تا یک بازی ویدئویی اجرا و مدیریت شود. از اصطلاح «سیستم» نیز معمولا استفاده می‌شود. 
-
-رایانه‌های شخصی
-
-رایانه‌های شخصی نیز برای بازی‌های ویدئویی به‌صورت گسترده استفاده می‌شوند؛ رایانه‌ها به دلیل تفاوت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری‌ای که با یکدیگر دارند، در اجرای بازی‌ها به‌صورت یکسان کار نمی‌کنند و ممکن است مشکلاتی برای اجرای آنلاین بازی‌ها به‌وجود آورند؛ با این‌حال خوبی آن‌ها این است که می‌توان بازی را بیشتر شخصی‌سازی کرد، ماد به آن افزود، در روند بازی دستکاری کرد و …. 
-
-کنسول‌ها
-
-کنسول‌های بازی گونه‌ای کامپیوتر هستند که توسط سیستم‌عامل و نرم‌افزاری ویژه، برای هدف مشخص و محدودتری به‌کار می‌روند؛ کنسول‌های بازی در کنار محدودیت‌های بیشتری که نسبت به رایانه‌های شخصی دارند، امتیازاتی همانند بازی‌های ویژه که تنها برای آن‌ها ساخته‌شده، لوازم جانبی بیشتر و انحصاری و هزینه نخستین پایین را دارند. 
-
-یک کنسول معمولا تنها بازی‌های توسعه داده‌شده برای خودش را اجرا می‌کند. پرفروش‌ترین کنسول‌های بازی جهان پلی‌استیشن، ایکس‌باکس و نینتندو هستند. 
-
-بازی ابری
-بازی ابری یک بستر ابری برای بازی‌های ویدیویی است. این سکو کمترین نیاز به سخت‌افزار قدرتمند را دارد و از راه اینترنت از سخت‌افزار ابری ارایه‌شده بهره می‌برد. رایانش منطقی و بصری این بازی‌ها از راه دور انجام می‌شود و دستگاهی مانند رایانه شخصی تنها وظیفه ایجاد تعامل را بر عهده دارد. از سکوهای بازی ابری می‌توان به Xbox Cloud Gaming و PlayStation Now اشاره کرد. 
-
-دیگر
-بازی‌های ویدئویی همچنین از طریق گوشی‌های موبایل، وسایل واقعیت مجازی، مرورگر اینترنت و آرکید نیز اجرا و انجام می‌شوند. 
-
-رده‌بندی و سانسور
-
-ئی‌اس‌آربی
-
-ئی‌اس‌آربی یکی از مهم‌ترین شرکت‌های رده‌بندی سنی بازی‌های رایانه‌ای آمریکایی می‌باشد. این شرکت براساس کارهای انجام‌شده در بازی‌ها، تأثیرات و به‌صورت کلی محتویات آن‌ها رتبه‌بندی می‌کند. رعایت این رتبه‌بندی برای حفظ سلامت روان کاربر نیاز است. برای مثال هنگامی‌که یک بازی دارای خشونت یا اطلاعات غیراخلاقی باشد به آن رده «M» می‌دهد یعنی برای افراد زیر ۱۷ سال مناسب نیست؛ همچنین اگر این اطلاعات یا خشونت بیشتر شود ممکن است برچسب «تنها برای بزرگسالان (A / O)» را دریافت کند. 
-
-بنیاد اروپایی اطلاعات بازی‌ها
-بنیاد اروپایی اطلاعات بازی‌ها که به صورت کوتاه شده به PEGI مشهور است، نام شرکتی در زمینه رده‌بندی سنی بازی‌های رایانه‌ای است که از آوریل سال ۲۰۰۳ فعالیت خود را آغاز کرد. 
-
-اسرا
-اسرا (که مخفف Entertainment Software Rating Association است) نظامی است برای رده‌بندی بازی‌های رایانه‌ای در ایران که توسط بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای ارائه شده‌است. 
-
-اثر بر سلامت و جامعه
-بازی‌های ویدیویی می‌توانند آموزش، سلامت روانی و داده‌های خوبی را برای انجام دهندگانشان داشته باشند: 
-
-بر پایه بررسی سایکولوژیست آمریکایی، انجام بازی‌های ویدئویی، از جمله بازی‌های تیراندازی خشن، می‌توانند مهارت‌های یادگیری و رفتارهای اجتماعی کودکان را تقویت کند. 
-
-ایزابلا گرانیچ دارای مدرک PHD، از دانشگاه Radboud Nijmegen در هلند، می‌گوید: «تحقیقات مهمی از سالها قبل در مورد اثرات منفی بازی، از جمله اعتیاد، افسردگی و پرخاشگری انجام شده‌است و ما مطمئنا پیشنهاد نمی‌کنیم که این مورد را نادیده بگیریم.» نویسنده اصلی مقاله «با این وجود، برای درک بهتر تأثیر بازی‌های ویدیویی در رشد کودکان و نوجوانان، دیدگاه متعادل‌تری لازم است.» 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-نمونه‌ای از فروش افزونه در بازی‌های برخط (به انگلیسی) 
-
-اختراع‌های آمریکایی
-بازی‌ها و ورزش‌های معرفی‌شده‌های در ۱۹۴۷ (میلادی) 
-بازی‌های ویدئویی
-ur: منظری لعبه
-pnb: منظری لعبه
-این فهرستی است از بازی‌های کامپیوتری رایج که بر حسب سبک دسته‌بندی شده‌اند. 
-از آنجا که نام بسیاری از این بازی‌ها در بازار ایران هنوز ترجمه نشده، این فهرست با نام‌های انگلیسی بازی‌ها آورده می‌شود. هر کدام از کاربران که با نام فارسی هر کدام از بازی‌ها آشنایی دارد می‌تواند آن را به فهرست بیفزاید. 
-
-اکشن-ماجرایی
-بازی اکشن- ماجراجویی (به انگلیسی: Action adventure game) یک ژانر بازی ویدئویی است که خود زیر مجموعه سبک اکشن قرار می‌گیرد، بازیکن با بازی در این سبک علاوه بر شرکت در صحنه‌های اکشن، در داستان بازی نیز درگیر خواهد شد. همراه شدن صحنه‌های اکشن با ماجراجویی‌هایی مانند پنهان‌کاری و حل پازل‌ها و معما‌های گوناگون از جمله عناصر تشکیل‌دهنده این سبک از بازی به شمار می‌روند. 
-
-سرزمین ماجراجویی
-مجموعه بازی‌های خدای جنگ
-مجموعه بازی‌های توم ریدر
-• مجموعه بازی‌های یاکوزا
-
-مجموعه بازی‌های اساسینز کرید
-مجموعه بازی‌های رد دد ریدمپشن
-مجموعه بازی‌های شاهزاده ایرانی
-مجموعه بازی‌های آنچارتد
-سایه کلوسوس
-سکیرو: سایه‌ها دو بار می‌میرند
-مجموعه بازی‌های دارک سایدرز
-
-ماجرایی
-در انگلیسی: (Adventure) 
-
-ماجرای غار عظیم‌الجثه
-چوب سرهنگ
-Day of the Tentacle
-ساعت یازده
-مجموعه سایبریا
-Full Throttle
-اندیانا جونز و سرنوشت آتلانتیس
-ایندیانا جونز و آخرین جنگ صلیبی
-مجموعه بازی‌های King's Quest
-مجموعه بازی‌های افسانه زلدا
-The Longest Journey
-دستگاه ریسندگی
-Maniac Mansion
-لبه آینه (Mirror s Edge) 
-مجموعه بازی‌های جزیره میمون
-مجموعه بازی‌های Myst
-سام و مکس
-Schizm: Mysterious Journey
-The ۷ th Guest
-مجموعه بازی‌های Simon the Sorcerer
-Sentimental Graffiti
-The Dig
-Zak McKracken and the Alien Mindbenders
-مجموعه بازی‌های زورک (بازی ویدئویی) 
-
-آموزشی
-در انگلیسی (Educational) 
-
-مجموعه بازی‌های Carmen Sandiego
-Giraffe
-Hanاوg Man
-مجموعه بازی‌های Mavis Beacon Teaches Typing
-Number Munchers
-مجموعه بازی‌های The Oregon Trail
-Robocode
-Star Wars DroidWorks
-The Typing of the Dead
-
-مبارزه‌ای
-در انگلیسی: (Beat 'em up / Fighting) 
-
-Battletoads
-مجموعه بازی‌های Darkstalkers
-مجموعه بازی‌های Double Dragon
-Final Fight
-مجموعه بازی‌های د کینگ آو فایترز
-مجموعه بازی‌های Mortal Kombat
-مجموعه بازی‌های Power Stone
-مجموعه بازی‌های سول‌کالیبر
-مجموعه بازی‌های مبارزان خیابانی
-مجموعه بازی‌های شورش در شهر
-مجموعه بازی‌های Super Smash Bros. 
-مجموعه بازی‌های تکن
-مجموعه بازی‌های ورچوئا فایتر
-مجموعه بازیهای بی عدالتی
-بالز
-مجموعه بازی‌های مرده یا زنده
-
-تیراندازی اول شخص
-در انگلیسی: (First-person shooters) 
-در این نوع بازی شخصیت بازی شونده معلوم نیست. فقط اسلحه معلوم می‌باشد و در نهایت دستان بازی شونده. 
-از جمله بازی‌های اول شخص می‌توان بازی (Call of duty) را نام برد که معروف‌ترین بازی در این سبک است. 
-
-مجموعه بازی بتلفیلد
-
-مجموعه بازی counter strike
-
-مجموعه بازی ندای وظیفه
-
-محیط بازی -مدار
-در محیط بازی‌مدار (Game-controlled environment) دیدگاه بازیگر تغییر نمی‌کند و حرکات بازیکن (معمولا) به‌طور کامل توسط طراحی بازی مشخص می‌شود. نمونه این بازی‌ها: 
-
-Area ۵۱
-Duck Hunt
-مجموعه بازی‌های Time Crisis
-Virtua Cop
-The House Of The Dead ۱، ۲ and ۳
-
-محیط بازیکن‌مدار (اول شخص) 
-در انگلیسی: (Player-controlled environment) 
-
-Descent
-مجموعه بازی‌های رستاخیز (DOOM) 
-دوک ناکم ۳ دی
-Enemy Territory
-Ethnic Cleansing
-مجموعه بازی‌های گوست ریکون
-GoldenEye
-هیلو: نبرد تکامل
-مجموعه بازی‌های IGI
-مجموعه بازی‌های نیمه‌جان
-Hardwar
-بیچ هد ۲۰۰۲
-Heavy Gear
-Global Operations
-Hired Guns
-Hidden & Dangerous
-مجموعه بازی‌های هیتمن
-مجموعه بازی‌های Magic Carpet
-مجموعه بازی‌های Marathon
-مجموعه بازی‌های MechWarrior
-متروید
-مدال افتخار: حمله متفقین
-Medal of Honor: Airborne
-مجموعه بازی‌های کویک
-مجموعه بازی‌های Rainbow Six
-مجموعه بازی‌های سریوس سم
-مجموعه بازی‌های ولفنشتاین
-مجموعه بازی‌های آنریل
-کرایسیس
-کرایسیس ۲
-کرایسیس ۳
-
-بازی‌های نقش‌آفرینی
-
-Nights
-Online
-دیابلو
- (دنباله‌دار) 
-فانتزی تیراندازی
-وبتی
-
-game) 
-BattleMaster
-فانتزیبونتی
-disciples استراتژیک
-strategy) 
- (Warcraft) 
-zero: hour
-امپراتوران
-افسانه‌ها
-قلعه
-قرمز
-Defiance
- (BULLY) 
-Conflict
-سیاه
-Combat
-Conquer) 
-صفر
-کاماندو
-Machine
-Reign
-II
-Keeper
-Universalis
-Control
-Myth
- (هندسه) 
-Populous
-Tycoon
-آن
-
-بازی‌های پیچالی (هزارتو- لابیرینتی) 
-در انگلیسی: (Maze games) 
-
-Abashera
-Gauntlet
-پک-من
-Scarab of Ra
-
-بازیهای دید از کنار (بعد دوم) 
-در انگلیسی: (Platformers) یا (side-scrollers) 
-در این بازیها زمینه یا صحنه بازی از بغل یا بحالت برش داده‌شده دیده می‌شود و با حرکت بازیکن‌ها صحنه بازی هم آرام آرام از کنارشان می‌غلتد. این دسته از بازیها معمولا دوبعدی هستند ولی بتازگی برخی طراحان جلوه‌های سه‌بعدی هم در آنها بکار گرفته‌اند که خوب از آب درآمده است. 
-بازی‌های کنارغلت بیشتر در میان سنین کمتر محبوبیت دارد. ولی انواع خاصی از آن‌ها مثل Prince of Persia و Sonic The Hedgehogو (Mega Man X (or Z حرفه‌ای است. 
-
-Abuse
-آلکس کید
-مجموعه بازی‌های کسلوانیا
-Captain Claw
-مجموعه بازی‌های فرمانده کین
-مجموعه بازی‌های Contra / Probotector
-مجموعه بازی‌های کرش بندیکوت (مجموعه بازی) 
-Dig Dug
-Donkey Kong
-Duke Nukem I و II
-Jak and Daxter
-مجموعه بازی‌های Kirby
-مجموعه بازی‌های Gex
-مجموعه بازی‌های Ghouls 'n Ghosts
-Lionheart
-Lode Runner
-مجموعه بازی‌های Metroid
-مجموعه بازی‌های مگامن (RockMan) 
-Pitfall
-مجموعه بازی‌های شاهزاده پارس (Prince of Persia) 
-رچت و کلنک
-مجموعه بازی‌های ریمن (شخصیت) 
-مجموعه بازی‌های سونیک خارپشت (Sonic the Hedgehog) 
-مجموعه بازی‌های برادران سوپر ماریو
-مجموعه بازی‌های Wario Land
-مجموعه بازی‌های Wonderboy
-
-توانبخشی
-
-KeepStep
-کشکک
-Rehab-Map
-TavanDast
-
-چیستانی
-در بازیهای چیستانی (Puzzle games) موضوع اصلی حل معماهاست. 
-
-مسابقه‌ای
- (Racing games) 
-مجموعه بازی‌های نیاز به سرعت (Need For Speed) 
-مجموعه بازی‌های GTR
-مجموعه بازی‌های road rash
-بازی سلطان جاده
-بازی midtownmadness
-
-سبک شبیه سازی‌شده
-مجموعه بازی‌های Colin McRae Rally
-مجموعه بازی‌های Gran Turismo
-Grand Prix Legends
-
-سبک سکه‌ای
-بازی‌های سکه‌ای (Arcade style) را می‌توان در دستهنگاه‌های بازی که در بازیخانه‌ها، قمارخانه‌ها یا اسنک‌بارها قرار داده می‌شود بازی کرد. 
-Armagetron
-مجموعه بازی‌های فریادکش
-مجموعه بازی‌های کاراماگدون
-Final Lap
-مجموعه بازی‌های F-Zero
-مجموعه بازی‌های Grand Theft Auto
-عدد اکتان
-آوت ران
-Marble Madness
-مجموعه بازی‌های Mario Kart
-مجموعه بازی‌های Pole Position
-مجموعه بازی‌های Project Gotham Racing
-مجموعه بازی‌های Sega Rally
-The Simpsons Road Rage
-مجموعه بازی‌های Test Drive
-مجموعه بازی‌های WipEout
-
-بازیهای ریتمی
- (Rhythm games) 
-
-۳ DDX
-Beatmania، Beatmania IIDX و انواع آن
-Britney's Dance Beat
-Bust a Groove (در ژاپن با نام Bust a Move) 
-Crackin' DJ
-Dance Aerobics
-Dance Dance Revolution و انواع دیگر آن
-Dance ManiaX
-Dance With Intensity
-Drummania
-EZ ۲ DJ
-EZ ۲ Dancer
-Frequency و دنباله‌هایش Amplitude
-Gitaroo Man
-Guitar Freaks
-Karaoke Revolution
-Keyboardmania
-NeoDrumX
-PaRappa the Rapper and sequel UmJammer Lammy
-Para Para Paradise
-Pop 'n Music
-Pump It Up
-Rez
-Samba de Amigo
-Space Channel ۵ و دنباله‌هایش
-Spice World
-StepMania
-Technomotion
-
-بازی‌های نقش‌آفرینی
-در انگلیسی: (Computer role-playing game) 
-
-مجموعه بازی‌های Alternate Reality
-Ambermoon
-Amberstar
-Anachronox
-مجموعه بازی‌های Arc the Lad
-Arcanum
-Astonia بازی اینترنتی
-Bahamut Lagoon
-Baldur's Gate series
-مجموعه بازی‌های Bard's Tale
-مجموعه بازی‌های Breath of Fire
-The Changeling
-کرونو کراس
-کرونو تریگر
-دیس اکس و Deus Ex: Invisible War
-مجموعه بازی‌های Diablo
-مجموعه بازی‌های Dot. Hack
-مجموعه بازی‌های Dragon Quest (ملقب به پویش اژدها (بازی ویدئویی)) 
-Drakengard
-مجموعه بازی‌های Dungeon Master
-Dungeon Siege
-مجموعه بازی‌های Earthbound \ مادر
-مجموعه بازی‌های الدر اسکورولز (Arena، الدر اسکورولز ۲: دگرفال، الدر اسکورولز ۳: موروویند) 
-مجموعه بازی‌های Exile (ملقب به Avernum) 
-مجموعه بازی‌های Fallout
-مجموعه بازی‌های فاینال فانتزی
-مجموعه بازی‌های مدال آتش
-Forgotten Realms Unlimited Adventures
-Golden Sun
-کینگدام هارتس (سری) 
-Lufia
-Magebane
-مجموعه بازی‌های Might and Magic
-مجموعه بازی‌های Neverwinter Nights
-The Palace
-Paper Mario
-مجموعه بازی‌های Phantasy Star
-Planescape: Torment
-مجموعه بازی‌های پوکمون (Pokemon) 
-مجموعه بازی‌های Quest for Glory (ملقب به Hero's Quest) 
-Radical Dreamers
-آرپی‌جی‌دی‌اکس (RPGDX) 
-Rudora no Hihou (ملقب به Treasure of the Rudras) 
-مجموعه بازی‌های ساگا (SaGa) 
-مجموعه بازی‌های Seiken Densetsu (Secret Of Mana، Legend of Mana و غیره.) 
-مجموعه بازی‌های Star Ocean
-جنگ ستارگان: شوالیه‌های جمهوری قدیم (Star Wars: Knights of the Old Republic) 
-مجموعه بازی‌های Suikoden
-Super Mario RPG: The Legend of the Seven Stars
-مجموعه بازی‌های Tales (Namco's Tales) 
-Temple of Elemental Evil
-مجموعه بازی‌های the simes
-مجموعه بازی‌های Ultima
-Wasteland
-مجموعه بازی‌های Wild ARMs
-مجموعه بازی‌های Wizardry
-مجموعه بازی‌های Ys
-مجموعه بازی‌های یوگی‌اوه (Yu-Gi-Oh) 
-Xenogears
-Xenosaga
-
-بازی‌های اینترنتی نقش‌آفرینی پر بازیکن
-در این بازی‌ها بازیکن‌ها از راه انتخاب نمادک (آواتار) با هم بازی می‌کنند. 
-در انگلیسی: (Massive (ly) multiplayer online role-playing games) یا (MMORPGs) 
-
-فهرست بازی‌های اینترنتی ایفای نقش پربازیکن
-
-بازی‌های سیاهچالی
-در انگلیسی: (Roguelikes) 
-
-Ancient Domains Of Mystery
-Angband
-Castle of the Winds
-Hack
-Iter Vehemens Ad Necem
-Nethack
-Moria
-Rogue
-Tyrant
-
-شلیکی
- (Shooters) 
-
-صدپایان
-Space Invaders
-Missile Command
-
-بزن و بکش
- (Shoot 'em up) 
-
-۱۹۴۲ (بازی) 
-Abadox
-Agony
-Aero Blasters
-Alpha Mission
-Apidya
-سیارک
-Bangai-O
-Bio-ship Paladin
-مجموعه بازی‌های بازی داریوش (Darius game) 
-Disposable Hero
-DonPachi
-DoDonPachi
-Dragon Breed
-Earth Defense Force
-Fantasy Zone
-مجموعه بازی‌های Gradius
-Ikaruga
-Lethal Xcess
-Mr Heli
-مجموعه بازی‌های Parodius
-Project-X
-مجموعه بازی‌های R-Type
-Radiant Silvergun
-مجموعه بازی‌های Raiden
-Raptor
-Return Fire
-Sinistar
-Smash TV
-Spacewar ۱۹۶۲ مسابقه کشته شدن�� چندبازیکنه
-Spheres of Chaos
-SolarStriker
-مجموعه بازی‌های Stardust
-مجموعه بازی‌های Star Fox
-مجموعه بازی‌های Thunderforce
-Transbot
-مجموعه بازی‌های Twinbee
-Wings of Death
-مجموعه بازی‌های زنون
-XPilot
-Zaxxon
-Zero Wing
-سری ندای وظیفه
-سری شیطان هم می‌گرید
-
-شبیه‌سازی
-شبیه‌سازی (ایجاد محیط مجازی) یک محیط برای کاربر که که کاربر می‌تواند با توجه به اشیاء قابل‌استفاده، بازی را پیش ببرد، همچنین در این سبک، از عناصر و واکنش‌های واقعی اشیا، اجسام و محیط استفاده می‌شود. 
- (Simulation) 
-
-Ace combat
-فلایت‌گیر
-مجموعه بازی‌های شبیه‌ساز پرواز مایکروسافت
-Orbiter
-مجموعه بازی‌های Rollercoaster Tycoon
-سایلنت هانتر
-سیمز
-سیم‌آنت
-مجموعه بازی‌های سیم‌سیتی (سری) 
-سیم‌ارت
-سیم‌فارم
-سیم پارک (Sim Park) 
-Simutrans
-Stunt Island
-Virtual U
-اسپور
-
-ورزشی
-Activision Boxing
-Activision Tennis
-All Star Baseball ۲۰۰۳
-Arch Rivals
-مجموعه بازی‌های Backyard Sports
-Championship Manager
-مجموعه بازی‌های لیگ ملی هاکی (NHL) از Electronic Arts
-مجموعه بازی‌های Hardball
-مجموعه بازی‌های John Madden Football
-Kick Off
-مجموعه بازی‌های Knockout Kings
-مجموعه بازی‌های Mutant League
-مجموعه بازی‌های NBA Jam
-مجموعه بازی‌های NBA ShootOut
-Rumble in the Rink
-مجموعه بازی‌های Tecmo Super Bowl
-مجموعه بازی‌های فیفا (FIFA) 
-مجموعه بازی‌های فوتبال تکاملی حرفه‌ای (Pro Evolution Soccer) 
-
-اکشن مخفی‌کاری
- (Stealth Action) 
-متال گیر (Metal Gear) 
-متال گیر سالید (Metal Gear Solid) 
-دزد (Thief) 
-مجموعه بازی‌های اسپلینترسل
-مجموعه بازی‌های هیتمن (Hitman) 
-کیش یک آدم‌کش (Assassin's Creed) 
-
-راهبردی
- (Strategy) 
-
-راهبردی عمومی
-اکت آف وار (Act of War: Direct Action) 
-مدافع تاج
-Lords of Conquest
-Wargame Construction Set
-
-بازی‌های نوبتی
-Alpha Centauri
-مجموعه بازی‌های Battle Isle
-مجموعه بازی‌های Chaos، Lords Of Chaos، Rebelstar
-مجموعه بازی‌های تمدن
-Colonization
-Dominions II: The Ascension Wars
-مجموعه بازی‌های مدال آتش
-Galactic Civilizations
-Hegemony
-مجموعه بازی‌های Heroes of Might and Magic
-مجموعه بازی‌های Jagged Alliance
-Master of Magic
-مجموعه بازی‌های Master of Orion
-Stars! 
-VGA-Planets (برای بازی با رایانامه (ایمیل)) 
-مجموعه بازی‌های WarLords
-مجموعه بازی‌های کرم‌ها
-مجموعه بازی‌های X-COM (بشقاب‌پرنده) 
-جنگ ژنرال‌ها (generals zero: hour) 
-جنگ پیشه (war craft ۲) 
-
-ترس و بقاء
- (Survival Horror) 
-
-بازی آخرین بازمانده از ما (last of us) 
-بازی آخرین بازمانده از ما قسمت ۲ (last of us part ۲) 
-مجموعه بازی‌های تنها در تاریکی (سری) (Alone in The Dark) 
-مجموعه بازی‌های Clock Tower
-مجموعه بازی‌های داینو کرایسیس (Dino Crisis) 
-مجموعه بازی‌های Fatal Frame (Project Zero) 
-مجموعه بازی‌های رزیدنت ایول (Resident Evil) 
-مجموعه بازی‌های تپه خاموش (Silent Hill) 
-Sweet Home (نخستین بازی در گونه خود) 
-مجموعه بازی‌های System Shock
-بازی بایوشاک (bioshock) 
-بازی بایوشاک ۲ (bioshock ۲) 
-بازی saw اره سری فیلم‌های اره و بازی
-
-شوتر سوم‌شخص
-خاندان قهرمانان
-مجموعه بازی‌های اتومبیل دزدی بزرگ (Grand Theft Auto) 
-Heretic II
-مجموعه بازی‌های مافیا (Mafia) 
-مجموعه بازی‌های مکس پین (Max Payne) 
-Space Harrier
-مجموعه بازی‌های توم ریدر (Tomb Raider) 
-چند تا از بازی‌های بتل رویال مثل فورتنایت و پابجی
-
-جستارهای وابسته
-فهرست بازی‌های ویدئویی
-
-منابع
-Artikel Liste von Computerspielen nach Genre. In: Wikipedia، Die freie Enzyklopädie. Bearbeitungsstand: ۱۲. April ۲۰۰۸، ۱۹:۴۰ UTC. URL: http: / / de. wikipedia. org / w / index. php ? title=Liste_von_Computerspielen_nach_Genre&oldid= ۴۴۸۲۶۸۴۸
-
-سخاوت، یونس. لذت طراحی بازی‌های رایانه‌ای. انتشارات دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۹۹. 
-
-ژانرهای بازی ویدئویی
-بازیهای رایانه‌ای و ویدئویی
-
-
-دوره‌ه��ی زمانی دیگر
-
-گذشته
-گاه‌شمار تاریخ طبیعی
-گاهشمار انسان پیش از تاریخ
-هزاره دهم (پیش از میلاد) | هزاره نهم (پیش از میلاد) | هزاره هشتم (پیش از میلاد) 
-هزاره هفتم (پیش از میلاد) | هزاره ششم (پیش از میلاد) | هزاره پنجم (پیش از میلاد) 
-
-آینده
-هزاره چهارم (میلادی) |
-هزاره پنجم (میلادی) | هزاره ششم (میلادی) | هزاره هفتم (میلادی) 
-هزاره هشتم (میلادی) | هزاره نهم (میلادی) | هزاره دهم (میلادی) 
-گاهشمار آینده دور
-
-جستارهای وابسته
-فهرست هزاره‌های میلادی
-فهرست دهه‌های میلادی
-فهرست زمانی وقایع
-گاه‌نگاری
-گاه‌شماری
-تاریخ
-گاه‌شمار مهبانگ
-مقیاس زمانی زمین‌شناسی
-
-فهرست‌های سال
-گاه‌شمارهای تاریخی
-سده‌ها (میلادی) 
-زمان
-(سده ۲۱ - سده ۲۰ پیش از میلاد - سده ۱۹ - سده‌های دیگر) 
-
-رخدادها
-۲۰۰۰ - ۱۰۰۰ (پیش از میلاد)؛ دودمان شانگ در چین، تمدن اولمک در آمریکای مرکزی. 
-۲۰۰۰؛ اسب رام شده و برای سوارکاری و آمدوشد به کار گرفته شد. 
-۲۰۶۴ - ۱۹۸۶ (پیش از میلاد)؛ جنگهای میان دو دودمان در مصر باستان
-۱۹۹۱ (پیش از میلاد)؛ فرعون منتوهوتپ چهارم درگذشت و یازدهمین دودمان پادشاهی مصر باستان به پایان رسید، آغاز فرمانروایی فرعون آمنمهات یکم و دوازدهمین دودمان پادشاهی مصر باستان. 
-۱۹۹۱ - ۱۷۸۵ (پیش از میلاد)؛ نیایشگاه سنگی در بنی‌حسن ساخته شد، دودمان دوازدهم مصر
-۱۹۶۲ - ۱۸۹۵ (پیش از میلاد)؛ تندیس کرگدن در نیایشگاه سنبی ساخته شد، دودمان دوازدهم. این تندیس اکنون در موزه هنر متروپولیتن در نیویورک نگاه داشته می‌شود. 
-۱۹۳۲ (پیش از میلاد)؛ اموری‌ها بر اور پیروز شدند. 
-۱۹۲۸ - ۱۸۹۵ (پیش از میلاد)؛ نمایش برداشت خرمن بر دیوار نیایشگاه خنومهوتپ کشیده شد، بنی‌حسن، دودمان دوازدهم مصر
-۱۹۱۳ - ۱۹۰۳ (پیش از میلاد)؛ جنگ میان مصر باستان و نوبه
-۱۹۰۰ (پیش از میلاد)؛ تازش پیشایونانیان به یونان. 
-۱۹۰۰ (پیش از میلاد)؛ برافتادن واپسین دودمان پادشاهی سومر. 
-
-نوآوری‌ها، یافته‌ها، آشنایی‌ها
-۱۹۵۰ (پیش از میلاد)؛ برپایه یک میله مسی ویژه برای اندازه‌گیری که در نیپور یافت شده، یک ذرع سومری برابر با ۵۱ ٫ ۷۲ سانتیمتر بوده‌است. 
-
-منابع
-
-نویسندگان ویکی‌پدیای انگلیسی؛ http: / / en. wikipedia. org / wiki / ۲۰ th_century_BC، ۲۰ th century BC؛ (نسخه ۱۶ دسامبر ۲۰۰۶) 
-
-سده ۲۰ (پیش از میلاد) 
-سده‌ها (میلادی) 
-هزاره ۲ (پیش از میلاد)
-اقلیدس (تلفظ به یونانی: افکلیذیس / ef'kliðis /) (حدود ۳۶۵ – ۲۷۵ پیش از میلاد)، ریاضی‌دانی یونانی بود که در قرن سوم پیش از میلاد در شهر اسکندریه می‌زیست. به او لقب «پدر هندسه» و «بنیانگذار هندسه» داده‌اند. او نویسنده موفق‌ترین کتاب درسی تاریخ، اصول یا اصول اقلیدس است که مدت دو هزار سال شالوده تمام آموزش هندسه در غرب بود. 
-
-آمدن به اسکندریه
-پس از مرگ اسکندر مقدونی، امپراتوری بین عده‌ای از سران سپاه او تقسیم شد. در این میان فرمانروایی مصر و اسکندریه به دست بطلمیوس یکم سوتر افتاد. او برای جذب دانشمندان آن زمان دانشگاهی با عظمت در اسکندریه ساخت و دانشمندان و افراد مستعد را از نقاط دور و نزدیک به آنجا دعوت کرد. برای ریاست بخش ریاضی این دانشگاه از اقلیدس که احتمالا در آتن می‌زیست، دعوت شد. او در دانشگاه اسکندریه استاد ریاضیات و ظاهرا مؤسس حوزه ریاضیات اسکندریه بود. 
-
-اصول اقلیدس
-
-کتاب اصول شامل ۱۳ مقاله و ۴۶۵ قضیه راجع به هندسه، نظریه اعداد و جبر مقدماتی (هندسی) است. 
-
-در کتاب اصول، اقلیدس همه دستاوردهای پیشینیان در هندسه را گرد آورده و به شکلی نو نظم بخشیده و از خود نیز چیزهایی به آن افزوده‌است. این اثر به گونه‌ای بود که جای همه اصول قبلی را گرفت و هیچ اثری از پیش از خود بر جای نگذاشت و آن‌ها را به فراموشی سپرد. شاید هیچ اثری به جز کتب مقدس، در تاریخ آنچنان مورد توجه، مطالعه و ویرایش قرار نگرفته باشد. 
-
-اقلیدس کارش را بر پایه مجموعه‌ای از اصول بدیهی یا بنداشت‌ها قرار دارد که یکی از شناخته‌شده‌ترین آن‌ها این است که دو خط موازی هرگز به هم نمی‌رسند. با گذشت زمان، ریاضی‌دان‌های دیگر، الگوها، نظم‌ها و رابطه‌هایی را که از این بنداشت‌های «اختراعی» بیرون می‌آمد، بررسی کردند و این قضیه‌ها را اثبات کردند. 
-
-هیچ نسخه‌ای از اصول اقلیدس که به زمان خود اقلیدس بازگردد وجود ندارد. تنها نسخه‌های موجود به زمان تئون بازمی‌گردد. تئون اسکندرانی ۷۰۰ سال پس از اقلیدس در کتاب اصول بازنگری‌هایی انجام داده بود. این کتاب در قرن هشتم به زبان عربی ترجمه شد و بعدها ترجمه‌های لاتینی از روی ترجمه‌های عربی این کتاب انجام شد. اولین انتشار چاپی کتاب در سال ۱۴۸۲ در ونیز انجام شد و این اولین کتاب ریاضی مهمی بود که به چاپ می‌رسید. 
-
-هندسه اقلیدسی بر چند اصل ساده و بدیهی استوار است و تمام قضایای هندسی از آن‌ها نتیجه گرفته می‌شود؛ به گونه‌ای که هر قضیه ثابت‌کننده قضیه پس از خود باشد. افزون بر هندسه مسطحه، فصل‌هایی از کتاب هم به جبر، نظریه اعداد و هندسه فضایی اختصاص یافته‌است. 
-
-شیوه ابتکاری اقلیدس در تألیف «اصول» بسیار مورد توجه دیگر ریاضیدان‌ها قرار گرفت و پس از کوتاه مدتی، این کتاب به عنوان مرجع اصلی آموزش هندسه پذیرفته شد. 
-اقلیدس یافته‌های پراکنده هندسه‌دانان پیشین را در چارچوبی چنان منطقی گرد آورده بود که تا قرن‌ها بعد کسی نتوانست چیزی بر آن بیفزاید. با اینحال دامنه تأثیر کتاب اصول از محدوده دانش هندسه فراتر می‌رود؛ روش استنتاجی اقلیدس در شکل‌دهی تفکر منطقی در غرب و پیدایش علوم جدید بسیار مؤثر افتاده‌است. دانشمندان بزرگی چون آیزاک نیوتن، گالیلئو گالیله و نیکلاس کوپرنیک شیوه او را سرمشق پژوهش‌های خود قرار دادند. نیوتن کتاب بزرگ «پرینسیپا» را با پیروی از الگوی «اصول» اقلیدس به نگارش درآورده است. 
-
-حاکمیت مطلق نظریات اقلیدس بر علم هندسه تا اواسط قرن نوزدهم دوام داشت. در این زمان گروهی از ریاضیدانان پس از مطالعات بسیار به این نتیجه رسیدند که می‌توان در اصل پنجم اقلیدس (که می‌گوید دو خط موازی هیچگاه یکدیگر را قطع نمی‌کنند) گزاره‌ای دیگر را قرار داد (مثلا دو خط موازی در یک نقطه یکدیگر را قطع می‌کنند یا در دو نقطه یا در بینهایت نقطه و…) و در عین حال سازگاری برقرار باشد و بر پایه این یافته ریاضی انواع هندسه‌های نااقلیدسی را پدید آوردند. 
-
-علیرغم نام‌آوری اقلیدس جزئیات زندگی او معلوم نیست. از یادداشت‌های پروکلوس و پاپوس اسکندرانی دانسته‌ایم که اقلیدس از اعضای فعال کتابخانه بزرگ اسکندریه و احتمالا درس‌خوانده آکادمی افلاطون بوده‌است ولی از تاریخ دقیق تولد و مرگ او مطلع نیستیم و حتی نمی‌دانیم در کدامین شهر یا قاره جهان‌زاده شده‌است. نویسندگان قرون وسطا گاهی او را با اقلیدس مگارایی — فیلسوف سقراطی قرن چهارم پیش از میلاد — اشتباه گرفته‌اند. 
-
-اقلیدس عکس قضیه فیثاغورس را مطرح کرده که اگر در یک مثلث مجذور یک ضلع برابر مجموع مجذورهای دو ضلع دیگر باشد، زاویه بین آن دو ضلع، زاویه قائمه است. 
-
-جستارهای وابسته
-الگوریتم اقلیدس
-هندسه اقلیدسی
-الگوریتم تعمیم‌یافته اقلیدس
-
-پانویس
-
-منابع
-
-
-Carl B. Boyer, A history of mathematics, ۲ nd edition, by John Wiley & Sons, Inc. ۱۹۹۱
-
-اقلیدس
-اهالی اسکندریه باستان
-اهالی مصر در سده ۴ (پیش از میلاد) 
-اهالی یونان سده ۴ (پیش از میلاد) 
-تاریخ ایده‌ها
-تاریخ فلسفه
-تاریخ هندسه
-درگذشتگان سده ۳ (پیش از میلاد) 
-ریاضیدانان یونان باستان
-ریاضی‌دانان اهل یونان
-زادگان ۳۰۰ (میلادی) 
-زادگان سده ۴ (پیش از میلاد) 
-فیلسوفان ریاضیات
-نویسندگان سده ۳ (پیش از میلاد) 
-نویسندگان سده ۴ (پیش از میلاد) 
-نظریه اعداد
-نظریه‌پردازان اعداد
-هندسه‌دانان
-یونانی‌ها در سده ۳ (پیش از میلاد)
-سیاره یا به پهلوی اپاختر یک جرم آسمانی است که در حرکتی مداری به دور یک ستاره یا بقایای ستاره‌ای می‌گردد؛ جرم آن به اندازه‌ای است که تحت تأثیر نیروی گرانش خود گرد شود؛ اما جرم آن بقدری زیاد نیست که سبب همجوشی هسته‌ای شود و طبق نظر اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی اما نه همه دانشمندان سیاره‌شناس همسایگی خود را از سیارکها پاکسازی کرده‌باشد. 
-
-سیاره واژه‌ای کهن است به معنی جنبنده یا در گردش که با تاریخ، اختربینی، علم، افسانه‌شناسی و دین گره خورده‌است. به جز زمین، پنج سیاره در منظومه خورشیدی اغلب با چشم غیرمسلح قابل دیدن هستند. این سیارات در بسیاری از فرهنگ‌های کهن، به عنوان موجودیت‌هایی خدایی یا فرستادگان خدایان پنداشته می‌شدند. با پیشرفت دانش علمی، درک انسان از سیارات تغییر کرد و تعداد بیشتری از اجسام دوردست را شامل شد. در سال ۲۰۰۶ اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی تعریف توافق‌شده‌ای برای سیاره‌های درون منظومه خورشیدی اعلام نمود که کمی بحث‌برانگیز است زیرا بسیاری از اجسام با جرمی در حد سیاره را بر پایه داشتن یا نداشتن حرکت مداری، شامل نمی‌شود. اگر چه هشت تا از سیارات که پیش از سال ۱۹۵۰ کشف شده‌اند، همچنان در این تعریف نو نیز سیاره محسوب می‌شوند، برخی از اجرام آسمانی همچون سرس، پالاس، جونو و وستا (اجسامی در کمربند سیارک خورشیدی) و پلوتون (نخستین جسم فرا نپتونی کشف‌شده) که زمانی توسط جامعه علمی به عنوان سیاره شناخته می‌شدند؛ در تعریف کنونی دیگر سیاره محسوب نمی‌شوند. 
-
-بطلمیوس گمان می‌کرد که سیارات در حرکت‌هایی در فلک‌های حامل و تدویر به دور زمین می‌گردند. اگرچه ایده گردش سیارات به دور خورشید بارها پیشنهاد شده‌بود، اما تا سده هفدهم طول کشید تا این نظریه توسط مشاهدات نجومی تلسکوپی انجام‌شده توسط گالیلئو گالیله تأیید شود. تقریبا در همان دوران، یوهانس کپلر با بررسی دقیق داده‌های پیشاتلسکوپی جمع‌آوری‌شده توسط تیکو براهه، دریافت که مدار سیارات دایره‌ای نیستند، بلکه بیضوی هستند. با پیشرفت ابزارهای رصد، ستاره‌شناسان مشاهده نمودند که دیگر سیارات نیز مانند زمین دور محورهای مایلی می‌چرخند و برخی دارای ویژگی‌های مشترکی همچون کلاهک‌های یخی و فصول مختلف هستند. از زمان برآمدن عصر فضا، مشاهدات نزدیک توسط کاوشگرهای فضایی نشان داده‌است که زمین و سیارات دیگر در ویژگی‌هایی همچون آتشفشانها، توفندها، زمین‌ساختها و حتی هیدرولوژی، مشترک هستند. 
-
-سیارات منظومه خورشیدی به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: سیاره‌های غول‌پیکر کم‌چ��الی و سیاره‌های کوچک‌تر زمین‌سان سنگی. بنا بر تعاریف اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی، هشت سیاره در منظومه خورشیدی وجود دارند. به ترتیب افزایش فاصله از خورشید، چهار سیاره سنگی عطارد، زهره، زمین و مریخ قرارگرفته‌اند و پس از آن‌ها چهار غول گازی مشتری، زحل، اورانوس و نپتون قرار گرفته‌اند. شش سیاره از این هشت سیاره، یک یا چند قمر طبیعی دارند که به دور آن‌ها می‌گردند. 
-
-چندین هزار سیاره در اطراف ستارگان (سیارات برون‌خورشیدی یا برون‌سیاره‌ها) دیگر در کهکشان راه شیری کشف شده‌اند: تا تاریخ یکم ژوئیه ۲۰۲۱، ۴ ٬ ۷۷۷ سیاره برون‌خورشیدی در ۳۵۳۴ سامانه سیاره‌ای (که ۷۸۵ تا از آن‌ها سامانه‌های چندسیاره‌ای هستند) کشف‌شده که اندازه‌های آن‌ها از سیاراتی در اندازه کمی بزرگ‌تر از ماه تا غول‌های گازی با بزرگی دوبرابر مشتری متغیر است. از میان آن‌ها بیش از ۱۰۰ سیاره هم‌اندازه زمین هستند که فاصله ۹ تای آن‌ها از ستاره‌هایشان به اندازه فاصله زمین از خورشید، یعنی در محدوده کمربند حیات است. در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۱ تیم تلسکوپ فضایی کپلر، کشف نخستین سیاره‌های زمین‌سان برون‌خورشیدی را گزارش داد: کپلر- ۲۰ ای
-و کپلر- ۲۰ اف
-که به دور ستاره خورشیدسان کپلر- ۲۰ می‌گردند. 
-مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۲، با بررسی داده‌های ریزهمگرایی گرانشی تخمین زد که به ازای هر ستاره در کهکشان راه شیری حداقل ۱ ٫ ۶ سیاره وجود دارند. 
-گمان می‌رود که یکی از هر پنج ستاره خورشیدسان
-، یک سیاره هم‌اندازه زمین
-در ناحیه قابل سکونت
-خود دارد. 
-
-واژه‌شناسی
-سیاره در زبان انگلیسی Planet خوانده می‌شود که برگرفته از واژه ἀστὴρ πλανήτης (استر پلانتس) در یونان باستان می‌باشد. ریشه واژه ἀστὴρ (استر) برابر واژه «ستاره» در فارسی است و هر دو واژه ایرانی و یونانی برگرفته از واژه h₂stḗr* در زبان نیا-هندواروپایی هستند. واژه πλανήτης (پلانتس) نیز به معنی «گردان» است و در نتیجه ἀστὴρ πλανήτης به معنی ستاره گردان می‌باشد. 
-واژه سیاره نیز واژه‌ای با ریشه عربی و به معنی «راه‌پیما» می‌باشد که توسط ستاره‌شناسان ایرانی سده نخستین به‌کارگرفته شد و به نظر می‌رسد که ترجمه‌ای برای واژه πλανήτης (پلانتس) یونانی باشد. در واژه‌نامه‌های آنندراج، برهان قاطع و جهانگیری، از واژه کهن «هرپاسب» نیز به معنی سیاره یاد شده‌است. 
-همچنین در متون زرتشتی کهن از واژه «اباختر» نیز برای اشاره به سیاره‌ها استفاده شده‌است. 
-
-تاریخچه
-
-ایده سیارات در طول تاریخ تکامل یافته‌است، از ستارگان گردان الهی در عهد باستان تا اجسام زمین‌وار عصر دانش. مفهوم آن گسترش‌یافته تا دنیاهایی نه‌تنها در منظومه خورشیدی بلکه در صدها منظومه فراخورشیدی دیگر را نیز دربرگیرد. ابهامات نهفته در تعریف سیاره، بحث‌های علمی بسیاری را برانگیخته است. 
-
-پنج سیاره سنتی منظومه شمسی که قابل دیدن با چشم غیر مسلح هستند؛ از دوران باستان شناخته‌شده بودند و تأثیرات مهمی بر افسانه‌شناسی، کیهان‌شناسی دینی و اخترشناسی باستانی گذارده‌اند. در دوران باستان اخترشناسان متوجه شدند که بر خلاف ستارگان ثابت که موقعیت نسبی ثابتی در آسمان دارند؛ برخی از نورها در پهنه آسمان حرکت می‌کنند. یونانیان باستان این نورها را «ستاره گردان» یا به اختصار «گردان‌ها» نام نهادند
-که واژه معادل انگلیسی سیاره، یعنی Planet، از آن مشتق شده‌است. 
-در یونان باستان، چین باستان، بابل و در واقع همه تمدن‌های پیشانوین، 
-این باور مورد پذیرش عمومی قرارگرفته بود که زمین مرکز جهان است و همه سیارات به دور زمین می‌گردند. دلیل این برداشت آن بود که مشاهده می‌شد ستارگان هر روز یکبار به دور زمین می‌چرخیدند
-و ظاهرا درک عمومی بر آن بوده‌است که زمین ثابت و پایدار است و همواره در سکون می‌ماند. 
-
-تمدن بابل
-
-نخستین تمدن شناخته‌شده‌ای که نظریه‌ای کاربردی در مورد سیارات داشتند، بابلی‌ها بودند که در هزاره‌های نخست و دوم قبل از میلاد در منطقه میان‌رودان (بین‌النهرین) زندگی می‌کردند. کهن‌ترین متن اخترشناسی سیاره‌ای برجای‌مانده، لوحی بابلی به نام لوح زهره امی‌صدوقا است؛ رونوشتی مربوط به سده هفتم پیش از میلاد از لیست مشاهدات حرکات سیاره زهره است که احتمالا تاریخ آن به هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. 
-مول. اپین یک جفت لوح به خط میخی مربوط به سده هفتم پیش از میلاد است که حرکات خورشید، ماه و سیارات را در طول سال ترسیم می‌کند. 
-اختربینهای بابلی چیزی را بنیان‌گذاری کردند که بعدها به اختربینی غربی منتهی شد. 
-انوما انو انلیل که در دوره امپراتوری آشوری نو در سده هفتم پیش از میلاد
-نوشته شده‌است شامل لیستی از طالع‌ها و روابط آن‌ها با پدیده‌های آسمانی مانند حرکت سیارات است. 
-زهره (ناهید)، عطارد (تیر) و سیاره‌های دورتر مریخ (بهرام)، مشتری (برجیس) و زحل (کیوان) توسط اخترشناسان بابلی شناخته‌شده بودند. این سیاره‌ها تا پیش از اختراع تلسکوپ در اوایل دوران مدرن تنها سیاره‌های شناخته‌شده بودند. 
-
-اخترشناسی یونانی-رومی
-
-یونانیان باستان در ابتدا به اندازه بابلیان به سیاره‌ها توجه ویژه‌ای نداشتند. فیثاغوری‌ها در سده ششم و پنجم پیش از میلاد نظریه سیاره‌ای مستقل خود را ارائه داده بودند، که متشکل از زمین، خورشید، ماه و سیاراتی بود که به دور یک آتش مرکزی واقع در مرکز جهان در گردش هستند. گفته می‌شود که فیثاغورث یا پارمنیدس از نخستین افرادی بودند که فهمیدند ستاره عصر (هسپروس) و ستاره صبح (فسفروس) یکی هستند (آفرودیته که متناظری یونانی برای ونوس رومی است). 
-در سده سوم پیش از میلاد، آریستارخوس ساموسی یک سامانه خورشید مرکزی پیشنهاد نمود که مطابق آن، زمین و سایر سیارات به دور خورشید می‌گشتند. نظریه زمین مرکزی تا قبل از انقلاب علمی، نظریه پیشتاز بود. 
-
-در سده نخست پیش از میلاد، در دوران هلنیستی، یونانی‌ها شروع به ابداع مدل‌های ریاضی خود برای پیش‌بینی موقعیت سیارات نمودند. بر خلاف بابلی‌ها که بر روش‌های محاسباتی متکی بودند، این مدل‌ها بیشتر هندسی بودند و در نهایت نظریات بابلی‌ها را در سایه جامعیت و پیچیدگی خود قرار دادند. این نظریات در سده دوم عصر حاضر کتب المجسطی نوشته بطلمیوس به اوج می‌رسد. مدل بطلمیوس آنقدر کامل بود که جایگزین تمام نظریات پیشین شد و به مدت ۱۳ سده به عنوان متن مرجع جامع اخترشناسی در دنیای غرب باقی ماند. 
-برای یونانی‌ها و رومی‌ها هفت سیاره شناخته‌شده وجود داشت که همگی بر اساس قوانین پیچیده‌ای که بطلمیوس مطرح کرده بود، به دور زمین می‌چرخیدند. این سیارات به ترتیب فاصله از زمین (به ترتیب بطلمیوسی اما با نامهای امروزی) عبارتند از: ماه، تیر، زهره، خورشید، بهرام، مشتری و کیوان. 
-
-سیسرون در کتاب «درباره طبیعت خدایان»، سیاره‌های شناخته‌شده در سده نخست پیش از م��لاد را با نامهایی که در آن زمان داشتند، برمی‌شمرد: 
-
-هند
-در سال ۴۹۹ پس از میلاد، آریابهاتا یک مدل سیاره‌ای پیشنهاد نمود که صریحا به چرخش زمین به دور محورش اشاره داشت و توضیح داد که دلیل حرکت ظاهری از شرق به غرب ستارگان، همین چرخش زمین به دور خود است. او همچنین باور داشت که مدار سیارات بیضوی هستند. 
-پیروان آریابهاتا به‌طور ویژه در جنوب هند قدرت داشتند و در آنجا اصل حرکت چرخشی زمین وی به همراه سایر اصولش پیروی می‌شد و کارهای ثانویه‌ای نیز بر پایه آن به انجام رسید. 
-
-در سال ۱۵۰۰، نیلاکانتا سومایاجی از مدرسه ستاره‌شناسی و ریاضیات کرالا در رساله تانتراسامگراها مدل آریابهاتا را مورد بازبینی قرار داد. 
-او در «آریابهاتیابهاسیا» که گزارشی در مورد «آریابهاتیا» ی آریابهاتا بود، مدلی پیشنهاد داد که در آن تیر، ناهید، بهرام، مشتری و کیوان به دور خورشید می‌گردند و خورشید به دور زمین می‌گردد؛ شبیه به مدل تیکویی که بعدها توسط تیکو براهه در اواخر سده شانزدهم ارائه شد. بیشتر اخترشناسان مدرسه کرالا که از او پیروی می‌کردند نظریه او را پذیرفته بودند. 
-
-اخترشناسی دوران اسلامی
-
-در سده یازدهم، ابن‌سینا متوجه پدیده گذر ناهید شده‌بود و چنین نوشت که ناهید حداقل گاهی زیر خورشید قرار می‌گیرد. 
-در سده دوازدهم ابن باجه دو سیاره را به شکل دو لکه تیره روی خورشید مشاهده نمود که بعدها در سده سیزدهم، اخترشناس رصدخانه مراغه، قطب‌الدین شیرازی، متوجه شد که آن‌ها گذر تیر و گذر ناهید هستند. هرچند که ابن باجه نمی‌توانسته گذر ناهید را دیده باشد زیرا در دوران زندگی وی اتفاق نیفتاده است. 
-
-رنسانس اروپایی
-
-پس از پیدایش انقلاب علمی، درک انسان از سیاره از چیزی که در پهنه آسمان حرکت می‌کند (نسبت به ستارگان ثابت) به جسمی که به دور زمین می‌گردد تغییر یافت، و در سده هجدهم با قدرت گرفتن نظریه خورشید مرکزی کوپرنیک، گالیله و کپلر، این درک، به اجسامی که مستقیما به دور خورشید می‌گردند تغییر یافت. 
-
-بنابراین زمین نیز در لیست سیارات قرارگرفت
-در حالیکه خورشید و ماه از این لیست خارج شدند. در آغاز، وقتی نخستین اقمار مشتری و کیوان در سده هفدهم کشف شدند، واژه‌های قمر و سیاره به جای یکدیگر به‌کار می‌رفتند، اما در سده بعدی بیشتر از واژه قمر برای این اجسام استفاده می‌شد. تا اواسط سده نوزدهم تعداد سیارات به سرعت زیاد شد زیرا در آن زمان جامعه علمی هر جسم تازه کشف‌شده‌ای را که مستقیما به دور خورشید بگردد به عنوان سیاره قلمداد می‌نمود. 
-
-سده نوزدهم
-
-در سده نوزدهم اخترشناسان به تدریج متوجه شدند که اجسامی که به تازگی کشف‌شده بودند و برای تقریبا نیم سده به عنوان سیاره طبقه‌بندی شده‌بودند (مانند سرس، پالاس و ۴ وستا)، با سیارات سنتی شناخته‌شده بسیار تفاوت داشتند. این اجسام همه در یک منطقه از فضا بین بهرام و مشتری (کمربند سیارک‌ها) پراکنده بودند و جرم آن‌ها نیز بسیار کمتر بود. در نتیجه آن‌ها در طبقه‌بندی جدید «سیارکها» قرار گرفتند. در غیاب یک تعریف رسمی برای «سیاره»، هر جسم بزرگی که به دور خورشید می‌گشت سیاره قلمداد می‌شد. از آنجا که اختلاف اندازه سیاره و سیارک بسیار زیاد بود، و همچنین به این دلیل که نظر می‌رسید سیل اکتشافات جدید با اکتشاف نپتون در سال ۱۸۴۶ پایان یافته‌است، نیازی به یک تعریف رسمی احساس نمی‌شد. 
-
-سده بیستم
-
-در سده بیستم پلوت��ن کشف شد. برپایه مشاهدات اولیه این گمان به‌وجود آمد که از زمین بزرگتر است و به همین سبب به سرعت به عنوان نهمین سیاره به رسمیت شناخته شد. 
-مشاهدات بعدی نشان داد که این جسم در واقع بسیار کوچکتر از آن است که تصور می‌شد. در سال ۱۹۳۶، ریموند لیتلتون پیشنهاد نمود که ممکن است پلوتون یکی از قمرهای گریخته نپتون باشد، 
-و فرد لارنس ویپل در سال ۱۹۶۴ پیشنهاد داد که ممکن است پلوتون یک دنباله‌دار باشد، 
-اما با این وجود، به دلیل اینکه هنوز از هر سیارک شناخته‌شده‌ای بزرگتر بود و به نظر نمی‌رسید که عضوی از یک جمعیت بزرگتر باشد، 
-وضعیت خود را به عنوان سیاره تا سال ۲۰۰۶ حفظ نمود. 
-
-در سال ۱۹۹۲، اخترشناسان، الکساندر والشتان و دیل فریل کشف چند سیاره در اطراف یک تپ‌اختر به نام پی‌اس‌آر بی ۱۲۵۷ + ۱۲ را اعلام نمودند. این اکتشاف عموما به عنوان نخستین سامانه سیاره‌ای کشف‌شده در اطراف یک ستاره دیگر شناخته‌می‌شود. پس از آن در ۶ اکتبر ۱۹۹۵، میشل مایر و دیدیه کیلوز از دانشگاه ژنو، نخستین برون‌سیاره در حال گردش به دور یک ستاره معمولی رشته اصلی (۵۱ پگاسوس) را کشف نمودند. کشف سیارات فراخورشیدی به ابهام دیگری در تعریف سیاره انجامید: نقطه‌ای که در آن سیاره تبدیل به ستاره می‌شود. بسیاری از سیارات فراخورشیدی شناخته‌شده جرمی چندین برابر مشتری دارند که نزدیک به جرم برخی از اجسام ستاره‌ای به نام کوتوله‌های قهوه‌ای است. 
-کوتوله‌های قهوه‌ای عمومات به عنوان ستاره تلقی می‌شوند زیرا توانایی همجوشی دوتریم، که ایزوتوپ سنگین‌تر هیدروژن است، را دارا هستند. 
-اگرچه اجرام آسمانی باید حداقل ۷۵ بار از مشتری سنگین‌تر باشند تا توانایی همجوشی هیدروژن را داشته‌باشند، اجسامی که تنها ۱۳ برابر از مشتری سنگین‌تر قادر به همجوشی دوتریم خواهند بود. هرچند که دوتریم بسیار نادر است و بیشتر کوتوله‌های قهوه‌ای فرایند همجوشی‌شان مدت‌ها پیش از کشف آنها، متوقف شده‌است و این در عمل آن‌ها را از سیارات بسیار بزرگ نامتمایز می‌سازد. 
-
-سده بیست و یکم
-با کشف اجسام بیشتر در منظومه شمسی و اجسام بزرگ در اطراف ستارگان دیگر که در خلال نیمه دوم سده بیستم رخ داد، بحث‌هایی درباره این‌که چه چیزی را باید سیاره دانست، آغاز شد. اختلاف نظرهای در مورد این‌که آیا جسمی را که بخشی از یک جمعیت متمایز مانند یک کمربند سیارکی باشد، یا جسمی که آنقدر بزرگ باشد که از روش همجوشی گرمایی هسته‌ای دوتریم تولید انرژی کند، را می‌توان سیاره دانست، وجود داشت. 
-
-شمار رو به افزایشی از اخترشناسان بر این باورند که می‌بایست پلوتون را از لیست سیاره‌ها خارج نمود، زیرا بسیاری از اجسام مشابه با اندازه‌های نزدیک به آن در همان منطقه از منظومه شمسی (کمربند کویپر) در خلال دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ یافت شده‌است. مشخص گشت که پلوتون تنها جسم کوچکی در میان جمعیتی از هزاران جسم دیگر است. 
-
-رسانه‌ها در مورد برخی از این اجسام همچون کواوار، سدنا و اریس بشارت کشف سیاره دهم را می‌دادند، هرچند که هرگز مورد پذیرش گسترده جامعه علمی قرار نگرفتند. اعلام کشف اریس در سال ۲۰۰۵ به عنوان جسمی با جرم ۲۷ ٪ بیش از پلوتون، ضرورت و تمایل عمومی را برای ایجاد یک تعریف رسمی برای سیاره، ایجاد کرد. 
-
-با پذیرش مشکل، اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی عزم ایجاد تعریفی برای سیاره نمود و یکی در سال ۲۰۰۶ ارائه داد. شمار سیارات به هشت سیارهای کاهش یافت که اجسامی با بزرگی قابل‌توجه هستند و مدارشان را پاکسازی کرده‌اند، و رده جدیدی نیز به نام «سیاره‌های کوتوله» به وجود آمد که در ابتدا شامل سه جسم بود (سرس، پلوتون و اریس). 
-
-سیارات فراخورشیدی
-هیچ تعریف رسمی برای سیارات فراخورشیدی وجود ندارد. در سال ۲۰۰۳، کارگروه سیارات فراخورشیدی اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی (IAU) بیانیه موضع خود را در این مورد منتشر ساخت، اما این بیانیه موضع، هرگز به عنوان موضع رسمی IAU مطرح نشد و اعضای IAU هرگز به آن رای ندادند. این موضع شامل رهنمودهای زیر بود و عمدتا بر بر مرز جداسازی تعریف سیارات و کوتوله‌های قهوه‌ای تأکید داشت: 
-اجسامی با جرم واقعی کمتر از حد جرمی برای همجوشی گرمایی هسته‌ای دوتریم (که در حال حاضر برای اجسامی با فراوانی ایزوتوپی همانند خورشید، این حد ۱۳ برابر جرم مشتری محاسبه شده‌است) که حرکت مداری به دور ستارگان یا بقایای ستاره‌ای دارند، سیاره هستند (مستقل از اینکه چگونه ایجاد شده باشند). حداقل جرم و اندازه لازم برای اینکه یک جسم فراخورشیدی را سیاره بنامیم، همان مقداری است که در مورد منظومه شمسی در نظر گرفته می‌شود. 
-اجسام نیمه‌ستاره‌ای با جرم واقعی فراتر از حد جرمی برای همجوشی گرمایی هسته‌ای دوتریم، «کوتوله قهوه‌ای» محسوب می‌شوند و اینکه چگونه ایجاد شده‌اند یا کجا قرار گرفته‌اند تفاوتی ایجاد نمی‌کند. 
-اجسام شناور آزاد در خوشه‌های ستاره‌ای جوان با جرمی پایینتر از حد جرمی برای همجوشی گرمایی هسته‌ای دوتریم سیاره نیستند، بلکه کوتوله‌های نیمه‌قهوه‌ای هستند (و یا هر نام دیگری که مناسب‌تر باشد) 
-
-این تعریف موقت توسط کمیسیون اف ۲ IAU در اوت ۲۰۱۸ اصلاح شد. اکنون تعریف موقت رسمی یک سیاره فراخورشیدی به شرح زیر است: 
-اجسامی با جرم واقعی زیر حد جرمی برای همجوشی گرمایی هسته‌ای دوتریم (که در حال حاضر برای اجسامی با فلزیت همانند خورشید، این حد ۱۳ برابر جرم مشتری محاسبه شده‌است) که به دور ستاره‌ها، کوتوله‌های قهوه‌ای یا بقایای ستاره‌ای در حرکت مداری باشند و نسبت جرم آنها با جسم مرکزی کمتر از ناپایداری ال ۴ / ال ۵ باشد (M / Mcentral < ۲ / (۲۵ +))، سیاره هستند. (بدون توجه به نحوه شکل‌گیری آنها) 
-حداقل جرم و اندازه لازم برای اینکه یک جسم فراخورشیدی را سیاره بنامیم، همان مقداری است که در مورد منظومه شمسی در نظر گرفته می‌شود. 
-
-IAU عنوان کرده‌است که انتظار می‌رود این تعریف با افزایش دانش بشری بهبود یابد. 
-
-یک راه تعریف کوتوله نیمه‌قهوه‌ای عبارت است از جسمی با جرم سیاره‌ای که به جای برافزایش از روش فروریزی ابر به وجود آمده‌اند. این تمایز در چگونگی شکل‌گیری بین کوتوله نیمه-قهوه‌ای و سیاره مورد توافق جهانی قرار نگرفته‌است. اخترشناسان بر پایه پذیرش یا عدم پذیرش اینکه فرایند شکل‌گیری یک سیاره در رده‌بندی آن دخالت داده شود، به دو دسته تقسیم می‌شوند. 
-یکی از دلایل مخالفت این است که اغلب تعیین فرایند شکل‌گیری امکان‌پذیر نمی‌باشد؛ مثلا سیاره‌ای که از روش برافزایش شکل‌گرفته‌است، ممکن است از منظومه به بیرون پرتاب‌شده و به شکل غوطه‌ور آزاد درآید، و به همین ترتیب یک کوتول نیمه قهوه‌ای که خودش از روش فروریزی ابر به وجود آمده، ممکن است در مداری به دور یک ستاره به دام بیفتد. 
-
-مقدار حدی ۱۳ برابر جرم مشتری، بیشتر یک قانون مبتنی بر تجربه است تا یک قانون دقیق فیزیکی. پرسشی که برمی‌اید این است که منظور از سوزاندن دوتریوم چیست؟ این پرسش از آنجا برمی‌آید که اجسام بزرگ بیشتر دوتریم خود را می‌سوزانند و اجسام کوچک‌تر تنها اندکی از آن را می‌سوزانند و مقدار ۱۳ MJup (جرم مشتری) بین این دو دسته قرار می‌گیرد. مقدار دوتریوم سوزانده شده نه‌تنها به جرم، بلکه به ترکیب سیاره، یعنی مقدار هلیم و دوتریوم موجود نیز بستگی دارد. 
-دانشنامه سیارات فراخورشیدی که شامل اجسامی با جرمی تا ۲۵ برابر جرم مشتری است، این‌گونه بیان می‌کند که «این حقیقت که هیچ ویژگی خاصی در مورد مقدار ۱۳ MJup طیف جرمی مشاهده‌شده وجود نداشته و ما را وادار می‌سازد که این حد جرم را فراموش کنیم» 
-مرورگر داده‌های برون‌سیارات شامل اجسامی تا ۲۴ برابر جرم مشتری می‌باشد و این‌گونه توصیه می‌کند که «حد جرمی ۱۳ برابر جرم مشتری وضع‌شده توسط اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی در مورد سیاراتی با هسته‌های سنگی از نظر فیزیکی بی‌معنی می‌گردد.» 
-بایگانی برون سیارات ناسا شامل اجسامی با جرم (یا حداقل جرم) کوچکتر یا مساوی ۳۰ برابر جرم مشتری است. 
-
-معیار دیگری که به جز سوزاندن دوتریم، فرایند شکل‌گیری و مکان، برای جدا کردن سیاره‌ها و کوتوله‌های قهوه‌ای وجود دارد این است که فشار هسته ناشی از فشار کولنی است یا فشار تباهیدگی الکترون. 
-
-تعریف ۲۰۰۶ اتحادیه اخترشناسی از سیاره
-
-موضوع حد پایین در جلسه مجمع عمومی سال ۲۰۰۶ اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی مورد بحث قرارگرفت. پس از بحث بسیار و یک پیشنهاد مردود، اکثریت افرادی که در جلسه باقی ماندند برای رسیدن به یک توافق رای‌گیری کردند. مجمع رأی به این تعریف برای سیارات منظومه شمسی داد: 
-
-هشت سیاره عبارتند از تیر (عطارد)، ناهید (زهره)، زمین، بهرام (مریخ)، برجیس (مشتری)، کیوان (زحل)، اورانوس و نپتون. 
-
-طبق این تعریف، منظومه شمسی هشت سیاره دارد، اجسامی که شرط اول و دوم را دارا هستند اما در شرط سوم صدق نمی‌کنند (مانند سرس، پلوتون و اریس) به عنوان سیاره‌های کوتوله طبقه‌بندی می‌شوند، البته با این شرط که خود قمر سیاره دیگری نباشند. در آغاز IAU تعریفی را پیشنهاد داده بود که اجسام بسیاری را در بر می‌گرفت، زیرا شرط سوم در آن غایب بود. 
-پس از بحث فراوان از طریق رای‌گیری تصمیم گرفته شد که این اجسام را به جای سیاره در رده سیاره‌های کوتوله طبقه‌بندی شوند. 
-
-این تعریف بر پایه نظریات شکل‌گیری سیارات بنا شده که طبق این نظریات رویانهای سیاره‌ای در ابتدا همسایگی مداری خود را از اجسام کوچک دیگر پاکسازی می‌کنند. استیون سوتر اخترشناس این‌گونه توصیه می‌کند که
-
-تعریف سال ۲۰۰۶ اتحادیه اخترشناسی در مورد سیارات فراخورشیدی به مشکل می‌خورد زیرا اولا زبان آن خاص سیارات منظومه شمسی است و همچنین گرد بودن و پاکسازی منطقه مداری در مورد این سیارات فعلا قابل‌مشاهده نیست. 
-
-معیار مارگوت
-
-اخترشناسی به نام ژان لوک مارگوت یک معیار ریاضیاتی ارائه داد که برا اساس جرم جسم، محور نیمه اطول آن و جرم ستاره میزبان، مشخص می‌کند که آیا یک شی در طول حیات ستاره میزبان خود، قادر به پاکسازی مداری هست یا خیر. با این فرمول مقداری برای پارامتری به نام محسبه می‌شود که برای سیارات باید از ۱ بزرگتر باشد. این مقدار برای هشت سیاره منظومه شمسی و تمام سیارات فراخورشیدی بیشتر از ۱۰۰ است، در حالیکه برای سرس، پلوتون و اریس مقدار ۰ / ۱ ��ا کمتر است. انتظار می‌رود اجسامی با مقدار بزرگتر از یک تقریبا کروی باشند، یعنی اجسامی که می‌توانند پاکسازی محدوده مداری خود را تکمیل کنند، خود به خود شرط گرد بودن را نیز برآورده می‌کنند. 
-
-اجسامی که پیشتر سیاره پنداشته می‌شدند
-جدول زیر شامل اجسامی از سامانه خورشیدی است که زمانی سیاره قلمداد می‌شدند اما دیگر توسط اتحادیه اخترشناسی سیاره محسوب نمی‌شوند. جدول زیر همچنین سیاره بودن یا نبودن آنها توسط تعاریف دیگر مثل تعریف ۲۰۰۶ استرن بر پایه چیرگی پویا، یا تعاریف ۲۰۰۲ و ۲۰۱۷ استرن، که بر تعادل هیرواستاتیک تکیه‌می‌کند، را نیز مشخص نموده‌است. 
-
-این‌که در گزارشهای منتشر شده در مورد کشف اجسام جدید بزرگ کمربند کویپر به این اجسام کشف‌شده عنوان سیاره داده می‌شد (به‌طور خاص اریس)، در واقع زمینه‌ساز ارائه تعریف ۲۰۰۶ IAU برای سیاره شد. 
-
-اسطوره‌شناسی و نام‌گذاری
-
-نام‌های سیارات در دنیای غرب برگرفته از آداب رومی‌هاست که خود برآمده از آداب یونانی‌ها و بابلیان است. در یونان باستان دو روشنی‌بخش بزرگ، خورشید و ماه را هلیوس و سلنه می‌خواندند؛ دورترین سیاره (کیوان) فاینون به معنی «درخشنده» نام داشت که پس از آن فائتون (مشتری) به معنی «روشن» قرارداشت. سیاره سرخ (مریخ) با نام پیروئیس به معنی «آتشین» شناخته می‌شد. روشن‌ترین سیاره (ناهید)، فسفروس (نور آور) و سیاره گذارای آخری (تیر) با نام استیلبون (سوسو زن) شناخته می‌شدند. یونانی‌ها همچنین هر سیاره‌ای را به یکی از خدایان خود، یعنی دوازده ایزد المپ‌نشین نسبت می‌دادند: هلیوس و سلنه هم نام خدایان بودند و هم سیارات. فاینون به کرونوس، تیتانی که پدر المپ‌نشینان بود، تعلق داشت. فائتون نشان زئوس، پسر کرونوس که او را از پادشاهی خلع کرد، پیروئیس به آرس، پسر زئوس داده‌شده بود که خدای جنگ بود، و فسفروس توسط آفرودیت حکمرانی می‌شد که خدابانوی عشق بود. هرمس که پیام‌رسان خدایان و خدای آموزش و شعور بود، بر استیلبون حکم می‌راند. 
-
-این رسم یونانی‌ها در بخشیدن نام خدایان خود به سیارات با احتمال نزدیک به یقین از بابلیان گرفته شده‌است. بابلی‌ها فسفروس را به نام خدابانوی عشق خود، ایشتار؛ پیروئیس را به نام خدای جنگ خود، نرگال؛ استیلبون را به نام خدای دانایی، نابو؛ و فائتون را به نام خدای اصلی، مردوخ نامیده بودند. 
-هماهنگی میان روش‌های نام‌گذاری بابلی و یونانی بیش از آن است که تصور کنیم از ریشه‌های جداگانه‌ای برخاسته‌اند. 
-این تطابق‌ها کامل نیست؛ مثلا نرگال خدای جنگ بابل بود و از این رو یونانی‌ها او را به نام آرس شناختند، هرچند که بر خلاف آرس، خدای کشتن و زمین خاکی نیز بود. 
-مردم یونان امروزی همچنان نام‌های باستانی را برای سیارات به‌کار می‌برند، اما سایر زبان‌های اروپایی، تحت تأثیر امپراتوری روم و بعدها کلیسای کاتولیک از نام‌های رومی به جای نام‌های یونانی استفاده می‌کنند. رومی‌ها که همچون یونانی‌ها دین نیا-هند و اروپایی داشتند، خدایانی مانند یونانی‌ها با نام‌های متفاوت داشتند اما خبری از داستان‌سرایی‌های غنی یونانی‌ها که فرهنگ شاعرانه یونان به خدایانشان بخشیده بود، نبود. در اواخر دوران جمهوری روم، نویسندگان رومی بسیاری از داستان‌های یونانی را قرض گرفته و در مورد خدایان خود به‌کاربردند، تا اندازه‌ای که تقریبا تفاوت آن‌ها قابل‌تشخیص نبود. 
-وقتی رومی‌ها اخترشناسی یونانی را مطالعه کردند، نام خدایان خود را بر روی سیارات نهادند: 
-مرکوریوس (به جای هرمس)، ونوس (آفرودیت)، مارس (آرس)، ژوپیتر (زئوس) و ساتورنوس (کرونوس). وقتی سیارات بعدی در قرون ۱۸ ام و ۱۹ ام کشف شدند نیز این روش نامگذاری در مورد نپتون (پوزئیدون) پابرجا ماند. اورانوس در این میان استثناست زیرا نام آن از یک خدابانوی یونانی گرفته‌شده‌است و نه از معادل رومی آن. 
-
-برخی از رومیان در پی اعتقادی که احتمالا از بین‌النهرین سرچشمه گرفته و در مصر هلنیستی شکل‌گرفته، بر این باور بودند که خدایان هفت‌گانه‌ای که سیارات از روی آن‌ها نام‌گذاری شده‌اند در شیفت‌های ساعتی امور روی زمین را مراقبت می‌نمایند. ترتیب شیفت‌ها به صورت ساترن، ژوپیتر، مارس، خورشید (Sun)، ونوس، مرکوری و ماه بود. 
-بنابراین نخستین روز با ساترن آغاز می‌شود (ساعت ۱ ام)، دومین روز با خورشید (ساعت ۲۵ ام)، روزهای بعدی با ماه (ساعت ۴۹ ام)، مارس، مرکوری، ژوپیتر و ونوس. از آنجا که هر روز به نام خدایی که آن را آغاز می‌کند نامگذاری می‌شد، روزهای هفته در گاه‌شماری رومی نیز به همین ترتیبند و همچنان در بسیاری از زبان‌های امروزی به همین ترتیب حفظ شده‌است. 
-در زبان انگلیسی واژه‌های Saturday (شنبه)، Sunday (یکشنبه) و Monday (دوشنبه) ترجمه مستقیم این نام‌های رومی هستند. نام روزهای دیگر از خدایان انگلو-ساکسون گرفته شده‌است: Tuesday (سه‌شنبه) از Tiw (تیر (اساطیر))، Wednesday (چهارشنبه) از Wóden (ودن)، Thursay (پنجشنبه) از Thunor (ثور) و Friday (جمعه) از Fríge (فریج). این خدایان انگلوساکسون به ترتیب شبیه یا معادل مارس، مرکوری، ژوپیتر و ونوس هستند. 
-
-زمین تنها سیاره‌ای است که نام آن در زبان انگلیسی از اساطیر یونانی-رومی گرفته نشده‌است. از آنجا که تنها در سده هفدهم بود که زمین به‌طور عمومی به عنوان سیاره پذیرفته شد، نام آن برگرفته از نام هیچ خدایی نیست. واژه earth به معنی زمین برگرفته از واژه انگلو-ساکسون سده هشتم، erda است که به معنی زمین یا خاک است و نخستین بار به صورت مکتوب به عنوان نام کره زمین در حدود سال‌های ۱۳۰۰ به‌کار گرفته شد، 
-و همانند زبان‌های ژرمنی دیگر در نهایت ا واژه نیا-ژرمنی ertho «زمین» گرفته شده‌است. مثلا در انگلیسی earth، آلمانی Erde، هلندی aarde و اسکاندیناوی jord. بسیاری از زبان‌های رومی‌تبار از واژه کهن ترا یا شکلی تغییریافته از آن استفاده می‌کنند که به معنی «زمین خشکی» در مقابل دریا استفاده می‌شد. 
-اما زبان‌های غیر رومی‌تبار از واژگان بومی خود استفاده می‌کنند؛ مثلا یونانی‌ها همچنان از واژه قدیمی Γή (ژئو) استفاده می‌کنند. 
-
-فرهنگ‌های غیر اروپایی از روش‌های نام‌گذاری دیگر استفاده کرده‌اند. هند از روشی بر پایه ناواگراها استفاده می‌کند که شامل هفت سیاره (سوریا برای خورشید، چاندرا برای ماه، و بودها، شوکرا، مانگالا، برهاسپاتی و شانی برای تیر، ناهید، بهرام، مشتری و کیوان) و دو گره مداری صعودی و نزولی ماه (راهو و کتو) می‌شود. چین و کشورهای آسیای شرقی که از لحاظ تاریخی در معرض تأثیر فرهنگی چین بوده‌اند (مانند ژاپن، کره و ویتنام)، برپایه عناصر پنجگانه چینی آب (تیر)، فلز (ونوس)، آتش (بهرام)، چوب (مشتری) و خاک (کیوان) نام‌گذاری کرده‌اند. 
-
-شکل‌گیری سیاره‌ها
-در مورد چگونگی پیدایش سیارات، هنوز اطلاع قطعی وجود ندارد. نظریه پیشتاز این است که سیارات در حین فروریختن یک سحابی و تبدیل آ�� به‌به قرص نازکی از گاز و غبار شکل می‌گیرند. در پی این فروریزی یک پیش‌ستاره در هسته تشکیل می‌شود که قرص پیش‌سیاره‌ای چرخانی آن را دربرگرفته‌است. از طریق برافزایش (یک فرایند برخورد چسبنده) ذرات غبار قرص به شکل پایداری در کنار هم انباشته می‌شوند تا اجسامی بزرگتر تشکیل دهند. تجمع‌های محلی جرم به نام سیارات خرد شکل می‌گیرند و با بهره‌گیری از جاذبه گرانشی فرایند برافزایش را تسریع می‌کنند. این تجمع‌ها مرتبا چگال‌تر می‌شوند تا اینکه سرانجام بر اثر گرانش به درون فرو ریخته و پیش‌سیاره‌ها را تشکیل می‌دهند. 
-پس از آنکه قطر سیاره از ماه بزرگتر شد، شروع به انباشتن یک اتمسفر گسترده می‌کند و از طریق پدیده پسار اتمسفری، سرعت جذب سیارات خرد آن بسیار افزایش می‌یابد. 
-
-وقتی یک پیش‌ستاره به‌اندازه‌ای بزرگ می‌شود که شعله‌ور گردد و ستاره‌ای به‌وجود آید، قرص باقی‌مانده توسط پدیده‌های تبخیر فوتونی، بادهای خورشیدی و کشش پوینتینگ-رابرتسون از درون به خارج رانده می‌شود. 
-پس از آن ممکن است که هنوز پیش‌سیاره‌های زیادی در حال گردش به دور ستاره یا یکدیگر باشند، اما به مرور زمان با هم برخورد کرده یا تشکیل یک سیاره بزرگتر یا اینکه مواد آن‌ها پراکنده می‌شود تا جذب پیش‌سیاره‌ها و سیاره‌های بزرگتر شود. 
-آن اجسامی که به اندازه کافی پرجرم می‌شوند، بیشتر مواد موجود در همسایگی خود را جذب می‌کنند و تشکیل سیاره می‌دهند. در این میان، پیش‌سیاراتی که از برخوردها دوری کرده‌اند، یا از طریق جذب گرانشی به قمرهای طبیعی این سیارات تبدیل می‌شوند یا اینکه در کمربندهایی در کنار اجسام دیگر باقی‌مانده و تبدیل به سیاره کوتوله و اجرام کوچک می‌شوند. 
-
-تأثیرات پرانرژی سیارات خرد (و همچنین واپاشی رادیواکتیو)، باعث گرم شدن سیارات در حال رشد و ذوب شدن حداقل بخشی از آن‌ها می‌شود، جرم بخش درونی سیاره تغییر کرده و چگالتر می‌شود. 
-
-با کشف و مشاهده سامانه‌های سیاره‌ای پیرامون ستارگان دیگری به غیر از خورشید، رفته‌رفته امکان آن پدید می‌آید که این دیدگاه را شفاف‌سازی، تجدید نظر یا حتی عوض نمود. اکنون این باور به‌وجود آمده‌است که درجه فلزیگی - یک اصطلاح اخترشناسی که میزان فراوانی عناصر شیمیایی با عدد اتمی بزرگتر از ۲ (هلیم) را نشان می‌دهد - می‌تواند احتمال سیاره داشتن یک ستاره را تعیین کند. 
-از این رو گمان می‌رود که یک ستاره پرفلز جمعیت یک از یک ستاره کم فلز جمعیت دو، شانس بیشتری برای داشتن یک سامانه سیاره‌ای دارد. 
-
-منظومه شمسی
-
-طبق تعریف اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی، هشت سیاره در منظومه شمسی وجود دارند. این سیارات به ترتیب فاصله از خورشید عبارتند از: 
-عطارد (تیر) 
-زهره (ناهید) 
-زمین
-مریخ (بهرام) 
-مشتری (هرمز) 
-زحل (کیوان) 
-اورانوس
-نپتون
-
-مشتری با جرم ۳۱۸ برابر جرم زمین بزرگ‌ترین و عطارد با ۰ ٫ ۰۵۵ جرم زمین کوچک‌ترین سیاره‌ها هستند. 
-
-سیاره‌های سامانه خورشیدی را می‌توان بر پایه ترکیباتشان در رده‌هایی طبقه‌بندی نمود: 
-سنگی: سیاراتی که شبیه به زمین هستند و بدنه آن‌ها عمدتا از سنگ تشکیل شده‌است: عطارد، زهره، زمین و مریخ. عطارد با ۰ ٫ ۰۵۵ جرم زمین کوچک‌ترین سیاره سنگی و زمین بزرگ‌ترین سیاره سنگی منظومه شمسی هستند. 
-غول‌های گازی: سیاراتی که عمدتا از مواد گازی تشکیل شده‌اند و دارای جرم‌های بسیار بیشتری از سیارت سنگی هستند: مشتری، زحل، اورانوس، نپتون. مشتری با ۳۱۸ برابر جرم زمین بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی است در حالیکه زحل یک سوم مشتری و ۹۵ برابر جرم زمین، جرم دارد. 
-غول‌های یخی، شامل اورانوس و نپتون زیررده‌ای از غول‌های گازی است که وجه تمایز آن‌ها با غول‌های گازی دیگر، جرم به مراتب کمتر آن‌ها (تنها ۱۴ تا ۱۷ برابر جرم زمین)، خالی بودن اتمسفرشان از هلیم و هیدروژن و مقادیر به مراتب بیشتر سنگ و یخ در آن‌هاست. 
-
-ویژگی‌های سیاره‌ها
-
-سیارات فراخورشیدی
-
-به سیاراتی که بیرون از منظومه شمسی قرار دارند، برون سیاره یا سیاره فراخورشیدی گفته می‌شود. نزدیک به ۱۸۰۰ نمونه از چنین سیاراتی کشف شده‌اند
- (تا تاریخ ۱۰ مه ۲۰۱۴ تعداد ۱۷۸۶ سیاره در ۱۱۰۶ سامانه سیاره‌ای شامل ۴۶۰ سامانه چند سیاره‌ای) 
-در اوایل سال ۱۹۹۲، اخترشناسان، الکساندر والشتان و دیل فریل دو سیاره را در مدار تپ‌اختر پی‌اس‌آر بی ۱۲۵۷ + ۱۲ کشف نمودند. 
-این کشف تأیید شد و به‌طور عمومی به عنوان نخستین کشف رسمی سیارات فراخورشیدی محسوب می‌شود. گمان می‌رود که دو سیاره این تپ‌اختر، یا در دور دوم پیدایش سیارات، از بقایای نامعمول ابرنواختری هستند که این تپ‌اختر را به‌وجود آورده‌است ویا اینکه بقایای هسته‌های سنگی غول‌های گازی هستند که از ابرنواختر جان سالم به‌در برده و سپس به مدارهای کنونی‌شان واپاشی شده‌اند
-
-نخستین سیاره فراخورشیدی کشف‌شده پیرامون یک ستاره معمولی رشته اصلی در ۶ اکتبر ۱۹۹۵ رخ داد، زمانی که دیدیه کیلوز و میشل مایر از دانشگاه ژنو کشف یک سیاره را در اطراف ۵۱ پگاسوس اعلام نمودند. از آن زمان تا مأموریت کپلر بیشتر سیارات فراخورشیدی شناخته‌شده غول‌های گازی بودند که جرمشان قابل‌مقایسه با مشتری یا بزرگتر بود، زیرا به آسانی آشکارسازی می‌شدند، اما کاتالوگ کپلر بیشتر شامل سیاراتی در اندازه نپتون یا کوچکتر تا اندازه‌های کوچکتر از تیر، است. 
-
-گونه‌هایی از سیارات هستند که در منظومه خورشیدی وجود ندارند: ابرزمینها و مینی‌نپتونها که می‌توانند مانند زمین سنگی باشند یا مانند نپتون مخلوطی از متغیرها و گازها باشند. (یکی از مرزهای ممکن جداکننده ین دو نوع سیارات، شعاع ۱ ٫ ۷۵ برابر شعاع زمین است) 
-گونه‌هایی از سیارات به نام مشتری داغ وجود دارند که مدارشان بسیار نزدیک به ستاره‌شان است و ممکن است لایه‌های بیرونی آن‌ها به‌خاطر این نزدیکی تبخیر شود و سیاره فرولایه‌ای تشکیل دهند، یعنی از هسته باقی‌مانده آن‌ها سیاره‌ای زمین‌سان تشکیل شود. یکی دیگر از گونه‌های ممکن سیارات، سیاره کربنی است که در سامانه‌هایی با درصد کربن بیشتر از منظومه شمسی به وجود می‌آیند. 
-
-تا سال ۲۰۱۲، طبق تحلیل داده‌های ریزهمگرایی گرانشی، تخمین زده‌شده‌است که به ازای هر ستاره در کهکشان راه شیری، ۱ ٫ ۶ سیاره وجود دارد. 
-در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۱ تیم تلسکوپ فضایی کپلر کشف نخستین سیارات زمین‌سان فراخورشیدی با نام‌های کپلر- ۲۰ ای و کپلر- ۲۰ اف را که به دوره ستاره‌ای خورشیدسان به نام کپلر- ۲۰ می‌گردند را اعلام نمود. 
-
-تقریبا یکی از هر پنج سیاره خورشیدسان یک سیاره زمین‌سان در منطقه قابل سکونت خود دارند، نزدیک‌ترین آن‌ها در حدود ۱۲ سال نوری از زمین فاصله دارد. 
-فراوانی رخداد این سیاره‌های سنگی یکی از متغیرها در معادله دریک است که تعداد تمدنهای هوشمند قادر به ارتباط در کهکشان راه شیری را تخمین می‌زند. 
-
-برون‌سیاره‌های (سیاره‌های فراخورشیدی) وجود دارند که از هر سیاره‌ای در منظومه شمسی به ستاره مربوط به خود نزدیک‌تر یا از آن دورتر هستند، تیر نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است که در حدود ۰ ٫ ۴ واحد نجومی (AU) از خورشید فاصله دارد و مدارش را طی ۸۸ روز به‌طور کامل می‌پیماید، اما کوتاهترین مدارهای شناخته‌شده برای برون‌سیاره‌ها مانند کپلر- ۷۰ بی، پیمودنشان تنها چند ساعت طول می‌کشد. ۵ تا از سیاره‌های منظومه کپلر- ۱۱، مدارهایی کوتاهتر از تیر دارند. نپتون ۳۰ واحد نجومی با خورشید فاصله دارد و پیمودن مدارش ۱۶۵ سال به طول می‌انجامد، اما برون‌سیاره‌هایی هستند که چند صد واحد نجومی با ستاره خود فاصله دارند و پیمودن کامل مدارشان بیش از ۱۰۰۰ سال طول می‌کشد، مانند ۱ آرایکس‌اس جی ۱۶۰۹۲۹ ٫ ۱ − ۲۱۰۵۲۴. 
-
-چند تلسکوپ فضایی مورد انتظار بعدی برای مطالعه سیارات برون خورشیدی عبارتند از: گایا که در دسامبر ۲۰۱۳ پرتاب شد، چئوپس در ۲۰۱۷، تس در ۲۰۱۷ و تلسکوپ فضایی جیمز وب در ۲۰۱۸. 
-
-اجسام سیاره-جرم
-جسم سیاره-جرم یا جسم سیاره‌ای یا سیاره‌نما، شیئی آسمانی است که جرم آن در محدوده تعریف‌شده برای سیاره قرار می‌گیرد، جرم ان در حدی بزرگ هست که تعادل هیدرواستاتیکی برسد (بر اثر گرانش خود گرد شود) اما به اندازه‌ای نیست که مانند یک ستاره بتواند از طریق همجوشی تولید انرژی کند. 
-طبق تعریف تمام سیارات جسم سیاره-جرم هستند، اما این واژه بیشتر به اجسامی اشاره دارد که ویژگی‌های معمول مورد انتظار در مورد یک سیاره را ندارند. این اجسام شامل سیاره‌های کوتوله، قمرهای بزرگتر، سیاره‌نماهای غوطه‌ور آزاد، که یا از منظومه‌ای به بیرون پرتاب‌شده یا اینکه به جای برافزایش، از طریق فروریزی ابر به وجود آمده‌اند. (گاهی به آن‌ها کوتوله قهوه‌ای گفته می‌شود) 
-
-سیاره‌های سرگردان
-
-چندین شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای از شکل‌گیری و تکامل ستارگان و سیارات چنین پیشنهاد می‌کنند که برخی از اجسام سیاره‌جرم ممکن است به فضای میان‌ستاره‌ای پرتاب شوند. 
-برخی از دانشمندان معتقدند که چنین اجسامی را باید سیاره دانست در حالیکه برخی دیگر بر این باورند که باید این اجسام را کوتوله قهوه‌ای کم‌جرم نامید. 
-
-کوتوله‌های نیمه‌قهوه‌ای
-ستارگان در نتیجه رمبش گرانشی ابرهای گاز پدید می‌آیند، اما اجسام کوچکتری نیز ممکن است بر اثر رمبش ابر به وجود آید. گاهی اجسام سیاره‌جرمی را که از این روش به‌وجود می‌آیند کوتوله نیمه‌قهوه‌ای می‌نامند. کوتوله نیمه‌قهوه‌ای ممکن است مانند چا ۱۱۰۹۱۳ - ۷۷۳۴۴۴ در غوطه‌وری آزاد باشد یا مانند ۲ مس جی ۰۴۴۱۴۴۸۹ + ۲۳۰۱۵۱۳ در مدار جسم بزرگتری باشند. 
-
-برای مدت کوتاهی در ۲۰۰۶، اخترشناسان گمان می‌کردند که یک منظومه دوتایی از این اجسام به نام اف ۱۶۲۲۲۵ – ۲۴۰۵۱۵ را یافته‌اند اما تحلیل‌های جدیدتر نشان داده که جرم این اجسام بیشتر از ۱۳ برابر جرم مشتری است و در نتیجه یک جفت کوتوله قهوه‌ای هستند. 
-
-ستارگان پیشین
-در منظومه‌های ستارگان دوتایی نزدیک به هم، یکی از ستارگان ممکن است جرم خود را به ستاره بزرگتر بدهد و از جرم آن کاسته شود تا به حد اجسام سیاره‌جرم برسد. نمونه‌ای از این اجسام به دور تپ‌اختر پی‌اس‌آر جی ۱۷۱۹ - ۱۴۳۸ می‌گردد. 
-
-سیاره‌های قمری و سیاره‌های کمربندی
-برخی از قمرهای بزرگ هم‌اندازه یا حتی بزرگ‌تر از تیر هستند. به عنوان نمونه می‌توان به قمرهای گالیله‌ای مشتری و قمر تیتان اشاره نمود. آلن استرن بر این نظر است که مکان نباید اهمیت داشته‌باشد و تنها ویژگی‌های ژئوفیزیکی باید در تعریف سیاره مهم باشند. او واژه سیاره قمری را برای اقمار با جرم در حد سیاره، پیشنهاد می‌کند. همچنین بنا بر نظر وی سیاره‌های کوتوله موجود در کمربند کویپر و کمربند سیارکی نیز می‌بایست سیاره محسوب گرددند. 
-
-ویژگی‌ها
-اگرچه هر سیاره‌ای ویژگی‌های فیزیکی منحصر به فردی دارد اما شماری از مشترکات گسترده نیز در بین آن‌ها وجود دارد. برخی از این ویژگی‌ها مانند حلقه‌های سیاره‌ای یا قمرهای طبیعی، تاکنون تنها در میان سیارات منظومه شمسی مشاهده شده‌است در حالی‌که سایر ویژگی‌ها به‌طور عمومی در سیارات فراخورشیدی نیز مشاهده می‌شوند. 
-
-ویژگی‌های پویا
-
-مدار
-
-طبق تعاریف کنونی همه سیارات باید به دور ستارگان بگردند؛ بنابراین سیارات سرگردان را شامل نمی‌شوند. در منظومه شمسی تمام سیارات به دور خورشید در همان جهت چرخش خود خورشید (اگر از بالای قطب شمال خورشید نگاه کنیم جهت پادساعت‌گرد خواهد بود) می‌گردند. حداقل یک سیاره فراخورشیدی شناخته‌شده به نام وسپ- ۱۷ بی در جهت عکس چرخش ستاره خود به دور آن می‌گردد. 
-دوره یک‌بار گردش سیاره در مدارش را تناوب مداری یا سال آن سیاره نام دارد. 
-سال یک سیاره به فاصله آن از ستاره‌اش بستگی دارد، هرچه سیاره از ستاره‌اش دورتر باشد، هم مدارش بزرگتر می‌شود و فاصله بیشتری می‌پیماید و هم اینکه به دلیل کمتر شدن اثر گرانش، سرعت آن نیز کاهش می‌یابد. از آنجا که مدار هیچ سیاره‌ای دایره کامل نیست، فاصله سیاره با ستاره‌اش در طول سال سیاره متغیر است. نزدیکترین نقطه مدار سیاره به ستاره‌اش حضیض (در منظومه شمسی، حضیض خورشیدی) و دورترین فاصله سیاره از ستاره‌اش اوج (در منظومه شمسی، اوج خورشیدی) نامیده می‌شود. چنان‌که سیاره به‌به حضیض خود نزدیک می‌شود، سرعت آن افزایش می‌یابد زیرا انرژی پتانسیل گرانشی به جنبشی تبدیل می‌شود، همان‌طور که یک جسم در سقوط آزاد با نزدیک شدن به زمین سرعتش افزایش می‌یابد. وقتی‌که سیاره به اوج خود نزدیک می‌شود سرعت آن کاهش می‌یابد، دقیقا به همان دلیل که جسمی که به بالا پرتاب می‌شود سرعتش با نزدیک شدن به نقطه اوج مسیرش کاهش می‌یابد. 
-
-مدار هر سیاره‌ای را با شماری از عناصر مشخص می‌شود: 
-خروج از مرکز مداری مشخص‌کننده این است که مدار سیاره چقدر کشیده‌شده‌است. سیارات با خروج از مرکز مداری کوچکتر مدار گردتری دارند و سیارات با خروج از مرکز مداری بیشتر، شکل بیضی‌تری دارند. سیارات منظومه شمسی، خروج از مرکز مداری کمی دارند و به همین دلیل تقریبا گرد هستند. دنباله‌دارها و اجسام کمربند کویپر و همچنین چندین سیاره فراخورشیدی، خروج از مرکز مداری بالا و در نتیجه مدارهای بسیار بیضوی دارند. 
-نیم‌قطر بزرگ عبارت است از فاصله سیاره با مرکز طولانی‌ترین قطر مدار بیضوی‌اش (شکل را ببینید). این نقطه با نقطه اوج یکی نیست زیرا ستاره هیچ سیاره‌ای دقیقا در مرکز مدارش قرار نمی‌گیرد. 
-انحراف مداری به ما می‌گوید که مدار سیاره به چه میزان بالا یا پایین یک صفحه مرجع مشخص قرار می‌گیرد. در منظومه شمسی، صفحه مرجع صفحه مدار زمین است که دائرةالبروج خوانده می‌شود. برای سیارات فراخورشیدی، این صفحه که به نام صفحه آسمان شناخته می‌شود صفحه خط دید ناظر روی زمین است. 
-هشت سیاره منظومه شمسی همگی مدارشان در صفحه‌ای بسیار نزدیک به دائرةالبروج قرار می‌گیرد. دنبال دارها و اجسام روی کمربند کویپر مانند پلوتون زاویه بسیار بیشتری باآن دارند. 
-نقاطی را که در آن سیاره صفحه مرجع را قطع می‌کند، گره‌های مداری صعودی و نزولی می‌نامند. طول گره صعودی زاویه میان نقطه با طول جغرافیای صفر روی صفحه مرجع و نقطه گره صعودی مدار سیاره است. شناسه حضیض، زاویه بین گره صعودی مدار یک سیاره و نزدیک‌ترین نقطه آن به ستاره است. 
-
-انحراف محوری
-
-سیارات همچنین درجات مختلفی از انحراف محوری دارند؛ یعنی نسبت به صفحه مرجع استوای ستاره خود، زاویه دارند. این موضوع سبب می‌شود که میزان نور دریافت شده توسط هر نیمکره در طول سال سیاره تغییر کند. وقتی‌که نیمکره شمالی به بیرون متمایل است، نیمکره جنوبی به درون متمایل است و بالعکس. از این رو هر سیاره‌ای دارای پدیده فصل خواهد بود؛ یعنی تغییرات آب‌وهوا در طول سال سیاره. زمان‌هایی را که که در آن هر نیمکره‌ای بیشترین و کمترین فاصله را با ستاره دارد، انقلابین می‌گویند. هر سیاره‌ای دو تا از این نقاط در مدار خود دارد؛ وقتی یک نیمکره در انقلاب تابستانی خود است و روزهایش طولانی‌ترند، نیمکره دیگر در انقلاب زمستانی خود است و روزهایش کوتاه‌ترند. مقادیر متغیر نور و گرمای دریافت شده توسط هر نیمکره در طول سال تغییرات سالانه‌ای در الگوهای آب و هوایی برای هر نیمکره ایجاد می‌کند. انحراف محوری مشتری بسیار اندک است و در نتیجه تغییرات فصلی آن کم است؛ از سوی دیگر، انحراف محوری اورانوس آنقدر زیاد است که تقریبا به یک‌طرف خوابیده‌است. این بدان معنی‌است که هر نیمکره آن در حول و حوش انقلابینش، یا کاملا در نور است یا کاملا در تاریکی. 
-در میان سیارات فراخورشیدی مقادیر انحراف محوری با قطعیت دانسته شده نیست اگرچه گمان می‌رود که میزان انحراف محوری مشتری‌های داغ به دلیل نزدیکی‌شان به ستاره، ناچیز یا صفر است. 
-
-چرخش
-سیارات به دور محورهای نامرئی که از مرکزشان می‌گذرد می‌چرخند. دوره چرخش یک سیاره، روز نام دارد. بیشتر سیارات در منظومه شمسی در همان جهتی که به دور خورشید می‌گردند، به دور خویش می‌چرخند، که اگر از بالای قطب شمال خورشید بنگریم این چرخش پادساعت‌گرد خواهد بود. ناهید
-و اورانوس
-استثناهایی هستند که در جهت ساعت‌گرد می‌چرخند، هرچند که انحراف محوری بسیار زیاد اورانوس سبب تفاوت نظر در تعیین قطب شمال و جنوب آن و اینکه آیا چرخش آن ساعت‌گرد یا پادساعت‌گرد است وجود دارد، 
-هر چند جدای از اینکه کدام قطب شمال باشد، اورانوس نسبت به مدارش، حرکت چرخشی بازگشتی دارد. 
-
-چرخش سیاره ممکن است بر اثر عوامل مختلفی در حین شکل‌گیری به‌وجود آمده باشد. از برآیند تکانه‌های زاویه‌ای تکه‌های ماده برافزوده‌شده ممکن است تکانه زاویه‌ای خالصی در کل سیاره به وجود آید. برافزایش گاز توسط غول‌های گازی نیز می‌تواند عاملی برای تکانه زاویه‌ای باشد و سرانجام در مراحل پایانی پیدایش سیاره، یک فرایند تصادفی برافزایش پیش‌سیاره‌ای می‌تواند باعث تغییر تصادفی محور چرخش سیاره شود. 
-طول روز در سیاره‌های مختلف بسیار متفاوت است. چرخش ناهید ۲۴۳ روز طول می‌کشد و غول‌های گازی تنها چند ساعت. 
-دوره چرخش سیارات فراخورشیدی دانسته نیست. هرچند که نزدیکی مشتری‌ه��ی داغ به ستاره‌شان بدین معنی است که این سیارات در قفل جزر و مدی هستند (مدارهایشان با چرخششان هماهنگ است) و این یعنی اینکه آن‌ها همواره یک سمتشان به سمت ستاره‌شان است، یعنی یک سمتشان همیشه روز و سمت دیگر همیشه شب است. 
-
-پاکسازی مدار
-
-ویژگی پویای تعریف‌کننده سیاره این است که باید همسایگی‌اش را پاکسازی کرده‌باشد. سیاره‌ای که همسایگی‌اش را پاکسازی کرده‌باشد آنقدر جرم انباشته که همه سیارات خرد در مدارش را جمع‌آوری یا جارو کند. در واقع، سیاره به تنهایی به دور ستاره می‌گردد و مدارش را با مجموعه‌ای از اشیا هم‌اندازه خودش به اشتراک نمی‌گذارد. این ویژگی در تعریف سال ۲۰۰۶ اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی (IAU) از سیاره، الزامی شد. افزودن این معیار سبب می‌شود که اجسامی همچون پلوتون، اریس و سرس سیاره کامل محسوب نشوند و در رده سیاره‌های کوتوله طبقه‌بندی شوند. 
-اگرچه تا امروز عملا این معیار تنها در مورد سیارات منظومه شمسی بکار رفته‌است و شماری از منظومه‌های فراخورشیدی جوان پیدا شده‌اند که شواهد حاکی است که پاکسازی مداری در قرص‌های پیرا ستاره‌ای (Circumstellar Disks) صورت می‌گیرد. 
-
-ویژگی‌های فیزیکی
-
-جرم
-ویژگی فیزیکی تعریف‌کننده یک سیاره این است که باید آنقدر جرم داشته باشد که نیروی گرانش‌اش به اندازه‌ای قوی باشد که بر نیروهای الکترومغناطیسی که ساختار فیزیکی‌اش را پیوند می‌دهند غلبه کرده و به حالت تعادل هیدرواستاتیکی برسد. این در عمل بدین معنی است که تمام سیارات کروی یا کروی‌مانند هستند. تا حد خاصی از جرم، یک جسم ممکن است که شکلی بی‌قاعده داشته باشد اما در جرم‌های فراتر از این حد که به ساختار شیمیایی جسم بستگی دارد، گرانش جسم را به سمت مرکز جرم خود می‌کشد تا جسم در نهایت به کره‌ای فروریزد. 
-
-ویژگی اصلی جداکننده ستاره‌ها و سیارات نیز جرم است. حد بالای جرم برای سیاره بودن، برای اجسامی با فراوانی ایزوتوپی شبیه خورشید، تقریبا ۱۳ برابر جرم مشتری است. فراتر از آن جسم شرایط مناسب برای همجوشی هسته‌ای را پیدا می‌کند. به جز خورشید، جسم دیگری با چنین جرمی در منظومه شمسی وجود ندارد، اما سیارات فراخورشیدی با این اندازه وجود دارند. حد جرمی ۱۳ برابر مشتری مورد توافق جهانی قرار نگرفته و دانشنامه سیاره‌های فراخورشیدی اجسامی با جرم‌های تا ۲۰ برابر مشتری معرفی می‌کند، و مرورگر داده‌های برون سیاره‌ها شامل اجسامی با ۲۴ برابر جرم مشتری است. 
-
-کوچک‌ترین سیاره شناخته‌شده پی‌اس‌آر بی ۱۲۵۷ + ۱۲ ای است که یکی از نخستین سیارات فراخورشیدی کشف‌شده در سال ۱۹۹۲ در مدار یک تپ‌اختر بود. جرم آن تقریبا نصف جرم سیاره تیر است. کوچک‌ترین سیاره‌ای که به دور یک ستاره معمولی رشته اصلی به غیر از خورشید می‌گردد کپلر- ۳۷ بی که جرم (و شعاع) آن اندکی از ماه بیشتر است. 
-
-ناهمگنی درونی
-
-هر سیاره‌ای در هنگام پیدایش در حال شاره است؛ در آغاز شکل‌گیری مواد چگالتر و سنگینتر به مرکز سیاره فرورفته و مواد سبک‌تر را نزدیک به سطح سیاره رها می‌کنند؛ بنابراین هر سیاره‌ای ساختار داخلی ناهمگنی متشکل از یک هسته سیاره‌ای چگال که با گوشته‌ای (جبه) پوشیده‌شده که یا شاره است یا شاره بوده‌است. سیارات سنگی در پوسته‌های سختی پوشیده شده‌اند، اما در غول‌های گازی، گوشته به سادگی در لایه‌های ابر بالایی حل می‌شود. سیارات سنگی هسته‌هایی از عناصری مان��د آهن و نیکل، و گوشته‌هایی متشکل از سیلیکاتها دارند. این باور وجود دارد که مشتری و کیوان هسته‌های سنگی و فلزی دارند که در گوشته‌هایی از هیدروژن فلزی پیچیده شده‌اند. 
-اورانوس و نپتون که کوچکتر هستند هسته‌های سنگی پوشیده از گوشته‌های آب، آمونیاک، متان و سایر یخ‌ها دارند. 
-کنش شاره در درون هسته این سیارات یک ژئودینامو ایجاد می‌کند که باعث تولید یک میدان مغناطیسی می‌شود. 
-
-اتمسفر
-
-تمام سیارات منظومه شمسی به غیر از تیر اتمسفر دارند زیرا گرانش آن‌ها به اندازه کافی قوی هست که گازها را نزدیک سطح خود نگه دارد. غول‌های گازی به اندازه‌ای پر جرم هستند که بتوانند مقادیر عظیمی از گازهای سبک هیدروژن و هلیم را نزدیک خود نگه دارند، در حالی‌که سیارات کوچکتر این گازها را از دست می‌دهند. 
-ترکیب اتمسفر زمین از سیارات دیگر متفاوت است، زیرا فرایندهای مختلف حیات که بر روی زمین جاری است باعث پیدایش اکسیژن مولکولی می‌شود. 
-
-اتمسفر سیارات تحت تأثیر تغییرات تابش خورشیدی یا انرژی درونی قرار می‌گیرند که منجر به شکل‌گیری منطقه‌های کم‌فشار پویا مانند توفندها (روی زمین)، طوفان‌های شن تمام سیاره‌ای (روی بهرام)، یک طوفان واچرخندی به وسعت کل زمین روی مشتری (به نام لکه سرخ بزرگ) و سوراخهایی در اتمسفر (روی نپتون) می‌گردد. 
-حداقل یک سیاره فراخورشیدی اچ‌دی ۱۸۹۷۳۳ بی‌وجود دارد که ادعا می‌شود سامانه آب‌وهوایی شبیه به لکه سرخ قرمز با وسعت دوبرابر آن را داراست. 
-
-مشتری‌های داغ به دلیلی نزدیکی بیش از حد به ستاره‌های میزبانشان اتمسفر خود را مانند دم دنباله‌دارها بر اثر تابش ستاره‌ای از دست می‌دهند. 
-در این دسته از سیارات ممکن است آنقدر اختلاف دما بین سمت روز و سمت شب خود داشته باشند که بادهای سوپرسونیک ایجاد کنند، 
-اما اختلاف دمای سمت روز و شب اچ‌دی ۱۸۹۷۳۳ بی، کم است و نشان می‌دهد که اتمسفر به روش مؤثری انرژی را در سیاره توزیع مجدد می‌نماید. 
-
-مگنتوسفر
-
-یکی از ویژگی‌های بسیار پراهمیت سیاره‌ها گشتاورهای مغناطیسی ذاتی آنهاست که باعث پیدایش مگنتوسفر می‌شود. وجود یک میدان مغناطیسی نشان‌دهنده آن است که سیاره هنوز از نظر ژئولوژیکی زنده است. به عبارت دیگر، سیارات مغناطیسی جریانی از مواد رسانای الکتریکی در درون خود دارند که میدان مغناطیسی آن‌ها را به وجود می‌آورد. این میدان‌ها تأثیر زیادی روی برهم‌کنش میان سیاره و بادهای خورشیدی می‌گذارند. یک سیاره مغناطیسی حفره‌ای در باد خورشیدی در اطراف خود ایجاد می‌کند که مگنتوسفر نامیده می‌شود و باد خورشیدی نمی‌تواند به آن نفوذ کند. مگنتوسفر ممکن است از خود سیاره بسیار بزرگتر باشد. در مقابل، سیارات غیرمغناطیسی تنها مگنتوسفرهای کوچکی دارند که از برهم‌کنش یونوسفر با باد خورشیدی القا می‌شود و نمی‌تواند عملا سیاره را محافظت کند. 
-
-از هشت سیاره منظومه شمسی تنها ناهید و بهرام میدان مغناطیسی ندارند. علاوه بر این ماه مشتری، گانمید نیز دارای میدان مغناطیسی است. از میان سیارات مغناطیسی میدان مغناطیسی تیر از همه کوچکتر است و به زحمت قادر به دفع بادهای خورشیدی خواهد بود. میدان مغناطیسی گانمید چندین برابر بزرگ‌تر است و مشتری قوی‌ترین میدان مغناطیسی را در منظومه شمسی دارد (به حدی قوی است که جان فضانوردان آتی که به مأموریت‌های انسانی روی قمرهایش می‌روند را به خطر می‌اندازد). قدرت مغناطیسی سایر غول‌های گازی کم و بیش مانند زمین است، اما گشتاورهای مغناطیسی آن‌ها کاملا بزرگ‌تر است. میدان‌های مغناطیسی اورانوس و نپتون اندکی از محور چرخش آن‌ها منحرف شده و از مرکز آن‌ها خارج شده‌است. 
-
-در سال ۲۰۰۴، تیمی از اخترشناسان در هاوایی یک سیاره فراخورشیدی در اطراف اچ‌دی ۱۷۹۹۴۹ مشاهده نمودند که به نظر می‌رسید لکه روی سطح ستاره‌اش ایجاد نموده‌است. تیم این فرضیه را مطرح نمود که مگنتوسفر سیاره انرژی را به سطح ستاره منتقل می‌نمود و دمای داغ ۷۷۶۰ درجه‌ای آن را ۴۰۰ درجه افزایش داده‌است. 
-
-ویژگی‌های ثانویه
-
-چندین سیاره و سیاره کوتوله در منظومه شمسی (مانند نپتون و پلوتون) تناوب‌های مداری‌شان در رزونانس با یکدیگر یا با اجسام کوچکتر هستند. همه به جز تیر و ناهید قمرهای طبیعی دارند. زمین یکی دارد، بهرام دو قمر دارد و غول‌های گازی چندین قمر دارند. بسیاری از قمرهای غول‌های گازی ویژگی‌هایی شبیه به سیاره‌های سنگی و سیارات کوتوله دارند و برخی از آن‌ها برای امکان حیات احتمالی (بویژه اروپا) مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. 
-
-چهار غول گازی همچنین چهار حلقه سیاره‌ای با اندازه و پیچیدگی‌های مختلف به دورشان می‌گردد، این حلقه‌ها بیشتر از غبار و مواد ذره‌ای تشکیل شده‌اند اما ممکن است حاوی ماهکهای ریزی باشند که گرانششان ساختار آن‌ها را شکل می‌دهد و نگاه می‌دارد. اگرچه منشأ حلقه‌های سیاره‌ای به درستی شناخته‌شده نیست اما گمان می‌رود که نتیجه قمرهای طبیعی باشند که زیر حد روش (Roche Limit) سیاره‌شان قرار می‌گیرند و توسط نیروی کشندی از هم گسیخته می‌شوند. 
-
-هیچ ویژگی ثانویه‌ای در مورد سیارات فراخورشیدی مشاهده نشده‌است. هرچند که کوتوله نیمه‌قهوه‌ای چا ۱۱۰۹۱۳ - ۷۷۳۴۴۴ که به عنوان سیاره سرگردان توصیف شده‌است، به نظر می‌رسد که در یک قرص پیش سیاره‌ای به دور آن می‌گردد. 
-
-جستارهای وابسته
-
-ریزسیاره – یک جرم آسمانی کوچکتر از سیاره
-زیست‌پذیری سیاره‌ای – مقیاس توانایی یک سیاره برای میزبانی حیات
-سیاره‌شناسی – مطالعه علمی سیارات
-
-پیوند به بیرون
-
-تارنمای رسمی اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی - en
-ژورنال عکس ناسا
-دانشنامه سیارات فراخورشیدی - en
-تصاویر مربوط به مقایسه اندازه سیارات
-
-یادداشت‌ها
-
-منابع
-
-Ronan, Colin. «Astronomy Before the Telescope». Astronomy in China, Korea and Japan (Walker ed.). pp. ۲۶۴ – ۲۶۵
-Goldstein, Bernard R. (۱۹۹۷). «Saving the phenomena: the background to Ptolemy's planetary theory ". Journal for the History of Astronomy (Cambridge (UK)) ۲۸ (۱): ۱ – ۱۲. http: / / adsabs. harvard. edu / abs / ۱۹۹۷
-
-اخترشناسی رصدی
-سیاره‌شناسی
-سیاره‌ها
-منظومه شمسی
-
-
-پوشاک سنتی مردان عشایر لرستان
-
-شال: پارچه بلند و سفیدی است به عرض ۶۰ تا ۹۰ سانتیمتر و به طول ۶ تا ۹ متر و از جنس چلوار، که آن را چند دور به کمر می‌پیچند و علاوه بر آن در مواقع ضروری ازآن به عنوان کفن یا پیچاندن جای زخم یا طناب نیز استفاده می‌شود. 
-ستره: قبای مخصوصی است که اندازه آن تا زیر زانو بوده، بیشتر در مواقع رسمی از آن استفاده می‌شود و از قدیمی‌ترین نوع پوشاک ایران است. 
-کلاه نمدی: کلاه گرد بدون لبه‌ای است که از نمد ساخته شده‌است. 
-کپنک (فرجی): یک نوع قبای پشمی محکم است که معمولا مورد استفاده چوپانان می‌باشد. در مواقع جنگ از آن به عنوان لباس رزم استفاده می‌شود، زیرا ترکیب بسیار فشرده‌ای درساخت آن به کار رفته است. 
-گیوه: نوعی کفش دست‌ساز محلی ا��ت که کف آن چرم یا پلاستیک ضخیم و محکمی است که رویه آن به وسیله نخ تابیده بافته می‌شود. 
-چوغا: نوعی بالا پوش مردانه است که بیشتر در منطقه بختیاری لرستان و چهارمحال بختیاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. جنس چوغا از پشم گوسفند است و معمولا توسط زنان بختیاری بافته می‌شود. 
-البته لرها دو نوع چوقا دارند که یکی از آن‌ها چوقای بختیاری و دیگری چوقای لرستان‌فیلی است. 
-
-پوشاک سنتی بانوان عشایر لرستان
-
-جومه: نوعی پیراهن زنان لرستان که به صورت آزاد، بلند و بدون یقه می‌باشد. 
-کلنجه: بالاپوش یراق‌دوزی شده‌ای است که در بسیاری از موارد رویه جلوی آن را سکه‌دوزی و تزیین می‌کنند. 
-تره و گل ونی: تره پارچه ابریشمی مخصوصی است که زنان لر به سر می‌بندند و به لری آن را ساوه می‌گویند. تره را در حالت عادی می‌بندند و برای شرکت در مراسم وجشن و سرور، نوعی از آن را به نام گل ونی که رنگین است روی تره می‌بندند. 
-
-منبع
-دیگر پوشاک محلی ایران
-
-استان لرستان
-پوشاک ایرانی
-موسیقی لری از تنوع و پیشینه‌ای کهن برخوردار است که به دو بخش کلی، موسیقی‌های آوازی (کلامی) و موسیقی‌های سازی تقسیم می‌شود. هم‌اکنون موسیقی لری در قالب ترانه به هفت بخش تقسیم می‌شود. 
-
-انواع موسیقی در قوم لر
-هم‌اکنون موسیقی لری در قالب ترانه به هفت بخش تقسیم می‌شود که عبارتند از موسیقی و ترانه‌های غنایی و عاشقانه، موسیقی و ترانه‌های حماسه رزمی، موسیقی و ترانه‌های سوگواری، موسیقی و ترانه‌های فصول، موسیقی و ترانه‌های کار، موسیقی و ترانه‌های طنز و سرودهای مذهبی. 
-موسیقی و ترانه‌های غنایی و عاشقانه: شامل ترانه‌ها و آهنگ‌هایی است در وصال یا فراق معشوق مانند ترانه‌های هی لو، بینا بینا، کیودار یا نغمه‌های شیرین و خسرو، ساری خوانی، میربگی (میرونه) و ده‌ها ترانه دیگر که در مقام‌های مختلف موسیقی لری اجرا می‌گردد. 
-موسیقی و ترانه‌های حماسه رزمی: این سرودها بیانگر ارزش‌های حماسی و رزمی جنگاوران در میان ایل هستند. مانند جنگ لرو، دایه دایه یا مقام‌های موسیقی بدون کلام که در رزم‌گاه و مسابقه به کار رفته‌اند، مانند جنگه را، سوارهو و نقاره. 
-موسیقی و ترانه‌های سوگواری: این موسیقی بیشتر جنبه آیینی داشته‌است و در مواقع سوگواری از روزگار کهن تاکنون کاربرد فراوانی دارد، مانند چمری یا سایر مقام‌ها، از جمله، سحری، پاکتلی، شیونی و ده‌ها مقام دیگر. 
-موسیقی و ترانه‌های فصول: موسیقی و ترانه‌های ویژه فصول مختلف مانند برزه کوهی، ماله ژیری، کوچ بارو. 
-موسیقی و ترانه‌های کار: به منظور سهولت و تسریع در کار مردان و زنان ایلاتی، این ترانه‌ها به صورت فردی یا دسته‌جمعی خوانده می‌شود، مانند ترانه‌های گل‌درو (برزیگری)، هوله (خرمن‌کوبی)، مشک زنی، شیردوشی و چوپانی. 
-موسیقی و ترانه‌های طنز: این ترانه‌ها اغلب به صورت فی‌البداهه در هجو شخص یا موضوع یا مکانی سروده شده و برخی اوقات نیز با حرکات نمایشی طنز آلود فرد یا افرادی همراه بوده‌است. 
-سرودهای مذهبی: بر اساس کلام‌های یارسان (از سروده‌های اهل حق) بوده، جنبه عرفانی و اعتقادی آن بسیار عمیق است. مانند ضامن آهو، سرای خاموشان (شهر بی‌صدا) و دوازده کلام یاری.. 
-
-پس از انقلاب ۵۷
-پس از انقلاب ۵۷ به علت برخوردهای شدید با اجرای موسیقی به ویژه موسیقی قومی، از میزان مشارکت موسیقی در بخش‌های مختلف زندگی قومی کاسته شد اما در گذشته مو��یقی شادمانه و غنایی همراه با رقص‌های جمعی صورت می‌گرفت. 
-
-موسیقی‌سازی
-
-سازهای موسیقی لری عبارتند از سرنا، دهل، تال (کمانچه)، تنبک (تمک)، و سازهای سنتی مرسوم از جمله سازهایی هستند که در موسیقی قوم لر مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این میان کمانچه تنها سازی است که با ساز سایر اقوام تفاوت اساسی دارد. 
-
-سرنا
-
-سرنا (یا سورنا) نام ساز بادی باستانی ایرانی است که از چوب ساخته می‌شود. سرنا و کرنا هر دو به معنی بوق و با لغت «Horn» در انگلیسی از یک ریشه می‌باشند. در اصل در میان اقوامی که زبان هندواروپائی اولیه را صحبت می‌کردند این ساز به علت اینکه از شاخ حیوانات ساخته می‌شد به این اسم نامیده شده. البته سرنای کنونی به مراتب از بوقهای شاخی اولیه پیشرفته‌تر است، ولی عضوی از خانواده سازهای بادی یا بوقی به‌شمار می‌آید. 
-
-دهل
-
-دهل نام یکی از سازهای کوبه‌ای موسیقی است. دهل طبلی بزرگ و دورویه‌ای که هر دو طرف آن پوستی از گاو یا گاومیش دارد، است. در متن‌های مختلف نام آن، داول، تاول و داوول آمده‌است. 
-
-کمانچه (تال) 
-
-کمانچه یکی از سازهای ایرانی و موسیقی خاور زمین است. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای تحتانی ساز پایه نیز دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد. 
-کمانچه لری یا تال سازی است که به کمانچه متداول در موسیقی سنتی شباهت‌های فراوانی دارد اما دو ویژگی آن را از کمانچه سنتی مجزا می‌سازد. اولین ویژگی مربوط به کاسیه این ساز است که برخلاف کمانچه سنتی بسته و یک تکه نیست بلکه انتهای آن باز، شکلش تا حدودی مخروطی و درون کاسه و زیر پوست قابل‌مشاهده می‌باشد. به همین دلیل آن را کمانچه پشت باز نیز می‌گویند. 
-
-دومین ویژگی در حفظ سنت کهن تعداد سیم‌ها در این ساز است. از دوران باستان تا عهد قاجار کمانچه دارای سه سیم بود، اما پس از ورود ویولن به ایران کمانچه نوازان به تقلید سیم چهارمی بر کمانچه افزودند. کمانچه موسیقی سنتی امروزه دارای چهار سیم می‌باشد. شایان ذکر است که در موسیقی کردی از این کمانچه استفاده نمی‌شود و با وجود وجوه اشتراک میان این دو موسیقی کمانچه پشت باز فقط به عنوان ساز انحصاری مردم لر مطرح است. 
-
-تنبک
-
-تمبک یکی از سازهای کوبه‌ای پوستی است و از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود که از این خانواده می‌توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد. 
-
-تاریخچه
-
-بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق لرنشین، تصویری از رقص و پایکوبی بر قطعه‌ای سفالی به دست آمده که قدمت موسیقی در این منطقه را به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح رقم می‌زند. همچنین از آثار و شواهد به دست آمده در این مناطق تصاویری از آلات موسیقی دوران مانند شیپور و تنبور بر روی ظروف نقره وجود دارد که حاکی از رواج موسیقی نزد این قوم در عهد ساسانی است. امروزه نیز برخی از نغمه‌های باستانی در قالب مقام‌های موسیقی قومی باقی‌مانده‌است. 
-البته توالی و ترتیب به هنگام اجرای رقص صورت می‌گرفت و در صورت دیدن سواران، مقام‌های موسیقی رقص قطع می‌گردید و به اجرای مقام‌های سوارکاری (موسیقی رزمی) می‌پرداختند. مثلا اگر مقام هل پرکه در حال اجرا بود، با دیدن سواران مقام نقاره نواخته می‌شد که در ابتدای مقام‌های موسیقی سوارکاری است. در مناطق لر‌نشین توالی و ترتیب موسیقی غنایی بدین ��ونه‌است: سنگین سما، دوپا، سه پا، شانه شکی، گاه ضمن اجرای این مقام‌ها، مقام‌های دیگری مانن شیرین و خسرو، و سارو خوانی نیز اجرا می‌شود. 
-
-از ترانه‌های مشهور قوم لر می‌توان به قدم خیر، رنگینه، کش طلا (کفش طلا)، صنم گل و هالو گنم خر اشاره نمود. موسیقی و ترانه‌های حماسی در قوم لر در دو جهت عمل نموده‌اند. تشویق ایلات و عشایر به شرکت و حضور در میدان‌ها نبرد (مانند ترانه دایه دایه) و حفظ و زنده نگهداشتن یاد برخی از شخصیت‌های حماسی قوم لر در دو بخش بی‌کلام، مانند مقام‌های سحری، نقاره، شاره را، یا با کلام، مانند ترانه‌های دایه دایه، جنگ لر وکرمی اجرا می‌شود. از هنرمندان قوم لر استاد همتعلی سالم وشاگردان این استاد نظیر نجفقلی میرزایی، علیرضا حسین خانی و پیرولی کریمی را می‌توان نام برد. 
-موسیقی سوگواری: بیانگر مراحل مختلف عزاداری و سنت‌های رایج آن در لرستان است. این موسیقی نیز به صورت بی‌کلام (مانند مقام‌های سحری، پاکتلی، چمری) و با کلام (مانند مراسم راراپیشکوه، راراشتکوه، راراشیرازی یا دنگ دال در مناطق مختلف بختیاری) اجرا می‌شود. به عنوان مثال اشعار متداول در دنگ دال از این دست است: 
-
-موسیقی فصول: بر اساس اعتقاد حکما در قدیم اجرای موسیقی با اوقات شب و روز، ماه‌ها و فصول در ارتباط بوده‌است و برای هر مقطع از زمان در هر ماه یا فصل، موسیقی و نغمه‌های ویژه‌ای را توصیه می‌کردند. در مناطق لرنشین نیز در گذشته چنین سنتی وجود داشت، از جمله نغمه شادمانه برزه کوهی که به هنگام بهار و بازگشت ایل از قشلاق و جشن بازگشت به سرزمین نواخته می‌شد. 
-موسیقی و ترانه‌های کار: شامل ترانه‌هایی است که مردان یا زنان به ویژه جوانان در هنگام کار، مانند جمع‌آوری هیزم، آب، شیردوشی و برداشت محصول مشک زنی می‌خوانند. به عنوان مثال دختران و زنها هنگام آوردن آب چشمه آوازی را به صورت همسرایی اجرا می‌کنند که زنگوله‌دار نامیده می‌شود. زنان در لرستان هنگام شیردوشی آوایی را زمزمه می‌کنند. 
-موسیقی و ترانه‌های طنز: این موسیقی و ترانه‌های که با اجرای حرکات موزون همراه است، در لرستان توسط عده‌ای بنام دلی اجرا می‌شد که استعداد فراوانی در ردیف کردن کلمات و اشعار به صورت بداهه داشتند و از این راه ارتزاق می‌کردند. بیشتر مردم از ترس هجویات جالب آنان مجبور به دادن مبلغی به آن‌ها بودند. 
-
-بررسی و تحلیل ضرباهنگ ترانه‌ها
-
-موسیقی و ترانه‌های مردم لر معمولا در میزانهای مرسوم ۴ / ۲، ۸ / ۶، ۸ / ۷ اجرا می‌شوند. همان‌طور که مشاهده می‌شود این وزنها در موسیقی مردم کرد نیز وجود دارند. اما نکته قابل‌ملاحظه در این میان نحوه اجرای تاکیدها در هر قوم است که باعث تفاوت و ایجاد ویژگی برای هر قوم می‌گردد. در تعدادی از ترانه‌ها شروع ملودی با سکوت همراه است (وجه مشترک با قوم کرد)، لیکن در اجراها همواره چوبی لری که به زبان چوبی سه پا نامیده می‌شود، با چوبی کردی متفاوت است. به این معنا که فرم قطعه مانند چوبی کردی است اما نوازنده تنبک ضربه‌ها را به قسمت ثابتی از پوست وارد می‌سازد که در طول اجراها تاکیدها به گوش می‌رسد. در اجرای ریتم ۸ / ۶ نیز این تفاوت نسبت به ریتم سماع در موسیقی کردی مشهود است. 
-
-بررسی و تحلیل ملودی ترانه‌ها
-قوم لر به ویژه در منطقه لرستان نسبت به سایر اقوام بیشترین بهره را از دستگاه ماهور برده‌اند. آمیختگی فرهنگی با این دستگاه سبب ایجاد گوشه شیرین خسرو در ماهور شده‌است. چنین گوشه‌ای در موسیقی سنتی ایران در دستگاه شور وجود دارد و اجرای این گوشه در دستگاه ماهور، منحصر به قوم لر است. در مناطق بختیاری تشمالها افرادی هستند که به اجرای موسیقی اشتغال دارند. نغمه‌های این ناحیه معمولا در دستگاه شور نواخته می‌شود و در قالب اشعار غزل گونه و عاشقانه، گاهی شرح زندگی قوم و ایل و گاه در قالب لالایی‌های مادرانه متجلی می‌شوند. نغمه‌های فراوانی، از جمله علی سونه لری یا شیرین خسرو وجود دارند که دارای ریتم آزاد هستند. 
-
-ساز کمانچه به عنوان ساز رسمی مردم لر ایفای نقش می‌کند. نحوه نوازندگی و ایجاد ویبراسیونها توسط نوازندگان محلی باعث می‌گردد نوعی لهجه خاص مربوط به این قوم در ملودی‌ها طنین بیندازد. این لهجه ملودیک ناشی از اجرای زینت‌های خاص توسط نوازندگان و تأکید بر فواصلی است که با آنچه مبنای فواصل موسیقی غربی است، تفاوت دارد. همچنین در بسیاری از قسمت‌ها شروع از درجه دوم (نت ر) است و در مواردی ایست قطعات نیز بر این درجه استوار است که باعث تفاوت‌هایی در نحوه بیان با دستگاه ماهور در ردیف می‌گردد. ملودی‌ها در سه بخش باستانی (شامل کلام‌ها)، روستایی (همراه با دوزله و دهل) و شهری (همراه با کمانچه و گاه در کنار سایر سازها) قرار می‌گیرند. فواصل موسیقی باستانی با تفاوت‌هایی اندکی منطبق بر فواصل موسیقی تنبوری در قوم کرد است. از جمله این نغمه‌های باستانی می‌توان به مقام‌های سحری، هوره و چمری اشاره نمود. 
-
-ویژگی‌های کلی موسیقی لری
-بعضی از ترانه‌ها در ابتدا با سکوت (ضد ضرب) همراه هستند، این مطلب به عنوان نقطه اشتراک با موسیقی کردی مطرح است. ترانه‌ها مانند سنت رایج در ترانه‌های محلی سایر نواحی، از دو جمله (فراز و فرود) و گاه از یک جمله تشکیل یافته‌اند؛ و معمولا بیت واحدی از کلام در هر ترانه وجود دارد که مانند ترجیع‌بند تکرای می‌گردد، عموما ترانه‌ها با انتخاب کلمه‌ای از این بیت نامگذاری می‌شوند، مشابه این مورد در ترانه‌های قوم کرد وجود دارد. در ترانه‌ها همواره از کلماتی مانند هه، خدا، اری و عزیزم استفاده می‌شود که این کلمات در پیوند و تطبیق هجاهای شعر و موسیقی ایفای نقش می‌کنند. 
-
-معمولا در پایان هر ترانه نوازندگان قطعه‌ای ضربی با ریتم ۴ / ۲ می‌نوازند. این مورد نیز در موسیقی مردم کرد وجود دارد. از اشعار هجایی و بیت‌های تکراری در ترانها (نسبت به قوم کرد) کمتر استفاده می‌گرد به ویژه در ترانه‌هایی که برای مردم لر شناخته‌شده هستند. در اجرای موسیقی نوعی لهجه خاص (لری) توسط نوازندگان کمانچه القا می‌شود که تأکیدی بر هویت ملودیک موسیقی در این قوم می‌باشد. 
-
-قسمت اعظم ترانه‌های قوم لر به ویژه در منطقه لرستان در دستگاه ماهور ساخته شده‌اند این ساخته‌ها با حسن سلحشوری و روحیه حماسی مردمان این منطق منطبق است. هر اندازه موسیقی منطقه لرستان به موسیقی کردی نزدیک است به همان نسبت موسیقی مناطق بختیاری با موسیقی نواحی فارس و جنوبی ایران سنخیت دارد. 
-
-ترانه دایه دایه
-ترانه «دایه دایه» مشهورترین و پرآوازه‌ترین سروده لری در مقام «سه پا» بوده که امروز مرزهای لرستان را درهم نوردیده و بیشتر موسیقی‌دانان و مردم کشور با این تصنیف قدیمی آشنائی کامل دارند. «دایه دایه» به مرور زمان بارها توسط آهنگسازان محلی و ایرانی بازسازی و تنظیم شده‌است. ریشه این سرود حماسی لری طبق اسناد و روایت‌ها بدین صورت است: 
-
-این تصنیف نیز یک‌بار توسط رضا سقایی در زمان شاه اجرا شد. در دوران جنگ ایران و عراق استاد محمد میرزاوندی این تصنیف رو به عنوان اثری ماندگار برای رزمندگان در دفاع از کشور ثبت کرد سید محمد حسینی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در همایش مدیران کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سراسر کشور، درباره این تصنیف گفت: 
-
-افراد شاخص
-از چهره‌های شاخص این عرصه می‌توان به اساتید زیر اشاره کرد: 
-
-حسین فرجی
-ملک محمد مسعودی
-مسعود بختیاری
-محمد میرزاوندی
-همت علی سالم
-شامیرزا مرادی
-پیرولی کریمی
-کوروش اسد پور
-علیرضا حسین خانی
-رضا مریدی دلفان
-علی‌اکبر شکارچی
-رضا سقایی
-فرج علیپور
-ایرج رحمانپور
-سیف‌الدین آشتیانی
-حسن سالم
-محمد باجلاوند
-
-منابع
-تال (کمانچه لرستان) تحقیق: سیدرسول صدریه
-سیف زاده، سید محمد. پیشینه تاریخی موسیقی لرستان. انتشارات افلاک ۱۳۷۷
-
-پیوند به بیرون
-نگاهی به تاریخچه ترانه دایه دایه
-
-موسیقی لری
-استان لرستان
-سنت‌های موسیقی هنری و کلاسیک
-موسیقی ایرانی
-موسیقی خاورمیانه
-موسیقی نواحی ایران
-تهرانپارس نام کویی است که در شمال شرق شهر تهران، پایتخت ایران و در محدوده منطقه ۴ شهرداری تهران و نیز منطقه ۸ شهرداری تهران واقع شده‌است. این محله از سه طرف به پارک ملی خجیر، بوستان‌های جنگلی سرخه‌حصار، بوستان پلیس، یاس فاطمی و لویزان، محدود شده است. طبق تقسیم‌بندی انجام‌شده توسط شهرداری تهران، این محله خود شامل دو قسمت تهران‌پارس شرقی و تهران‌پارس غربی است. 
-
-تهران‌پارس غربی از غرب به بزرگراه شهید باقری، از شرق به بلوار شاهد (پروین)، از جنوب به خیابان دماوند و از شمال به بزرگراه شهید زین‌الدین محدود می‌شود. 
-
-تهران‌پارس شرقی از شرق به خیابان‌های ۱۳۹ و بخشی از خیابان شهید شفیعی مکرم (۱۳۵)، از غرب به بلوار پروین (شاهد)، از جنوب به خیابان طالقانی و از شمال به بزرگراه شهید زین‌الدین محدود می‌شود. همسایه این محله از شرق، محلات گلشن (خاک سفید) و جوادیه تهرانپارس هستند. بزرگراه‌هایی از قبیل رسالت (قاسم سلیمانی)، شهید زین‌الدین، شهید باقری از این منطقه عبور می‌کنند. 
-
-از لحاظ مرزبندی با محلات اطراف، تهران‌پارس از شمال با محلات کوهسار و قنات کوثر و مجیدآباد، از غرب با محلات اوقاف و ده نارمک و دردشت و علم‌وصنعت، از جنوب با محله آشتیانی و از شرق با محلات گلشن و جوادیه در ارتباط است. 
-
-خیابان‌ها و میدان‌های اصلی
-تهرانپارس دارای ۶۰ کوچه بلند و افقی می‌باشد که از شماره ۱۰۱ در خروجی خیابان دماوند به میدان شقایق تا ۲۵۰ در بالای بزرگراه زین‌الدین خیابان استخر به صورت شماره‌های زوج طبقه‌بندی شده‌است. همچنین تهرانپارس دارای ۱۱ خیابان عمودی بوده که به صورت فرد از خیابان ۱۰۳ تا ۱۳۹ نامگذاری شده‌اند. فرعی‌های کادوس (شهید سجده‌ای)، عادل (شهید آهنی آمینه)، زرین (شهید گلشنی)، رشید، رستم، گیو (برادران شهید مظفری) و پارسیان (شهید کمیل میرزازاده)، ۱۲۱ (طاهری) ۱۲۳ (اخوت) بخشی از این خیابان‌های عمودی هستند که هم‌چنان با نام قدیم خود شناخته می‌شوند. خیابان ۱۳۱ هم‌اکنون به نام شهید شادالویی، خیابان ۱۳۳ به نام شهید شبستری، خیابان ۱۳۵ به نام شهید شفیعی مکرم، و خیابان ۱۳۷ به نام شهید سلطانی نام‌گذاری شده‌اند. 
-
-خیابان تیرانداز (حدفاصل سه‌راه تهرانپارس تا فلکه چهارم) 
-
-بلوار اصلی تهرانپارس، که د��رای ۴ فلکه بود و به شماره خوانده می‌شد یک خیابان شمالی-جنوبی است که از فلکه چهارم در زیر بزرگراه زین‌الدین در شمال آغاز شده و تا سه‌راه تهرانپارس در تقاطع خیابان دماوند منتهی می‌شود و به نام آرش (پدر هرمز آرش) نامیده شد. بعدها به آرش تیرانداز تغییر یافت و در بین اهالی تهرانپارس تیرانداز گفته شد.. بعد از انقلاب این خیابان از تیرانداز به حجر بن عدی و در حال حاضر به نام آیت‌الله خوشوقت نامیده می‌شود؛ هر چند که در مکالمات روزمره، بین اهالی هم‌چنان با نام قدیم خود یعنی تیرانداز شناخته می‌شود. خیابان تیرانداز دارای حاشیه تجاری بوده و به نوعی مرکز خرید ساکنین این منطقه است. 
-
-از میدان‌ها تنها دو فلکه باقی‌مانده است. فلکه اول تهرانپارس که اخیرا به فلکه قمر بنی‌هاشم تغییر نام یافت. فلکه دوم که با شلوغ شدن محله و افزایش تعداد خودروها و دلایل دیگر راهی جز تغییر باقی نگذاشته بود با اصلاحات وسیع روبرو شد که امروز به یک تقاطع بزرگ به نام چهارراه اشراق با اصلاحات هندسی تبدیل‌شده است. فلکه سوم تهران‌پارس نیز با مصوبه شورای شهر تهران، فلکه سجادیه نامیده می‌شود. اما فلکه چهارم که انتهای خیابان تیرانداز بود، پس از احداث بزرگراه شهید زین‌الدین، حذف‌شده و به یک دور برگردان تغییر یافت. همچنین نقطه اتصال بزرگراه شهید قاسم سلیمانی و خیابان تیرانداز تقاطعی است به نام چهار راه تیر انداز که میان فلکه اول و دوم (چهار راه اشراق) قرار دارد. 
-
-خیابان مهم و اصلی دیگر، بلوار پروین (شاهد) است که از بزرگراه زین‌الدین در شمال آغاز شده و پس از رسیدن به میدان پروین (تقاطع بلوار پروین و خیابان ۱۹۶ شرقی)، چهارراه سید الشهدا (تقاطع بلوار پروین و خیابان جشنواره) و داشتن تقاطع با بزرگراه شهید قاسم سلیمانی، به انتهای جاده آبعلی و در ادامه به سه‌راه تهران‌پارس ختم می‌شود. 
-
-پیشینه
-در محدوده‌ای که امروزه با نام تهران‌پارس شناخته می‌شود، سال‌ها قبل از تقسیم اراضی آن و انجام خیابان کشی‌های مدرن، چندین روستا و آبادی قرار داشتند که مهدی‌آباد و مجیدآباد از آن جمله‌اند. در سال ۱۳۱۰ شخصی بنام هرمز آرش که یکی از سرمایه داران زرتشتی بود، این زمین‌ها را که ۳۶ میلیون متر مربع وسعت داشتند، از خانواده ابوالقاسم خان بختیار خرید و تهران‌پارس را ساخت همچنین در ابتدای خیابان جشنواره حدود ۵۰ متر جلوتر از چهارراه اشراق مدرسه زرتشتیان را بناکرد. پس از آن، تهرانپارس مدرن به دست فرانسویان طراحی شد و به «تهران پاریس» نام‌گذاری شد. در اتوبان شهید باقری به سمت شمال بعداز تقاطع فرجام و باقری آثاری از تهران پاریس همچنان به صورت اسکلت سازی ساختمانی مشخص است. قبل از انقلاب، تهرانپارس محل سکنی تعداد زیادی از امریکاییان مقیم ایران بود که با وقوع انقلاب از کشور خارج شدند. 
-
-مهدی‌آباد
-این روستا که امروزه هیچ نشانی از آن بر روی نقشه دیده نمی‌شود چندین سال قبل از ساخت و سازهای شهری در دهه ۳۰ خورشیدی، متروکه و مخروبه شده بوده‌است که مورخان علت اصلی آن را خریداری قنات روستا توسط سفارت آمریکا گفته‌اند. 
-
-مجیدآباد
-مجیدآباد یکی از روستاهای قدیمی شرق تهران بوده‌است و محله امروزی آن، هم چنان با همان نام قدیمی خود روزگار سپری می‌کند. هم‌اکنون پارک پلیس یا همان باغ اناری سابق در این محله هست که سریال قدیمی باغ گیلاس را در این باغ و امارت قدیمی آن فیلم‌بردار�� نموده‌اند. 
-
-خطوط حمل و نقل عمومی
-از امکانات حمل و نقل عمومی این محله می‌توان به ایستگاه‌های خط ۲ مترو (فرهنگسرا به صادقیه) با نام‌های ایستگاه مترو شهید باقری (در تقاطع بزرگراه باقری و رسالت) و ایستگاه مترو تهرانپارس (در تقاطع بزرگراه رسالت و خیابان ۱۲۳) و ایستگاه مترو فرهنگسرا (خیابان جشنواره، مقابل فرهنگسرای اشراق) اشاره نمود. 
-
-در این محله خطوط اتوبوس بشرح ذیل فعالیت دارند: 
-
-۱) خط ۱۰۱ یا یک اتوبوس‌های تندرو از چهار راه تهرانپارس به پایانه آزادی از سمت فلکه اول تهرانپارس در مسیر خیابان‌های دماوند و انقلاب و آزادی
-
-۲) خط اتوبوس ۲۰۷ چهار راه تهرانپارس به میدان رسالت در مسیر خیابان‌های گلبرگ و جانبازان
-
-۳) خط اتوبوس ۲۲۳ شهرک پارس به میدان رسالت دسترسی به فلکه چهارم تهرانپارس و پل استخر
-
-۴) خط اتوبوس ۲۲۴ پایانه علم و صنعت به پایانه افق (حکیمیه) در مسیر بزرگراه رسالت، خیابان فرجام، چهارراه اشراق (فلکه دوم)، خیابان‌های جشنواره و پروین، میدان استخر، کنارگذر بزرگراه زین‌الدین، دانشگاه آزاد تهران شمال تا دسترسی‌های محلی حکیمیه
-
-۵) خط اتوبوس ۳۸۳ میدان رسالت به شهرک شهید بهشتی در مسیر خیابان فرجام، چهارراه اشراق (فلکه دوم تهرانپارس)، خیابان جشنواره، ایستگاه مترو فرهنگسرا، و خیابان زهدی (امین)، کنارگذر بزرگراه شهید زین‌الدین، خیابان شهید رجایی (سازمان گوشت) 
-
-۶) خط اتوبوس ۳۹۶ فلکه سوم تهرانپارس به ابتدای خیابان شهید مطهری در مسیر خیابان‌های ۱۹۶ غربی، دلاوران، هنگام، رسالت، مترو مصلی، میدان آرژانتین و خیابان‌های احمدقصیر، بهشتی و ولیعصر
-
-۷) خط اتوبوس ۳۹۸ چهار راه تهرانپارس به حکیمیه در مسیر فلکه اول، خیابان‌های پروین، جشنواره، دماوند تا دسترسی‌های محلی حکیمیه و کوی دانشگاه
-
-۸) خط اتوبوس ۳۹۹ پایانه علم و صنعت به شهرک شهید بهشتی در مسیر خیابان‌های رسالت، گلبرگ، خوشوقت (حجربن عدی) از فلکه اول، چهارراه اشراق (فلکه دوم)، فلکه سوم و چهارم، پارک پلیس، خیابان‌های توحید، استقلال، استخر و ۲۴۴ شرقی در محله کوهسار (سازمان گوشت) 
-
-۹) خط اتوبوس ۴۰۰ پایانه علم و صنعت به دانشگاه امام حسین در مسیر بزرگراه رسالت، خیابان فرجام، چهارراه اشراق (فلکه دوم)، خیابان‌های جشنواره و دماوند، سازمان آب تا دسترسی‌های محلی حکیمیه، دانشگاه آزاد تهران شمال، ضلع شمال بزرگراه بابایی و شهرک شیردم و دانشگاه
-
-۱۱) خط اتوبوس ۴۰۲ چهار راه تهرانپارس به شهرک پارس در مسیر فلکه اول، خیابان‌های خوشوقت (حجربن عدی)، بزرگراه رسالت، ایستگاه مترو تهرانپارس، بلوار پروین، میدان استخر، بلوار استقلال و پارک پلیس
-
-مراکز و اماکن مهم
-بوستان یاس فاطمی
-پارک جنگلی لویزان، باغ پرندگان تهران
-بوستان جنگلی سرخه‌حصار
-بوستان پلیس (باغ اناری سابق) 
-مرکز خرید سپید
-مرکز خرید سیوان
-مرکز خرید پارسیان
-پردیس سینمایی نارسیس و مرکز خرید نارسیس
-مرکز خرید و تفریحی و باشگاه بولینگ برج آناهید
-هتل شهر
-رستم باغ (ویژه زرتشتیان) 
-فرهنگ‌سرای طبیعت (اشراق) 
-موزه گرافیک ایران (عمارت ارباب هرمز) 
-بیمارستان (زایشگاه) آرش
-بیمارستان تهران‌پارس
-مجموعه ورزشی شهید عراقی
-مجموعه ورزشی آزادگان
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-رستم گیو
-زرتشتیان در ایران
-
-منابع
-
-محله‌های تهران
-محله‌های منطقه ۴ تهران
-محله‌های منطقه ۸ تهران
-نرم‌افزار گردآوردی از دستورالعمل‌��ا است که به رایانه می‌گوید «چگونه کار کن». این مفهوم در برابر سخت‌افزار فیزیکی قرار دارد، که توسط آن سامانه ساخته‌شده است و «در واقعیت کار را انجام می‌دهد». 
-
-در علوم رایانه و مهندسی نرم‌افزار، یک نرم‌افزار رایانه‌ای همه اطلاعاتی است که توسط سامانه رایانه‌ای پردازش می‌شود، که شامل برنامه‌ها و داده است. 
-
-نرم‌افزار رایانه‌ای شامل برنامه‌های رایانه‌ای، کتابخانه‌ها، و داده‌های مرتبط غیرقابل اجرا (مثل مستندات برخط و رسانه‌های دیجیتالی) است. سخت‌افزار و نرم‌افزار رایانه‌ای به هم احتیاج دارند و هیچ‌کدام به صورت واقعی قابل‌استفاده به خودی خود نیست. 
-
-دسته‌ها
-نرم‌افزار رایانه دو دسته است: 
-نرم‌افزار سیستم
-نرم‌افزار کاربردی
-نرم‌افزارهای کاربردی، برنامه‌های مورد استفاده کاربرند و نرم‌افزارهای سیستمی، مدیریت رایانه را برعهده دارند. مهم‌ترین نرم‌افزار سیستم، سیستم‌عامل است. 
-
-سیستم‌عامل
-
-وقتی برنامه‌ای روی رایانه نصب می‌گردد، بعضی از اجزای سخت‌افزاری رایانه به فرمان آن برنامه در می‌آیند. 
-
-برای نمونه هنگامی‌که با یک برنامه اجرای موسیقی کار می‌کنید، کارت صدای رایانه با برنامه پخش موسیقی همکاری می‌کند و یک آهنگ یا پرونده (فایل) ارتباط بین این تنها قسمتی از کار سیستم‌عامل است. 
-
-ارتباط بین نرم‌افزار و سخت‌افزار به عهده برنامه‌نویسی است. سیستم‌عامل یک برنامه نرم‌افزاری است که چون تمام منابع و امکانات سخت‌افزاری در اختیار وی می‌باشد دارای ویژگی منحصر به فردی می‌باشد بنابراین آن را در رده نرم‌افزارهای سطح پایین (زبان ماشین) می‌خوانیم با این ویژگی که از اهمیت خاصی برخوردار است. 
-
-به بیان دیگر سیستم‌عامل یک برنامه جامع است که اجازه در اختیار قراردادن منابع و امکانات سخت‌افزاری را برای نرم‌افزارها صادر می‌کند و این سیستم‌عامل است که مسئول صحت عملکرد سیستم و منابع آن است. انواع سیستم‌عامل: مایکروسافت ویندوز، مک او اس، لینوکس، اندروید و آی‌اواس
-
-سیستم‌عامل شامل ۴ بخش مهم است: 
-مدیریت پردازش و پردازشگر
-مدیریت حافظه
-مدیریت دستگاه‌های ورودی و خروجی (I / O) 
-مدیریت فایل‌ها و اطلاعات|مدیریت فاست. و تازه درخواست‌هایی که رابط کاربری نرم‌افزار ارسال می‌کند توسط این منبع پردازش می‌شود. 
-
-سه گروه کلی نرم‌افزارهای معماری
-از دیدگاه ساختاری (معماری)، نرم‌افزارها به دسته‌های زیر تقسیم می‌شوند: 
-کاربر بنیان
-کارگزار بنیان
-کاربر کارگزار بنیان
-
-واژه نرم‌افزار را در معناهایی به جز معنی برنامه رایانه‌ای نیز به‌کار می‌برند. مثلا در دانش برنامه نویسان برخی نرم‌افزارهای لینوکس. امروزه بیشتر کاربران تنها با ظاهر گرافیکی این برنامه‌ها کار می‌کنند و اقدامات بسیاری از آن‌ها از دید کاربر پنهان می‌ماند به عبارتی هر نرم‌افزار مجموعه‌ای از رمزها است که از الگوریتمی اجرا می‌کند. 
-
-جستارهای وابسته
-
-مهندسی نرم‌افزار
-نرم‌افزار آزاد
-نرم‌افزار آزاد و متن باز
-بدافزار
-جاسوس‌افزار
-سخت‌افزار
-نفخ نرم‌افزار
-نرم‌افزار کاربردی
-فهرست نرم‌افزارهای آماری
-نرم‌افزار اختصاصی
-نرم‌افزار اداری
-نرم‌افزار ارائه
-نرم‌افزار ارتباطی
-نرم‌افزار اردوینو (محیط توسعه‌ی یکپارچه) 
-نرم‌افزار اسلو لوریس
-الگا (نرم‌افزار) 
-نرم‌افزار انحصاری
-نرم‌افزار تجاری
-نرم‌افزار تحلیل ��کنیکال
-نرم‌افزار تشریک مساعی
-نرم‌افزار حریم خصوصی
-نرم‌افزار حسابداری
-نرم‌افزار خط لوله
-نرم‌افزار رایانه
-نرم‌افزار ردگیری زمان
-نرم‌افزار ریاضی
-نرم‌افزار سازمانی
-نرم‌افزار سودمند
-نرم‌افزار سیستم
-نرم‌افزار شبیه‌ساز
-نرم‌افزار ضد فیشینگ
-نرم‌افزار ضد ویروس
-نرم‌افزار طراحی و کنترل سمعی و بصری
-نرم‌افزار عددی
-نرم‌افزار فروشگاه اینترنتی
-نرم‌افزار قابل‌حمل
-نرم‌افزار متن‌باز
-نرم‌افزار مجانی
-نرم‌افزار مدیریت از راه دور
-نرم‌افزار مدیریت انرژی
-نرم‌افزار مدیریت دانش
-نرم‌افزار مدیریت مرجع
-نرم‌افزار مدیریت پروژه
-نرم‌افزار مشاوره رأی‌دهی
-نرم‌افزار مشروط
-نرم‌افزار مهندسی عمران
-نرم‌افزار موبایل
-نرم‌افزار وب‌نوشت
-نرم‌افزار ویکی
-نرم‌افزار پایانه فروش
-نرم‌افزار پترل
-نرم‌افزار پزشکی
-نرم‌افزار پیجین
-نرم‌افزار پیشگیری از دست دادن داده‌ها
-نرم‌افزار کد-موجود
-نرم‌افزار کسب‌وکار
-نرم‌افزار کنترل محتوا
-نرم‌افزارخانه
-درایور دستگاه
-نرم‌افزار ضدویروس
-نرم‌افزارهای اجتماعی
-نرم‌افزارهای رشته مهندسی عمران
-نرم‌افزارهای رشته مهندسی مکانیک شاخه CAD و CAE
-نرم‌افزارهای شرکت ادوبی
-کرک کردن نرم‌افزار
-پشته راه‌حل
-ابزار تست نرم‌افزار
-برابرساز
-
-پانویس
-
-منابع
-
-نرم‌افزار
-روش‌های کمی و ریاضی (اقتصاد) 
-علوم رایانه
-ویکی‌سازی رباتیک
-شهر تهران از بیست و دو منطقه تشکیل شده‌است. شهرداری تهران به منظور تسریع و بهبود مدیریت شهری برای هر یک از بیست و دو منطقه، یک شهردار منصوب می‌کند؛ شهردار هر منطقه به‌عنوان قائم‌مقام شهردار تهران در آن منطقه فعالیت می‌کند. شهرداران مناطق با حکم شهردار تهران منصوب می‌شوند. مسئولیت هماهنگی میان شهردار تهران و مناطق مختلف شهرداری و همچنین نظارت بر فعالیت‌های شهرداری مناطق بیست و دوگانه تهران بر عهده معاونت هماهنگی و امور مناطق شهرداری تهران است. مستند به پرتال سازمانی، این معاونت مسئولیت تعامل و راهبری مناطق و نواحی را بر عهده دارد. همچنین معاونت یاد شده علاوه بر هماهنگی برای اجرای بهتر و دقیق‌تر وظایف و مأموریت‌های شهرداری تهران در مناطق بیست و دوگانه، نقش مؤثری در اجرا و پیشبرد برنامه‌ها و پروژه‌های حوزه‌های معاونت‌های تخصصی در سطح مناطق دارد. 
-
-معاونت هماهنگی و امور مناطق
-
-معاونت هماهنگی و امور مناطق به عنوان نهاد هماهنگ‌کننده و ناظر مسئولیت‌ها و اهداف و مسئولیت‌های متعددی را بر عهده دارد. 
-
-از تاریخچه فعالیت‌های این معاونت اطلاع دقیقی در دست نیست. این معاونت دربرگیرنده «اداره کل هماهنگی، نظارت و پیگیری» همچنین معاونین «برنامه‌ریزی و توسعه شهری»، «فنی و اجرایی» است. از سویی اداره‌های «فناوری اطلاعات و ارزیابی عملکرد»، «برنامه و بودجه»، «امور نواحی، نظارت، هماهنگی»، «امور فنی و اجرایی» فعالیت‌ها و ماموریت‌هایش را انجام می‌دهد. 
-
-افزایش تعداد معاونت‌های شهرداری تهران را از جمله تغییر و تحول‌های ساختاری و کمی در مدیریت کلان‌شهر تهران است. با افزایش شمار معاونت‌های شهرداری از سویی تغییر نگرش بر حوزه مدیریت شهرها در اواخر دهه شصت خورشیدی و پس از جنگ تحمیلی همچنین افزایش جمعیت پایتخت و گسترش آن و تبدیل شهر تهران به کلانشهر در نهایت شمار مناطق شهری در تهران از ده منطقه به بیست در نهایت بیست و دو منطقه ��رورت و هماهنگی میان شهرداران مناطق بیش از پیش ایجاد شد. تلاش برای هماهنگی میان شهرداران و اتخاذ رویه واحد و اجرای هماهنگ آن در کلانشهر تهران وهمچنین نظارت بر عملکرد مناطق، ایجاد معاونتی به این منظور را اجتناب‌ناپذیر کرد و مدیریت شهری را به ایجاد معاونت هماهنگی امور مناطق مصمم نمود. این معاونت به عنوان هماهنگ‌کننده امور مناطق بر تمامی فعالیت‌های مناطق بیست و دوگانه نظارت و مدیریت دارد. 
-
-معاونت هماهنگی و امور مناطق وظایف متعددی را بر عهده دارد. در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود. 
-
-تشکیل جلسه‌های مرتب با شهرداران مناطق به منظور ایجاد هماهنگی کامل بین آنها
-نظارت بر حسن اجرای کلیه طرح‌های اجرایی اعم از فنی، عمرانی، شهرسازی در سطح مناطق. 
-نظارت دقیق و مداوم در حسن اجرای قوانین و مقررات در مناطق شهرداری تهران. 
-تشخیص و تعیین نیازهای شهر تهران در زمینه امور مربوط به مناطق و تعیین خط مشی و سیاست‌های اجرائی. 
-ابلاغ برنامه‌ها و سیاست‌های مصوب در زمینه اداره امور مناطق به واحدهای تابعه. 
-مطالعه و شناخت روش‌های اجرائی برنامه‌های مصوب مناطق با توجه به وظایف واحدهای فوق
-انجام مطالعات و بررسی به منظور شناخت مشکلات و نارسائی‌های قوانین و آیین‌نامه‌ها در شهرداری‌های مناطق
-انجام مطالعات و بررسی برای تهیه و تدوین طرح‌های فوری و ضربتی برای مقابله با خطرات احتمالی ناشی از حوادث جوی و طبیعی
-تهیه استانداردها و معیارهای مختلف کار جهت مناطق شهرداری تهران و ابلاغ آن، نظارت بر اجرای صحیح معیارها
-نظارت بر حسن استفاده کامل از وسائط نقلیه موتوری با توجه به نیازها در مناطق
-نظارت و صدور دستورالعمل‌های لازم به منظور حسن اداره کلیه امور ستادی و اجرائی مناطق
-راهنمایی مدیران مسئول مناطق در زمینه وظایف محوله و ارشاد و آموزش شهرداران مناطق
-انجام بازرسی‌های لازم از مناطق و اخذ گزارش کتبی از مسئولان مناطق و ارسال آنها به معاونتهای مختلف جهت اقدامات لازم
-همکاری و هماهنگی و همفکری با سایر معاونین شهرداری در جهت پیشبرد اهداف و سیاست‌های شهرداری تهران
-
-مناطق شهرداری تهران
-فهرست مناطق بیست و دوگانه تهران به شرح زیر است. 
-
-۱ تا ۴
-
-منطقه ۱ شهرداری تهران از مناطق شهری تهران است که در منتهی‌الیه شمال شرقی این شهر واقع شده‌است و شمالی‌ترین نقطه شهر تهران به حساب می‌آید. این منطقه از شمال به رشته‌کوه البرز، از غرب به منطقه اوین، از جنوب به بزرگراه‌های پارک‌وی و صدر و از شرق به لواسانات محدود می‌شود. منطقه ۱ شهرداری تهران بخشی از شهرستان شمیرانات به‌حساب می‌آید. این منطقه همچنین با نام شمیران نیز خوانده می‌شود. این منطقه در محدوده‌ای به وسعت ۴۹ ٫ ۹ کیلومترمربع و حریم ۱۳۱ ٫ ۱ کیلومترمربع واقع شده‌است. دارای ۱۰ ناحیه و ۲۷ محله می‌باشد. در این منطقه بیست وشش موزه همچنین دو مجموعه موزه سلطنتی کاخ نیاوران و کاخ سعدآباد نیز موزه تماشاگه زمان قرار دارد. همچنین مجموعه کاخ‌های نیاوران، سعدآباد، کاخ ملت، کاخ شهوند امامزاده صالح و گورستان ظهیرالدوله از امکان تاریخی قابل‌توجه است. و مناطق کوهستانی دربند، درکه، رود درکه، کلکچال، اوین پارک‌های نیاوران، جمشیدیه، قیطریه از مکان‌های تفریحی و مراکز جذب گردشگر این منطقه هستند. 
-
-منطقه ۲ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران است که در شمال شرقی میدان آزادی، از غرب تا شمال غرب تهران ادامه دارد. این منطقه در محدوده میانی و شمالی شهر تهران قرار دارد. با مناطقیک، سه، پنج، شش، نه، ده همجوار است. محدوده جغرافیایی آن از شمال به ارتفاعات البرز، از جنوب به خیابان آزادی، از شرق به بزرگراه شهید چمران و خیابان توحید و از غرب به بزرگراه اشرفی اصفهانی و محمدعلی جناح قرار دارد. برخی محله‌های منطقه ۲ شامل عبارتند از پونک، تهران ویلا، شهرآرا، گیشا، مرزداران، شهرک غرب و سعادت‌آباد می‌شود. منطقه ۲ دارای ۱۴ محله و ۹ ناحیه می‌باشد. 
-
-منطقه ۳ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران این منطقه با مساحتی بالغ بر ۳ هزار هکتار، در پهنه شمال شرقی شهر تهران واقع شده‌است و یکی از بزرگترین مناطق شهری تهران است. این منطقه از شمال به بزرگراه شهید چمران، بزرگراه شهید مدرس و بزرگراه صدر و از شرق به خیابان پاسداران و بخشی از خیابان شریعتی و از جنوب به بزرگراه رسالت و بزرگراه همت و از غرب به بزرگراه شهید چمران محدود می‌شود. این منطقه شهرداری تهران دارای شش ناحیه و دوازده محله است. از گردشگاه‌های مهم این منطقه می‌توان از پارک ملت نام برد. این منطقه به مساحت ۳۲ کیلومتر مربع می‌باشد و از مناطق فرهنگی آن می‌توان فرهنگسرای ارسباران و کتابخانه علامه امینی و کتابخانه شهریار باغ موزه آب واقع در خیابان یخچال را نام برد. 
-
-منطقه ۴ شهرداری تهران در شمال شرقی شهر تهران قرار دارد. بخشی از این منطقه در دامنه‌های البرز قرار دارد. دسترسی سریع بخشی شرقی منطقه به مناطق گردشگری متعدد همچون دره‌های سد لار، لتیان و دره‌های سرسبز فشم، اوشان و میگون و مناطق ورزشی تفریحی دربندسر، شمشک و آبعلی آن را از دیگر مناطق تهران متمایز کرده‌است. این منطقه از طرف شمال به رشته کوه‌های البرز و منطقه یک از طرف غرب در حدود خیابان لنگری به منطقه یک و محله پاسداران، از طرف جنوب و خیابان رسالت و مناطق هفت و هشت، در محدوده خیابان دماوند نیز به منطقه سیزده محدود می‌شود. این منطقه به عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین، وسیع‌ترین، مهاجرپذیرترین، پر ساخت و سازترین مناطق تهران شناخته شده‌است. این منطقه با دارا بودن پارک جنگلی لویزان و همچنین با ویژگی‌هایی چون وجود نابرابری اجتماعی - اقتصادی شدید در آن، جوان بودن میانگین سنی جمعیت، وجود اقشار آسیب‌پذیر در محله‌هایی همچون خاک سفید، شمیران نو، شیان و … از سایر محله‌های تهران قابل تمایز و تفکیک است. شهرداری منطقه ۴ دارای ۹ ناحیه و بیست محله است. 
-
-۵ تا ۸
-
-منطقه ۵ شهرداری تهران از مناطق شهری تهران که در شمال و شمال غرب کلان‌شهر تهران واقع شده‌است. این منطقه از شمال به رشته‌کوه البرز، از جنوب به بزرگراه شهید لشگری و میدان آزادی، از شرق به بزرگراه اشرفی اصفهانی و بزرگراه محمدعلی جناح و منطقه ۲ شهر تهران در مجاورت طرشت و ستارخان و مرزداران و شهرک غرب و سعادت‌آباد و از غرب به منطقه ۲۲ شهر تهران، استادیوم آزادی محدود می‌باشد. این منطقه دسترسی خوبی به شبکه بزرگراهی تهران دارد، به بزرگراه‌های همت، حکیم، آبشناسان، باکری، ستاری، شیخ فضل‌الله نوری، بزرگراه مخصوص کرج و اشرفی اصفهانی و جناح دسترسی دارد. منطقه ۵ از ۷ ناحیه و ۲۹ محله تشکیل شده‌است. در بین نواحی هفت‌گانه منطقه، ناحیه ۳ با بیشترین مساحت مشتمل بر ۸ محله و ناحیه ۵ با کمترین مساحت از ۳ محله تشکیل شده‌است. منطقه پنج به دلیل قرار گرفتن در ��وهپایه دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است. همچنین این منطقه از نظر سرانه فضای سبز در وضعیت مطلوبی قرار داشته و دارای سرانه فضای سبز ۱۷ متر، بدون احتساب پارک جنگلی کوهسار است. از نظر تنوع گیاهی، این منطقه غنی بوده و انواع گیاهان در آن پرورش می‌یابد. از مراکز تفریحی این منطقه به پارک ارم در اتوبان کرج و مجتمع سرزمین عجایب واقع در بلوار اشرفی اصفهانی می‌توان اشاره کرد. 
-
-منطقه ۶ شهرداری تهران از شمال به بزرگراه همت از غرب به بزرگراه چمران از شرق به بزرگراه مدرس و خیابان مفتح و همچنین از جنوب به خیابان انقلاب محدود می‌شود. این منطقه در قسمت شمالی حوزه مرکزی شهر قرار گرفته‌است. منطقه شش به لحاظ موقعیت جغرافیایی از سمت شمال به منطقه سه از شرق به منطقه هفت از جنوب به مناطق منطقه ده، منطقه یازده، منطقه دوازده و از غرب به منطقه دو محدود می‌شود. این منطقه از سمت غرب، شرق شمال با سه بزرگراه اصلی تهران یعنی چمران، مدرس، همت و از جنوب به بزرگترین محور شرقی غربی شهر یعنی خیابان انقلاب محدود شده‌است. این منطقه به لحاظ هندسی به‌طور تقریبی در مرکزیت جغرافیایی شهر تهران قرار گرفته‌است. منطقه شش شامل ۶ ناحیه و ۱۴ محله می‌باشد. 
-
-منطقه ۷ شهرداری تهران از مناطق شهری تهران است که در مرکز شهر تهران واقع شده‌است. مرز شمالی این منطقه بزرگراه رسالت، مرز شرقی خیابان‌های مجیدیه (استاد حسن بنا) و سبلان، مرز جنوبی خیابان‌های انقلاب و دماوند و مرز غربی آن بزرگراه مدرس و خیابان شهید مفتح می‌باشد. منطقه هفت شهرداری تهران از شمال همجوار مناطق سه و چهار از شرق با منطقه هشت از غرب با منطقه شش و از جنوب با مناطق دوازده و سیزده شهرداری تهران همسایه‌است. این منطقه دارای ۵ ناحیه و ۱۴ محله است. محله‌های بهار، گرگان، نظام‌آباد، عباس‌آباد و امجدیه از محله‌های مشهور این منطقه هستند. مراکز فرهنگی مانند سینما تیراژه ۲، سینما سروش، سینما صحرا، سینما پایتخت، مجموعه فرهنگی هنری تهران، عمارت کلاه فرنگی، باغ‌موزه قصر، تالار هنر، موزه رضا عباسی، فرهنگسرای اندیشه، موزه عکاسخانه شهر و… در این منطقه قرار دارد. همچنین بوستان اندیشه در شمار بوستان‌های مطرح این منطقه است. منطقه هفت دسترسی خوبی به شبکه بزرگراهی تهران دارد، احاطه شدن نسبی منطقه در شبکه بزرگراهی از مزیت‌های این منطقه است. سه بزرگراه شمال به جنوب امام علی، بزرگراه شهید صیاد شیرازی و بزرگراه شهید مدرس از منطقه هفت عبور می‌کند. 
-
-منطقه ۸ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران است که در شرق این شهر قرار دارد. این منطقه در دامنه شیب ملایم رشته‌کوه البرز در شمال کوه‌های سه تپه در شرق تهران قرار گرفته‌است. از به ارتفاعات کوه البرز، نیز به بزرگراه رسالت در منطقه چهار از جنوب به منطقه سیزده و جنگل‌های سرخه‌حصار و کوه‌های سه‌تپه می‌رسد. از غرب به سبلان جنوبی و استاد حسن بنا منتهی می‌شود. منطقه هشت شهرداری تهران با منطقه چهار، منطقه سیزده و منطقه هفت همجوار است. 
-
-۹ تا ۱۲
-
-منطقه ۹ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران است که در غرب شهر تهران قرار دارد. محدوده این منطقه از شمال به خیابان آزادی و جاده مخصوص کرج از جنوب به بزرگراه فتح و ۴۵ متری زرند، از شرق به خیابان شهیدان، خیابان سادات و از غرب به مسیل کن منتهی می‌شود. این منطقه از ۲ ناحیه تشکیل شده‌است و دارای ۸ محله می‌باشد. ناحیه �� شامل ۳ محله و ناحیه ۲ شامل ۵ محله می‌باشد. از مهمترین اماکن این منطقه می‌توان به برج آزادی و فرودگاه مهرآباد، پادگان جی، پارک المهدی اشاره کرد. از محله‌های آن می‌توان از خیابان آذری، مهرآباد جنوبی، شمشیری، استاد معین، امامزاده عبدالله، سرآسیاب مهرآباد و فتح صنعتی نام برد. در این منطقه ۲۵ بوستان قرار دارد تا سال ۱۴۰۰ مساحت کل فضای سبز آن ۲۸۲ هکتار است. سرانه فضای سبز در این منطقه (با احتساب فضای سبز عمومی) ۱۷ / ۸۱ متر مربع است. در این منطقه مراکز صنعتی و نظامی متعدد نیز وجود دارد. این منطقه نیز چندین شهرک دارد. این منطقه با منطقه ۲، منطقه ۵، منطقه ۱۰، منطقه ۱۷، منطقه ۱۸ و منطقه ۲۱ همجوار است. 
-
-منطقه ۱۰ شهرداری تهران از مناطق شهری تهران است. این منطقه در مرکز شهر تهران قرار دارد. این منطقه در شمال به خیابان آزادی منطقه ۲، در جنوب به خیابان قزوین منطقه ۱۷، در شرق به بزرگراه نواب صفوی منطقه ۱۱ و در غرب به خیابان شهیدان، بزرگراه یادگار امام، خیابان هرمزان و خیابان امامزاده عبدالله منطقه ۹ محدود می‌شود. از مهم‌ترین خیابان‌های این منطقه خیابان جیحون، خوش، قصر الدشت، کارون و رودکی (سلسبیل) و خیابان جمهوری اسلامی و خیابان سینا (محبوب مجاز) است. بخش جنوبی تونل توحید نیز در این منطقه واقع شده‌است. این منطقه با تراکم ناخالص جمعیتی حدود ۴۰۰ نفر در هر هکتار بوده که از این حیث، از پرتراکم‌ترین مناطق شهر تهران در بین مناطق بیست و دوگانه محسوب می‌شود، تراکم جمعیتی آن چهار برابر حد استاندارد و دو برابر میانگین تراکم در شهر تهران است. این منطقه دارای سه ناحیه و ده محله است. فضای سبز منطقه از ۳۲ بوستان با وسعتی بیش از ۴ ٫ ۳ هکتار برخوردار است. سرانه فضای سبز ۲ / ۶ متر مربع می‌باشد. شاخص‌ترین پارک منطقه پارک هزار شهید و بوستان تهرانی هستند. منطقه ده با دسترسی به بخش جنوبی تونل توحید و نیز دسترسی به بزرگراه یادگار امام و نیز بزرگراه نواب دسترسی نسبتا خوبی به شبکه بزرگراهی تهران دارد. 
-
-منطقه ۱۱ شهرداری تهران از مناطق مرکزی شهری تهران است. دارای بافتی قدیمی که ۱۲ / ۰۳ کیلومتر مربع مساحت دارد. منطقه یازده با پنج منطقه شهرداری تهران، از شمال با منطقه شش، از غرب با منطقه ده، از شرق با منطقه دوازده و از جنوب با منطقه شانزده، از ناحیه جنوب غربی با منطقه هفده همسایه است. بیشترین مرز مشترک را با منطقه دوازده دارد. منطقه یازده شهرداری تهران از شمال به میدان انقلاب و خیابان آزادی، از شرق به خیابان‌های وحدت اسلامی و حافظ، از جنوب به میدان راه‌آهن و خیابان شوش و از غرب به خیابان‌های نواب صفوی و شهید ابراهیمی (عباسی) و میدان حق‌شناس محدود می‌شود. این منطقه با مساحت ۱۱ ٫ ۷۵ کیلومتر مربع دارای ۴ ناحیه و ۱۷ محله است. شبکه معابر آن شامل ۴۵ ٫ ۲ کیلومتر معابر شریانی و ۲۲ ٫ ۸ کیلومتر پخش‌کننده محلی می‌شود. از ویژگی‌های منطقه یازده وجود مراکز مهم سیاسی و نظامی مانند بیت رهبری، نهاد ریاست جمهوری، شورای نگهبان، شورای عالی امنیت ملی، سازمان بازرسی کل کشور است. منطقه یازده از نظر تاریخی یکی از مناطق مهم میراث فرهنگی به‌شمار می‌آید که از جمله به دروازه قزوین، باغ شاه، خیابان شیخ هادی و خیابان منیریه می‌توان اشاره کرد. منطقه یازده یکی از پرترددترین مناطق تهران است. بر اساس گزارش شهرداری منطقه روزانه دو میلیون مسافر در سطح منطقه تردد می‌کنن�� که اغلب جهت رسیدن به سایر مناطق شهری یا انجام امور اداری خود از معابر این منطقه استفاده می‌کنند. در منطقه یازده امکان تاریخی ثبت ملی شده و خانه موزه‌های متعددی وجود دارد. از جمله آن‌ها می‌توان اشاره کرد به خانه انیس‌الدوله، کلیسای مریم مقدس، خانه مینایی، خانه عدل، میدان حسن‌آباد، کلیسای شرق آشوری، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، موزه مقدم، عمارت تیمورتاش، کوچه لولاگر، موزه علوم و فناوری ایران، موره ملی قرآن، موزه بانک ملی ایران، کتابخانه موزه ملی ملک، موزه ارتباطات، موزه رضا عباسی، موزه آبگینه و سفال
-
-منطقه ۱۲ شهرداری تهران از مناطق قدیمی شهری تهران است. از شمال به خیابان انقلاب، از غرب به خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی و از جنوب به خیابان شوش و از شرق به خیابان ۱۷ شهریور و اتوبان شهید محلاتی محدود می‌شود. منطقه دوازده از شمال با مناطق هفت و شش، از شرق با مناطق سیزده و چهارده، از جنوب با مناطق پانزده و شانزده و از غرب با منطقه یازده همجوار است. منطقه دوازده شهرداری تا سال ۱۴۰۰ به شش ناحیه و سیزده محله تقسیم شده‌است. از جمله محله‌های مطرح آن می‌توان اشاره کرد به دروازه شمیران، بهارستان، امامزاده یحیی، پامنار، سنگلج قدمت سکونتگاهی آن به دوره صفویه بازمی‌گردد و دوره قاجاریه این منطقه از شهر تهران به عنوان مرکز دارالخلافه برگزیده می‌شود. مستند به گزارش‌های تاریخی عمده رشد و توسعه کالبدی و اجتماعی این منطقه در دوره قاجاریه است. به اعتبار این قدمت و تعدد و تنوع مراکز فرهنگی، تاریخی، امکان مذهبی و تجاری قدیمی از منطقه دوازده شهرداری تهران به عنوان قلب تاریخی تهران یاد می‌شود. به عنوان یکی از مناطق مهم تهران برای جذب گردشگراز اقصی نقاط تهران و ایران و گردشگراان خارجی است. بنا به گزارش‌هایی در ایام تعطیلات نوروز در سال‌ها متوالی قریب چند هزار نفراز مراکز و امکان متعدد گردشگری و تاریخی منطقه دوازده تهران بازدید کردند. منطقه دوازده تهران بیش از سیصد اثر تاریخی دارد که درصد قابل توجهی از آن‌ها به عنوان آثار ملی به ثبت رسیدند. از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد. کاخ گلستان، بازار، مسجد جامع بازار، مسجد شاه، مدرسه ژاندارک، کلیسای ژاندارک، امامزاده سید نصرالدین، میدان توپخانه، سبزه‌میدان، دارالفنون، میدان مشق، سر در باغ ملی، عمارت مسعودیه، خیابان سی تیر (معروف به گذر ادیان)، باغ نگارستان، مدرسه سپهسالار، مسجد سپهسالار، مدرسه مروی، کاروانسرای خانات، حمام نواب، خانه مستوفی‌الممالک، مدرسه فیروز بهرام، مسجد حکیم‌باشی و…
-
-۱۳ تا ۱۶
-
-منطقه ۱۳ شهرداری تهران این منطقه که در شرق تهران قرار دارد از شمال به خیابان دماوند، از شرق به بزرگراه یاسینی، از جنوب به خیابان پیروزی و از غرب به خیابان هفده شهریور محدود می‌شود. این منطقه واقع‌شده در منتهی‌الیه بخش شرقی شهر تهران با مناطقی دیگر همسایه است؛ از شمال به مناطق منطقه چهار، منطقه هشت ومنطقه هفت (محور دماوند)، از غرب به منطقه دوازده (محور ۱۷ شهریور)، از جنوب به منطقه چهارده (محور پیروزی) و از شرق به بزرگراه اسبدوانی و سرخه‌حصار (حریم شرق تهران) محدود می‌شود. این منطقه در عرض جغرافیایی ۲۶ ۴۲ ° ۳۵ شمالی و طول جغرافیایی ۳۵ ۲۹ ° ۵۱ شرقی قرار دارد. مساحت منطقه در حدود ۱۲ ٫ ۹ کیلومترمربع می‌باشد و از این سطح حدود ۹ ٫ ۳ کیلومترمربع به بافت پر شهری و مابقی اراضی نظامی، صنایع و … می‌باشد. همچنین حریم منطقه ۱۳ با مساحت ۸۰ کیلومترمربع شامل روستاهای سرخه‌حصار، همه سین (ده ترکمن)، اراضی موسوم به زیتون، ترقیون، سنجریون، خجیر و پارک‌های جنگلی پارک ملی سرخه‌حصار، پارک ملی خجیر و سعیدآباد می‌شود. این منطقه در سال‌های دهه چهل شاهد یکی از اعتراض‌های خونین مردم تهران بوده‌است که در روایت‌های تاریخی از آن به عنوان جمعه سیاه یاد می‌شود. مستند به گزارش‌های تاریخی در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی، اعتراض مردم در محله‌های جنوبی و میدان شهدا (ژاله سابق) تهران، منجر به سرکوب خونین تظاهرکنندگان توسط نیروهای نظامی ارتش شاهنشاهی ایران شد. 
-
-منطقه ۱۴ شهرداری تهران یکی از مناطق شرقی شهر تهران است. منطقه ۱۴ شهرداری از شمال، به خیابان پیروزی، حد فاصل میدان شهدا تا میدان شهید کلاهدوز و امتداد آن به سمت حوزه آبریز قصر فیروزه، از غرب؛ به خیابان ۱۷ شهریور، حد فاصل میدان خراسان تا میدان شهدا، از جنوب؛ به خیابان خاوران، حد فاصل میدان خراسان تا تقاطع میثم و ۴۵ متری آهنگ، از شرق؛ به بزرگراه بسیج مستضعفین، حد فاصل میدان شهید کلاهدوز تا تقاطع آهنگ با بزرگراه بسیج مستضعفین، حوزه آبریز و قصر فیروزه محدود می‌شود. این منطقه از جهت غرب با منطقه دوازده، از شمال با منطقه سیزده و از جهت جنوب با منطقه پانزده همجوار و همسایه است. از محله‌های معروف این منطقه می‌توان دولاب، سلیمانیه، چهارصد دستگاه، کوی بانک رهنی، صد دستگاه، سرآسیاب و قصرفیروزه را نام برد. دروازه دولاب، یکی از ۱۲ دروازه تهران در این منطقه قرار داشته‌است. باغ وثوق‌الدوله، قبرستان مسیحیان، بقعه چهل تن و زمین‌های کشاورزی و باغ‌های گل از جاذبه‌های منطقه ۱۴ است. این منطقه دارای شش ناحیه و بیست و یک محله است که بیشترین محله‌ها را در بین مناطق تهران به خود اختصاص داده‌است. این منطقه ۲ / ۳ درصد از کل مساحت شهر تهران را به خود اختصاص داده‌است؛ بنابراین در شمار مناطق کم وسعت تهران محسوب می‌شود. برخی از چهره‌های مطرح ورزشی و فرهنگی در این منطقه در دروه‌ای از زندگی و کودکی‌شان در محله‌های مختلف منطقه چهارده زیستند. از آن جمله می‌توان اشاره کرد به شخصیت‌های علمی، فرهنگی و ورزشی مانند عبدالمحمد آیتی، محمد معین، فضل‌الله محلاتی، نواب صفوی، محمود استادمحمد، حسن حبیبی، سید مهدی طباطبائی، علی پروین، همایون شاهرخی، هادی نراقی، گودرز حبیبی، فرامرز ظلی، رسول صدرعاملی، جعفر کاشانی، بهزاد فراهانی و اصغر شرفی
-
-منطقه ۱۵ شهرداری تهران از مناطق جنوب شرقی شهر تهران است. منطقه ۱۵ از شمال به پادگان قصر فیروزه، ۴۵ متری آهنگ، خیابان خاوران و شوش شرقی و از غرب به خیابان فدائیان اسلام و از جنوب به خیابان دولت‌آباد، کوه بی‌بی شهربانو و کارخانه سیمان و از شرق به کوه‌های شرقی تهران و حد شرقی اراضی افسریه منتهی می‌شود. بخشی از محدوده منطقه نیز در حریم شهر واقع است. منطقه پانزده با منطقه دوازده، منطقه چهارده، منطقه شانزده و منطقه بیست همسایه است. مهم‌ترین بخش آن شهرک‌های مسعودیه، شهرک والفجر، مسگرآباد، مشیریه، افسریه، بروجردی، کیانشهر، خیابان نبرد و خاوران است. همچنین این منطقه از طریق بزرگراه‌های بسیج، بعثت، امام علی، آزادگان به شبکه بزرگراهی تهران دسترسی دارد. از مراکز فرهنگی و هنری این منطقه می‌توان به پردیس تئاتر تهران و فرهنگسرای خاوران واقع در خیابان نبرد تقاطع خیابان بقایی اشاره کرد. بخشی از محدوده این منطقه نیز در حریم شهر واقع است. در واقع از ۸ ناحیه موجود، ۶ ناحیه در محدوده قانونی شهر تهران و ۲ ناحیه در حریم استحفاظی شهر قرار دارند. برخی از مراکز فرهنگی و تاریخی این منطقه عبارت است از فرهنگسرای خاوران، پردیس تئاتر تهران، پردیس بانوان، زندان هارون، پردیس سینمایی خاوران. 
-
-منطقه ۱۶ شهرداری تهران از مناطق جنوب شرقی شهر تهران است. با ۱۶۵۱ هکتار وسعت در شمار مناطق کوچک شهر تهران به‌شمار می‌رود. منطقه شانزده از شمال به خیابان شوش، حدفاصل انبار نفت و میدان شوش، از شرق به خیابان فدائیان اسلام حدفاصل میدان شوش و بزرگراه آزادگان، از جنوب به بزرگراه آزادگان (حدفاصل خیابان فدائیان اسلام تا پل دوم آزادگان) و از غرب خیابان بهمنیار و بزرگراه شهید تندگویان و بزرگراه نواب محدود می‌شود. منطقه شانزده با مناطق هفده، نوزده، بیست، پانزده، یازده و دوازده همسایه است. پارک بعثت با وسعت ۴۶ هکتار بزرگترین پارک منطقه و از جمله پارک‌های با مساحت زیاد در میان پارک‌های تهران منطقه شانزده قرار دارد. همچنین راسته بلورفروش‌های تهران در این منطقه قرار دارد. منطقه به شش ناحیه و نه محله تقسیم می‌شود. از جمله محله‌های قدیمی و مطرح این منطقه می‌توان اشاره کرد به جوادیه، نازی‌آباد، یاخچی‌آباد، باغ آذری، و خزانهشماری از چهره‌های هنری، سیاسی و ورزشی در محله‌هایی از منطقه شانزده به دنیا آمدند و بزرگ شدند. از جمله می‌توان اشاره کرد به ساعد باقری، بهروز پیروزیان، اکبر عبدی، پرویز پرستویی، مرتضی فنونی‌زاده، حمید استیلی، فرشاد پیوس، امیر قلعه‌نویی
-
-۱۷ تا ۲۰
-
-منطقه ۱۷ شهرداری تهران در جن‍وب غربی ش‍هر ت‍هران واق‍ع‌شده‌است. منطقه هفده با مناطق شش‌گانه نوزده، هیجده، شانزده، یازده، ده، نه همسایه است. این منطقه از شمال به خیابان قزوین، از شرق به بزرگراه نواب، از جنوب به بزرگراه چراغی و از غرب به بزرگراه آیت‌الله سعیدی محدود است. از این منطقه به عنوان یکی از متراکم‌ترین مناطق شهر تهران یاد می‌شود. منطقه هفده از سه ناحیه و چهارده محله تشکیل شده‌است. از جمله محله‌های قدیمی و مطرح آن می‌توان اشاره کرد به آذری، امامزاده حسن، باغ خزانه، بلورسازی، ابوذر، یافت‌آباد و وصفنارد محدوده آن تحت تأثیر دوگسل مخاطره‌آمیز زلزله تهران قرار دارد. در نتیجه در مقابله با بروز سوانح ناشی‌از وقوع زلزله، یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق تهران محسوب می‌گردد. چهره‌های متعدد فرهنگی ورزشی در محله‌های این منطقه به دنیا آمده و بزرگ شدند. از جمله می‌توان اشاره کرد به علیرضا منصوریان، حسین فرکی، جواد زرینچه، وحید هاشمیان، میلاد محمدی، علیرضا پناهیان و…
-
-منطقه ۱۸ شهرداری تهران از مناطق شهری جنوب غربی تهران است. منطقه از شمال به بزرگراه فتح و ۴۵ متری زرند، از شرق به بزرگراه آیت‌الله سعیدی، از غرب به بزرگراه آزادگان و شهرستان قدس و شهریار، از جنوب نیز به بزرگراه آیت‌الله سعیدی و بزرگراه آزادگان همجوار با شهرستان اسلامشهر و شهر چهاردانگه محدود می‌گردد. این منطقه همجوار با مناطق هفده، نهوبیست و یک است. منطقه هیجده تهران به هفت ناحیه هیجده محله تقسیم شده‌است. مساحت کل منطقه ۸۸ / ۱۸ کیلومتر مربع است. سابقه سکونت شهری و در شمار بافت شعری قرار گرفتن منطقه هیجده به سال ۱��۵۹ بازمی‌گردد. مناطق مسکونی واقع در منطقه ۱۸ به‌طور عمده مورد استفاده و سکونت اقشار کم‌درآمد و شاغلین کارگاه‌های تولیدی و صنایع است. در تهران قدیم کانون سکونتگاهی این محدوده روستای یافت‌آباد بود و هم‌اکنون هم نام محله‌ای در این منطقه است. بزرگراه آزادگان در بخش جنوبی و غربی منطقه واقع است. این محور به بزرگراه فتح واقع در شمال منطقه متصل می‌شود. کلیه ترددها و ترافیک شهری واقع در جنوب شهر تهران در این محورها سر ریز می‌گردد. بزرگراه آیت‌الله سعیدی (جاده ساوه) در شرق و جنوب شرق منطقه واقع‌شده و به خیابان آذری متصل می‌شود. این بزرگراه مرز منطقه ۱۸ با مناطق هفده و نوزده محسوب می‌شود. در این منطقه خیابان‌ها و شهرک‌ها و محله‌های خلیج‌فارس شمالی و جنوبی، نوروزآباد، شادآباد، کوی ۱۷ شهریور یا (کوی مهرزاد)، سعیدآباد، شمس‌آباد، تولید دارو، شهرک ولی‌عصر شمالی و جنوبی (شهرک ولیعهد سابق)، یافت‌آباد شمالی و جنوبی، ابراهیم‌آباد، ارشد آباد، ترک آباد، عرب آباد، شهرک قائم، شهرک صادقیه، شهرک صاحب‌الزمان، بهداشت، بازار آهن، گلدسته، کوی فردوس و… قرار دارد. منطقه هیجده بر خلاف دیگر مناطق تهران به عنوان یک منطقه حاشیه‌ای بیشتر در برگیرنده دامداری‌های صنعتی، کارخانه شیر پاستوریزه و نظایر این است. در این منطقه دو بنای تاریخی ثبت ملی رسیده امامزاده زید، یخچال قدیمی ترشنبه نام دارد. همچنین برخی دیگر از مراکز قابل‌توجه فرهنگی و تفریحی عبارت است از ورزشگاه امام رضا، موزه شهدا، بوستان بانوان نرگس، پردیس سینمایی تماشا
-
-منطقه ۱۹ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری جنوب غربی تهران است. منطقه نوزده از سمت غرب به تقاطع بزرگراه آزادگان و ساوه، از سمت شمال و شمال غرب با محورهای جوانه، بزرگراه آیت‌الله سعیدی و جاده ساوه، از سمت جنوب به بزرگراه آزادگان و حریم جنوب شهر تهران و از سمت شرق نیز به بزرگراه نواب خیابان بهمنیار و بزرگراه تندگویان محدود می‌شود. منطقه نوزده با مناطق شانزده، هفده، هیجده و بیست همجوار است. منطقه ب‍ا وس‍عت‍ی برابر ۹۲ کی‍لومت‍ر مرب‍ع منطقه دارای ۵ ناحیه است؛ سه ناحیه یک، دو و سه در حوزه بافت شهری است و در شمال بزرگراه آزادگان قرار دارند. نواحی ۴ و ۵ خارج از محدوده قانونی شهر تهران قرار دارند و جزء حریم منطقه نوزده به حساب می‌آیند. ناحیه ۴ دارای ۱۳ روستا و ناحیه ۵ نیز دارای ۱۳ روستا است. این دو ناحیه در جنوب بزرگراه آزادگان قرار دارند. سه ناحیه داخل محدوده شهری منطقه نیز دارای ۱۳ محله است. منطقه نوزده شهرداری تهران مراکز متعددی وجود دارد. وجود آرامگاه سید روح‌الله خمینی، بهشت‌زهرا، فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب، بوستان ولایت، مبل فروشان نعمت‌آباد و پارچه فروشان عبدل‌آباد، میدان مرکزی میوه و تره‌بار تهران آن را از دیگر مناطق تهران متمایز کرده‌است. شاه‌راه‌های بزرگراهی بزرگراه آزادگانن، بزرگراه آیت‌الله سعیدی، بزرگراه تندگویان و بزرگراه کاظمی منطقه را به لحاظ عبور و مرور در موقعیتی پراهمیتی قرار داده‌است. 
-
-منطقه ۲۰ شهرداری تهران یکی از مناطق حنوبی شهری تهران است و بخش عمده‌ای از شهر ری در منطقه ۲۰ تهران قرار دارد. منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به بزرگراه آزادگان، از شرق به بزرگراه امام علی، از جنوب به بزرگراه آوینیو ارضای اطراف و از غرب به مبارک‌آب�� و صالح‌آباد محدود می‌شود. همچنین شهرستان ری به عنوان بخشی از منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به تهران، از جنوب به شهرستان قم، از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب به شهرستان‌های اسلامشهر، رباط‌کریم و زرندیه محدود می‌شود. این منطقه با مناطق نوزده، شانزده و پانزده همجوار است. منطقه ۲۰ تنها منطقه جنوبی تهران است که کل منطقه در قسمت جنوب اتوبان آزادگان قرار گرفته‌است. منطقه بیست شهرداری تهران دارای هفت ناحیه و بیست محله است. نواحی یک تا پنج در محدوده شهری و دو ناحیه شش و هفت هم به عنوان محدوده غیر شهری و حریم منطقه به حساب می‌آید. منطقه بیست از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های شهری تهران است، سابقه تاریخی و تمدنی طولانی دارد. تاریخ سکونت در این شهر به ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اگر چه ری همواره یکی از شهرهای مهم ایران باستان به‌شمار می‌رفت ولی هیچ‌گاه پایتخت در ایران باستان و ایران پیش از اسلام نبود. این شهر در قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین مراکز چهارگانه ایالت جبال بوده‌است. ابن حوقل گوید بعد از بغداد آبادتر از ری شهری در شرق نیست، جز آنکه نیشابور به وسعت از آن بیشتر و بزرگتر است. در این منطقه آثار تاریخی متعددی از دوران ایران باستان، ایران پس از اسلام با قدمت چند هزار ساله بر جای مانده‌است از آن جمله می‌توان به این اماکن اشاره کرد. تپه میل، آتشکده بهرام، دژ رشکان، چشمه‌علی باروی ری، بازار ری، برج طغرل، کوه نقارخانه، استودان گبرها، زندان هارون، گنبد امیر اینانج، کاروانسرای کنارگرد، قلعه گبری، برچ نقاره‌خانه، بازار ری
-
-۲۱ و ۲۲
-
-منطقه ۲۱ شهرداری تهران یکی از غربی‌ترین مناطق شهری تهران است. منطقه از شمال به اتوبان تهران – کرج، از جنوب به جاده قدیم تهران - کرج از شرق به مسیل کن و از غرب به گرمدره محدود است. منطقه بیست و یک، در امتداد جنوب منطقه ۲۲ (جنوب اتوبان تهران- کرج) و غرب مناطق ۹ و ۵ قرار دارد. به شکل یک مثلث در منتهی‌الیه غرب تهران در امتداد جاده‌های ارتباطی تهران – کرج تا بعد از دو راهی کاروانسرای سنگی گسترده شده‌است. این منطقه با مناطق پنج، نوزده و هیجده، منطقه بیست و دو و نیز شهرهای کرج و شهریار همسایه است. منطقه بیست و یک شهرداری تهران دربرگیرنده سه ناحیه و سیزده محله است. از جمله محله‌های مطرح این منطقه می‌توان به وردآورد و تهرانسر اشاره کرد. منطقه بیست و یک شهرداری تهران در نخستین طرح جامع تهران مصوب ۱۳۴۹ به عنوان پهنه اصلی استقرار کارخانجات صنعتی و فعالیت‌های وابسته به آن در نظر گرفته شده‌است. محدوده کنونی منطقه بیست و یک تا سال ۱۳۸۳ به عنوان جزئی از منطقه ۹ شهرداری تهران، نواحی ۳، ۴ و ۵ شهرداری این منطقه را تشکیل می‌داد. در این سال، این سه ناحیه از شهرداری منطقه ۹ منفک شده و منطقه ۲۱ را تشکیل دادند. سابقه سکونتگاهی محدوده منطقه بیست و یک کنونی به سال‌های دهه چهل و پنجاه خورشیدی بازمی‌گردد. به عبارتی دیگر از حیث عملکردی و کاربری منطقه را می‌توان به دو بخش مسکونی و غیر مسکونی تقسیم کرد. از جمله مراکز مهم صنعتی واقع در این منطقه عبارت است از شرکت دارویی و بهداشتی لقمان، کارخانجات داروپخش، داروسازی عبیدی، داروگر، ایران‌خودرو، سایپا، کرمان موتور شهروندان این منطقه به مناطق تفریحی و گردشگری پارک جنگلی چیتگر، دریاچه چیتگر و شهرک سینمایی غزالی دسترسی سریع و س��ده‌ای دارند. شهروندان این منطقه از طریق بزرگراه آزادگان، بزرگراه فتح و بزرگراه لشگری به شبکه بزرگراهی تهران دسترسی دارند. 
-
-منطقه ۲۲ شهرداری تهران در شمال غرب تهران قرار دارد. منطقه ۲۲ شهرداری تهران در قسمت شمال غربی شهر تهران و در پایین‌دست حوضه آبریز رودخانه کن و وردیج قرار دارد. این منطقه از شمال با کوهستان البرز مرکزی، در شرق با حریم رودخانه کن، در جنوب با آزاد راه تهران - کرج و در غرب با محدوده جنگل‌های دست کاشت وردآورد محدود می‌شود. منطقه بیست و دو با مناطق پنج و بیست و یک شهرداری تهران همجوار است. منطقه ۲۲ دارای ۴ ناحیه، ۱۲ محله و ۲۸ شهرک با ۵۸۸۱ هکتار وسعت است. شهروندان منطقه بیست و دو به واسطه آزادراه تهران - کرج در جنوب، بزرگراه شهید خرازی در شمال، بزرگراه آزادگان در غرب و همچنین بزرگراه شهید همدانی در میانه این منطقه به شبکه بزرگراهی تهران و نیز شبکه بین شهری مناطق شمالی ایران دسترسی خوبی دارند. علاوه بر آن به دلیل وجود این شاهراه‌های اصلی، امکان ترددهای پر حجم روزانه بین شهری و بین استانی را فراهم می‌شود. در منطقه بیست و دو شهرداری تهران مراکز مهم ورزشی، علمی و اقتصادی و گردشگری وجود دارد. از جمله می‌توان اشاره کرد به دانشگاه علامه طباطبایی، مجموعه ورزشی آزادی تهران، پارک جنگلی چیتگر، پارک جنگلی خرگوش‌دره، پارک جنگلی لتمال کن، پارک جنگلی وردآورد، دریاچه چیتگر، آبشار تهران، بوستان جوانمردان، ایران مال، بوستان بانوان ریحانه از محله‌های این منطقه می‌توان اشاره کرد به دهکده المپیک، آبشار، دریاچه خلیج‌فارس و. 
-
-رتبه‌بندی مناطق
-پژوهش‌ها و پایش‌های متعددی در ادوار مختلف درباره شاخص‌های رضایت‌مندی، احساس تعلق، سلامت، فضای سبز و نظایر این در مناطق بیست و دوگانه تهران انجام شده‌است. از جمله درباره رضایت‌مندی از محل سکونت بررسی‌هایی انجام شده‌است. 
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-
-تهران
-شهرداران تهران
-شهرداران مناطق تهران
-
-شهرداری تهران
-منطقه ۲۲ شهرداری تهران در شمال غرب تهران قرار دارد. منطقه ۲۲ شهرداری تهران در قسمت شمال غربی شهر تهران و در پایین‌دست حوضه آبریز رودخانه کن و وردیج قرار دارد. این منطقه از شمال با کوهستان البرز مرکزی، در شرق با حریم رودخانه کن، در جنوب با آزاد راه تهران - کرج و در غرب با محدوده جنگل‌های دست کاشت وردآورد محدود می‌شود. منطقه بیست و دو با مناطق پنج و بیست و یک شهرداری تهران همجوار است. منطقه ۲۲ دارای ۴ ناحیه، ۱۲ محله و ۲۸ شهرک با ۵۸۸۱ هکتار وسعت است. شهروندان منطقه بیست و دو به واسطه آزادراه تهران - کرج در جنوب، بزرگراه شهید خرازی در شمال، بزرگراه آزادگان در غرب و همچنین بزرگراه شهید همدانی در میانه این منطقه به شبکه بزرگراهی تهران و نیز شبکه بین شهری مناطق شمالی ایران دسترسی خوبی دارند. علاوه بر آن به دلیل وجود این شاهراه‌های اصلی، امکان ترددهای پر حجم روزانه بین شهری و بین استانی را فراهم می‌شود. در منطقه بیست و دو شهرداری تهران مراکز مهم ورزشی، علمی و اقتصادی و گردشگری وجود دارد. از جمله می‌توان اشاره کرد به دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه علامه طباطبایی، مجموعه ورزشی آزادی تهران، پارک جنگلی چیتگر، پارک جنگلی خرگوش‌دره، پارک جنگلی لتمال کن، پارک جنگلی وردآورد، دریاچه چیتگر، آبشار تهران، بوستان جوانمردان، ایران مال، بوستان بانوا�� ریحانه از محله‌های این منطقه می‌توان اشاره کرد به دهکده المپیک، آبشار، دریاچه خلیج‌فارس و. 
-
-تاریخچه
-منطقه بیست و دو شهرداری تهران از دهه پنجاه خورشیدی سابقه کاربری مسکونی و صنعتی در شهر تهران دارد. 
-نخستین تلاش‌ها در زمینه پیوستن اراضی کنونی منطقه بیست و دو شهرداری تهران به بافت شهری پایتخت به دهه چهل خورشیدی بازمی‌گردد. مستند به گزارش‌های تاریخی مالکان اولیه اراضی منطقه در سال‌های قبل از انقلاب خانواده فرمانفرمایان و فیروزگر بودند. پس از تصویب نخستین طرح جامع تهران در سال ۱۳۴۹ منطقه با نام شهر جدید کن در سال‌های دهه پنجاه زیر ساخت و ساز رفت و شاهد رشد و توسعه کالبدی بود. تدریجا در فاصله سال‌های ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۸ حدود ۲۰ درصد اراضی منطقه تفکیک شد، مالکین جزئی پیدا کرد. بقیه اراضی به قطعات بزرگ (۱۰۰۰ مترمربع به بالا) تقسیم شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی اراضی فرمانفرمایان و فیروزگر ملی اعلام شد و تعدادی از آنها به سازمان زمین شهری واگذار شد. 
-در فاصله سال‌های دهه شصت، ۲۵ درصد اراضی توسط نیروهای مسلح جهت ساخت و ساز پادگان‌های نظامی مورد استفاده قرار گرفت. همچنین در قسمتی از اراضی این منطقه نیز تعاونی‌های مسکن شروع به شهرک‌سازی کردند. متأثر از رشد کالبدی منطقه و افزایش جمعیت، چالش‌هایی در حوزه مدیریت خدمات شهری و زیست‌محیطی و … در این منطقه پدید آمد و متأثر از چالش‌های یاد شده، شهرداری تهران بر آن شد تا اراضی شمال غرب تهران را به محدوده خدماتی شهر تهران الحاق نماید؛ بر این اساس تهیه طرح تفصیلی منطقه ۲۲ بنا به توصیه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال ۱۳۷۰ با هدف احیای مفاهیم از دست رفته شهرسازی چون هویت، خوانا بودن محیط جهت‌یابی و مکان‌یابی فضاهای مناسب شهری در دستور کار مهندسین مشاور قرار گرفت. در سال ۱۳۷۳ مطالعات تهیه‌شده توسط مشاور با عنوان طرح تفصیلی منطقه ۲۲ تصویب شد. پس از تصویب طرح تفصیلی، زمینه اجرای آن با مسائل مختلفی همراه شد. در نهایت پس از رفع ایرادهای مطرح‌شده طرح تفصیلی جدید در سال ۱۳۷۸، به تصویب رسید. سرانجام طرح تفصیلی منطقه ۲۲ تهران در تاریخ هشتم شهریورماه ۱۳۷۹ شهرداری این منطقه رسما فعالیتش را آغاز کرد. 
-
-اطلاعات عمومی
-در این بخش اطلاعات درباره محدوده، وسعت و جمعیت، ویژگی‌ها و چالش‌های منطقه ارائه می‌شود. 
-
-محدوده
-منطقه ۲۲ شهرداری تهران در قسمت شمال غربی شهر تهران و در پایین‌دست حوضه آبریز رودخانه کن و وردیج قرار دارد. این منطقه از شمال با کوهستان البرز مرکزی، در شرق با حریم رودخانه کن، در جنوب با آزاد راه تهران - کرج و در غرب با محدوده جنگل‌های دست کاشت وردآورد محدود می‌شود. منطقه بیست و دو با مناطق پنج و بیست و یک شهرداری تهران همجوار است. به این ترتیب مرز شمالی منطقه بیست و دو شهرداری تهران تا منتهی‌الیه دامنه‌های جنوبی البرز تا ارتفاع ۱۸۰۰ متری توسعه یافته‌است. در محدوده منطقه ۲۲ بلندترین منطقه ارتفاعی از سطح دریا در خط مستقیم حوزه آبریز شمالی در ارتفاعات البرز و در شرق روستای کیگا با رقوم ۳۸۴۰ و پست‌ترین آن در خروجی پیکان‌شهر به ارتفاع ۱۲۲۰ متر است. 
-مسیر رودخانه کن که از شمال به جنوب جریان دارد پس از نقطه خروجی در سرتاسر حد شرقی محدوده طرح کشیده شده و پذیرنده آب‌های سطحی حوزه‌های شرقی است که از طریق کانال‌های انحرافی به آن متصل می‌شوند. رودخانه ور��آورد نیز در امتداد شمالی جنوبی و به موازات رودخانه کن جریان دارد و در قسمت شمالی در غرب منطقه میانی امتداد یافته‌است و در پائین دست، حد غربی محدوده طرح را تشکیل می‌دهد. فاصله متوسط این دو رودخانه از یکدیگر در حدود ۱۰ کیلومتر است. مقایسه سطح منطقه بیست و دو با سطح دیگر مناطق با وسعت ۷۰۷۵۰ هکتار نشان از تعلق حدود ۴ / ۸ درصد از مساحت محدوده خدماتی شهر تهران به این منطقه است. این محدوده در ناحیه دشت سر تهران و در قسمت دشت چیتگر قرار دارد و از لحاظ زمین‌شناسی از رسوبات غیر متراکمی به وجود آمده که از دامنه جنوبی کوه‌های البرز حمل و ته‌نشین شده‌اند و در ضخامت رسوبات آبرفتی این ناحیه یک سفره آب زیرزمینی گسترده وجود دارد شیب عمومی منطقه از شمال به جنوب است. 
-
-جمعیت و مساحت
-
-منطقه بیست و دو طبق پهنه بندی مصوب سال ۱۳۹۱، بالغ بر ۵۸۸۱ هکتار وسعت دارد؛ این منطقه با هدف رفع کمبودهای خدماتی حوزه غرب تهران و نیز جابه‌جایی بخشی از جمعیت ساکن در بافت‌های فرسوده تهران مرکزی و نیز اسکان بخشی از جمعیت شهر تهران ایجاد شد. جمعیت این منطقه براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ ایران، ۱۷۵ ٬ ۳۹۸ نفر (۵۴ ٬ ۸۵۷ خانوار) شامل ۸۹ ٬ ۱۴۶ مرد و ۸۶ ٬ ۲۵۲ زن می‌باشد. جمعیت این منطقه براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ ایران، ۱۲۸ ٬ ۹۵۸ نفر (۳۸ ٬ ۱۰۶ خانوار) شامل ۶۵ ٬ ۴۷۶ مرد و ۶۳ ٬ ۴۸۲ زن می‌باشد. 
-
-ویژگی
-دسترسی‌های مهم منطقه، آزاد راه تهران - کرج و آزادراه تهران - شمال می‌باشد که آزاد راه در حال احداث تهران-شمال به عنوان شریان اصلی شمال به جنوب کشور، مسیر اصلی رفت و آمد است. این منطقه که بنابر ضوابط طرح جامع جزو گسترش پیوسته شهر است؛ دربرگیرنده شهرک‌هایی پراکنده، تأسیسات، ساختمان‌های ورزشگاه آزادی و جنگل چیتگر است. 
-
-چالش‌ها
-در بررسی‌های رسانه‌ای چالش‌هایی نظیر انبوهی‌سازی و نیز وجود آلاینده‌های صوتی و هوا از جمله چالش‌های این منطقه عنوان شده‌است. 
-
-در سال‌های اخیر به دلیل بکر بودن شدید این منطقه ساخت و ساز رونق شدیدی گرفت به دلیل افزایش تقاضای شدید، شرکت‌های خصوصی تحت عنوان تعاونی مسکن فروش ملک بصورت پیش‌فروش را آغاز کردند. 
-
-ایجاد میتینگ‌های متعدد به دلیل کثرت مراکز تفریحی در این منطقه یکی از معضلات فرهنگی و اجتماعی موجود در منطقه است؛ ایجاد و گسترش گروه‌های مختلف مانند: وست پارکور، تهران کیلر، تیم ۲۳ و غیره نمونه‌ای بر اثبات وجود ظرفیت ایجاد بیشتر در آینده است. 
-
-در سال‌های اخیر حجم زیادی از مسکن‌های منطقه ۲۲ از طریق پیش‌فروش انجام گردیده‌است. 
-
-محله‌ها
-منطقه بیست و دو دارای ۴ ناحیه، ۱۲ محله و ۲۸ شهرک با ۵۸۸۱ هکتار وسعت است. 
-
-زیبادشت
-دهکده المپیک
-آبشار
-باقری
-سرو آزاد
-دریاچه خلیج‌فارس
-قائم
-زیبا دشت
-شریف
-صدرا
-گلستان
-هوانیروز
-کوهک
-
-مراکز مهم
-در منطقه بیست و دو شهرداری تهران مراکز مهم ورزشی، علمی و اقتصادی و گردشگری وجود دارد. 
-
-مراکز مطرح
-
-دانشگاه علامه طباطبایی
-مجموعه ورزشی آزادی تهران
-پارک جنگلی چیتگر
-پارک جنگلی خرگوش‌دره
-پارک جنگلی لتمال کن
-پارک جنگلی وردآورد
-دریاچه چیتگر
-آبشار تهران
-دانشگاه علوم انتظامی
-پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی
-بنیاد علمی بین‌المللی علوم مغز و اعصاب ایران
-بوستان جوانمردان
-ایران مال
-بوستان بانوان ریحانه
-
-دیگر مراکز
-برخی از مراکز گردشگری و شهری به شرح زیر است. 
-
-بوستان شب‌بو
-بوستان آتش‌نشان
-��وستان افرا
-بوستان باغ نو
-بیمارستان ایرانیان
-سینما دهکده
-فرهنگسرای شهر
-فرهنگسرای طبرستان
-
-حمل و نقل عمومی
-شهروندان منطقه بیست و دو به واسطه آزادراه تهران - کرج در جنوب، بزرگراه شهید خرازی در شمال، بزرگراه آزادگان در غرب و همچنین بزرگراه شهید همدانی در میانه این منطقه به شبکه بزرگراهی تهران و نیز شبکه بین شهری مناطق شمالی ایران دسترسی خوبی دارند. علاوه بر آن به دلیل وجود این شاهراه‌های اصلی، امکان ترددهای پر حجم روزانه بین شهری و بین استانی را فراهم می‌شود. علاوه بر محورهای مواصلاتی یاد شده، قطار بین شهری تهران - کرج، تهران - گلشهر، تهران - هشتگرد نیز به موازات بزرگراه تهران - کرج از جنوب این منطقه می‌گذرد، این خط راه‌آهن در محدوده منطقه ۲۲ دارای چهار ایستگاه استادیوم آزادی، پارک چیتگر، ایران‌خودرو و وردآورد می‌باشد و امکان عبور و مرور بدون ترافیک و در بالاترین حجم ممکنه را بین کلانشهرهای کرج و تهران فراهم می‌سازد. همچنین خبرهایی مبنی بر افتتاح خط ده مترو تهران و تخصیص شمار ایستگاه‌های بیشتری به این منطقه از تهران پیشتر اعلام شده‌است. 
-
-ایستگاه‌های مترو
-
-ایستگاه متروی ورزشگاه آزادی
-ایستگاه متروی ایران‌خودرو
-ایستگاه متروی چیتگر
-ایستگاه متروی وردآورد
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-شهرداری منطقه ۲۲ تهران
-
-
-بخش‌های استان تهران
-۲۲
-منطقه ۲۱ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران و از غربی‌ترین مناطق این شهر است. منطقه از شمال به اتوبان تهران – کرج، از جنوب به جاده قدیم تهران - کرج از شرق به مسیل کن و از غرب به گرمدره محدود است. منطقه بیست و یک، در امتداد جنوب منطقه ۲۲ (جنوب اتوبان تهران- کرج) و غرب مناطق ۹ و ۵ قرار دارد. به شکل یک مثلث در منتهی‌الیه غرب تهران در امتداد جاده‌های ارتباطی تهران – کرج تا بعد از دو راهی کاروانسرای سنگی گسترده شده‌است. این منطقه با مناطق پنج، نه، هجده و بیست‌ودو و نیز شهرهای کرج و شهریار همسایه است. منطقه بیست و یک شهرداری تهران دربرگیرنده سه ناحیه و سیزده محله است. از جمله محله‌های مطرح این منطقه می‌توان به وردآورد و تهرانسر اشاره کرد. منطقه بیست و یک شهرداری تهران در نخستین طرح جامع تهران مصوب ۱۳۴۹ به عنوان پهنه اصلی استقرار کارخانجات صنعتی و فعالیت‌های وابسته به آن در نظر گرفته شده‌است. محدوده کنونی منطقه بیست و یک تا سال ۱۳۸۳ به عنوان جزئی از منطقه ۹ شهرداری تهران، نواحی ۳، ۴ و ۵ شهرداری این منطقه را تشکیل می‌داد. در این سال، این سه ناحیه از شهرداری منطقه ۹ منفک شده و منطقه ۲۱ را تشکیل دادند. سابقه سکونتگاهی محدوده منطقه بیست و یک کنونی به سال‌های دهه چهل و پنجاه خورشیدی بازمی‌گردد. به عبارتی دیگر از حیث عملکردی و کاربری منطقه را می‌توان به دو بخش مسکونی و غیر مسکونی تقسیم کرد. از جمله مراکز مهم صنعتی واقع در این منطقه عبارت است از شرکت دارویی و بهداشتی لقمان، کارخانجات داروپخش، داروسازی عبیدی، داروگر، ایران‌خودرو، سایپا، کرمان موتور شهروندان این منطقه به مناطق تفریحی و گردشگری پارک جنگلی چیتگر، دریاچه چیتگر و شهرک سینمایی غزالی دسترسی سریع و ساده‌ای دارند. شهروندان این منطقه از طریق بزرگراه آزادگان، بزرگراه فتح و بزرگراه لشگری به شبکه بزرگراهی تهران دسترسی دارند. 
-
-تاریخچه
-سابقه سکونتگاهی محدوده منطقه بیست �� یک کنونی به سال‌های دهه چهل و پنجاه خورشیدی بازمی‌گردد. به عبارتی دیگر از حیث عملکردی و کاربری منطقه را می‌توان به دو بخش مسکونی و غیر مسکونی تقسیم کرد. 
-
-کاربری مسکونی
-منطقه بیست و یک شهرداری تهران در نخستین طرح جامع تهران مصوب ۱۳۴۹ به عنوان پهنه اصلی استقرار کارخانجات صنعتی و فعالیت‌های وابسته به آن در نظر گرفته شده‌است. محدوده کنونی منطقه بیست و یک تا سال ۱۳۸۳ به عنوان جزئی از منطقه ۹ شهرداری تهران، نواحی ۳، ۴ و ۵ شهرداری این منطقه را تشکیل می‌داد. در این سال، این سه ناحیه از شهرداری منطقه ۹ منفک شده و منطقه ۲۱ را تشکیل دادند. در همین سال شهرداری منطقه ۲۱ تأسیس شد. 
-در تهران ادوار گذشته، هسته‌های کوچک جمعیت در وردآورد، قلعه‌ها و کاروان‌سراهایی چند شامل قلعه سلیمان خان، قلعه چیتگر، قلعه ارامنه، قلعه حسن‌خان، کاروان‌سرا سنگی و … در سر راه تهران – قزوین در دوره‌های گذشته می‌تواند تجسمی کامل از فضای حومه‌ای خلوت در آن دوران را نشان دهد. از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه مسکونی در محدوده کنونی منطقه بیست و یک، وردآورد و بخشی از چیتگر از گذشته‌های دور روستا بودند. مستند به فرهنگ جغرافیای ایران؛ وردآورد دهی جزء بخش کن شهرستان تهران به‌شمار می‌آمده‌است. وردآورد در گذشته به صورت قلعه‌ای با دیوار بلند ۱۲ متری و ۶ برج دیدبانی و ۲ دروازه بود. همچنین بافت محدوده شمال تهرانسر دهه ۱۳۵۰ شکل گرفته‌است. بخش عمده بافت مسکونی منطقه دربرگیرنده شهرک‌های فرهنگیان، آزادی، استقلال، آسمان، شهرداری، دژبان، دریا، ثامن، بیست و دو بهمن و تهرانسر و همچنین هواپیمائی کشوری، پارک جنگلی چیتگر، دریاچه چیتگر و… در سال‌های دهه ۱۳۶۰ و پس از آن گسترش یافته‌است. 
-
-کاربری صنعتی
-همان‌طور که گفته شد، مستند به نخستین طرح جامع تهران مصوب ۱۳۴۹ به عنوان پهنه اصلی استقرار کارخانجات صنعتی و فعالیت‌های وابسته به آن در نظر گرفته شده‌است. شرکت ایران‌خودرو به عنوان یکی از بزرگترین شرکت‌های خودروسازی ایران سال ۱۳۴۱ در این منطقه بنیاد نهاد شد. همچنین شرکت سایپا (سهامی عام ایرانی تولید اتومبیل) در سال ۱۳۴۴ در زمینی با مساحت ۲۴۰ هزار متر مربع و زیربنای ۲۰ هزار مترمربع تأسیس شد. همچنین شرکت خودروسازی کرمان سال ۱۳۶۹ در این منطقه احداث شد. 
-
-اطلاعات عمومی
-محدوده
-منطقه از شمال به اتوبان تهران – کرج، از جنوب به جاده قدیم تهران - کرج از شرق به مسیل کن و از غرب به گرمدره محدود است. این منطقه با مناطق پنج، نوزده، هیجده، منطقه بیست و دو و نیز شهرهای کرج و شهریار همسایه است. 
-
-وسعت و جمعیت
-مساحت محدوده منطقه ۲۱ بالغ بر ۵۱۵۶ هکتار است که ۷ / ۸ درصد مساحت کل مناطق شهر تهران است. در قیاس با مساحت سایر مناطق در زمره بزرگ‌ترین مناطق شهرداری تهران به‌شمار می‌آید. براساس گزارش سایت شهرداری در سال ۱۴۰۰، جمعیت منطقه ۱۸۶۳۱۹ نفر اعلام شده‌است که از این تعداد ۹۲۵۸۰ نفر زن و ۹۳۷۳۹ نفر مرد اعلام شده‌است و شمار خانوار منطقه هم ۶۰۴۳۲ تبیین شده‌است. همچنین بر اساس گزارشی دیگر جمعیت این منطقه براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ ایران، ۱۶۲ ٬ ۶۸۱ نفر (۵۰ ٬ ۳۸۱ خانوار) شامل ۸۲ ٬ ۰۱۴ مرد و ۸۰ ٬ ۶۶۷ زن می‌باشد. 
-
-ویژگی
-تطور و تحولات کالبدی و اجتماعی از دهه چهل خورشیدی تاکنون تأثیر مستقیم بر مناسبات صنعتی و اقتصادی این منطقه گذاشته‌است. از جمله تصمیم‌ها و اقدام‌های مؤثر بر مناسبات اجتماعی و اقتصادی منطقه بیست و یک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد. 
-پیشنهاد طرح جامع تهران برای استقرار فعالیت‌های صنعتی تهران در محدوده منطقه
-قرار داشتن اراضی منطقه خارج از محدوده خدماتی شهر
-قرارگیری در محدوده آزاد نشده شهر، به حساب آمدن به عنوان بخشی از حریم استحفاظی شهر
-تصرف بسیاری از اراضی منطقه توسط نهادهای نظامی در سال‌های پس از انقلاب
-عبور محورهای تجهیز شده عملکردی کلان مقیاس تهران – کرج از درون و لبه‌های منطقه
-پیشنهاد منطقه به عنوان جزئی از پهنه توسعه شهر تهران در غرب این شهر
-واگذاری بخشی از زمین‌های منطقه به عنوان شرکت‌های تعاونی مسکن به کارکنان رده میانی و پائین سازمان‌های اجرائی (مانند شهرداری، دانشگاه تهران، صدا و سیما، دژبان، دادگستری و …) 
-
-مجموعا عواملی یاد شده تأثیر اساسی بر ویژگی‌های اقتصادی محدوده و شکل‌دهی گذاشته‌است. نظام فعالیت و اشتغال جمعیت، نظام تولید کارگاهی آن را متأثر ساخته‌است. 
-
-مراکز مهم
-بخش قابل توجهی از اراضی و زمین‌های منطقه بیست و یک کاربری صنعتی دارند، از جمله کارخانه‌ها و شرکت‌های خودروسازی، صنایع دارویی و آرایشی بهداشتی همچنین بیش از یک‌صد کارخانه و کارگاه و صنایع مرتبط به خودروسازی در این منطقه مستقر شده‌است. 
-
-صنایع خودروسازی و دارویی
-
-شرکت دارویی و بهداشتی لقمان
-کارخانجات داروپخش
-داروسازی عبیدی
-داروگر
-ایران‌خودرو
-سایپا
-کرمان موتور
-
-دیگر مراکز
-علاوه بر مراکز صنعتی برای تأمین نیازهای رفاهی، درمانی و آموزشی و … مراکز متعدد دیگری در این منطقه قرار دارد. این منطقه تا سال ۱۴۰۰ بالغ بر پنجاه و پنج بوستان دارد. به دلیل مجاورت دسترسی خوبی به پارک جنگلی چیتگر و دریاچه چیتگر دارد. 
-
-موزه خودروهای تاریخی ایران
-شهرک سینمایی غزالی
-سینما ققنوس
-نگارخانه کوثر
-بوستان نرگس
-بوستان لاله
-بوستان کوثر
-بوستان ریما
-بوستان افق
-بوستان گلناز
-بیمارستان روان‌پزشکی ایران
-بیمارستان قوامین
-
-محله‌ها
-منطقه بیست و یک شهرداری تهران دربرگیرنده سه ناحیه و سیزده محله است. 
-
-وردآورد
-تهرانسر غربی
-چیتگر شمالی
-چیتگر جنوبی
-شهرک غزالی
-ویلاشهر
-شهرک شهرداری
-شهرک دانشگاه
-شهرک استقلال
-باشگاه نفت
-شهرک دریا
-شهرک آزادی -فرهنگیان
-شهرک پاسداران
-
-حمل و نقل عمومی
-منطقه بیست و یک شهرداری تهران دارای ۹ خط اتوبوس و چندین پایانه اتوبوس و ده‌ها ایستگاه اتوبوس و تاکسی است. شهروندان این منطقه از طریق بزرگراه آزادگان، بزرگراه فتح و بزرگراه لشگری به شبکه بزرگراهی تهران دسترسی دارند. دسترسی شهروندان این منطقه به شبکه مترو تهران از طریق سه ایستگاه زیر است. 
-
-ایستگاه متروی چیتگر
-ایستگاه متروی وردآورد
-ایستگاه متروی ورزشگاه آزادی
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۲۱ تهران
-
-۲۱
-منطقه ۲۰ شهرداری تهران یکی از مناطق جنوبی شهری تهران است و بخش عمده‌ای از شهر ری در منطقه ۲۰ تهران قرار دارد. منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به بزرگراه آزادگان، از شرق به بزرگراه امام علی، از جنوب به بزرگراه آوینیو ارضای اطراف و از غرب به مبارک‌آبا و صالح‌آباد محدود می‌شود. همچنین شهرستان ری به عنوان بخشی از منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به تهران، از جنوب به شهرستان قم، از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب ب�� شهرستان‌های اسلامشهر، رباط‌کریم و زرندیه محدود می‌شود. این منطقه با مناطق نوزده، شانزده و پانزده همجوار است. منطقه ۲۰ تنها منطقه جنوبی تهران است که کل منطقه در قسمت جنوب اتوبان آزادگان قرار گرفته‌است. منطقه بیست شهرداری تهران دارای هفت ناحیه و بیست محله است. نواحی یک تا پنج در محدوده شهری و دو ناحیه شش و هفت هم به عنوان محدوده غیر شهری و حریم منطقه به حساب می‌آید. منطقه بیست از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های شهری تهران است، سابقه تاریخی و تمدنی طولانی دارد. تاریخ سکونت در این شهر به ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اگر چه ری همواره یکی از شهرهای مهم ایران باستان به‌شمار می‌رفت ولی هیچ‌گاه پایتخت در ایران باستان و ایران پیش از اسلام نبود. این شهر در قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین مراکز چهارگانه ایالت جبال بوده‌است. ابن حوقل گوید بعد از بغداد آبادتر از ری شهری در شرق نیست، جز آنکه نیشابور به وسعت از آن بیشتر و بزرگتر است. در این منطقه آثار تاریخی متعددی از دوران ایران باستان، ایران پس از اسلام با قدمت چند هزار ساله بر جای مانده‌است از آن جمله می‌توان به این اماکن اشاره کرد. 
-تپه میل، آتشکده بهرام، دژ رشکان، چشمه‌علی باروی ری، بازار ری، برج طغرل، کوه نقارخانه، استودان گبرها، زندان هارون، گنبد امیر اینانج، کاروانسرای کنارگرد، قلعه گبری، برچ نقاره‌خانه، بازار ری
-
-تاریخچه
-
-منطقه بیست شهرداری تهران، دربرگیرنده شهر ری است. این منطقه از دیرباز سابقه سکونتگاهی دارد. 
-
-ری، شهرری، یا راگا () مرکز شهرستان ری در استان تهران ایران است. ری از کهن‌ترین شهرهای جهان است به طوریکه این منطقه را در گذشته «شیخ البلاد» می‌گفتند. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ری از تمام شهرهای ماد بزرگتر بود. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. ری در بخشی از دوره زیاریان و نیز سلجوقیان پایتخت ایران بوده‌است. این شهر در طول تاریخ به نام‌های مختلفی خوانده می‌شده، راکس (رکس)، راگز، راگا، رغه، ارشکیه، رام اردشیر، ام‌البلاد، ری‌شهر، شیخ البلاد و محمدیه از نام‌هایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده. بنابر آنچه که در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده‌است. تاریخ سکونت در این شهر به ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اگر چه ری همواره یکی از شهرهای مهم ایران باستان به‌شمار می‌رفت ولی هیچ‌گاه پایتخت در ایران باستان و ایران پیش از اسلام نبود. این شهر در قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین مراکز چهارگانه ایالت جبال بوده‌است. ابن حوقل گوید بعد از بغداد آبادتر از ری شهری در شرق نیست، جز آنکه نیشابور به وسعت از آن بیشتر و بزرگتر است. 
-
-اطلاعات عمومی
-در این بخش اطلاعاتی درباره محدوده و جمعیت و وسعت و نظایر این ارائه می‌شود. 
-
-محدوده
-
-منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به بزرگراه آزادگان، از شرق به بزرگراه امام علی، از جنوب به بزرگراه آوینیو ارضای اطراف و از غرب به مبارک‌آباد و صالح‌آباد محدود می‌شود. همچنین شهرستان ری به عنوان بخشی از منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به تهران، از جنوب به شهرستان قم، از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب به شهرستان‌های اسلامشهر، رباط‌کریم و زرندیه محدود می‌شود. مساحت بخش‌های سه‌گانه شهرستان ری: ��خش مرکزی ۱۷۴؛ بخش کهریزک ۵۴۳، و فشاپویه ۱۶۴۵ کیلومتر مربع می‌باشد. این منطقه با مناطق نوزده، شانزده و پانزده همجوار است. منطقه ۲۰ تنها منطقه جنوبی تهران است که کل منطقه در قسمت جنوب اتوبان آزادگان قرار گرفته‌است و با حریم مناطق ۱۹ و ۱۵ همسایه است. 
-
-مساحت و جمعیت
-
-وسعت منطقه بیست شهرداری تهران بالغ بر دویست کیلومتر مربع است؛ ۲۲ کیلومتر مربع داخل محدوده شهری و ۱۷۸ کیلومترمربع حریم منطقه به‌شمار می‌آید. جمعیت منطقه بیست مستند به گزارش سایت شهرداری در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۴۵۳۷۴۰ نفر است. همچنین بر اساس گزارشی دیگر عنوان شده‌است که جمعیت این منطقه، براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ ایران، ۳۴۰ ٬ ۸۶۱ نفر (۱۰۴ ٬ ۲۷۵ خانوار) شامل ۱۷۰ ٬ ۸۵۹ مرد و ۱۷۰ ٬ ۰۰۲ زن می‌باشد. 
-
-ویژگی
-
-سابقه و قدمت چند هزار ساله شهرری، وجود اماکن و عناصر تاریخی و همچنین جذب زوار به حرم شاه عبدالعظیم از جمله ویژگی‌های تاریخی مذهبی منطقه است. به همین اعتبار نسبت به سایر مناطق تهران، متمایز و متفاوت است. همچنین جدا افتادگی کالبدی منطقه از تهران که تا سال‌های اخیر نیز ادامه داشته‌است هم از دیگر ویژگی‌های این منطقه می‌توان برشمرد. علاوه بر ویژگی‌های تاریخی یاد شده می‌توان به وجود چشم‌اندازهای باز به واسطه همجواری با کوه بی‌بی شهربانو و حریم جنوبی شهر تهران نیز اشاره کرد. در عین حال وجود زمین و مسکن گران‌قیمت، و وجود سطوح قابل‌توجه کاربری‌های صنعتی و انبارداری و ضرورت تبدیل آنها به صنایع تولیدی و پارک جهت جذب شاغلین و همچنین وجود سطوح قابل‌توجه اراضی مزروعی و فضای سبز به خصوص در حاشیه منطقه و وجود فرصت توسعه اشتغال از مهم‌ترین ویژگی‌های منطقه عنوان شده‌است.. 
-
-محله‌ها
-منطقه بیست شهرداری تهران دارای هفت ناحیه و بیست محله است. نواحی یک تا پنج در محدوده شهری و دو ناحیه شش و هفت هم به عنوان محدوده غیر شهری و حریم منطقه به حساب می‌آید. در ادامه محدوده منطقه به تفکیک نواحی ارائه می‌شود. 
-
-محدوده نواحی
-
-محله‌ها
-
-فیروزآبادی
-جوانمرد قصاب
-حمزه‌آباد
-منصوریه منگل
-دیلمان
-صفاییه-چشمه علی
-اقدسیه
-غیوری -ابن بابویه
-ظهیرآباد
-شهادت
-دولت‌آباد
-۱۳ آبان
-تقی‌آباد
-عباس‌آباد
-بهشتی
-علایین
-استخر
-سرتخت
-ولی‌آباد
-نفرآباد -هاشم‌آباد
-
-مرکز مهم
-در منطقه بیست شهرداری تهران آثار متعدد تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی و درمانی از دوره ایران باستان و ایران پس از اسلام وجود دارد. 
-
-آثار تاریخی
-در این منطقه آثار تاریخی متعددی از دوران ایران باستان، ایران پس از اسلام با قدمت چند هزار ساله بر جای مانده‌است از آن جمله می‌توان به این اماکن اشاره کرد. 
-
-آثار تاریخی پیش از اسلام
-نمایی از سنگ‌نگاره فتحعلی شاه قاجار که ب جای نقش برجسته ساسانی در کوه حک شد و بعدها نزدیک کارخانه سیمان ری قرار گرفت در حال حاضر به دلیل تخریب کوه برای مواد اولیه سیمان، اثری از آن نیست. سنگ‌نگاره یکی از شاهان ساسانی، احتمالا اردشیر اول یا شاهپور نخست که تا زمان فتحعلی شاه قاجار در محل کوه نزدیک کارخانه سیمان ری قرار داشته‌است و به دستور فتحعلی شاه از بین رفته و نقش خود را به جای آن حجاری نموده بوده‌است. 
-
-تپه میل
-آتشکده بهرام
-دژ رشکان
-چشمه‌علی
-
-آثار تاریخی پس از اسلام
-
-آثار تاریخی پس از اسلام به شرح زیر است. 
-
-باروی ری
-بازار ری
-کاروانسرای شاه عباسی (شهر ری) 
-برج طغرل
-کوه نقار��انه
-استودان گبرها
-زندان هارون
-گنبد امیر اینانج
-کاروانسرای کنارگرد
-قلعه گبری
-برچ نقاره‌خانه
-
-آرامگاه‌ها
-در این منطقه آرامگاه و بقاع متعددی وجود دارد. 
-
-ابن‌بابویه
-بی‌بی زبیده
-بی‌بی شهربانو
-جوانمرد قصاب
-امامزاده عبدالله
-امامزاده حمزه
-امامزاده ابوالحسن
-امامزاده طاهر
-امامزاده هادی
-
-دیگر مراکز
-
-پردیس سینمایی راگا
-فرهنگسرای ولا
-بوستان مهر
-بوستان مهران
-بوستان ماهور
-بوستان کمیل
-موزه شاه‌عبدالعظیم
-بازار تاریخی ری
-بیمارستان فیروزآبادی
-بیمارستان هفت‌تیر
-
-حمل و نقل عمومی
-منطقه بیست شهرداری تهران درای امکان‌های مختلف حمل و نقل عمومی است. 
-
-در منطقه بیست بالغ بر ۳۳۲ ایستگاه حمل و نقل عمومی اعم از اتوبوس و تاکسی در دسترس شهروندان است. همچنین بالغ بر پنج اتوبان به طول ۱۹ ٫ ۴ از این منطقه می‌گذرد و در مجاورت آن است که دسترسی شهروندان به شبکه بزرگراهی تهران را تسهیل کرده‌است. از جمله می‌توان به بزرگراه‌های آزادگان، امام علی، شهید آوینی و بزرگراه تندگویان اشاره کرد. بزرگراه امام علی به عنوان یکی از شاهراه‌های ارتباطی تهران، علاوه بر گذر از منطقه بیست از مناطق ۴، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴، ۱۵ شهرداری تهران عبور می‌کند. شهروندان از طریق شمال منطقه به کمربندی تهران (بزرگراه آزادگان) دسترسی دارند. از سویی مردم این منطقه از طریق ایستگاه‌های فعال مترو، امکان ارتباط سریع با مرکز تهران و سایر نقاط اصلی پایتخت را دارند. 
-
-ایستگاه مترو
-
-ایستگاه مترو جوانمرد قصاب
-ایستگاه مترو شهرری
-ایستگاه مترو دولت‌آباد
-ایستگاه مترو حرم حضرت عبدالعظیم
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۲۰ تهران
-
-
-۲۰
-
-تاریخچه
-
-منطقه بیست شهرداری تهران، دربرگیرنده شهر ری است. این منطقه از دیرباز سابقه سکونتگاهی دارد. 
-
-ری، شهرری، یا راگا () مرکز شهرستان ری در استان تهران ایران است. ری از کهن‌ترین شهرهای جهان است به طوریکه این منطقه را در گذشته «شیخ البلاد» می‌گفتند. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ری از تمام شهرهای ماد بزرگتر بود. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. ری در بخشی از دوره زیاریان و نیز سلجوقیان پایتخت ایران بوده‌است. این شهر در طول تاریخ به نام‌های مختلفی خوانده می‌شده، راکس (رکس)، راگز، راگا، رغه، ارشکیه، رام اردشیر، ام‌البلاد، ری‌شهر، شیخ البلاد و محمدیه از نام‌هایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده. بنابر آنچه که در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده‌است. تاریخ سکونت در این شهر به ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اگر چه ری همواره یکی از شهرهای مهم ایران باستان به‌شمار می‌رفت ولی هیچ‌گاه پایتخت در ایران باستان و ایران پیش از اسلام نبود. این شهر در قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین مراکز چهارگانه ایالت جبال بوده‌است. ابن حوقل گوید بعد از بغداد آبادتر از ری شهری در شرق نیست، جز آنکه نیشابور به وسعت از آن بیشتر و بزرگتر است. 
-
-اطلاعات عمومی
-در این بخش اطلاعاتی درباره محدوده و جمعیت و وسعت و نظایر این ارائه می‌شود. 
-
-محدوده
-
-منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به بزرگراه آزادگان، از شرق به بزرگراه امام علی، از جنوب به بزرگراه آوینی و ارضای اطراف و از غرب به مبارک‌آبا و صالح‌آباد محدود می‌شود. همچنین شهرستان ری به عنوان بخشی از منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به تهران، از جنوب به شهرستان قم، از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب به شهرستان‌های اسلامشهر، رباط‌کریم و زرندیه محدود می‌شود. مساحت بخش‌های سه‌گانه شهرستان ری: بخش مرکزی ۱۷۴؛ بخش کهریزک ۵۴۳، و فشاپویه ۱۶۴۵ کیلومتر مربع می‌باشد. این منطقه با مناطق نوزده، شانزده و پانزده همجوار است. منطقه ۲۰ تنها منطقه جنوبی تهران است که کل منطقه در قسمت جنوب اتوبان آزادگان قرار گرفته‌است و با حریم مناطق ۱۹ و ۱۵ همسایه است. 
-
-مساحت و جمعیت
-
-وسعت منطقه بیست شهرداری تهران بالغ بر دویست کیلومتر مربع است؛ ۲۲ کیلومتر مربع داخل محدوده شهری و ۱۷۸ کیلومترمربع حریم منطقه به‌شمار می‌آید. جمعیت منطقه بیست مستند به گزارش سایت شهرداری در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۴۵۳۷۴۰ نفر است. همچنین بر اساس گزارشی دیگر عنوان شده‌است که جمعیت این منطقه، براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ ایران، ۳۴۰ ٬ ۸۶۱ نفر (۱۰۴ ٬ ۲۷۵ خانوار) شامل ۱۷۰ ٬ ۸۵۹ مرد و ۱۷۰ ٬ ۰۰۲ زن می‌باشد. 
-
-ویژگی
-
-سابقه و قدمت چند هزار ساله شهرری، وجود اماکن و عناصر تاریخی و همچنین جذب زوار به حرم شاه عبدالعظیم از جمله ویژگی‌های تاریخی مذهبی منطقه است. به همین اعتبار نسبت به سایر مناطق تهران، متمایز و متفاوت است. همچنین جدا افتادگی کالبدی منطقه از تهران که تا سال‌های اخیر نیز ادامه داشته‌است هم از دیگر ویژگی‌های این منطقه می‌توان برشمرد. علاوه بر ویژگی‌های تاریخی یاد شده می‌توان به وجود چشم‌اندازهای باز به واسطه همجواری با کوه بی‌بی شهربانو و حریم جنوبی شهر تهران نیز اشاره کرد. در عین حال وجود زمین و مسکن ارزان‌قیمت، و وجود سطوح قابل‌توجه کاربری‌های صنعتی و انبارداری و ضرورت تبدیل آنها به صنایع تولیدی و پارک جهت جذب شاغلین و همچنین وجود سطوح قابل‌توجه اراضی مزروعی و فضای سبز به خصوص در حاشیه منطقه و وجود فرصت توسعه اشتغال از مهم‌ترین ویژگی‌های منطقه عنوان شده‌است.. 
-
-محله‌ها
-منطقه بیست شهرداری تهران دارای هفت ناحیه و بیست محله است. نواحی یک تا پنج در محدوده شهری و دو ناحیه شش و هفت هم به عنوان محدوده غیر شهری و حریم منطقه به حساب می‌آید. در ادامه محدوده منطقه به تفکیک نواحی ارائه می‌شود. 
-
-محدوده نواحی
-
-محله‌ها
-
-فیروزآبادی
-جوانمرد قصاب
-حمزه‌آباد
-منصوریه منگل
-دیلمان
-صفاییه-چشمه علی
-اقدسیه
-غیوری -ابن بابویه
-ظهیرآباد
-شهادت
-دولت‌آباد
-۱۳ آبان
-تقی‌آباد
-عباس‌آباد
-بهشتی
-علایین
-استخر
-سرتخت
-ولی‌آباد
-نفرآباد -هاشم‌آباد
-
-مرکز مهم
-در منطقه بیست شهرداری تهران آثار متعدد تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی و درمانی از دوره ایران باستان و ایران پس از اسلام وجود دارد. 
-
-آثار تاریخی
-در این منطقه آثار تاریخی متعددی از دوران ایران باستان، ایران پس از اسلام با قدمت چند هزار ساله بر جای مانده‌است از آن جمله می‌توان به این اماکن اشاره کرد. 
-
-آثار تاریخی پیش از اسلام
-نمایی از سنگ‌نگاره فتحعلی شاه قاجار که ب جای نقش برجسته ساسانی در کوه حک شد و بعدها نزدیک کارخانه سیمان ری قرار گرفت در حال حاضر به دلیل تخریب کوه برای مواد اولیه سیمان، اثری از آن نیست. سنگ‌نگاره یکی از شاهان ساسانی، احتمالا اردشیر اول یا شاهپور نخست که تا زمان فتحعلی شاه قاجار در محل کوه نزدیک کارخانه سیمان ری قرار داشته‌است و به دستور فتحعلی شاه از بین رفته و نقش خود را به جای آن حجاری نموده بوده‌است. 
-
-تپه میل
-آتشکده بهرام
-دژ رشکان
-چشمه‌علی
-
-آثار تاریخی پس از اسلام
-
-آثار تاریخی پس از اسلام به شرح زیر است. 
-
-باروی ری
-بازار ری
-کاروانسرای شاه عباسی (شهر ری) 
-برج طغرل
-کوه نقارخانه
-استودان گبرها
-زندان هارون
-گنبد امیر اینانج
-کاروانسرای کنارگرد
-قلعه گبری
-برچ نقاره‌خانه
-
-آرامگاه‌ها
-در این منطقه آرامگاه و بقاع متعددی وجود دارد. 
-
-ابن‌بابویه
-بی‌بی زبیده
-بی‌بی شهربانو
-جوانمرد قصاب
-امامزاده عبدالله
-امامزاده حمزه
-امامزاده ابوالحسن
-امامزاده طاهر
-امامزاده هادی
-
-دیگر مراکز
-
-پردیس سینمایی راگا
-فرهنگسرای ولا
-بوستان مهر
-بوستان مهران
-بوستان ماهور
-بوستان کمیل
-موزه شاه‌عبدالعظیم
-بازار تاریخی ری
-بیمارستان فیروزآبادی
-بیمارستان هفت‌تیر
-
-حمل و نقل عمومی
-منطقه بیست شهرداری تهران درای امکان‌های مختلف حمل و نقل عمومی است. 
-
-در منطقه بیست بالغ بر ۳۳۲ ایستگاه حمل و نقل عمومی اعم از اتوبوس و تاکسی در دسترس شهروندان است. همچنین بالغ بر پنج اتوبان به طول ۱۹ ٫ ۴ از این منطقه می‌گذرد و در مجاورت آن است که دسترسی شهروندان به شبکه بزرگراهی تهران را تسهیل کرده‌است. از جمله می‌توان به بزرگراه‌های آزادگان، امام علی، شهید آوینی و بزرگراه تندگویان اشاره کرد. بزرگراه امام علی به عنوان یکی از شاهراه‌های ارتباطی تهران، علاوه بر گذر از منطقه بیست از مناطق ۴، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴، ۱۵ شهرداری تهران عبور می‌کند. شهروندان از طریق شمال منطقه به کمربندی تهران (بزرگراه آزادگان) دسترسی دارند. از سویی مردم این منطقه از طریق ایستگاه‌های فعال مترو، امکان ارتباط سریع با مرکز تهران و سایر نقاط اصلی پایتخت را دارند. 
-
-ایستگاه مترو
-
-ایستگاه مترو جوانمرد قصاب
-ایستگاه مترو شهرری
-ایستگاه مترو دولت‌آباد
-ایستگاه مترو حرم حضرت عبدالعظیم
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۲۰ تهران
-
-۲۰
-
-تاریخچه
-
-منطقه بیست شهرداری تهران، دربرگیرنده شهر ری است. این منطقه از دیرباز سابقه سکونتگاهی دارد. 
-
-ری، شهرری، یا راگا () مرکز شهرستان ری در استان تهران ایران است. ری از کهن‌ترین شهرهای جهان است به طوریکه این منطقه را در گذشته «شیخ البلاد» می‌گفتند. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ری از تمام شهرهای ماد بزرگتر بود. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. ری در بخشی از دوره زیاریان و نیز سلجوقیان پایتخت ایران بوده‌است. این شهر در طول تاریخ به نام‌های مختلفی خوانده می‌شده، راکس (رکس)، راگز، راگا، رغه، ارشکیه، رام اردشیر، ام‌البلاد، ری‌شهر، شیخ البلاد و محمدیه از نام‌هایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده. بنابر آنچه که در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده‌است. تاریخ سکونت در این شهر به ۸۰۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد. اگر چه ری همواره یکی از شهرهای مهم ایران باستان به‌شمار می‌رفت ولی هیچ‌گاه پایتخت در ایران باستان و ایران پیش از اسلام نبود. این شهر در قرن چهارم هجری بزرگ‌ترین مراکز چهارگانه ایالت جبال بوده‌است. ابن حوقل گوید بعد از بغداد آبادتر از ری شهری در شرق نیست، جز آنکه نیشابور به وسعت از آن بیشتر و بزرگتر است. 
-
-اطلاعات عمومی
-در این بخش اطلاعاتی درباره محدوده و جمعیت و وسعت و نظایر این ارائه می‌شود. 
-
-محدوده
-
-منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به بزرگراه آزادگان، از شرق به بزرگراه امام علی، از جنوب به بزرگراه آوینیو ارضای اطراف و از غرب به مبارک‌آبا و صالح‌آباد محدود می‌شود. همچنین شهرستان ری به عنوان بخشی از منطقه بیست شهرداری تهران از شمال به تهران، از جنوب به شهرستان قم، از شرق به شهرستان ورامین و شهرستان پاکدشت، از غرب به شهرستان‌های اسلامشهر، رباط‌کریم و زرندیه محدود می‌شود. مساحت بخش‌های سه‌گانه شهرستان ری: بخش مرکزی ۱۷۴؛ بخش کهریزک ۵۴۳، و فشاپویه ۱۶۴۵ کیلومتر مربع می‌باشد. این منطقه با مناطق نوزده، شانزده و پانزده همجوار است. منطقه ۲۰ تنها منطقه جنوبی تهران است که کل منطقه در قسمت جنوب اتوبان آزادگان قرار گرفته‌است و با حریم مناطق ۱۹ و ۱۵ همسایه است. 
-
-مساحت و جمعیت
-
-وسعت منطقه بیست شهرداری تهران بالغ بر دویست کیلومتر مربع است؛ ۲۲ کیلومتر مربع داخل محدوده شهری و ۱۷۸ کیلومترمربع حریم منطقه به‌شمار می‌آید. جمعیت منطقه بیست مستند به گزارش سایت شهرداری در سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۴۵۳۷۴۰ نفر است. همچنین بر اساس گزارشی دیگر عنوان شده‌است که جمعیت این منطقه، براساس سرشماری سال ۱۳۹۰ ایران، ۳۴۰ ٬ ۸۶۱ نفر (۱۰۴ ٬ ۲۷۵ خانوار) شامل ۱۷۰ ٬ ۸۵۹ مرد و ۱۷۰ ٬ ۰۰۲ زن می‌باشد. 
-
-ویژگی
-
-سابقه و قدمت چند هزار ساله شهرری، وجود اماکن و عناصر تاریخی و همچنین جذب زوار به حرم شاه عبدالعظیم از جمله ویژگی‌های تاریخی مذهبی منطقه است. به همین اعتبار نسبت به سایر مناطق تهران، متمایز و متفاوت است. همچنین جدا افتادگی کالبدی منطقه از تهران که تا سال‌های اخیر نیز ادامه داشته‌است هم از دیگر ویژگی‌های این منطقه می‌توان برشمرد. علاوه بر ویژگی‌های تاریخی یاد شده می‌توان به وجود چشم‌اندازهای باز به واسطه همجواری با کوه بی‌بی شهربانو و حریم جنوبی شهر تهران نیز اشاره کرد. در عین حال وجود زمین و مسکن ارزان‌قیمت، و وجود سطوح قابل‌توجه کاربری‌های صنعتی و انبارداری و ضرورت تبدیل آنها به صنایع تولیدی و پارک جهت جذب شاغلین و همچنین وجود سطوح قابل‌توجه اراضی مزروعی و فضای سبز به خصوص در حاشیه منطقه و وجود فرصت توسعه اشتغال از مهم‌ترین ویژگی‌های منطقه عنوان شده‌است.. 
-
-محله‌ها
-منطقه بیست شهرداری تهران دارای هفت ناحیه و بیست محله است. نواحی یک تا پنج در محدوده شهری و دو ناحیه شش و هفت هم به عنوان محدوده غیر شهری و حریم منطقه به حساب می‌آید. در ادامه محدوده منطقه به تفکیک نواحی ارائه می‌شود. 
-
-محدوده نواحی
-
-محله‌ها
-
-فیروزآبادی
-جوانمرد قصاب
-حمزه‌آباد
-منصوریه منگل
-دیلمان
-صفاییه-چشمه علی
-اقدسیه
-غیوری -ابن بابویه
-ظهیرآباد
-شهادت
-دولت‌آباد
-۱۳ آبان
-تقی‌آباد
-عباس‌آباد
-بهشتی
-علایین
-استخر
-سرتخت
-ولی‌آباد
-نفرآباد -هاشم‌آباد
-
-مرکز مهم
-در منطقه بیست شهرداری تهران آثار متعدد تاریخی، فرهنگی، مذهبی، علمی و درمانی از دوره ایران باستان و ایران پس از اسلام وجود دارد. 
-
-آثار تاریخی
-در این منطقه آثار تاریخی متعددی از دوران ایران باستان، ایران پس از اسلام با قدمت چند هزار ساله بر جای مانده‌است از آن جمله می‌توان به این اماکن اشاره کرد. 
-
-آثار تاریخی پیش از اسلام
-نمایی از سنگ‌نگاره فتحعلی شاه قاجار که ب جای نقش برجسته ساسانی در کوه حک شد و بعدها نزدیک کارخانه سیمان ری قرار گرفت در حال حاضر به دلیل تخریب کوه برای مواد اولیه سیمان، اثری از آن نیست. سنگ‌نگاره یکی از شاهان ساسانی، احتمالا اردشیر اول یا شاهپور نخست که تا زمان فتحعلی شاه قاجار در محل کوه نزدیک کارخانه سیمان ری قرار داشته‌است و به دستور فتحعلی شاه از بین رفته و نقش خود را به جای آن حجاری نموده بوده‌است. 
-
-تپه میل
-آتشکده بهرام
-دژ رشکان
-چشمه‌علی
-
-آثار تاریخی پس از اسلام
-
-آثار تاریخی پس از اسلام به شرح زیر است. 
-
-باروی ری
-بازار ری
-کاروانسرای شاه عباسی (شهر ری) 
-برج طغرل
-کوه نقارخانه
-استودان گبرها
-زندان هارون
-گنبد امیر اینانج
-کاروانسرای کنارگرد
-قلعه گبری
-برچ نقاره‌خانه
-
-آرامگاه‌ها
-در این منطقه آرامگاه و بقاع متعددی وجود دارد. 
-
-ابن‌بابویه
-بی‌بی زبیده
-بی‌بی شهربانو
-جوانمرد قصاب
-امامزاده عبدالله
-امامزاده حمزه
-امامزاده ابوالحسن
-امامزاده طاهر
-امامزاده هادی
-
-دیگر مراکز
-
-پردیس سینمایی راگا
-فرهنگسرای ولا
-بوستان مهر
-بوستان مهران
-بوستان ماهور
-بوستان کمیل
-موزه شاه‌عبدالعظیم
-بازار تاریخی ری
-بیمارستان فیروزآبادی
-بیمارستان هفت‌تیر
-
-حمل و نقل عمومی
-منطقه بیست شهرداری تهران درای امکان‌های مختلف حمل و نقل عمومی است. 
-
-در منطقه بیست بالغ بر ۳۳۲ ایستگاه حمل و نقل عمومی اعم از اتوبوس و تاکسی در دسترس شهروندان است. همچنین بالغ بر پنج اتوبان به طول ۱۹ ٫ ۴ از این منطقه می‌گذرد و در مجاورت آن است که دسترسی شهروندان به شبکه بزرگراهی تهران را تسهیل کرده‌است. از جمله می‌توان به بزرگراه‌های آزادگان، امام علی، شهید آوینی و بزرگراه تندگویان اشاره کرد. بزرگراه امام علی به عنوان یکی از شاهراه‌های ارتباطی تهران، علاوه بر گذر از منطقه بیست از مناطق ۴، ۷، ۸، ۱۳، ۱۴، ۱۵ شهرداری تهران عبور می‌کند. شهروندان از طریق شمال منطقه به کمربندی تهران (بزرگراه آزادگان) دسترسی دارند. از سویی مردم این منطقه از طریق ایستگاه‌های فعال مترو، امکان ارتباط سریع با مرکز تهران و سایر نقاط اصلی پایتخت را دارند. 
-
-ایستگاه مترو
-
-ایستگاه مترو جوانمرد قصاب
-ایستگاه مترو شهرری
-ایستگاه مترو دولت‌آباد
-ایستگاه مترو حرم حضرت عبدالعظیم
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۲۰ تهران
-
-۲۰
-دیرین‌شناسی یا دیرینه‌شناسی یا پارین‌شناسی شاخه‌ای از زیست‌شناسی و زمین‌شناسی است که به بررسی آثار و بقایای موجودات گذشته می‌پردازد و برپایه پیدایش و نابودی این آثار که سنگواره نامیده می‌شوند سن نسبی لایه‌های زمین را تعیین کرده همچنین محیط‌زیست موجودات دیرینه را مشخص می‌کند. دانش دیرین‌شناسی به شاخه‌های گوناگونی (گیاهی و جانوری و زیرگروه‌های بزرگ‌سنگواره و ریزسنگواره) تقسیم می‌شود. 
-
-سنگواره‌ها از دوره کامبرین دارای اهمیت بیشتری می‌شوند ولی ظهور ناگهانی آثار موجودات در دوره کامبرین بیانگر ریشه‌دار بودن آن‌ها در زمان‌های پیش از این دوره است. 
-
-اما شواهد کمی در این رابطه وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان شبه باکتری‌هایی با سن ۳ ٫ ۸ میلیارد سال را نام برد. 
-
-دیرین‌شناسی رشد، توسعه، تحول و تکامل حیات را مشخص می‌سازدو به زمین‌شناس کمک می‌کند که سنگ‌ها را در گروه‌ها و طبقات خاص قرار دهد. دیری��‌شناسی نه‌تنها به دنبال علت انقراض معمولی یک‌گونه است بلکه به دنبال دلیل انقراض‌های دوره‌ای که در گذشته رخ‌داده و موجب از بین رفتن تقریبا تمامی موجودات از دنیای حیات شده‌است، می‌باشد. 
-
-دیرین‌شناسان ایرانی
-برای آشنایی با دیرین‌شناسان ایرانی به: رده: دیرین‌شناسان ایرانی در ویکی‌پدیا مراجعه کنید. 
-
-منابع
-
-
-جانورشناسی
-دیرین‌شناسان ایرانی
-زمین‌شناسی تاریخی
-زمین‌شناسی
-زیست‌شناسی فرگشتی
-سنگواره‌ها
-علوم زمین
-منطقه ۱ شهرداری تهران یکی از مناطق شهرداری تهران است که در منتهی‌الیه شمال شرقی این شهر واقع شده‌است و شمالی‌ترین منطقه شهر تهران به حساب می‌آید. این منطقه از شمال به رشته‌کوه البرز، از غرب به منطقه اوین، از جنوب به بزرگراه شهید چمران و بزرگراه مدرس و بزرگراه شهید صدر و از شرق به لواسانات محدود می‌شود. منطقه ۱ شهرداری تهران بخشی از شهرستان شمیرانات به‌حساب می‌آید. این منطقه همچنین با نام شمیران نیز خوانده می‌شود. این منطقه در محدوده‌ای به وسعت ۴۹ ٫ ۹ کیلومترمربع و حریم ۱۳۱ ٫ ۱ کیلومترمربع واقع شده‌است. دارای ۱۰ ناحیه و ۲۷ محله می‌باشد. در این منطقه پانزده موزه همچنین دو مجموعه موزه سلطنتی کاخ نیاوران و کاخ سعدآباد نیز موزه تماشاگه زمان قرار دارد. همچنین مجموعه کاخ‌های نیاوران، سعدآباد، کاخ ملت، کاخ شهوند امامزاده صالح و گورستان ظهیرالدوله از امکان تاریخی قابل‌توجه است. و مناطق کوهستانی دربند، درکه، رود درکه، کلکچال، اوین پارک‌های نیاوران، جمشیدیه، قیطریه از مکان‌های تفریحی و مراکز جذب گردشگر این منطقه هستند. 
-
-این منطقه نه‌تنها از مرکز شهر تهران خوش اب و هواتر است حتی از مرکز شهر کرج و قزوین و زنجان نیز بهتر است میانگین بارش منطقه ۱ شهر تهران ۴۲۸ میلی‌متر می‌باشد که نسبت به دیگر بخش‌های شهری قزوین کرج سمنان تهران زنجان پربارشتر است. همچنین طبق امار الودگی این بخش از شهر تهران از میزان الودگی مرکز شهر و جنوب شهر تهران و کل شهر کرج کمتر است. 
-
-میانگین دمای منطقه ۱ شهر تهران ۱۵ ٫ ۱ درجه و تعداد روز‌های برفی منطقه ۱ شهر تهران ۲۳ ٫ ۷ روز می‌باشد. 
-
-اداره
-شهرداری منطقه یک مسئول اداره امور شهرداری در منطقه یک شهرداری تهران است. شهردار منطقه یک (جانشین شهردار تهران در منطقه یک) مسئولیت شهرداری این منطقه را بر عهده دارد. این منطقه از شهرداری تهران دارای ۱۰ ناحیه شهرداری و بیست و هفت محله اراج، ازگل، امام‌زاده قاسم، اوین، باغ فردوس، تجریش، جماران، چیذر، حصار بوعلی، حکمت، دارآباد، دربند، درکه، دزاشیب، زعفرانیه، سوهانک، شهرک دانشگاه، شهرک نفت، شهرک شهید محلاتی، فرمانیه، قیطریه، کاشانک، کوهسار، گلاب‌دره، محمودیه، نیاوران و ولنجک است. 
-
-مشخصات
-مختصات جغرافیایی، جمعیت، بافت منطقه و.. از جمله موضوع‌های اطلاعات عمومی درباره این منطقه است. 
-
-جغرافیا وجمعیت
-این منطقه از طرف شمال محدود به ارتفاعات ۱۸۰۰ متری دامنه جنوبی کوه‌های البرز، از جنوب به بزرگراه چمران حد فاصل دو راهی هتل آزادی و بزرگراه مدرس و پل صدر و از غرب به اراضی رودخانه درکه و از شرق نیز به انتهای بزرگراه ارتش – کارخانه آسفالت و منبع نفت شمال شرق تهران محدود می‌شود. ناحیه ۲ با وسعت ۸ / ۵۵ کیلومتر مربع بزرگترین ناحیه و محله ازگل با ۵ / ۳ کیلومتر مربع کوچکترین محله منطقه یک می‌باشند. 
-نواحی ۲ ٬ ۳ ٬ ۴ ٬ ۵ ٬ ۶ ٬ �� ٬ ۱۰ دارای حریم کوهستانی می‌باشند. 
-سرانه فضای سبز عمومی و خصوصی منطقه ۵۴ ٫ ۴۵ متر مربع می‌باشد. جمعیت منطقه بر اساس سرشماری سال ۹۵ بیش از ۴۸۷ هزار نفر برآورد می‌شود. 
-
-بافت منطقه
-این منطقه به لحاظ طراحی شهری دارای بافتی شبه روستایی است و می‌توان آن را «باغ شهر» نامید. شمیران که در دامنه کوهپایه‌های البرز جنوبی واقع است، به دلیل نیمه کوهستانی بودن و ساختاری ویژه که آمیزه‌ای از شهرسازی مدرن و سنتی است، اگرچه عرصه مشکلات بیشتری در فعالیتهای عمرانی است، اما به عنوان استراحت‌گاه قدیمی، با اهمیت و دارای ویژگی‌های آب و هوایی، زمینه و اقتضای کارهای عمرانی بیشتری را داشته و دارد. 
-
-محله‌ها
-شمار قابل توجهی از محله‌های تهران قدیم در منطقه یک شهرداری تهران قرار داد. بر اساس اطلاعات پرتال منطقه یک شهرداری تهران، این منطقه دارای بیست و هفت محله است. 
-
-اراج از محله‌های قدیمی شمیران است. از شمال به بلوار لشکرک (ارتش)، از غرب خیابان لنگری و شرق اتوبان امام علی و ازگل و از جنوب به بزرگراه بابایی محدود می‌شود. در حال حاضر بخش انتهای شمالی بزرگراه صیاد شیرازی (بعد از پل صدر)، خیابان گلزار، خیابان صنایع یا شهید فخری‌زاده، خیابان تیموری، خیابان ۲۲ بهمن و خیابان پروین مسیرهای ارتباطی به این هستند. 
-
-ازگل از محله‌های شمال تهران واقع در ناحیه نهم این منطقه است. محله در پنج کیلومتری شرق تجریش قرار دارد. از شمال به شهرک شهید محلاتی، از شمال غرب به اقدسیه و آجودانیه، از جنوب به لویزان، از شرق به بلوار نیروی زمینی و از غرب به اقدسیه و محله اراج منتهی می‌شود. 
-
-امامزاده قاسم محله‌ای در شمال تجریش و دامنه رشته‌کوه البرز در ارتفاع ۱۷۰۰ متری قرار دارد. در این محله بقعه امامزاده قاسم قرارداد. گفته می‌شود قدمت این محله به هزار سال می‌رسد؛ بقعه امامزاده قاسم مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان شمیرانات، در مجاورت کوهستان شمیران واقع‌شده و این اثر در تاریخ با شماره ثبت ۹۰۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-
-اوین به عنوان بخشی از ناحیه کوهستانی البرز مرکزی از شرق به تپه‌های علی‌آباد ولنجک، از غرب به ارتفاعات حصارک، از شمال به ارتفاعات توچال و شاه‌نشین و از جنوب به ناحیه اوین و سعادت‌آباد محدود می‌گردد. میزان متوسط بارندگی سالیانه ۴۰۰ – ۳۰۰ میلی‌متر و میزان متوسط دمای سالیانه ۱۶ ٫ ۷ درجه سانتی‌گراد است. 
-
-باغ فردوس از شمال به میدان تجریش و ابتدای خیابان ولیعصر، از جنوب به بزرگراه مدرس و خیابان فرشته از شرق به خیابان دربندی و انتهای آفریقا و از غرب به خیابان ولیعصر و پل پارک‌وی محدود می‌گردد. این محله در تهران قدیم وسیع‌تر بوده‌است از سمت شمال به پل تجریش از سمت جنوب به پارک‌وی، از سمت شرق به رودخانه و از سمت غرب به خیابان ولیعصر منتهی شده‌است. 
-
-تجریش از محله‌های قدیمی تهران است و از آن به عنوان اولین محله منطقه یک شهرداری تهران یاد می‌شود؛ از نظر جغرافیایی در گذشته تقریبا همین محدوده فعلی را شامل می‌شد و دستخوش تغییر خاصی نشده‌است. قسمت عمده دهکده تجریش در جنوب امام‌زاده صالح و میدان تجریش فعلی و باغ‌های الهیه بوده‌است و مشتمل بر دو محله به نام‌های تکیه بالا و تکیه پایین بوده‌است که مرکز اصلی این ده را می‌توان بازار فعلی تجریش برشمرد. 
-
-جماران نام محله‌ای در شمال تهران امروزی است. این ��حله از توابع شهرستان شمیرانات و جزئی از منطقه یک شهرداری تهران به حساب می‌آید. جماران امروزی از جنوب به محله جوزستان و دزاشیب؛ از شرق به منظریه از غرب به امام‌زاده قاسم و از شمال به رشته کوه‌های البرز و محله حصارک منتهی می‌شود. 
-
-چیذر از سمت شمال به خیابان فرمانیه و از سمت جنوب به اتوبان صدر - بلوار قیطریه و میدان پیروز و از سمت شرق به خیابان کامرانیه جنوبی (پاشاظهری) و از سمت غرب به خیابان براتی - نعمتی و لاله محدود می‌شود
-
-حصار بوعلی محله حصار بوعلی در چهار جهت جغرافیایی به وسیله خیابان‌های نیاوران، کامرانیه، فرمانیه و پاسداران احاطه شده‌است. 
-
-حکمت این محله در گذشته با دزاشیب یک محله خوانده می‌شدند. اصلی‌ترین خیابان محله حکمت خیابان برادران سلیمانی است که به دو بخش برادران سلیمانی غربی و برادران سلیمانی شرقی تقسیم می‌شود. محله حکمت از شرق به فرمانیه، از غرب به خیابان شریعتی، از شمال به خیابان دزاشیب، از جنوب به قیطریه منتهی می‌شود. 
-
-دارآباد محله‌ای قدیمی در بالاشهر تهران که از شمال به رشته کوه‌های البرز، از جنوب به آجودانیه و از غرب هم به دربند و نیاوران ختم می‌شود. 
-
-دربند یکی از سی‌و سه پارچه آبادی شمیرانات است که از شمال به کوه‌های البرز و ده پس قلعه، از جنوب به تجریش، از شرق به امام‌زاده قاسم و از غرب به بازوی کوه البرز می‌رسد. 
-
-درکه از شمال به رشته‌کوه توچال از شرق به اراضی دانشگاه و اوین و از غرب به بازوهای کوه توچال و سعادت‌آباد و از جنوب به اوین محدود است. 
-
-دزاشیب محله‌ای است در شمال تهران واقع در شمیران که در شرق تجریش واقع شده‌است، از شمال به جماران و نخجوان، از جنوب به تپه‌های قیطریه، از غرب به خیابان شریعتی و از شرق به چیذر و فرمانیه محدود می‌شود. قسمت شمالی دزاشیب را محله بالا و قسمت جنوبی آن را محله پایین می‌گویند. 
-
-زعفرانیه از جنوب با خیابان مقدس اردبیلی همسایه است، از سمت شمال به اسدآباد و توچال منتهی می‌شود. رودخانه ولنجک به همراه خیابان الف، در غرب این محله قرار دارند و شرق آن به کوه‌های البرز منتهی می‌شود. در تهران قدیم زعفرانیه دهی واقع در شمال غربی تجریش بین سعدآباد و ولنجک بوده که از شمال به آبریز کوه، از جنوب به محمودیه، از غرب به ولنجک و از شرق به تجریش محدود بوده‌است. 
-
-سوهانک از محله‌های شمیران در شمال شرقی تهران است که حدود ۱۵ ٫ ۵ کیلومتر از مرکز این شهر فاصله دارد. موقعیت جغرافیایی سوهانک، ۳۵ درجه شمالی و ۵۱ درجه شرقی است. این محله از جنوب به بلوار ارتش یا همان جاده مینی‌سیتی-لشگرک، از شمال به دامنه جنوبی البرز، و از سوی شرق به گردنه قوچک منتهی می‌شود. محله سوهانک ۱۸۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و با گسترش شهر تهران اکنون جزئی از این شهر و محله‌ای از بخش شمیران تهران به‌شمار می‌آید. 
-
-فرمانیه از اختیاریه شمالی شروع می‌شود و تا خیابان شهید لواسانی ادامه پیدا می‌کند. فرمانیه در قسمت شرق دزاشیب واقع است و از شمال به حصار بوعلی و نیاوران، جنوب به رستم‌آباد، بزرگراه شهید صدر، بلوار دستواره (معصومی) و میدان نوبنیاد، غرب به محله چیذر و خیابان کامرانیه و از شرق به اراج محدود است. 
-
-قیطریه این محله با مساحتی معادل ۱ ٬ ۵۲۷۱۱۶ کیلومتر مربع در منطقه ۱ شهر تهران واقع شده‌است. محدوده محله از شمال به خیابان قیطریه، بلوار صبا و شمال پارک قیطریه، از جنوب تا محد��ده جهان‌تاب، از شرق به بلوار قیطریه و شرق پارک قیطریه و از غرب به خیابان شریعتی منتهی می‌گردد. 
-
-کاشانک از جمله محله‌های شمالی پایتخت است که از غرب به محله حصار بوعلی، از شرق به محله آجودانیه و از جنوب به شهرک چمران محدود می‌شود. پیشینه تاریخی کاشانک به دوره قاجاریه بر می‌گردد. ناصرالدین‌شاه در ازای حکمرانی کاشان که همسرش انیس الدوله از او طلب می‌کند شش‌دانگ کاشانک را به نام همسرش می‌کند. 
-
-گلاب‌دره از محله‌های بالاشهر تهران که از شمال به ارتفاعات آبک – خیابان شهید بوکان، از جنوب به خیابان‌های رستگاران، ارغوان، رجایی و خیابان بیست و یک آذر همچنین از شرق به خیابان‌های حسنی‌کیا و اسدالله موسوی و در نهایت از غرب به رودخانه گلابدره منتهی می‌شود. 
-
-محمودیه محله‌ای اعیان‌نشین در شمال شهر تهران گفته می‌شود که از شمال به محله زعفرانیه، از جنوب به بزرگراه چمران و چهارراه پارک‌وی، از شرق به خیابان ولی‌عصر و اراضی محمود کشتکار و از غرب به محله اوین سعادت‌آباد محدود می‌شود. محله محمودیه تا حدودی به تجریش نزدیک است. این محله نسبتا مرتفع است و در بلندی ۱۶۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. محمودیه از ثروتمندترین محلات تهران می‌باشد که بسیاری از رجال سیاسی و ثروتمندان تهران در آن ساکنند. 
-
-نیاوران در منطقه شمیران واقع شده‌است، این محله از غرب با تجریش، از شرق با دارآباد، از جنوب با فرمانیه و از شمال با ارتفاعات کلک‌چال همسایه است. 
-
-ولنجکمحله ولنجک یکی از محله‌های مرفه نشین شهر تهران در شمال شهر تهران و در منطقه یک شهرداری تهران واقع شده‌است. محله ولنجک از شمال به ارتفاعات توچال و از جنوب به محله‌های محمودیه و محله اوین سعادت‌آباد و از شرق به رودخانه ولنجک و از غرب به بلوار دانشجو محدود می‌شود. این محله در ناحیه دو منطقه یک شهرداری تهران قرار دارد. 
-
-شهرک محلاتی از دیگر محله‌های منطقه یک شهرداری تهران است؛ شهرک شهید محلاتی قبلا «مشرق الاذکار» بهائیان بوده و جای خوش آب و هوایی در شمال شرقی تهران است. زمین‌های این محله باغ بزرگی متعلق به شخصی بهایی بوده‌است. پس از انقلاب این ملک مصادره تفکیک و به خانواده‌های سپاهی واگذار شد. 
-
-شهرک نفت، از محله‌های بیست و هفت‌گانه منطقه یک در شمال شرقی شهر تهران واقع شده‌است. در اصلی محله شهرک نفت، بلوار آبادان و از میدان‌های مهم این محله میدان مسجد سلیمان می‌باشد. صدف، البرز، اقتدار، بام تهران، یاران و با قالازار نیز از شهرک‌های واقع در این محله است. 
-
-دانشگاه - گل‌ها
-
-کوهسار
-
-مکان‌های مهم
-در منطقه یک شهرداری تهران، مکان‌های متعدد فرهنگی، تاریخی، طبیعی همچنین فضای سبز و وجود دارد. 
-
-مراکز فرهنگی - تاریخی
-در این منطقه پانزده موزه همچنین دو مجموعه موزه سلطنتی کاخ نیاوران و کاخ سعدآباد نیز موزه تماشاگه زمان قرار دارد. همچنین مجموعه کاخ‌های نیاوران، سعدآباد، کاخ ملت، کاخ شهوند امامزاده صالح و گورستان ظهیرالدوله از امکان تاریخی قابل‌توجه است. از مهم‌ترین مراکز فرهنگی این منطقه فرهنگسرای نیاوران، نگارخانه جماران و فرهنگسرای ملل را می‌توان نام برد. همچنین در این منطقه پردیس سینمایی ارگ، سینما آستارا، موزه سینمای ایران، سینما جوان، سینما دزاشیب قراردارد. 
-
-رصد خانه پارک کودک، سقاخانه خوانین، مرکز علوم و ستاره‌شناسی، موزه حیات وحش دارآباد، مرکز دائره المعارف اسلامی، دانشگاه‌های شهید بهشتی، علوم پزشکی بقیةالله، مرکز پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه هم از دیگر مراکز قابل‌توجه علمی در این منطقه است. 
-
-جاذبه‌های طبیعی
-مناطق کوهستانی دربند، درکه، رود درکه، کلکچال، اوین پارک‌های نیاوران، جمشیدیه، قیطریه از مکان‌های تفریحی و مراکز جذب گردشگر این منطقه هستند. توچال بلندترین نقطه کوهستانی تهران به ارتفاع ۳۹۶۶ متر است. دارای انواع ورزش‌های کوهستانی نظیر کوه‌پیمایی، کوهنوردی، اسکی، دوچرخه کوهستان، صخره‌نوردی است. همچنین امکانات رفاهی نظیر سورتمه تهران، تله‌کابین با هفت ایستگاه و چهارده جان‌پناه و یک هتل و ایستگاه‌های هلال‌احمر و بیمارستان و… را دارا می‌باشد. بازار تجریش به عنوان یک اثر تاریخی و دومین بازار بزرگ پایتخت در این منطقه است. وجود بوستان‌های فرامنطقه‌ای پارک جنگلی نیلوفر، پارک ساحلی دارآباد و گلابدره هم از دیگر مراکز گردشگری در این بخش از تهران است. منطقه یک دارای هفت رود دره است. 
-
-امکان مذهبی
-شماری از امامزادگان تهران در منطقه یک شهرداری تهران قرار دارند؛ امامزاده قاسم، از نوادگان حسن مجتبی، امامزاده علی‌اکبر، امامزاده اسماعیل در محله چیذر در این منطقه دفن شدند. در صحن امامزاده صالح نیز مدفن شهید گمنام و مجید شهریاریاست. همچنین قبرستانی به نام رواق معصومیه در زیرزمین این امامزاده قرار دارد که افراد سرشناسی در آن آرمیدند. 
-
-میدان‌ها
-در این منطقه میدان‌های متعددی قرار دارد. میدان قدس می‌دانی است در شمال شهر تهران. این میدان در منطقه ۱ شهرداری تهران و در نزدیکی و شرق میدان تجریش واقع شده‌است. میدان قدس نقطه پایانی جاده قدیم شمیران (خیابان شریعتی) است. بازار تجریش و بیمارستان شهدا در امتداد فاصله میدان تجریش و میدان قدس واقع شده‌اند. همچنین میدان تاریخی تجریش، میدان دربند و…
-
-حمل و نقل عمومی
-ایستگاه متروی تجریش
-ایستگاه متروی قیطریه
-ایستگاه متروی شهید صدر
-ایستگاه متروی قائم
-ایستگاه متروی شهید محلاتی
-ایستگاه متروی اقدسیه
-ایستگاه متروی نوبنیاد
-
-نگارخانه
-
-منابع
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-شمیران
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۱ تهران
-شهرداری منطقه یک
-
-۰۱
-در بیشتر شهرهای جهان مناطق مرفه‌تر شهر در زبان عامه با اصطلاح بالاشهر نامیده می‌شوند. برای نمونه در کشورهای انگلیسی‌زبان به چنین بخشی از شهر uptown می‌گویند. 
-و به همین طریق مناطق کم‌برخوردارتر پایین‌شهر نام دارند. 
-
-برای مثال در شهر قم، محله سالاریه بالاشهر و محله نیروگاه پایین شهر نامیده می‌شود. 
-
-در بعضی از مناطق مانند شبه‌جزیره اسکاندیناوی با رعایت عدالت توزیع ثروت و رفاه اجتماعی و نبود اختلاف طبقاتی شدید توسط دولت چیزی به اسم بالا شهر و پایین شهر وجود ندارد
-
-قشربندی
-منطقه ۱۵ شهرداری تهران از مناطق جنوب شرقی شهر تهران است. منطقه ۱۵ از شمال به پادگان قصر فیروزه، ۴۵ متری آهنگ، خیابان خاوران و شوش شرقی و از غرب به خیابان فدائیان اسلام و از جنوب به خیابان دولت‌آباد، کوه بی‌بی شهربانو و کارخانه سیمان و از شرق به کوه‌های شرقی تهران و حد شرقی اراضی افسریه منتهی می‌شود. بخشی از محدوده منطقه نیز در حریم شهر واقع است. منطقه پانزده با منطقه دوازده، منطقه چهارده، منطقه شانزده و منطقه بیست همسایه است. مهم‌ترین بخش آن شهرک‌های مسعودیه، شهرک والفجر، مسگرآباد، شهرک رضویه، مشیریه، افسریه، بروجردی، کیانشهر، خیابان نبرد و خاوران است. همچنین این منطقه از طریق بزرگراه‌های بسیج، بعثت، امام علی، آزادگان به شبکه بزرگراهی تهران دسترسی دارد. از مراکز فرهنگی و هنری این منطقه می‌توان به پردیس تئاتر تهران و فرهنگسرای خاوران واقع در خیابان نبرد تقاطع خیابان بقایی اشاره کرد. بخشی از محدوده این منطقه نیز در حریم شهر واقع است. در واقع از ۸ ناحیه موجود، ۶ ناحیه در محدوده قانونی شهر تهران و ۲ ناحیه در حریم استحفاظی شهر قرار دارند. برخی از مراکز فرهنگی و تاریخی این منطقه عبارت است از فرهنگسرای خاوران، پردیس تئاتر تهران، پردیس بانوان، زندان هارون، پردیس سینمایی خاوران. 
-
-تاریخچه
-عمده اطلاعات تاریخی از سکونتگاه شهری منطقه پانزده به محله‌های قدیمی این منطقه اعم از شوش- شبیر، مسگرآباد، مشیریه، بهشتیه خاوران یا قبرستان یهودی‌ها، کیانشهر، مسعودیه و خاور شهر بازمی‌گردد. 
-در برخی گزارش‌ها عنوان شده‌است؛ منطقه ۱۵ تهران به عنوان یکی از مناطق حاشیه‌ای شهر در زمان‌های گذشته با وجود دروازه‌های متعدد به عنوان یکی از محل‌های اصلی ورود مسافران به شهر تهران بوده‌است. بالاترین شتاب در گسترش و توسعه جمعیت ساکن در این منطقه را می‌توان در سال‌های انقلاب عنوان کرد. جریان رشد در محدوده منطقه ۱۵ با انقلاب و با آزاد شدن بخش عمده محدوده ۲۵ ساله طرح جامع شهر تهران در ۱۳۵۸ به سرعت گسترش یافته‌است. در فاصله کوتاه پس از آزاد شدن محدوده ۲۵ ساله طرح جامع شهر تهران، تقریبا تمامی سطح خالی منطقه به زیر ساخت و سازهای شهری رفت و تبدیل به بافت پرتراکم شهری شد. 
-برای آشنایی بیشتر با مسیر تاریخی و روند شکل‌گیری محله شوش - شبیر می‌توان به دوران دارالخلافه ناصری اشاره نمود. در آن هنگام دور تا دور تهران را دیوارهای بلند فراگرفته و بیرون از این دیوارها نیز خندق حفر شده بود. ارتباط شهر با بیرون از طریق دوازده دروازه در اطراف شهر برقرار می‌شد. دیوار جنوبی شهر با خیابان شوش فعلی در حد فاصل میدان‌های شوش و میدان راه‌آهن منطبق بود. دروازه‌های آن عبارت بودند از خانی‌آباد، دروازه غار و دروازه شاه عبدالعظیم. محله شوش - شبیر فعلی و دیگر مناطق نزدیک به آن به نام دروازه شاه عبدالعظیم شهرت داشته‌اند. از سال ۱۳۰۶ قمری دروازه راه‌آهن و دروازه شاه عبدالعظیم اضافه شده‌است؛ که محل عبور ماشین دودی بود. در دوره‌ای هم آن را دروازه ماشین دودی می‌خواندند که ابتدای مسیر راه‌آهن تهران به شهر ری در محله شوش شبیر و ابتدای خیابان شهرزاد (شهید رجب‌نیای کنونی) قرار داشت. دروازه عبدالعظیم در میدان شوش فعلی قرار داشت و مسیر دیگری بود که تهران را به شهرری متصل می‌کرد. این خیابان بعد از انقلاب فداییان اسلام نام گرفت. دروازه ماشین دودی سال‌ها بعد از سایر دروازه‌های تهران احداث‌شده بود و از لحاظ معماری با سایر دروازه‌ها تفاوت داشت. از جمله آن‌که تنها دروازه بدون سقف تهران بود. در اسناد مربوط به آن دوران نشانه‌ای از وجود یک روستا یا منطقه مسکونی قابل‌توجه در محل فعلی محله شوش شبیر به چشم نمی‌خورد. اما بیرون از دروازه‌ها هم همواره نوعی از زندگی امروزه در حاشیه‌نشینی وجود داشته‌است. 
-محله مشیریه از شمال به میدان آقانور و از جنوب به کوه بی‌بی شهربانو محدود می‌شود. محله مشیریه همانند یک متوازی‌الاضلاع است. مالک این محله را مشیرالدوله، یکی از درباریان و نزدیکان ناصرالدین‌شاه و از ملاکین بزرگ، معرفی کردند. آثاری چند در تهران از وی باقی است که از آن جمله می‌توان به مدرسه مشیریه به ریاست محمدحسن خان اعتمادالسلطنه اشاره کرد. باغ و بقعه و صحن (صفاییه) را برای پیر مراد خود میزا صفا تأسیس نمود. همچنین او روز نامه نظامی علمیه و ادبیه ایران را منتشر می‌نمود. در مجموع او از رجال نام‌آور و معتبر دوره ناصری بوده‌است. به همین خاطر نام وی بر این محله ماندگار شد. آخرین مرز بندی مصوب محله مربوط به سال ۱۳۴۵ و از همان بدو شکل‌گیری محله بوده‌است. شخصی به نام امیر سلیمانی زمین‌دار بزرگ دوران پهلوی و اسدالله اعلم نیز به عنوان افراد مؤثر در شکل‌گیری این محله قابل‌ذکر هستند. این دو نفر اولین واگذار کنندگان (فروشندگان) زمین‌های این محله بوده‌اند. 
-خاور شهر نام شهرکی در بزرگراه امام رضا است. این شهرک شامل سه بخش شهری، روستایی و صنعتی است. بخش شهری آن مربوط به شهرک خاورشهر، بخش روستایی آن مربوط به روستای توتک و بخش صنعتی آن شامل کارگاه‌های توتک و لپه زنک است. بر اساس گزارش‌های تاریخی تا سال ۱۳۵۴ از سه‌راه افسریه تهران تا سه‌راه تنباکویی نزدیک قبرستان ارمنی‌ها جاده خاوران نامیده می‌شد و هیچ‌گونه محله مسکونی یک‌پارچه‌ای وجود نداشت. اما در بیابان‌های جنوب این جاده حد فاصل کارخانه سیمان تا پلشت (پاکدشت) ده‌ها کوره آجر پزی و آجر دستی در روستای محمودآباد و خاتون‌آباد و روستای پلشت وجود داشت که کارگران فصلی مهاجر، در خانه‌های حاشیه کوره‌ها سکونت داشتند و بازارهای فصلی نیز در آنجا شکل می‌گرفت. در سال ۱۳۵۴ پایگاه هوایی و پدافند هوایی خاوران تأسیس شد. در کنار آن خانه‌های مسکونی همافران و پرسنل این پایگاه ایجاد شد. بعد از انقلاب موج مهاجرت روستاییان به تهران فزونی یافت و در کنارهای جاده خاوران و شهرک‌ها و روستاهای محمودآباد و شهرک خاوران توسعه یافت. هسته اولیه خاور شهر در واقع همان پایگاه پدافند خاوران و خانه‌های سازمانی آن بود. 
-در زمانی که تهران کوچک بود و اطراف آن برج و بارو کشیده شده بود گورستان قدیمی در وسط شهر در محله باغ فردوس وجود داشت که هم‌اکنون بقایای آن مثل آرامگاه سید اسماعیل و قبر آقا وجود دارد. چندی نگذشت که محوطه قبرستان پر شد و هیچ جای خالی نماند. به ناچار زمینی در اطراف شهر از اراضی مسگرآباد را برای گورستان جدید در نظر گرفتند و آن را گورستان مسگرآباد نامیدند. این گورستان در محدوده کنونی فرهنگسرای خاوران است. این گورستان با روستای مسگرآباد تفاوت دارد و باهم بعد مکانی دارند اگرچه ملکیت آن از اراضی مسگرآباد است. با گسترش روزافزون شهر و ازدیاد جمعیت، خیلی سریع تمام فضای گورستان مسگرآباد پر شد و بایست چاره اساسی اندیشیده می‌شد و این امر لزوم چاره‌اندیشی برای این مهم را ایجاد کرد، در نهایت منجر به شکل‌گیری بهشت‌زهرا تهران شد. مسگرآباد در کنار یک قطعه، با قدمتی سیصد ساله، به ظهور رسید. در حال حاضر در تقسیمات کشوری بر سر روستا یا شهرک بودن مسگرآباد جدال است. از ابتدا مسگرآباد به شکل روستایی، به‌طور کامل تحت نظارت بومیان بود و مهاجرین نیز در امورات آن شرکت می‌کردند. اهالی این روستا اغلب از کردهای کرمانشاه هستند که احتمالا توسط آقا محمدخان قاجار از کرمانشاه به قم، آمل و تهران، تبعید شدند. ساکنان قدیمی این منطقه خودشان را کلهر می‌نامند و هنوز هم کسانی هستند که به زبان کلهری صحبت می‌کنند. اصلیت اهالی بومی به تیره‌ای از کردها یا مازنی‌ها به نام کلهر می‌رسد. با توجه به اینکه شهرستان ری و شمیران با اراضی مناسب برای کشاورزی و دامداری بود؛ مسگر آباد به بهترین محل برای مهاجرین کشاورز، تبدیل شد. تا بتوانند در اراضی یاد شده به کارگری کشاورزی بپردازند. منطقه مسگرآباد یکی از سکونت گاه‌های خوش آب و هوای تهران است که با توجه به ساخت و سازهای زیاد هنوز دارای باغ‌های نسبتا خوبی است. مسگرآباد از سه طرف توسط کوه محصور شده و تنها از سمت غرب راه ارتباطی دارد. از طریق بزرگراه‌های خاوران و افسریه به مناطق دیگر قابل‌دسترسی می‌باشد. بنابر نقل سینه به سینه و اسناد و مدارک، ابنیه، آثار باستانی و اشجار موجود، قدمت مسگر آباد به بیش از ۳۰۰ سال پیش بر می‌گردد شاید بتوانیم به دلیل وجود خویشاوندی‌های سببی و نسبی، شغل دامپروری تعداد قابل توجهی از اهالی، کوچ‌های منظم و فصلی برای جبران کمبود علوفه‌های دامی در محدوده، آن را ده بنامیم، اما نمی‌توان از اقتصاد مصرفی، مشاغل رسمی و دولتی افراد، وجود کارگاه‌ها و واحدهای تجاری و تولیدی صنعتی چشم‌پوشی کرد و الزاما آن را در تعریف ده گنجانید. مسگر آباد در نقشه جدید شهرداری (شهرک صالحیه) نیز نامیده شده‌است. 
-محله مسعودیه فعلی در کنار روستای مسگرآباد شکل گرفته‌است. به عبارت دقیق‌تر محله مسعودیه در سال ۱۳۵۷، در کنار روستای مسگر آباد متولد شده و خود را به شهر تهران تحمیل می‌نماید. محدوده زمانی شکل‌گیری محله نیز به سال‌های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ بازمی‌گردد. اما باز هم تا قبل از انقلاب مسعودیه زمینی بایر و موات بوده و چشمه، آب‌انبار و قناتی در آن وجود نداشته‌است. ساخت و سازها از کنار یک مرغداری (۱۳۵۶) و حمام عمومی (۱۳۵۸) آغار شد و با تأسیس مسجد جامع، توسعه محله در اطراف آن سرعت گرفت. آب و هوای کوهستانی مسعودیه نیز در روند رو به رشد آن نقش با اهمیتی ایفا نموده‌است. 
-در سال‌های قبل از انقلاب، کیانشهر فعلی یک منطقه آلونک‌نشین به نام شهرک نجف‌آباد بوده‌است. ساکنین این آلونک‌ها از سال ۱۳۵۴ در آن مکان اسکان داده‌شده بودند. بعد از بازدید مسئولان از آلونک نشین‌های چهار راه فرح‌آباد (بعثت فعلی) هنگام افتتاح پارک بعثت، برای ساماندهی آن آلونک نشین‌ها دستور جابه‌جایی و اسکان زاغه‌نشینان شهرک سجادیه فعلی در کیانشهر صادر شد. تا قبل از این جریان، اراضی این محله به صورت بیابان و بایر بوده و تنها فعالیتی که در آن به چشم می‌خورد، سفال‌سازی بوده‌است اما قبل از این جریان‌ها در سال ۱۳۴۴ خورشیدی (گروه مهندسی مشاور) طرح جامع تهران را برای توسعه روزافزون پایتخت ارائه دادند و پس از مدت‌ها بحث و گفتگو، سرانجام در ۲۸ بهمن سال ۱۳۴۷، طرح جامع ۵ ساله تهران، به تصویب انجمن شهر رسید. برای تهران مرزهایی تعیین شد. بدین ترتیب مرز جنوب مرکزی تهران، خیابان نجف‌آباد تعیین شد. روستای نجف‌آباد را در اصل میرزا آغاسی، صدراعظم محمد شاه قاجار احداث کرده بود و دارای باغ و عماراتی هم بوده‌است. در دوره ناصرالدین‌شاه، صدراعظم وی به نام امین‌السلطان روستای نجف‌آباد را توسعه داد. 
-گورستان بهشتیه به عنوان چهارمین گورستان اختصاصی یهودیان تهران بعد از گورستان‌های خیابان سپه، گورستان سه‌راه دانگی در کوی کلیمیان و ��ورستان خیابان مازندران است. این گورستان در سال ۱۳۱۵ خورشیدی در منطقه جنوب تهران (جاده خراسان) واقع در اراضی سلیمانیه تأسیس شد. این مجتمع با وسعت هفتاد هزارو نهصد و پنج متر مربع مشتمل بر آرامگاه‌های مشاهیر جامعه یهودی منجمله سلیمان حییم مؤلف فرهنگ نامه‌های دوزبانه، طالع حمیدی (شاعر معروف یهود)، ژانت کهن‌صدق (قهرمان دو ومیدانی ایران)، منوچهر نیک‌روز (نماینده یهودیان در مجلس)، است. نکته قابل‌توجه در این گورستان قطعه یهودیان لهستانی است. این قطعه محل دفن یهودیان لهستانی است که به خاطر حفظ جان خود در جنگ جهانی دوم به ایران پناهنده شده بودند. این گورستان دارای یک سالن اجتماع بوده که در سال ۱۳۸۳ توسط انجمن کلیمیان تهران بازسازی‌شده داست. 
-
-اطلاعات عمومی
-در این بخش اطلاعاتی درباره محدوده، مساحت، جمعیت و ویژگی‌های منطقه ارائه می‌شود. 
-
-محدوده
-
-منطقه ۱۵ از شمال به پادگان قصر فیروزه، ۴۵ متری آهنگ، خیابان خاوران و شوش شرقی و از غرب به خیابان فدائیان اسلام و از جنوب به خیابان دولت‌آباد، کوه بی‌بی شهربانو و کارخانه سیمان و از شرق به کوه‌های شرقی تهران و حد شرقی اراضی افسریه منتهی می‌شود. بخشی از محدوده منطقه نیز در حریم شهر واقع است. 
-
-جمعیت و مساحت
-
-مساحت کل منطقه با احتساب حریم استحفاظی آن: ۲۰۴ کیلومترمربع می‌باشد. مساحت محدوده قانونی (۶ ناحیه) ۲۷ / ۸ کیلومترمربع می‌باشد. این منطقه دارای ۷ ناحیه است، شش ناحیه در محدوده قانونی شهر با مساحت ۲۷ / ۸ کیلومتر مربع و یک ناحیه آن در حریم استحفاظی شهر تهران قرار دارد. مساحت حریم استحفاظی شهر تهران در حوزه مدیریت شهرداری این منطقه در حدود ۱۷۶ کیلومتر مربع می‌باشد که ۶ / ۱۴ درصد مساحت کل حریم استحفاظی شهر تهران است. پهنه این حریم از لحاظ مدیریتی و در چارچوب قانون تقسیمات کشوری در محدوده دو شهرستان تهران و ری قرار دارد. 
-
-تا سال ۱۴۰۰ جمعیت کلی منطقه پانزده دربرگیرنده بیست و یک محله ۶۵۹۴۶۸ نفر اعلام شده‌است. از این منطقه به عنوان پرجمعیت‌ترین منطقه تهران یاد می‌شود. همچنین ۲۰۹۱۴۱ خانوار در این منطقه زندگی می‌کنند. همچنین تراکم جمعیت منطقه ۱۵ ۲۲۲ نفر در هکتار می‌باشد. 
-فر (۱۹۲ ٬ ۶۱۰ خانوار) شامل ۳۲۵ ٬ ۳۱۳ مرد و ۳۱۳ ٬ ۴۲۷ زن عنوان شده‌است. 
-
-محله‌ها
-این منطقه دارای ۲۰ محله با مساحت تقریبی ۲۹ / ۷ کیلومترمربع می‌باشد. 
-
-مشیریه
-مسگرآباد
-مسعودیه
-بهشتیه خاوران (قبرستان یهودی‌ها) 
-افسریه شمالی
-افسریه جنوبی
-خاور شهر
-شوش - شبیر
-کیانشهر شمالی
-کیانشهر جنوبی
-بروجردی
-رضویه (کاروان) 
-اسلام‌آباد - والفجر
-ابوذر
-هاشم‌آباد
-اتابک
-طیب
-ولیعصر - بی‌سیم
-مینابی
-مطهری
-مظاهری
-
-مراکز مهم
-این منطقه دارای ۲۴۴ مساجد و حسینیه، ۳۸ کتابخانه و فرهنگسرا، ۴۸ زمین چمن، ۲۶۶ مدرسه، ۲۰ سرای محله است. در منطقه پانزده مراکز متعدد فرهنگی و تفریحی و تاریخی وجود دارد. همچنین دارای ۳۲ ٫ ۵۵ مترمربع فضای سبز مجموعا ۱۱۶ پارک است. و سرانه سرانه فضای:۱۹ ٫ ۳۸ به ازای هر نفر است. 
-
-مراکز فرهنگی و بوستان‌ها
-
-فرهنگسرای خاوران
-پردیس تئاتر تهران
-پردیس بانوان
-زندان هارون
-پردیس سینمایی خاوران
-سینما سایه
-سینما پیوند
-سینما فرهنگسرای خاوران
-پارک جنگلی توسکا
-پارک سرو
-بوستان ارکیده
-بوستان سپیدار
-بوستان امیرکبیر
-بوستان صنوبر
-پارک آزادگان
-پارک خلیج‌فارس (پامچال) 
-پارک آزادگان
-عمارت امیرسلیما��ی
-
-حمل و نقل عمومی
-شهروندان منطقه پانزده از طریق خط شش مترو به شبکه مترو تهران دسترسی دارند. از سویی خط چهار سامانه اتوبوس تندرو در این منطقه فعالیت دارد. مستند به گزارش شهرداری منطقه تا سال ۱۴۰۰ بالغ بر ۱۶۰ ایستگاه اتوبوس است. 
-
-بزرگراه
-منطقه از طریق بزرگراه‌های بسیج، بعثت، امام علی، آزادگان به شبکه بزرگراهی تهران دسترسی دارد. مجموعا ۲۰ / ۴ کیلومتر شبکه بزرگراهی در این منطقه است. 
-
-مترو
-
-ایستگاه متروی کیان‌شهر
-ایستگاه متروی بعثت
-ایستگاه متروی شهید رضایی
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهرداری تهران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۱۵ تهران
-
-
-۱۵
-منطقه ۳ شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران این منطقه با مساحتی بالغ بر ۳ هزار هکتار، در پهنه شمال شهر تهران واقع شده‌است و یکی از بزرگترین مناطق شهری تهران است. این منطقه از شمال به بزرگراه شهید چمران، بزرگراه شهید مدرس و بزرگراه شهید صدر و از شرق به خیابان پاسداران و بخشی از خیابان شریعتی و از جنوب به بزرگراه شهید قاسم سلیمانی و بزرگراه شهید همت و از غرب به بزرگراه شهید چمران محدود می‌شود. این منطقه شهرداری تهران دارای شش ناحیه و دوازده محله است. از گردشگاه‌های مهم این منطقه می‌توان از پارک ملت نام برد. این منطقه به مساحت ۳۲ کیلومتر مربع می‌باشد و از مناطق فرهنگی آن می‌توان فرهنگسرای ارسباران و کتابخانه علامه امینی و کتابخانه شهریار باغ موزه آب واقع در خیابان یخچال را نام برد. 
-
-تاریخچه
-شماری از محله‌های قدیمی تهران در منطقه سه شهرداری تهران قرار دارد. در این بخش مروری بر تاریخچه این منطقه داریم. 
-نقشه‌های در دسترس در زمینه تحول کالبدی شهر نشان می‌دهد؛ قسمت عمده ساخت و ساز در محدوده کنونی منطقه سه شهرداری از سال ۱۳۴۰ آغاز شده‌است. بافت ارگانیک آبادی‌ها و روستاها تدریجا نوسازی شد. بافت منطقه از سال ۱۳۳۵ شکل گرفته‌است این بافت حول سکونت‌گاه‌های روستائی از جمله ده‌ونک در غرب، قلهک و زرگنده در شمال مرکزی، رستم‌آباد و اختیاریه در شمال شرقی شکل گرفت. این منطقه بخشی از شمیران محسوب می‌شود تاریخ شمیران و آبادی‌های آن از گذشته‌های دور همواره متأثر از تاریخ شهر ری و بعد از آن تهران بوده‌است. شمیران آسایشگاه تابستانی مردم ری بود. 
-در ادوار گذشته این محدوده به علت تقاطع کوهستانی صعب‌العبور دارای اهمیت زیادی بود، استحکامات متعددی در آن ساخته شده‌است. در سال ۱۳۵۵ حدود ۱۰۰ هکتار باغ و زمین زراعی در این محدوده وجود داشت. در ادوار پیشین ساختار جمعیتی، با مهاجرت ارامنه به این منطقه تغییر کرد. ارامنه در محدوده‌ای معروف جاده ارامنه (خیابان سئول کنونی) مسکن گزیده بودند و قلعه معروف ارامنه نیز در همین محل است. 
-سال ۱۳۵۸ در پی تحولات تقسیمات شهری منطقه سه شهرداری تهران به عنوان یکی از تقسیمات خدمات شهری ایجاد شده‌است. 
-منطقه سه در پهنه‌ای از تهران قرار دارد که اراضی آن حدفاصل تهران قدیم و شمیران بوده‌است. آبادانی و توسعه آن به این شرح قابل شناسایی است؛ پیش از اوایل قرن حاضر (۱۳۰۰ خورشیدی) که بافت‌های روستایی به صورت پراکنده تکوین و توسعه یافته‌اند باغداری و همچنین کشاورزی در اراضی پیرامون بافت‌های روستایی متداول بوده‌است. با توجه به این‌که در این موقعیت‌ها منابع طبیعی دائمی تأمین آب وجود نداشته، اهمیت و نقش حیاتی قنات که یک زیر ��اخت تاریخی شهر تهران است در روستاها آشکار می‌شود. اختیاریه، رستم‌آباد، احتشامیه، دروس، قلهک، حسن‌آباد، زرگنده، داودیه، و ده ونک از جمله روستاهایی گسترده در پهنه کنونی منطقه سه بودند. از اواخر قرن گذشته تا پیش از نیمه قرن حاضر که روستاها به ییلاق‌نشین‌های تهران تبدیل شدند. مهمترین بازتاب‌های این دوره عبارت بودند از حذف بخشی از فعالیت کشاورزی روستاها و جایگزینی و توسعه باغ‌هاواپسیت تغییرهای منطقه سه شهرداری مربوط به نیمه قرن اخیر است و رشد شهر تمامی اراضی منطقه را فراگرفت. عمده‌ترین پی‌آمدهای این رشد موارد زیر است. 
-توقف قطعی فعالیت کشاورزی در اراضی پیرامون روستاها
-شکل‌گیری بافت‌های شطرنجی در اراضی خالی و کشاورزی پیشین
-انهدام اکثر باغ‌ها و تفکیک پلاک آنها در قطعات خرد
-
-اطلاعات عمومی
-در بخش اطلاعات عمومی توضیح درباره محدوده جغرافیایی و اطلاعات جمعیت‌شناسی و نظایر این ایراد می‌شود. 
-
-محدوده جغرافیایی
-
-محدوده جغرافیائی این منطقه از شمال بزرگراه شهید چمران از تقاطع سئول تا خیابان ولیعصر، بزرگراه شهید مدرس تا تقاطع صدر، بزرگراه شهید صدر تا تقاطع خیابان پاسداران. از شرق خیابان پاسداران از تقاطع بزرگراه شهید مدرس تا سه‌راه ضرابخانه، خیابان شریعتی از تقاطع سه‌راه ضرابخانه تا بزرگراه شهید قاسم سلیمانی. از جنوب بزرگراه شهید قاسم سلیمانی از تقاطع خیابان شریعتی تا تقاطع بزرگراه شهید مدرس، بزرگراه شهید مدرس تا تقاطع بزرگراه شهید همت، بزرگراه شهید همت تا تقاطع بزرگراه شهید چمران. از غرب بزرگراه شهید چمران از تقاطع بزرگراه شهید همت تا تقاطع سئول می‌باشد. 
-
-مناطق همجوار و وسعت
-منطقه ۳ از شمال با منطقه ۱، از شرق با منطقه ۴، از غرب با منطقه ۲ و از جنوب با مناطق ۶ و ۷ هم‌مرز و همجوار است. این منطقه با دارا بودن ۲۹۵۴ هکتار مساحت، از لحاظ وسعت در مناطق ۲۲ گانه تهران در رتبه هشتم شهر تهران قرار دارد و ۴ ٫ ۵ درصد از کل وسعت شهر تهران را شامل می‌شود. 
-
-جمعیت و اقتصاد
-مستند به پرتال شهرداری منطقه ۳، جمعیت این منطقه از تهران برابر ۳۳۰۰۰۴ نفر اعلام‌شده بود. با توجه به کمتر بودن متوسط نرخ افزایش جمعیت ساکن منطقه نسبت به متوسط نرخ متناظر آن برای کل شهر تهران روند عمومی تغییرات جمعیتی منطقه ۳، علیرغم فراز و نشیب‌های آن نسبت به شهر تهران نزولی است. اما مستند به اطلاعات مرکز آمار جمعیت منطقه براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ ایران، ۳۳۰ ٬ ۶۴۹ نفر (۱۱۹ ٬ ۰۵۲ خانوار) شامل ۱۵۸ ٬ ۴۰۱ مرد و ۱۷۲ ٬ ۲۴۸ زن است. مستند به گزارش منشتر شده در سال ۱۴۰۰ در پرتال شهرداری ساکنان منطقه ۳، نسبت به ساکنان کل شهر تهران، از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردارند. سهم مسکن اجاره‌ای در این منطقه ۳۲ ٫ ۸۴ ٪ در مقابل مسکن ملکی که ۵۷ ٫ ۹۲ ٪ می‌باشد. وجود سرانه مالکیت شخصی حدود ۲ ٫ ۶ برابر متوسط کل شهر تهران است. بالا بودن سهم نسبی مدیران و کارکنان عالی‌رتبه اداری و کارکنان مشاغل علمی و فنی، در میان شاغلان ساکن در منطقه، سهم نسبی مدیران و مقامات عالیرتبه اداری ۱۵ ٫ ۹ ٪ و سهم متخصصان ۲۶ ٫ ۶ ٪ است. بقیه شاغلان در بخش‌های خدماتی همچون عمده‌فروشی، هتلداری، خدمات، مالی، عمومی و… مشغول به کارند. خانوارهای پر درآمد در میان خانوارهای ساکن در منطقه از فراوانی نسبی برخوردارند. 
-
-محله‌ها
-منطقه سه شهرداری تهران داری دوازده محله است. 
-
-آرارات
-
-ونک
-
-امانیه
-
-زرگنده
-
-صدر
-
-اختیاریه
-
-داودیه
-
-سیدخندان
-
-دروس
-
-قبا
-
-قلهک
-
-کاووسیه
-
-مراکز مهم
-منطقه سه شهرداری تهران محل استقرار مراکز فرهنگی، ورزشی و علمی و درمانی متعدد و شناخته‌شده‌ای است. برخی از مناطق فرهنگی آ به شرح زیر است. 
-
-مراکز فرهنگی و ورزشی
-
-فرهنگسرای ارسباران
-کتابخانه علامه امینی
-کتابخانه استاد شهریار
-پارک موزه آب
-پردیس سینمایی باغ کتاب
-پردیس سینماگالری ملت
-سینما پردیس قلهک
-سینما فرهنگ
-مجموعه ورزشی انقلاب تهران
-ورزشگاه شهید کشوری
-باغ کتاب
-باشگاه آرارات
-مجموعه ورزشی تلاش
-سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
-خانه شاعران ایران
-خانه کاریکاتور
-خانه ریاضیات ایران
-فرهنگسرای آفتاب
-فرهنگسرای رسانه
-سینما فرهنگ
-موزه هنرهای دینی امام علی
-خانه موزه شهید مطهری
-موزه دفاع مقدس
-گورستان کمیسیون جنگ‌های مشترک‌المنافع
-
-بوستان‌ها
-برخی از بوستان‌ها مطرح این منطقه نیز عبارت است از
-
-بوستان ملت
-بوستان آب و آتش
-بوستان طالقانی
-باغ ایرانی
-بوستان بهشت مادران
-
-مراکز درمانی و علمی
-در این منطقه دانشگاه‌ها و بیمارستان‌های متعددی وجود دارد. 
-
-دانشگاه آزاد مدیریت و حسابداری
-دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه شهید بهشتی
-دانشکده داروسازی دانشگاه شهید بهشتی
-دانشکده عمران و نقشه‌برداری خواجه نصیر
-دانشکده مهندسی مکانیک خواجه نصیرالدین طوسی
-دانشکده دولتی مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی
-دانشکده داروسازی دانشگاه آزاد
-دانشگاه الزهرا
-دانشگاه لرزه‌نگاری
-دانشکده علوم پزشکی بقیةالله
-دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
-دانشگاه آزاد اسلامی واحد پزشکی تهران
-دانشگاه الهیات و آزاد معارف اسلامی
-بیمارستان شهید رجایی
-بیمارستان چشم پزشکی نور
-بیمارستان بقیةالله اعظم
-بیمارستان شهید رجایی
-بیمارستان علی‌اصغر
-بیمارستان کودکان مفید
-بیمارستان هاشمی‌نژاد
-
-حمل و نقل عمومی
-ایستگاه‌های مترو
-ایستگاه متروی دکتر شریعتی
-ایستگاه متروی شهید حقانی
-ایستگاه متروی شهید همت
-ایستگاه متروی قلهک
-ایستگاه متروی میرداماد
-
-جستارهای وابسته
-مناطق شهری تهران
-شمیران
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-وبگاه رسمی منطقه ۳ تهران
-
-
-۰۳
-فهرست زیر شامل بناهای تاریخی استان اصفهان همراه با ویژگی‌های کلی آن‌ها است. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست مناطق نمونه گردشگری استان اصفهان
-اصفهان، یکی از کلان شهرهای تاریخی در مرکز ایران و مرکز استان اصفهان و نیز شهرستان اصفهان است. شهری در امتداد رودخانه با سه میراث جهانی یونسکو، معماری باستانی اسلامی. این شهر سومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران و مشهد، یکصد و شصت و پنجمین شهر پرجمعیت جهان و نهمین شهر پرجمعیت غرب آسیا به شمار می‌رود. اصفهان چهاردهمین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است. کلان‌شهر اصفهان پس از تهران و مشهد، سومین کلان‌شهر بزرگ ایران از نظر مساحت شهری است. شهر اصفهان کلان‌شهری بوده که نامش همواره در کنار رودخانه زاینده‌رود می‌آید. 
-
-این شهر در سه نوبت به پایتختی ایران برگزیده شد. دوران سلجوقیان، آل‌بویه وصفویان (در بین سال‌های ۱۰۵۰ تا ۱۷۲۲ میلادی). به ویژه در سده‌ی شانزدهم میلادی به هنگام پادشاهی صفویان که پایتخت ایران شد، رونق فراوانی نیز گرفت. بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که شماری از آن‌ها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیده‌اند. وجود آثار تاریخی بسیاری در این شهر سبب شده تا در سال ۲۰۰۶ استان اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام معرفی گردد. سالانه مسافران و گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور به این استان سفر می‌کنند. این شهر بر روی دشتی هموار و در ارتفاع ۱۵۷۰ متری از سطح دریا واقع شده‌است که عامل پیدایش آن زاینده‌رود بیان می‌شود. این شهر به داشتن معماری ایرانی، پل‌های سرپوشیده، مسجدها و مناره‌های منحصر به فردش نام‌آور است، همین امر سبب شده تا در فرهنگ عامه، اصفهان نصف جهان، لقب بگیرد. این شهر در آذر ۱۳۹۴ (دسامبر ۲۰۱۵) به همراه رشت به عنوان نخستین شهرهای ایران، به شبکه شهرهای خلاق جهان زیر نظر یونسکو پیوست و از ۱۳۹۷ به ابتکار شهرهای دوستدار کودک ملحق شد. براساس استانداردهای یونسکو، شهر خلاق، شهری است که از نوآوری و توانمندی‌های شهروندان در توسعه پایدار شهری بهره می‌برد. میدان نقش جهان نمونه برجسته‌ای از معماری صفوی است. از جمله دیگر آثار تاریخی اصفهان از منارجنبان، سی و سه پل، پل خواجو، کاخ چهل‌ستون، عمارت عالی‌قاپو، مسجد شیخ لطف‌الله، پل مارنان، حمام علی‌قلی آقا، مسجد جامع عباسی، پل شهرستان و بسیاری از اماکن تاریخی دیگر را نیز می‌توان نام برد. 
-
-از صنایع فعال در استان اصفهان می‌توان به شرکت‌های بزرگی همچون: هسا، مجتمع فولاد مبارکه اصفهان، پالایشگاه نفت اصفهان، اسنوا، پلی اکریل اصفهان، ذوب‌آهن اصفهان، صاایران، شرکت نفت سپاهان، شرکت نفت جی، نیروگاه برق شهید منتظری و تاسیسات هسته‌ای نطنز اشاره کرد. 
-
-صنعت طلا در اصفهان بیشترین کارگاه و بزرگ‌ترین کارخانه‌های طلای ایران را در خود جای داده است. صنایع‌دستی متعدد اصفهان نیز از دیرباز یکی از پایه‌های اقتصاد اصفهان بوده‌است. 
-
-نام‌های پیشین
-
-گابا، گابیه، گابیان، گبی، گی، جی، اسپادانا، سپهان، اسپهان، سپاهان، اصفاهان، صفاهان، اصفهان، اصبهان از نام‌های کهن اصفهان هستند. جی در واقع زی (zi) بوده‌است. دیاکونوف در تاریخ ماد می‌نویسد: 
-
-پس از فتح توسط مسلمانان و چون در نوشتار عربی فصیح حرف «پ» وجود نداشته به مرور زمان واژه اسپهان به صورت «اصفهان» تلفظ گردید. 
-
-از دوره ساسانیان به بعد نام اصفهان که تصحیف و معرب شده اسپهان (سپاهان، اسپدان، اسپدانه، اصبهان و اسبه آن) بوده جایگزین حکومت نشین آن یعنی گابیانا و گی شده‌است. 
-
-بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، به‌ویژه در دوران، مرکز گرد آمدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند فارس، سیستان و… در این ناحیه گرد آمده و به‌سوی محل نبرد حرکت می‌کردند، آن‌جا را اسپهان گفته، سپس معرب شده و به‌صورت اصفهان درآمده‌است. 
-
-این شهر نام‌های قدیمی‌تری هم دارد که با نام کنونی آن، هیچ‌گونه پیوندی ندارد. مانند: گابیان، گابیه، جی، گبی، گی، گابا. 
-. 
-
-تاریخچه
-
-در طول تاریخ به آسانی نمی‌توان رد شهر اصفهان را به‌طور پیوسته دنبال کرد، هر چند اصفهان در مرکز فلات ایران قرار داشت. به سبب آن‌که در دوران پیش از اسلام گرانیگاه شاهنشاهی‌های هخامنشی تا ساسانی، قلمرو غربی این شاهنشاهی‌ها و به خصوص میان‌رودان بود، این شهر در کانون توجه این دودمان‌ها قرار نداشت. در طول تاریخ تا دوران اسلامی می‌توان در محل فعلی شهر اصفهان ردپای شهرهای مختلفی تحت نام‌های مختلف، محل‌های مختلف و حتی مردمان متفاوتی را پیگیری نمود. 
-
-اصفهان به خاطر وجود ز��ینده‌رود و شرایط طبیعی مناسبی که داشت، احتمالا از نیمه دوم هزاره ۴ ق. م شاهد شکل‌گیری آبادی‌های بسیاری بوده‌است. سال شکل‌گیری شهر اصفهان با ابهام رو به رو است و اطلاع دقیقی از آن در دست نیست و بیشتر در افسانه‌ها و داستان‌ها به کیقباد اشاره شده‌است. طبق آنچه لاکهارت بیان داشته اصفهان تا قرن ۴ ه‍. ق / ۱۰ م با این عنوان امروزی و به این صورت وجود نداشته، در واقع جی شهر اصلی اصفهان بوده‌است. ماکسیم سیرو می‌گوید دهکده‌های قدیمی که در اصفهان موجود بوده الان زیر آبرفت‌های این شهر دفن شده‌است؛ با این حال طی بررسی‌هایی که انجام‌شده قسمت‌هایی از دیوارهای بناهای قدیمی این شهر نمایان شده‌است. در اواخر عصر ساسانیان هفت شهر نزدیک به هم در این ناحیه بوده‌است که عبارت بودند از جی، مهرین، شادریه، درام، قه، کهنه و جار. 
-
-جی باستانی
-بنای اصفهان را به طهمورث، سومین پادشاه از سلسله پیشدادیان نسبت داده‌اند. اصفهان در تاریخ قدیم با نام «ژی» در پارس علیا معرفی گردیده و در دوره پس از اسلام به حالت عربی در می‌آید و می‌شود «جی»، پیش از آن نیز از اصفهان، تحت عنوان گابای یا تابای نام‌برده شده‌است. این شهر محل تقاطع راه‌های عمده و اقامتگاه سلطنتی پادشاهان هخامنشی نیز بوده‌است. استرابون جغرافی‌دان یونانی، از اصفهان به عنوان مرکز کشور ایران نام برده‌است. 
-
-یهودیه
-زمانی که کوروش بزرگ بابل را گرفت و یهودیان امروز را از اسارت نبوکدنصر شاه بابل نجات داد، شماری از یهودیان به فلسطین بازگشتند و شماری دیگر از آن‌ها به اصفهان آمدند و در منطقه‌ای که به دارالیهود یا یهودیه نامگذاری شد، اسکان یافتند. این منطقه در شمال غرب شهر جی یا ژی بود که بعدها این دو منطقه به یکدیگر متصل شد و شهر اصفهان کنونی را ایجاد کرد. ابن فقیه همدانی تاریخدان ایرانی قرن دهم میلادی می‌نویسد: …. 
-
-این روایت توسط تاریخدانان دیگری نظیر موسس خورناتسی، الاصطخری، ابن حوقل، المقدسی، یاقوت حموی، ابوالفدا و ابن خلدون نیز عینا تکرار شده‌است. 
-
-یعقوبی جغرافیدان قرن سوم هجری درباره این دو شهر نوشته‌است: 
-
-دوران اشکانیان
-در دوران شکاکیان به دستور مهرداد یکم یک پادگان نظامی احتیاطی در اصفهان، برای آموزش و اعزام نیروی کمکی احداث گردید. به غیر از این پادگان نیز سه مرکز نظامی در مرو و گرگان و تیسفون به‌وجود آمده بود. این مراکز دارای نیروی ثابت بوده و فقط سپاهان برای تعلیم و اعزام نیروی کمکی پیش‌بینی‌شده بود. 
-
-اصفهان کنونی در قدیم گابای (جی) نام داشت و در آغاز مرکز قبیله پرتاکن (که نام فریدن از آن به‌جا مانده) بوده‌است. 
-
-به نظر می‌آید نام اسپهان (به معنی جایگاه ارتش) از روزگار ساسانیان به بعد جایگزین نام گی شده‌باشد. آن‌گونه که در سرگذشت‌نامه‌ها آمده، سواره‌نظام ساسانی به هنگام صلح در سبزه‌زارهای پیرامون اسپهان به‌ویژه در بخش غربی این شهر تا دامنه‌های کوه‌ها و سرچشمه زاینده‌رود استقرار می‌یافت. 
-اسپهان از آن‌جا که ولیعهد نشین ساسانیان بود امتیازی نسبت به شهرهای ایران آن زمان به‌دست‌آورد. 
-در زمان ساسانیان گاه اسپهان و گاه ارمنستان ولیعهد نشین شاهنشاهی ایران بود ولی اسپهان این امتیاز دیگر را نیز داشت که نشیمن‌گاه و قلمرو نفوذ واسپوهران یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی صاحب نفوذ در پادشاهی نیز بود. 
-
-هر چند در دوران اسلامی منطقه جغرافیایی اط��اف شهر نام اسپاهان که نام تقسیم‌بندی حکومتی زمان ساسانیان بوده‌است را حفظ کرده‌است. در هنگام حمله اسکندر مقدونی به ایران، این شهر مرکز گابیوها بوده‌است و از آن تحت عنوان گابای یا تابای نام‌برده شده‌است. 
-
-سده‌های نخست اسلامی
-
-در سده‌های آغازین اسلامی، منابع اسلامی از دو شهر در مکان فعلی شهر اصفهان نام می‌برند؛ شهری به نام جی در مکان فعلی محله جی و دیگری شهری در سه کیلومتری غرب جی با نام یهودیه که جمعیتی قابل‌توجه از یهودیان را در خود جای داده بود. نام جی بعدها به شهرستان تغییر پیدا کرد و از یهودیه با عنوان جهودستان نیز یاد شده‌است. عرب‌ها اسپهان را در سال ۲۳ هجری تصرف کردند و این شهر نیز مانند دیگر شهرهای ایران تا آغاز سده چهارم هجری زیر سلطه اعراب قرار داشت. در زمان خسکس در دهکده خشینان (احمدآباد امروزی) کاخی بزرگ بنا شد و بارویی به گرد شهر اصفهان کشیده شد و خشینان به جویباره (یهودیه) پیوسته‌شد. 
-
-دیلمیان
-در سال ۳۱۹ ه‍. ق مردآویج زیاری با سپاهش از گیلان، اصفهان را آزاد کرد و این شهر را به پایتختی برگزید و جشن سده را با شکوه بسیار در این شهر برپا کرد. در سال ۳۲۷ قمری این شهر به دست رکن‌الدوله دیلمی افتاد که وی نیز اصفهان را پایتخت خود قرار داد. پس از آن شهر اصفهان پیشرفت پیشین خود را بازیافت و کانون گرد هم آمدن دانشوران و سرایندگان شد. به نظر دیوارهای قدیم شهر اصفهان در زمان سلطنت امیران آل‌بویه در قرن دهم میلادی قرن چهار هجری ساخته شدند. 
-
-دوره سلجوقیان
-در بهار ۴۴۲ هجری قمری طغرل سلجوقی اصفهان را پس از یک محاصره طولانی و ویرانگر گشود. البته شهر به زودی به تدبیر ابولفتح مظفر نیشابوری که از طرف طغرل به حکومت اصفهان منسوب شده بود، بازسازی شد، ۵۰۰ ٬ ۰۰۰ دینار خرج ساخت بناها شد و سه سال از مردم هیچ مالیاتی گرفته نشد. توسعه سریع شهری، مردمی که در جریان درگیری‌ها گریخته بودند را دوباره به شهر کشاند، همچنین طغرل پایتخت حکومتش را از ری به اصفهان منتقل کرد. گسترش شهر در زمان آلب ارسلان نیز ادامه یافت، اما در دوران ملکشاه و وزیر باتدبیرش خواجه نظام الملک طوسی بود که شهر به اوج شکوهش رسید به‌طوری‌که جمعیت شهر دو برابر شد و بناهای بسیاری در آن ساخته شد. 
-
-آل کاکویه
-حکمرانان کاکویه نیز اصفهان را وسعت دادند و آن را مرکز قدرت خویش نمودند. 
-
-دیدگاه ناصر خسرو درباره اصفهان
-ناصرخسرو قبادیانی در هشتم صفر سنه اربع و اربعین و اربعمائه (۴۴۴ هجری قمری)، دو سال پس از حمله ویرانگر طغرل سلجوقی وارد اصفهان شد. در هنگام ورود وی به شهر، شهر دوباره ساخته‌شده و بهبود نسبی یافته بود. وی درباره اصفهان چنین می‌گوید: 
-
-دوره صفوی
-در سال ۱۰۰۶ هجری قمری شاه‌عباس صفوی پایتخت صفویه را از قزوین به اصفهان منتقل کرد. دوری از مرزها، کاهش دادن قدرت قزلباشان، بهبود تجارت و ترس شاه‌عباس از پیشگویی منجمانی که ماندنش را در قزوین برای جانش خطرناک دانسته بودند از دیگر دلایل ذکر شده برای این انتقال است. گزیدن اصفهان به عنوان پایتخت توسط شاه‌عباس، نتایج مثبتی برای این شهر به بار آورد، مسجدها، آب‌انبارها و کاروانسراهای بسیاری در شهر ساخته شد، به ابتکار شیخ بهایی شبکه‌های کامل ارتباطی و آبیاری پدید آمد و با بنیان نهادن شهر بازرگانی نجف‌آباد در چند کیلومتری غرب اصفهان برای تهیه آذوقه شهر، زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید پدید آم��. 
-
-اصفهان در روزگار شاه‌عباس اول تا مرگ شتر از همه شهرهای خاورزمین بوده‌است. در آن روزگار، با افزوده شدن کوی‌های (محلات) چهارگانه (عباس‌آباد، جلفا، گبرآباد و اسپهان) نمای پایتخت صفوی از قسطنطنیه هم بزرگ‌تر بود. شهر اصفهان در روزگار اوج شکوه خود ۱۳۷ کاخ، ۱۶۲ مسجد، ۴۸ مدرسه، ۲۷۳ حمام و ۱۲ گورستان داشت، 
-
-دوره قاجار
-بعضی از اصناف در این دوره ۱ - صنف رنگرز ۲ - جماعت چیت‌ساز ۳ - جماعت زری‌باف ۴ - صنف نساج ۵ - صنف شیشه‌ساز ۶ -صنف کاغذساز ۷ - صنف تفنگ‌ساز ۸ - جماعت شعرباف بودند. 
-
-مسعود میرزا ظل‌السلطان (پسر ناصرالدین‌شاه قاجار) از سال ۱۲۸۸ حاکم اصفهان شد و در سال‌های پس از آن حکومت ایالت‌های فارس، کردستان، لرستان و یزد نیز به او داده شد. او همواره مایل به داشتن نیروی نظامی شخصی بود. در اصفهان فوج‌های نظامی با لباس و اسلحه ارتش اتریش تشکیل داد و برای تعلیم دادن آن‌ها از آلمان معلمان نظامی به خدمت گرفت. ناصرالدین‌شاه که از خودسری‌های ظل‌السلطان در اصفهان بیم داشت، او را شبانه از تمام حکومت‌های خود عزل کرد و تنها شهر اصفهان را برایش باقی گذاشت. 
-فرمانروایی سی و چهار ساله مسعود میرزا ظل‌السلطان بر اصفهان، با ویرانی بیش از ۵۰ اثر و بنای تاریخی و باغ ایرانی در این شهر همراه بود. یکی از جهانگردان اروپایی در آن زمان نوشته‌است: لرد کرزن هم که در سال‌های پایانی فرمانروایی قاجاریان به ایران آمده بود درباره این ویرانی‌ها چنین می‌نویسد: 
-
-انجمن مقدس ملی اصفهان نیز دوران انقلاب مشروطه ایران فعال بود و نقش داشت. 
-
-پهلوی‌ها
-در آن دوره به دلیل رشد صنعت سازی و ساختن کارخانه‌های صنایع پارچه اصفهان به منچستر ایران شهرت یافت. یازده کارخانه پارچه، دو کارخانه کاغذ، پنج کارخانه سیگار، یک کارخانه کفش و چکمه و یک کارخانه شلوار تقریبا کل مردم سرمایه گزاری کردند بر اساس نوشته وزارت امور خارجه بریتانیا. 
-آلمان غربی در ساخت بزرگ‌ترین زرادخانه اصفهان مشارکت داشت که پس از انقلاب دولت متوقف کرد. 
-تولید و فروش چغندر قند نیز سرعت داشت؛ تا قبل انقلاب ۹ پروژه بزرگ کشاورزی وجود داشت که انجام نشد. درصد سهم اشتغال زنان حدود ۱۸ / ۸ درصد بود که دوره پسا انقلاب به ۹ درصد کاهش پیدا کرد. 
-
-دوره جمهوری اسلامی و پس از آن
-در ۱۴ مرداد ۱۳۵۷ (قبل از انقلاب اسلامی) تظاهرات کنندگان اصفهانی که برای هفتم کشته شدگان حادثه مشهد به خیابان‌ها آمده بودند و البته برخی شان نیز مسلح بودند بیشتر قسمت‌های شهر را به تصرف درآورند و سید جلال‌الدین طاهری را که چندی پیش از آن بازداشت‌شده بود آزاد کردند، ناآرامی‌های دو روزه اصفهان با اعلام حکومت‌نظامی توسط دولت و با هجوم نیروهای ارتش، پایان یافت. این نخستین بار از سال ۱۳۳۲ بود که در مرکز یک استان حکومت‌نظامی اعلام می‌شد. 
-پس از انقلاب اصفهان با داشتن ۲۳ هزار کشته و حدود ۴۳ هزار جانباز بیشترین تعداد کشته و ایثارگران را برای جنگ ایران عراق در کل کشور دارد. در یک روز ۲۵ آبان ۱۳۶۱ سیصد و هفتاد تن کشته جنگ د اصفهان تشییع شد. ساخت و ساز به شغلی پرسود بدل شد که نتیجه آن جایگزینی خانه‌های سابق با آپارتمان‌های چندین طبقه بود. این امر سبب نزاع دائمی روشنفکران طرفدار حفظ میراث تاریخی و سازندگان و طراحان عملگرا شد، نمونه آن نزاع بر سر برج جهان‌نما و فروش چندین هکتار باغ‌های اطراف کارخانه نساجی به فعالان بخش املاک و ��ستغلات است. 
-سال ۱۴۰۰ اعتراض گسترده مردم مربوط جنبش مدنی کشاورزان استان اصفهان به‌دست سرکوب دولت ج. ا پایان یافت. 
-
-معماری
-
-پیش از اسلام
-از دوره پیش از اسلام، چیزی به جز بقایای آتشکدهای در کوه آتشگاه، اکتشافات اندکی در تپه اشرف و همچنین پل شهرستان (متعلق به دوران ساسانیان) بجا نمانده‌است که از میان آن سه، تنها بنای برپا و برجا پل شهرستان است. 
-
-بیشتر آثار تاریخی بجا مانده مربوط به دوره اسلامی است. آثاری از تمامی دوره‌های تاریخی پس از اسلام بجا مانده‌است اما به ویژه آثار دو دوره باشکوه از تاریخ اصفهان یعنی دوره سلجوقی و دوره صفوی برجستگی ویژه‌ای دارد، که هر کدام دارای ویژگی‌ها و سبک معماری یگانه خود است. 
-
-سلجوقیان
-
-معماری سلجوقیان — که به ویژه در مسجد جامع نمود می‌یابد — ساده و بی‌پیرایه اما با ظرافت فراوان است. از ویژگی‌های دیگر معماری این دوره سکوت و درونگرایی به دور از هر گونه جلوه‌گری آن است. به جای آنکه بیننده تحت تأثیر آنی قرار گیرد، آرام آرام زیبائی و عظمت اسرارآمیز آن را در جای خود احساس می‌کند، برخلاف معماری و هنر دوره صفوی که توجه به جلوه‌های رنگ و نور و چشمگیری و درخشندگی از ویژگی‌های آن است. 
-آرامگاه ملکشاه و سلطان سنجر و خواجه نظام الملک از آثار تاریخی این دوره در شهر اصفهان می‌باشد. 
-یکی از قدیمی‌ترین شهرهای اصفهان شهر گز در ۱۰ کیلومتری اصفهان است یکی از آثار مهم باقی‌مانده در این شهر، مسجد جامع شهر مربوط به دوره سلجوقیان است. 
-
-صفویان
-
-در سال ۱۰۰۰ هجری قمری به دستور شاه‌عباس اول پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان انتقال یافت در این زمان جمعیت اصفهان به یک‌میلیون نفر رسید و به شدت از نظر مراکز تجاری و فرهنگی ترقی نمود. عصر صفوی، عصر کمال و شکوفایی نبوغ معماری و شهرسازی در ایران است. هنرمندان شهر جلفای آذربایجان اوج شکوه معماری ایران را در اصفهان به نمایش گذاشتند. زیباترین و با شکوه‌ترین آثار معماری ایرانی اسلامی در همین دوره، توسط معماران خلاق و هنرمندی چون محمدرضا و علی‌اکبر اصفهانی آفریده شد. اصفهان در مرکز امپراتوری صفوی قرار داشت و نسبت به قزوین به خراسان نزدیک‌تر بود. موقعیت جغرافیایی این شهر موجب افزایش سرعت عکس‌العمل شاه در مقابل تهدیدات ازبکان و عثمانیان بود. شاه‌عباس بدون ایجاد تغییرات عمده در بخش قدیمی شهر، بخش‌های جدیدی را به آن افزود. میدان نقش جهان، دولتخانه و خیابان چهارباغ در کنار بخش‌های قدیمی شهر ساخته شدند. 
-
-از ویژگی‌های مهم در شیوه معماری این دوره، علاوه بر استحکام و زیبایی ساختار، درخشش بیان است. در آثار این دوره تابش رنگ و نور، و جذابیت سطوح و شکوه چشمگیر آن‌ها، احساس زیبائی خیره‌کننده‌ای در بیننده ایجاد می‌کند و طنین رنگ‌ها و سطوح مکرر کاشی‌های درخشان به منظره‌ای شفاف، مجرد و روحانی تبدیل می‌شود. 
-
-معماری این دوره از لحاظ وسعت و کارایی، بسیار متنوع است و در تمامی ابعاد حیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم حضوری زنده و پویا دارد. باشکوه‌ترین مساجد، عظیمترین میدان‌ها، زیباترین پلها و خیابانها، بزرگ‌ترین بازارها، مدرسه‌ها، و کاروانسراها در این عصر ساخته شد؛ و همه در نوع خود در اوج کمال هنری، استحکام و کارایی و بعضی چنان باشکوه و زیبا و کامل که گاهی نمی‌توان باور کرد که انسانی ناچیز آن را پدیدآورده باشد. 
-
-معماری معاصر
-آنچه که در گذر از عهد قدیم به عصر جدید رخ داده‌است، سبک شدن معماری است. مقایسه چهارتاقی نیاسر (دوره ساسانی) که گنبد بر پایه‌های ضخیم استوار شده‌است و مسجد جامع عباسی اصفهان، به خوبی گواه این است که به مرور زمان، معماران در پوشش دهانه‌ها به دنبال راه‌هایی برای سبک کردن حجم بودند. یکی از روش‌های سبک‌سازی دهانه‌های بزرگ و گنبدها، تبدیل مربع به دایره و استفاده از ترک است که نمونه‌ای از آن را می‌توان در گنبد خواجه نظام الملک مسجد جامع اصفهان (دوره سلجوقی) دید. ویژگی تکاملی معماری ایران در دوره معاصر تجرید است. معماری معاصر با حفظ ویژگی‌های بنیادی خود در جهت انتزاعی شدن پیش رفت. نظیر مقبره بوعلی سینا (۱۳۶۷ ه‍. ش) که نمونه تجرید شده گنبد قابوس بن وشمگیر (۳۷۵ ه‍. ش) است. تجرید در معماری معاصر را در معماری مساجد خارج از ایران هم شاهد هستیم. 
-
-در آفرینش فرم مسجد سالن اجلاس بین‌المللی اصفهان که نقطه عطفی در معماری نوین ایرانی-اسلامی خواهد بود، از گنبد به عنوان عنصر نمادین معماری ایرانی و اسلامی الهام گرفته شده‌است. به جهت قرارگیری این مسجد در مرکز همایش‌های بین‌المللی، طرح با فرم سالن اجلاس قرابت دارد. گنبد بر پایه مربع شکل به روش تبدیل مربع به دایره و با استفاده از ترک‌هایی با الهام از نقوش اسلیمی و با رعایت اصل تجرید بنا شده‌است. در شکل‌گیری گنبدخانه، خلوص مکعب گنبدخانه حفظ شده‌است. مسجد در جهت قبله چرخیده و گنبدخانه با چهار ایوان که از عناصر معماری مناطق کویری بوده احاطه شده‌است. 
-
-بقعه‌ها
-مجسمه قنطورس با تن یک سرباز با کلاه قزلباشی حدفاصل پل چوبی و پل بزرگمهر و تندیس کاوه آهنگر بالای ایستگاه مترو میدان آزادی کار گذاشته شده‌است. قبل از انقلاب ۵۷ مجسمه شاه‌عباس در میدان آزادی وجود داشت آن اثر هنری که ساخته دست هنرمند مطرح این عرصه ایرج محمدی است بزرگ‌ترین مجسمه برنزی پیش از انقلاب بود و تصویر شاه‌عباس روی اسب را تجسم ساخته بود و در میدان دروازه شیراز اصفهان نصب بود که پس از انقلاب برچیده و مدفون شد. معاون درگذشته شهرداری اصفهان که مجسمه را دفن کرده بود گفته‌است تا زمانی که مجوز نصب مجسمه گرفته نشود، آدرسی از محل نگهداری مجسمه نخواهم داد. شهریور ۱۳۹۹ دبیر سمپوزیوم مجسمه‌سازی اصفهان گفت: با برگزاری سمپوزیوم مجسمه‌سازی ۱۱ اثر هنری به مجموعه مجسمه‌های سطح شهر اضافه می‌شود و دائم باقی می‌ماند. 
-
-بقیه مجسمه‌ها مجسمه شامل شیخ بهایی، چوگانچهارباغ تندیس نماد معلم سلمان فارسی میدان امام خمینی تندیس چوپان نی‌زن و غیره می‌شود. 
-
-جغرافیا
-اصفهان رتبه نخست جنگل‌سازی کشور است. 
-
-گیاگان و زیاگان
-این شهر به دلیل داشتن قوچ و میش اصفهان نیز که بومی منطقه‌اند در میان دوستداران طبیعت و محیط‌زیست شهره جهان است. آبدزدک اصفهان در سال ۱۳۹۰ شناخته و معرفی شد. نسل گاوهای بومی اصفهان در سال ۱۳۹۹ منقرض شد. 
-
-یک‌گونه از گل رز از ۱۸۳۲ به نام رز اصفهان نامگذاری شده‌است. دم جنبانک در اکثر کشتزارها و پارک‌ها دیده می‌شود. بقیه پرنده‌ها شامل غراب، قمری (پاختری)، توکا، زاغی، زاغچه، چلچله (پرستو)، کلاغ ابلق، و گنجشک خانگی می‌باشد. به دلیل نبود زاینده‌رود پرندگان از نوع گونه‌های مهاجر مثل مرغ ماهی‌خوار (از سیبری و غیره) امنیت غذایی ندارند. برج‌های طبقاتی کبوتر قدیم ساخته می‌شده‌است. 
-به‌طور کلی روباه معمولی و روباه شنی، شغال و خدنگ در دشت اصفهان وجود دارد. 
-
-پارک ملی و پناهگاه حیات وحش قمیشلو در شمال غرب اصفهان (۴۵ کیلومتری شمال غرب اصفهان) در شهرستان تیران و کرون زیستگاه گونه‌های با ارزشی از حیات وحش شامل سم دارانی همچون کل و بز، قوچ و میش، آهوی ایرانی و حیواناتی نظیر گرگ، کبک، تیهو، کفتار و … می‌باشد. 
-
-موقعیت جغرافیایی
-اصفهان در ۴۳۵ کیلومتری تهران و در جنوب این شهر قرار دارد. شهر اصفهان دارای طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه و ۴۰ ثانیه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی می‌باشد. محدوده شهری آن هم پانزده منطقه شهری تقسیم می‌شود و از غرب شهر (خیابان کهندژ) متصل به خمینی‌شهر، از جنوب متصل به فلاورجان، از سمت شمال به سمت شهر شاهین‌شهر و از شرق شهر نیز به (بزرگراه اصفهان نائین) سمت شهر سجزی از توابع شهرستان کوهپایه منتهی می‌شود. 
-
-سطح شهر از سطح عمومی دریاها حدود ۱۵۷۰ متر ارتفاع دارد و در قسمت شمالی و شرقی به کویر محدود می‌گردد و در قسمت غربی و جنوبی نیز به سلسله کوه‌های زاگرس منتهی می‌شود. کوهستان کرکس در پنجاه کیلومتری شمال اصفهان و زردکوه بختیاری در جنوب غربی آن قرار دارد. وجود آب‌هایی همانند زاینده‌رود که از زاگرس سرچشمه گرفته دلیل پیدایش این شهر می‌باشد. شهر اصفهان بر روی دشتی به نسبت هموار با شیبی در حدود ۲ درصد و به طرف شمال شرقی بنا گردیده‌است. در طی سده‌های گذشته نیز به سبب وجود آب فراوانتر و آلودگی کمتر در سمت جنوب غربی توسعه بیشتری یافته‌است. 
-
-تأسیسات نظامی
-درگذشته شبکه از قلعه‌ها به دلیل توپوگرافیک در اصفهان ساخته‌شده بود. 
-
-پایگاه هشتم شکاری اصفهان متعلق به نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی در فرودگاه شهید بهشتی اصفهان است که به عنوان پایگاه مادر جنگنده اف ۱۴ شناخته می‌شود. 
-
-سپاه صاحب‌الزمان نام سپاه اصفهان در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است فرماندهی سپاه صاحب‌الزمان در خیابان صفه روبروی بیمارستان الزهرا است. پایگاه هوایی نهسا در فرودگاه بدر اصفهان است. 
-قرارگاه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی در سپاه صاحب‌الزمان ضد دنیاگیری کرونا ویروس در اصفهان ۵ آبان ۱۳۹۹ تشکیل شد. 
-یگان‌های گروه ۴۴ توپخانه. گروه ۵۵ توپخانه نزاجا و گروه توپخانه و موشکی ۱۵ خرداد نزسا در این شهر پادگان دارند. پادگان هوانیروز جنوب شهر است که دوره خلبان نفرات غیرنظامی دارد. 
-
-آب و هوا
-
-این شهر در منطقه‌ای در دامنه کوه‌های زاگرس و در کنار زاینده‌رود قرار گرفته که از کوه‌های زاگرس ایران سرچشمه می‌گیرد و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد و از مراکز گردشگری، فرهنگی و اقتصادی ایران محسوب می‌شود. زاینده‌رود بزرگ‌ترین رود فلات مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس ایران واقع در غرب استان اصفهان و استان چهارمحال و بختیاریسرچشمه گرفته و از میان اصفهان می‌گذرد. همچنین جنگل ناژوان از مناطق خوش آب و هوای حاشیه زاینده‌رود می‌باشد. از دیگر مناطق طبیعی قابل گشت و گذار اصفهان می‌توان به کوه کلاه قاضی و کوه صفه اشاره نمود. منطقه کلاه قاضی، یک پارک ملی است با نام پارک ملی کلاه قاضی که محل زیست جانوران زیادی مانند کل، پازن، بز، آهو و عقاب است. 
-
-شهر اصفهان به دلیل موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی خاصی که دارد در اراضی پست قرار گرفته و از سه جهت (۲۷۰ درجه) در محاصره ارتفاعات بوده به گونه‌ای که در بیشتر اوقات سال (بالای ۵۵ درصد) جابه‌جا��ی هوا در این شهر اتفاق نمی‌افتد، این موضوع عامل مؤثری در تشدید آلودگی هوای شهر به ویژه در نیمه دوم سال می‌باشد. میانگین سرعت باد غالب در شهر اصفهان بین ۸ / ۲ تا ۴ / ۳ متر بر ثانیه و جهت آن از سمت جنوب غربی است. فراوانی وقوع بادهای آرام در ماه‌های فروردین تا تیر ۵۰ – ۴۵ درصد و در ماه‌های آبان تا دی ۸۰ – ۷۰ درصد است و در بیشتر مواقع وزش باد در شهر اصفهان آرام است. این وضعیت باعث سکون هوا و ایجاد شرایط مناسب برای افزایش آلودگی هوا است. پدیده اینورژن در شهر اصفهان به لحاظ تعداد و شدت نیز از ویژگی توپوگرافی و اقلیمی تبعیت کرده به گونه‌ای که سالیانه بیش از ۲۶۰ روز این پدیده در شهر اصفهان حادث می‌شود که اوج آن در پاییز و اوایل زمستان است و شدت پدیده اینورژن به‌حدی است که بعضا ارتفاع این لایه به زیر ۳۰۰ متر هم می‌رسد. 
-در داده‌های آماری دوره ۱۰ ساله از کلانشهر اصفهان به‌طور میانگین هر ۹ روز یک پدیده گرد و غبار داشته‌است. 
-
-شهر در بین هشت کلانشهر ایران رتبه نخست آلودگی هوا را دارد. 
-
-آب و هوای اصفهان به‌طور کلی معتدل رو به سرد است و مقدار بارش باران و برف به نسبت کمی دارد. حداکثر درجه حرارت در تابستان ۳۹ درجه سانتی‌گراد است که تابستان‌هایی گرم و خشک را می‌سازد و در زمستان تا حداقل ۱۹ - درجه می‌رسد. 
-
-گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی سازمان هواشناسی هر چندماه گزارش تحلیل خشکسالی اصفهان را منتشر می‌کند. 
-
-دوره صفوی پل‌های زاینده‌رود با نگه‌داشتن آب باعث پرآب شدن چاه‌های شهر می‌شدند. 
-۳۳۰۰ استخر کشاورزی در کل استان وجود دارد. 
-
-مدیریت نادرست حوضه آبریز، اصفهان را از قطب کشاورزی به منطقه بحران‌زده تبدیل کرده‌است. 
-دولت هفتم و هشتم در زمان تکمیل نبودن تونل کوهرنگ سه یک سهم آب از اصفهان را به استان یزد، اختصاص دادند. تخصیص‌های بی‌حد و حساب دلیل خشک شدن تالاب گاو خونی شده‌است. کارشناسان سلامت ۳۵ هزار سرطانی به دلیل خشک شدن گاو خونی را برای اصفهان پیش‌بینی کرده‌اند. 
-در تابستان ۱۴۰۰ شرکت آبفا شهر ۴۰۰۰ لیتر کمبود آب داشت. 
-به دلیل تداوم برداشت بی‌رویه حوزه آبریز زاینده‌رود، کمتر از ۱۰ سال دیگر اصفهان قابل سکونت نخواهد بود. 
-
-فرونشست خاک
-در بین شهرهای ایرانی به دلیل برداشت از آبخوان دشت اصفهان بیشترین نرخ فرونشست زمین را دارد که روی حدود ۱۰ هزار کیلومتر مربع یعنی ۱۰ درصد از مساحت استان تأثیر گذاشته‌است. 
-
-مردم‌شناسی و فرهنگ
-
-اصفهانی‌های بومی بین بقیه ایرانی‌ها در فرهنگ و اساطیر ایران به باهوشی و طنز و شوخی روحیه بازاری و فرزی شناخته شدند. 
-خسرو انوشیروان از شاهان ایران در اردستان استان اصفهان متولد شده. 
-
-جمعیت
-
-جمعیت اصفهان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۱ ٬ ۵۸۳ ٬ ۶۰۹ نفر بوده‌است. جمعیت استان اصفهان طبق آخرین سرشماری رسمی در سال ۱۳۹۰ برابر با مناطق ۱۵ گانه ۲ / ۸۷۹ / ۲۵۶ نفر بوده که ۸۳ / ۵ درصد آن در نقاط شهری و بقیه در نقاط روستایی و عشایر سکونت داشته‌اند. در سال ۱۳۹۵ خورشیدی به ۳ ٬ ۱۶۱ ٬ ۲۱۱ مناطق ۱۵ گانه نفر رسیده‌است. و برآورد شده که در سال ۱۴۰۱ مناطق ۱۵ گانه شهر اصفهان به ۳ / ۹۴۹ / ۰۰۰ نفر رسیده‌است. اصفهان از دیرباز از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی در فلات ایران به‌شمار می‌رفته‌است. در ۵ دی ۱۳۱۹ در زمان رضاشاه برای نخستین بار در ایران به سبک اروپایی در اصفهان از مردم سرشماری به عمل آمد و ۲۰۴ ٬ ۶۰۰ تن را ساکن شهر اصفهان گزارش کردند. 
-
-طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ ش انجام شد و براساس یک بررسی می‌دانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه‌گیری شد در شهر اصفهان به قرار زیر بود: 
-
-زبان
-
-مردم اصفهان به زبان فارسی با لهجه اصفهانی سخن می‌گویند از ویژگی‌های لهجه اصفهانی اضافه کردن حرف س به آخر واژگان می‌باشد که به جای واژه است استفاده می‌شود. مهاجران به اصفهان دارای گویش‌های متفاوت هستند و ارمنی‌های اصفهان نیز به زبان ارمنی سخن می‌گویند. مکالمات روزمره و رسمی شهر همگی به زبان فارسی (لهجه اصفهانی) است. 
-
-دین و فلسفه
-
-به شکل تاریخی اصفهان این خصوصیات را داشت: موقعیت تجاری، منابع حاصلخیز کشاورزی و موقعیت سنتی به عنوان یک مرکز دینی مذهبی. 
-
-اسلام شیعه به عنوان بخش اصلی کیش مردمان این شهر است و علاوه بر آن، ارمنی‌ها، یهودیان و زرتشتیان و سایر اقلیت‌های مذهبی نیز در شهر زندگی می‌کنند. جلفا که در جنوب اصفهان قرار گرفته منطقه‌ای است که بیشتر ارمنی‌نشین است و از منطقه‌های خوب شهر نیز قلمداد می‌شود. 
-
-اسماعیلیه در اصفهان تاریخ بلندی دارد اسماعیلیان در سال‌های ۲۹۰ الی ۳۱۰ هجری قمری توسط داعی حسین ابن احمد دندان و یارانش در زمان عبدالله احمد (امام یازدهم اسماعیلیه و خلیفه اول و بنیانگذار خلافت فاطمی) وارد اصفهان شد و سپس با دعوت مردم اصفهان و اسماعیلی شدن اصفهانیان بر علیه عباسیان قیام کردند و اصفهان به خلافت فاطمی پیوست. در این زمان مسجد جامع گورتان (اصفهان) ساخته شد که بعدها تبدیل به بزرگ‌ترین حوزه علمیه تاریخ اسماعیلیه شد و بزرگان اسماعیلی همه در این مسجد جامع درس فقه اسماعیلی را خواندند مانند ناصرخسرو و حسن صباح بعدها در زمان جدایی اختلاف در حکومت فاطمی اصفهانیان نیز مانند بسیاری از اسماعیلیان نزار بن المستنصر بیعت کردند و او را امام خواندند. پس از آن در زمان ناطقیت احمد ابن عطاش اکثریت مردم اصفهان اسماعیلی بودند اما با حمله ترکان سلجوقی به اصفهان در زمان ملکشاه یکم با دستور وزیر ملکشاه خواجه نظام الملک اصفهان محاصره شد و در آخر با شکسته شدن محاصره اصفهان خواجه نظام الملک طوسی دستور قتل‌عام مردم اصفهان را داد و در آن زمان هزاران هزار اصفهانی با هر قوم و نژاد اعم از اسماعیلی، یهودی، سنی، دوازده‌امامی و ارمنی قتل‌عام شدند و کشته شدند و به گفته مورخان بیش از ۷۵ درصد جمعیت اصفهان به دستور نظام‌الملک اعدام و کشته شدند. امروزه آثار زیادی از زمان حضور اسماعیلیه در اصفهان که اکثرا در غرب اصفهان و منطقه ۹ اصفهان هستند وجود دارد مثل مسجد جامع گورتان، آرامگاه بی‌بی فاطمه (ناطق اسماعیلی)، آرامگاه سلطان ایوب (ناطق اسماعیلی) و پیر نجم الدین (ناطق اسماعیلی) وجود دارد. 
-
-ورود مذهب تشیع به این شهر در طی چندین دوره زمانی صورت گرفته که مهم‌ترین آن عبارتند از: هجرت ابن هلال ثقفی از کوفه به این شهر، اقامت و تبلیغ صاحب بن عباد وزیر آل‌بویه در این شهر، هجرت تبلیغی علامه حلی و شاگردانش به همراهی و حمایت محمد خدابنده اولجایتو پادشاه شیعه مغول، و در آخرین دوره در دوره صفویه و هجرت علمای جبل عامل به این شهر، بافت شیعی این شهر به نقطه تکامل رسید. در بین مسلمانان سنی معمولا شهرت اصفهان به خاطر حدیث معروفی است که روایت می‌کند: «مسیح دجا�� توسط ۷۰۰۰۰ یهودی از شهر اصفهان همراهی می‌شود که شال‌های پارسی پوشیده‌اند.» 
-
-یهودیان اصفهان
-امروزه یهودیان اصفهان از قدیمی‌ترین اهالی این شهر می‌باشند که در گذشته در محله جویباره ساکن بوده‌اند ولی اکنون بیشترشان به خارج کشور مهاجرت کرده‌اند. اندک یهودیان باقی‌مانده هم بیشتر در خیابان فردوسی، آمادگاه و سید علیخان ساکن هستند. 
-
-ارمنی‌ها و زرتشتیان
-
-در اصفهان، ارمنی‌ها و دیگر شاخه‌های مسیحی، زرتشتیان، ورشوییان، بهاییان، بودایی، ربانیان (هندوهای تاجرپیشه) و یهودیان زندگی می‌کردند. اصفهان در جایگاه یک پایتخت و با شکوفایی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که در روند تاریخی خود داشت، همواره کانون نگرش اقلیتها بود. آدریان اصفهان درشهر آتشکده‌ای به نام «درب مهر و گوهر» در محله سیچان دارند. 
-
-روز و نماد اصفهان
-
-نماد اصفهان نماد تعلیق بین خشکسالی و آبادانی است. 
-سال ۱۳۹۷ یکم آذر به عنوان روز اصفهان و قوس آذر به عنوان نماد شهر انتخاب شد و هفته اول اردیبهشت؛ هفته فرهنگی اصفهان شد. 
-
-در تقویم ملی رسمی روز ۲۵ آبان روز استان اصفهان یادبود تشییع ۳۷۰ نفر کشته جنگ ایران عراق در سال ۱۳۶۱ در یک روز است. 
-
-در تقویم رسمی کشور ۱۸ مهر ماه روز ملی زاینده‌رود است. 
-
-هنر و رسانه
-مکتب موسیقی اصفهان جز بزرگ‌ترین مکتب‌های موسیقی ایران در تمام تاریخ بوده‌است. اصفهان از اواخر دوره قاجار تا به امروز یک شهر شناخته‌شده به آواز و موسیقی است و معماری اصفهان که به موسیقی منجمد معروف است بسیار فاخر است. در اصفهان ابداع کنندگان معماری از موسیقی الهام می‌گرفتند به اصفهان رو جلال‌الدین تاج اصفهانی و اصفهان از نصرالله معین یکی از آثار در آواز اصفهان است. نقاشی اصفهان یکی از دلایل باعث دادن لقب شهر خلاق و عضویت شبکه شهر خلاق می‌باشد. 
-۱۳۹۷ به دلیل دخالت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کنسرت اصفهان سالار عقیلی بی اجرای نوازنده‌های زن ادامه داده شد. 
-
-رادیو اصفهان و شبکه اصفهان کانال تلویزیونی و رادیویی سازمان صدا و سیما است. 
-ایمنا و اصفهان زیبا متعلق به شهرداری اصفهان و اصفهان امروز و روزنامه سیمای شهر از روزنامه‌ها و مطبوعات شهر است. 
-شرکت مخابرات اصفهان فراهم‌کننده خدمت اینترنت پهنای باند ثابت و وی دی اس ال و اینترنت فیبر نوری در شهر است. پوشش تلفن همراه نسل چهارم شبکه تلفن همراه و ۳ G وجود دارد. 
-
-جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کودکان و نوجوانان ۲۰ دوره در شهر برگزار شده‌است. 
-حوزه هنری استان اصفهان وابسته به شهرداری یکی از شناخته شده‌ترین و فعال‌ترین ارگان‌های فرهنگی و هنری استان اصفهان است. 
-
-استان اصفهان، با دارا بودن ۱۷۸ کتابخانه نهادی، ۱۱۰ کتابخانه مشارکتی و ۴ کتابخانه مستقل، بیشترین تعداد کتابخانه را در سطح کشور به خود اختصاص داده‌است. در بخش مرجع کتابخانه مرکزی شهرداری حدود ۱۲ هزار جلد کتاب در قالب کتاب‌های فارسی و لاتین وجود دارد. بزرگ‌ترین آمفی‌تئاتر روباز کشور در پردیس هنر اصفهان افتتاح شد. در تالار فرشچیان خیابان توحید و تالار رودکی، هنرسرای خورشید، سالن کوثر، هنرستان هنرهای زیبا، تالار شهید آوینی دانشگاه اصفهان، سالن نگین سپاهان شهر، سالن شیخ بهایی و تماشاخانه ماه زیر نظر شهرداری برنامه‌های کنسرت موسیقی و تئاتر اجرا می‌شود. 
-ارکستر ملی اصفهان از نوازندگان اصفهانی تشکیل شده‌است. 
-باباشاه اصفهانی از استادان مسلم خوشنویسی صفوی بود. 
-
-نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد که کشیشان ارمنی‌ها در جلفای اصفهان با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند همچنین چاپخانه‌های قدیمی لازاریت، استپانیان ساخته‌شده بود. 
-
-روزنامه اصفهان از ۱۳۴۲ – ۵۴ شمارگان داشت. زبان زنان از تیر ۱۲۹۸ چاپ می‌شد. یالثارات فعال است. فهرستگان نشریات ادواری، بقیه رسانه‌ها شامل روزنامه زاینده‌رود، نسل فردا، نصف جهان است. 
-
-مکتب نگارگری اصفهان
-در نقاشی آغاز مکتب نگارگری اصفهان منتسب به اواخر سال ۹۹۷ قمری است. 
-
-کتابخانه‌ها
-وبسایت کتابخانه دیجیتال شهرداری اصفهان ساخته شده‌است. 
-کتابخانه مرکزی یک کتابخانه وابسته به شهرداری منطقه سه در خیابان باغ گلدسته است رده‌های معماری و هنر دارد. 
-تعداد کتابخانه‌های عمومی ۱۹ عدد است. 
-خرابه‌های کتابخانه کهن باستانی بزرگ سارویه در شهر است. 
-پاساژ شکری جزو کتاب فروشی‌های شهربود. 
-کتابخانۀ مرکزی دانشگاه صنعتی اصفهان در سال ۱۹۷۲ ساخته شد. 
-
-جشنواره‌ها
-تیر ۱۴۰۰ جشنواره علمی و فرهنگی اصفهان_ سن‌پترزبورگ راه انداخته شد. 
-
-مد
-
-منابع انسانی
-تا اردیبهشت ۱۳۹۹ بر اساس آمار موجود خانه کارگر اصفهان ۹۰ درصد از کارگران، قرارداد موقت بودند. ۸۰ ٪ اقتصاد در دست دولت و نهادهای عمومی شبه دولتی است. 
-
-۲۵ هزار فرزند یتیم و غیر یتیم در اصفهان تحت پوشش نیکوکاری هستند. 
-
-شهر تا ۱۴۰۰ حدود نیم میلیون نفر حاشیه‌نشین به دلیل فقر دارد. 
-
-ساختار شهری و مدیریت مدنی
-کلانشهر اصفهان با ۴۷۷۰۰ هکتار مساحت و حدود ۲ میلیون نفر جمعیت، دومین شهر مهاجرپذیر کشور در سال ۱۳۸۸ بعد از کلانشهر تهران بوده و توسعه فیزیکی و افقی این شهر و شهرهای مجاور آن در خلال ۳۰ سال اخیر به گونه‌ای بوده که هم‌اکنون محدوده قانونی و حریم شهرهای اصفهان، خمینی‌شهر، فلاورجان، شاهین‌شهر، لنجان و مبارکه در شعاع ۵۰ کیلومتری مرکز شهر اصفهان به یکدیگر متصل و موزاییک گردیده به طوری که محدوده ۵۰ کیلومتری مرکز شهر اصفهان که فقط نزدیک به ۸ درصد از مساحت کل استان را دارد ۷۸ درصد از فعالیت‌ها و جمعیت استان را داشته بیش از ۴ ٫ ۵ میلیون نفر از جمعیت ۶ میلیونی استان اصفهان را در خود جای داده‌است. روند این تمرکزگرایی در استان از سال‌های دهه ۳۰ شمسی آغاز گردیده و در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی به اوج خود رسیده‌است. گسترش ۳ برابری محدوده شهر اصفهان، ایجاد شهرهای جدید شاهین‌شهر، فولادشهر، بهارستان و مجلسی، توسعه صنعت با ایجاد واحدهای بزرگ صنعتی، ایجاد شهرک‌های صنعتی، تمرکز مراکز آموزشی، پزشکی و خدماتی موجبات بارگذاری بسیار سنگین در این منطقه گردیده‌است. به دلیل محدودیت اراضی شهری در اختبار دولت در شهر اصفهان، حوزه‌های نظامی استان با ارائه درخواست تغییر کاربری پادگان‌های نظامی مستقر در شهر اصفهان به مهم‌ترین عرضه‌کننده زمین شهری طی دو دهه گذشته در شهر اصفهان تبدیل شده‌اند. 
-تراکم جمعیت بر کیلومتر مربع ۴۷ ٫ ۸ نفر است. 
-
-متراژ ساختمان‌های ساخته‌شده از ۱۳۹۲ نه درصد کمتر شده. 
-
-شورایعالی شهرسازی و معماری ایران طرح «مجموعه شهری اصفهان» را در تاریخ ۱۳۹۲ / ۳ / ۲۰ به تصویب رساند. طرح مجموعه شهری اصفهان شامل بخش‌هایی از شهرستان‌های اصفهان، برخوار و میمه، نجف‌آباد، لنجان، مبارکه، فلاورجان و خمینی‌شهر بوده و دربرگیرنده ۳۶ شهر، ۱۲ بخش، ۳۳ دهستان و ۷۰۶ آبادی در مساحتی بالغ بر ۸۳۴۷ کیلومتر مربع است. 
-ادارات و سازمان‌های دولت خیابان ۲۲ بهمن شامل ستاد کل نهادهای مختلف مثل اداره ثبت احوال، و بقیه است. 
-
-سیاست و فرمانداری و احزاب
-سیاست اصفهان مردانه است و زنان سهم اندک از مشارکت در آن دارند. امام جمعه و نماینده ولی‌فقیه نهاد رهبر جمهوری اسلامی ایران در اصفهان سید یوسف طباطبایی نژاد نماینده مردم اصفهان در مجلس خبرگان است. 
-ساختمان دفتر مجمع امور نمایندگان مجلس برای اصفهان در خیابان جی کوچه ۲۱ است. استان اصفهان ۱۷ نماینده مجلس دارد سهم شهر اصفهان ۵ نفر است. ۳ تا از احزاب بزرگ اصفهان شورای جبهه اصلاحات اصفهان و سازمان عدالت و آزادی ایران اسلامی و مجمع نیروهای انقلاب (اصولگرایان) استان اصفهان است. 
-شورای اسلامی شهر اصفهان شورای ۱۳ نفری است که در انتخابات برای تصمیمات شهرداری انتخاب می‌شود. 
-اصفهان در شورای عالی استان‌ها نماینده دارد. 
-دبیرخانه منطقه ۲ ایران اصفهان است. 
-
-شهرداری و قوه اجرایی
-شهرداری مسئول اداره کردن امور ساخت و ساز، ترافیک و ترانزیت، پسماند و فضای سبز، پایانه مسافرت‌ها، آتشنشانی، مشاعل شهر، سرمایه‌گذاری، فرهنگی هنری ورزشی تفریحی، روابط بین‌الملل و غیره است. 
-شهر جزو فرمانداری بخش مرکزی شهرستان اصفهان است. 
-
-نرم‌افزار اصفهان نما شامل نقشه برای شهروندان توسط شهرداری ساخته شده‌است. 
-
-قوانین و امنیت عمومی
-شهر اصفهان به لحاظ حفظ بافت جمعیتی سنتی خود در اغلب نقاط شهر و نیز همکاری مداوم مردم با نهادهای انتظامی و امنیتی، در مقایسه با سایر کلان‌شهرهای ایران از ضریب امنیت نسبتا بالایی برخودار است. همچنین، می‌توان گفت یکی از امن‌ترین شهرهای ایران است و وجود بیش از ۲۰ کلانتری انتظامی و ۳ ناحیه مقاومت متعلق به سپاه پاسداران و نیز مرکزیت اداره اطلاعات و سایر نهادهای امنیتی، بر روند حفظ و صیانت از شهر اثرگذار بوده‌است. ستاد خبری اصفهان زیر نظر وزارت اطلاعات می‌باشد. 
-
-۲۵ ایستگاه آتشنشانی در مناطق مختلف وجود دارد. دو پایگاه سازمان امنیت اطلاعات سپاه پاسداران در کلانشهر اصفهان ساخته شده‌است. زندان اصفهان در آینده به بیرون شهر منتقل می‌شود. از زندانیان در کارگاه‌های خارج زندان استفاده می‌شود. 
-
-فهرست کلانتری‌های فرماندهی کل انتظامی استان اصفهان
-
-دادگاه‌ها
-شورای حل اختلاف استان در شهر دفاتر دارد. 
-
-سلامت و بهداشت
-
-اصفهان یکی از مرکزهای اصلی و اثرگذار برای درمان بیماران در ایران محسوب می‌شود. حدود سی بیمارستان، بیست درمانگاه، ده‌ها انجمن و نهاد پزشکی و بهداشتی، بیش از ۱۴۷ آزمایشگاه، ۲۵۴ داروخانه، ۸۷ مرکز پرتونگاری و ۲۰۸ مرکز توانبخشی در این شهر فعالیت دارند. 
-با توجه به عزم مدیران شهری در حوزه گردشگری، بخش خصوصی در زمینه گردشگری سلامت پا به عرصه گذاشت و فعالیت خود را تحت عنوان شهرک سلامت در این شهر آغاز کرد. این مجموعه توانایی گردهمایی پزشکان داخلی و خارجی و همچنین جذب بیماران از سراسر دنیا را داراست. 
-اولین بار در ایران می‌باشد که یک شهر شهرک سلامت ساخته‌شده دارد. 
-ستاد جمعیت حلال احمر استان در شهر است. دو مرکز انتقال خون وجود درشهر دارد. 
-
-اداره پزشکی قانونی ۱۳۴۰ شروع به کار کرد. 
-
-در ۱۳۹۴ با قطع آب زاینده‌رود تقریبا ۱۵ درصد مردم دچار افسردگی شدند. تقریبا تمام صنایع بزرگ و مهم استان نظیر ذوب‌آهن، فولاد مبارکه، پالایشگاه، پتروشیمی، نیروگاه‌های شهید منتظری و اسلام‌آباد (اصفهان)، سیمان سپاهان، سیمان اصفهان، صنایع نظامی و … در حومه شهر و حداکثر در محدوده شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان واقع شده‌اند. افزون بر این بیش از ۵۰ درصد شهرکهای صنعتی و ۶۰ درصد صنایع استان در حومه کلان‌شهر اصفهان و در محدوده شعاع ۵۰ کیلومتری این شهر مستقر می‌باشند که سهم آلاینده‌های صنعتی شهر را عهده‌دار هستند و اصفهان به علت وجود این صنایع آلاینده به پایتخت‌ام اس جهان شناخته می‌شود. پژوهشکده زیست‌فناوری رویان در اصفهان واقع شده‌است. 
-
-تا خرداد ۱۳۹۹، ۶۵ درصد جمعیت استان اصفهان بیمه تأمین اجتماعی داشتند مرکز باروری و ناباروری اصفهان در سال ۱۳۷۲ به‌منظور درمان نازایی زنان و ناباروری مردان تأسیس شد. 
-
-یکی از قدیمی‌ترین بیمارستان‌های اصفهان بیمارستان عیسی بن مریم است. ۳۳ بیمارستان عمومی و تخصصی مالکیت دولتی و خصوصی شامل زایشگاه و روان‌پزشکی در شهر اصفهان وجود دارد. 
-
-بهزیستی مرکز اورژانس اجتماعی هم دارد. 
-
-زیرساخت‌های اولیه
-
-ظرفیت آب دهی تصفیه‌خانه باباشیخ علی اصفهان ۱۲ هزار و ۵۰۰ لیتر در ثانیه است. تأمین آب شرب حدود ۴ میلیون نفر در اصفهان بزرگ را برعهده دارد، با عنوان بزرگ‌ترین تصفیه‌خانه خاورمیانه معرفی شده‌است. چین قسمتی از پوشش کل شبکه کامل تونل‌های فاضلاب شهر را فاینانس کرده‌است. 
-
-پارک و فضای سبز
-
-تا ۱۳۹۸ اصفهان دارای سه هزار و هفتصد هکتار (۳۷ میلیون متر مربع) فضای سبز شهری بود که با داشتن سرانه فضای سبز ۲۴ متر مربع بالاترین رتبه را در سطح کلان‌شهرهای ایران دارد. همچنین مقدار این سرانه تا سال ۱۳۹۵ به ۳۲ متر مربع خواهد رسید که با توجه به آلاینده‌های زیست‌محیطی اصفهان این سرانه باید به ۴۰ متر مربع افزایش پیدا کند. بوستان‌های کناره زاینده‌رود که به بوستانهای ساحلی نیز مشهور هستند از مهم‌ترین فضاهای سبز اصفهان می‌باشند. زیباترین و منحصر بفردترین فضای سبز اصفهان بوستان جنگلی ناژوان است که در غرب اصفهان و در کنار زاینده‌رود قرار دارد. نام برخی از بوستان‌های ساحلی و غیر ساحلی چنین است: 
-بوستان‌های ساحلی: پارک پردیس هنر، ناژوان، سعدی، زاینده‌رود، کودک، ملت، آیینه‌خانه، آبشار، مشتاق و باغ گل‌ها. 
-بوستان‌های غیر ساحلی: قلمستان، نقش جهان، استقلال، باغ فدک و باغ غدیر و پارک امام رضا. 
-تا مهر ۱۳۹۹ نصف فضای سبز با استفاده از آب‌های اصلاح‌شده خاکستری (پساب) آبیاری می‌شد. 
-
-کوه صفه نام کوهی است از سلسله جبال زاگرس در منتهی‌الیه جنوب جغرافیایی اصفهان که از شمال به جاده کمربندی، از غرب به کوه‌های تخت رستم و دره خان، از شرق به شهرک‌ها و مجتمع‌های مسکونی و از جنوب به اراضی باز و خط آهن محدود می‌گردد. این کوه از دیرباز محل کوهنوردی اصفهانی‌ها بوده‌است. پس از انقلاب شهرداری اصفهان برای آبادانی این منطقه تلاش فراوان نمود. در دوره سلجوقی فرقه اسماعیلیه قلعه‌های محکمی در این کوه‌ها ساختند که آثاری از آن هم‌اکنون باقی است. ۱۴۰۰ باغ‌وحش به حفاظتگاه و نقاهتگاه حیوان تغییر کرد. 
-
-پارک شرق کوه نخودی در شهر یکی از بهترین جاذبه‌های گردشگری در ایران می‌باشد تا ۱۳۹۷ پیشرفت سی درصدی داشت. 
-
-ساختمان‌ها و مؤسسه‌ها
-شهرداری تا ۱۳۹۹ پروژه ساختن نمایشگاه اصفهان را اجرا می‌کرد. 
-در این شهر مکانی برای همایش جنبش عدم تعهد و بعد از آ�� برای دیگر همایش‌های بین‌المللی در نظر گرفته شد. مجموعه مرکز همایش‌های بین‌المللی اصفهان دارای سالن اصلی با ظرفیت ۲۳۵۴ نفر، سالن چند منظوره، هتل ۵ ستاره در ۱۲ طبقه، ویلاهای VIP، مرکز تجاری، دفاتر و… می‌باشد. ساختمان بانک شاهی و ساختمان اداره آمار و ثبت احوال جزو فهرست ثبت آثار ملی است. مؤسسه مجمع امور داوری و می‌انجی‌گری اصفهان ۱۳۹۴ تشکیل شد. 
-
-گردشگری و تفریح
-
-شهرداری نرم‌افزار سامانه مدیریت کل رویدادهای شهر را ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ را روی اینترنت راه انداخت. 
-آبان ۱۴۰۰ اتاق بازرگانی اصفهان آرم و شعار تبلیغاتی کمپین گردشگری استان اصفهان به اسم «اصنهان» را ثبت تجاری کرد. 
-
-جاذبه‌های تاریخی
-
-اصفهان سرشار از آثار هنری و تاریخی است که میدان نقش‌جهان، مسجد شاه، سی و سه پل، پل خواجو، پل مارنان، مسجد جامع اصفهان، مسجد سید، مسجد شیخ لطف‌الله، منار جنبان، برج کبوترخانه، گذر چهارباغ عباسی، میدان عتیق، کاخ چهلستون، آتشگاه اصفهان، کاخ عالی‌قاپو، کاخ هشت‌بهشت، کلیسای وانک، حمام علیقلی آقا، مدرسه چهارباغ و هتل عباسی از بارزترین آن‌ها هستند. 
-
-مقامات میراث فرهنگی استان اصفهان معتقدند بیش از ۲۲ هزار جاذبه تاریخی و فرهنگی ارزشمند در این استان وجود دارد. فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان اظهارداشت: یکهزار و ۷۶۵ اثر تاریخی در استان ثبت ملی است. 
-
-مکان‌های تفریحی رفاهی
-شهربازی رؤیاها اصفهان به عنوان پارک بازی سالانه میزبان تعدادی گردشگر می‌باشد. 
-سیتی سنتر اصفهان مرکز رفاهی معروف‌ترین مرکز گردشگری رفاهی تجاری این شهر می‌باشد. شهربازی سرپوشیده هم در این مجموعه است. 
-پارک جنگلی صفه در دامنه کوه صفه یکی از پارک‌های جنگلی با امکاناتی نظیر سینما و بولینگ و تله‌کابین و شهربازی و … می‌باشد. 
-پارک جنگلی ناژوان از معروف‌ترین پارک‌های جنگلی اصفهان است که از امکاناتی نظیر باغ پرندگان. خزندگان و پروانه‌ها و آکواریوم و دولفیناریوم پارک ابی تله سیژ و … برخوردار است. 
-پارک ابی آبسار بزرگ‌ترین مجموعه آبی در سپاهان‌شهر است. 
-شهربازی شهر رویاها در دامنه کوه نخودی در شرق اصفهان
-همچنین بام شهر اصفهان در شمال غرب این شهر بام شهر اصفهان آکواریوم اصفهان در پارک جنگلی ناژوان به عنوان اولین تونل آکواریوم ایران در نوروز سال ۱۳۹۵ افتتاح شد و در آن انواع ماهی‌ها و آبزیان وجود دارد. 
-باغ جوان بوستان مشتاق پارک سپاهان‌شهر باغ غدیر باغ فدک کوه نخودی کوه قایمیه پارک رجایی (بوستان هشت‌بهشت) شهربازی‌های ملک‌شهر آبشار صفه سیتی سنتر شهر عجایب وحید سیمرغ و … از معروف‌ترین مکان‌های تفریحی دیگر اصفهان است. ۵ مجموعه فرهنگی باغ بانوان در شهر اصفهان فعال است تا سال ۱۳۹۵. اصفهان یک باغ‌وحش در پارک کوه صفه دارد. باغ فدک اصفهان و باغ غدیر دو پارک نسبتا بزرگ در شهر هستند. 
-
-سینماها
-۹ سینمای شهر شامل پردیس سینمایی چهارباغ، پردیس سینمایی ساحل اصفهان، پردیس سینمایی سیتی سنتر اصفهان، سینما بهمن خوراسگان، سینما سپاهان، سینما سوره، سینما فرهنگیان اصفهان، سینما فلسطین (اصفهان) و سینما قدس (اصفهان) هستند. سینما در اصفهان قدیم تفریح کارگران بود در حالی که مردمان دینی سینما را عمدتا مکانی نجس و سینما رفتن را فعلی حرام می‌پنداشتند، به دلیل انقلاب سال ۱۳۵۷ بسیاری از سینماهای اصفهان در آتش سوختن��. فیلم‌سازان بزرگی همچون انیس واردا و پازولینی صحنه‌هایی از فیلم‌های خود را در اصفهان فیلم‌برداری کرده‌اند. 
-سینما ایران یکی از قدیمیترین سینماهای شهر بود. بقیه سینماهای اصفهان قدیم شامل سینما مولن‌روژ، سینما ۲۲ بهمن، سینما پارس و سینما مهر بودند. 
-
-ورزش‌ها
-
-ورزش باستانی در فهرست میراث معنوی یونسکو از سوی ایران به ثبت رسیده‌است و فدراسیون ورزش زورخانه‌ای و کشتی پهلوانی کشور، شهر اصفهان را به عنوان پایتخت فرهنگی این رشته ورزشی برگزید است. 
-چوگان یک ورزش شهر است. که قدمتی دیرینه در تاریخ اصفهان دارد. 
-
-اصفهان دارای چند تیم معروف فوتبال، بسکتبال، ورزش‌های آبی و فوتسال شامل ایراندخت، سوان ارامنه، سپاهان، تیم ذوب‌آهن، آپادانا، اسپادان است. ورزشگاه نقش جهان دومین ورزشگاه بزرگ ایران است. 
-
-شهریور ۱۳۹۹ مدیر کل ورزش و جوانان استان اصفهان گفت در ورزش اصفهان بیش از نیمی از فعالیت‌ها توسط بانوان انجام می‌شود؛ محل اعتبارات ورزش بانوان استان اصفهان به‌طور ویژه دیده شده‌است و ردیف اعتباری مشخص‌شده سال ۱۳۹۹ تماما برای بانوان هزینه خواهد شد. 
-
-تیم بانوان باشگاه والیبال گیتی‌پسند اصفهان در لیگ والیبال زنان ایران رقابت می‌کند. تیم زنان باشگاه والیبال ذوب‌آهن قهرمان لیگ حرفه‌ای ایران در ۱۳۹۷ است. 
-
-باشگاه والیبال سپاهان اصفهان در لیگ برتر والیبال ایران ۱۳۹۸ شرکت کرد و در فوتبال مسابقات لیگ‌های برتر و دسته اول فوتبال استان اصفهان در سال ۱۳۹۸ برگزار شد. در هندبال باشگاه هندبال سپاهان اصفهان دارای تیم زنان و مردان است. استان حدود ۳۰۰ هزار ورزشکار ساماندهی شده در رشته‌های مختلف و ۲۲۰ بدمینتون‌بازدارد. تا سال ۱۳۹۸، ۳۲ بانوی اتومبیل‌ران در استان اصفهان فعالیت دارند. اصفهان جزو قدرت‌های وزنه‌برداری ایران است. تیم باشگاه اریس اصفهان قهرمان لیگ ۹۷ شنا ایران شد. باشگاه فوتبال پلی‌اکریل اصفهان سابق فعال بود، خانه ژیمناستیک نیز فعال است. دهکده المپیک (۳۰۰ هکتار) در حال توسعه است، استخر اندازه المپیک وجود ندارد. خرداد ۱۴۰۰ ورزشگاه آیلین ملکیان (مادر و کودک) باز شد. 
-سایت‌های تیراندازی با کمان: سایت پارک آبشار شهرداری، ورزشگاه آزادی خوراسگان، ورزشگاه کوثر است. 
-مسابقات ورزش الکترونیک برگزار می‌شود. 
-سرانه فضای ورزشی استاندارد اصفهان بدون احتساب زمین‌های گلف و سوارکاری و پیست موتورسواری ۰ ٫ ۳۶ مترمربع است. 
-مرکز پژوهش‌های ورزشی شهرداری اصفهان ساخته شده‌است. جشنواره ملی ورزشی زاینده‌رود در اصفهان برگزار می‌شود. 
-مجموعه ۲۲ بهمن میزبان المپیاد ورزش ارتشیان بوده‌است. حدود ۲۰ نوع ورزش جزو رشته‌های اولویت دار اداره کل ورزش استان شامل: بوکس، قایقرانی، تکواندو، سنگنوردی، دوچرخه‌سواری جاده، تنیس، یخ نوردی
-
-مرداد ۱۴۰۰ اصفهان میزبان تور بین‌الملل تنیس زیر ۱۸ سال بود. 
-
-دی ۱۴۰۰ مدیرکل اداره ورزش، رشته‌های زیرمجموعه بدنسازی را برای زنان ممنوع کرد. 
-
-تالارها
-در شهر تعداد زیادی باغ تالار، و حدود ۱۰۰ تالار پذیرایی برای برپایی جشن‌ها و مهمانی‌ها وجود دارد. 
-
-گرمابه‌ها
-گرمابه‌های تاریخی اصفهان شامل
-حمام شاه علی در خیابان عبدالرزاق، حمام نقاشی، حمام شیخ بهایی، حمام رهنان، دهنو، حمام جارچی، خسروآقا، حمام وزیر و تودشکچو است. 
-شاردن تعداد حمام‌های شهر اصفهان در عصر صفویه را ۲۷۳ باب می‌نویسد. 
-
-پل‌ها
-
-پل چوبی، پل شهرستان، پل مارنان، سی و سه پل یا پل الله وردی خان و پل خواجو
-
-بازارها
-بازار تفنگ سازها، بازار اصفهان، بازار قیصریه اصفهان، بازار شاهی، بازار بیدآباد، بازار ریسمان، بازار غاز و بازارهای اطراف میدان نقش‌جهان: بازار مسگرها، بازار هنر، بازار ترکش‌دوزها، بازار کلاهدوزها، بازار لواف‌ها و بازار آهنگرها
-
-مسجدها
-
-* مسجد جامع کوله پارچه
-مسجد علی
-مسجد شاه
-مسجد حکیم
-مسجد جامع
-مسجد حاج محمد جعفرآباده‌ای
-مسجد علیقلی‌آقا
-مسجد قطبیه
-مسجد آقانور
-مسجد در کوشک
-مسجد ذکرالله
-مسجد مقصودبیک
-
-مسجد ایلچی
-مسجد آقا نور
-مسجد رکن الملک
-مسجد سید
-مسجد رحیم خان
-مسجد صفا
-مسجد ذوالفقار
-مسجد دروازه نو
-مسجد شیخ علی‌خان
-
-مسجد شیخ لطف‌الله
-مسجد مصری
-مسجد ساروتقی
-مسجد کمرزرین
-مسجد ابوذر اصفهان
-مسجد لنبان
-مسجد سیدالعراقین
-مسجد در امام
-
-محله‌ها
-جروکان، عاشق آباد، بهرام آباد، مارنان، چرخاب، خواجو، تل واژگون، قلعه تبرک، شهشهان، دستگرده (فروغی)، پاچنار، بید آباد، علی‌قلی آقا، شیش، در کوشک، محله نو، جوزدان، الیادران، چهارسوق شیرازی‌ها، لنبان، ناژوان، زهران، جاوان، آفاران، برزان، ولدان، خوراسگان، کوله پارچه، تخت فولاد، هزارجریب، ابر، بوزان، کنگاز، سیچان، دستگرد خیار، قائمیه، ماربین، گورتان، شیخ یوسف، طوقچی، جویباره، جلفا، جی، هفتون، دردشت، رهنان، کارلادان، کنگاز، گارماسه، نصرآباد، محله مرداویج، لادان، مفت آباد، لمجیر، جوی آباد (قدیم)، دارک، حصه، زینبیه (اصفهان)، احمدآباد، محله دهنو، ملک شهر، مارچین، حسین‌آباد، هفتون، عباس‌آباد، در کوشک، سرلت، علی‌قلی‌آقا، بیدآباد، کوجان، گرکان، اندوان، کساره، تل باسکون، پل بلند، ملک شهر، خانه اصفهان، قلمستان، فردوان، پرتمان، احمدآباد، سروش، پایین دروازه، جاده گودالی، پوزوه، کردآباد، پل شهرستان، فینارت، ردون، شش راه، قهجاورستان، جاوان بالا، جاوان پایین، دهچی، الیادران، شمس‌آباد، نصرآباد، آتشگاه، بابوکان، دهنو، پاقلعه، لمجیر، جوب شاه، کهنستان، شاهزید. 
-
-خانه‌های قدیمی
-به علت وجود بافت قدیمی و معماری زیبای شهر اصفهان، خانه‌های قدیمی بسیاری در این شهر وجود دارد. برخی از این خانه‌ها امروزه توسط میراث فرهنگی بازسازی‌شده و به صورت موزه درآمده‌است. همچنین برخی از این سراهای قدیمی با تغییر کاربری در حال استفاده می‌باشد. تالار تیموری به عنوان موزه تاریخ طبیعی، توحیدخانه به عنوان دانشکده معماری دانشگاه هنر اصفهان و عمارت رکیب خانه به عنوان موزه هنرهای معاصر اصفهان مورد استفاده و بهره‌برداری است. خانه‌های: حاج رسولی‌ها، شیخ‌الاسلام، خانه مشروطه، حاج مصورالملکی، یداللهی، عاصمی اصفهانی، قدسی، خانه نیلفروشان، مجتهدزاده، حقیقی، داوید (داود)، سوکیاس، مارتا پیترز، پطروس، سرتیپی، منعمیان، وثیق انصاری، بهشتیان، اعلم و قزوینی‌ها از خانه‌های قدیمی و دیدنی اصفهان می‌باشد. 
-همچنین بتازگی به‌دست زوجی ایرانی و غیر اصفهانی خریداری و بازسازی‌شده که باعث حفظ و بقای آن گشته‌است. این خانه دارای سابقه‌ای پانصد ساله می‌باشد که ابتدا به عمه شاه‌عباس تعلق داشته‌است. موقعیت این اثر تاریخی در نزدیکی مسجد جامع اصفهان و حمام شیخ بهایی است که در مرکز بافت تاریخی شهر قرار گرفته‌است. 
-
-جاذبه‌های مذهبی
-
-خانقاه‌ها
-از دیرباز در شهر اصفها�� تعدادی خانقاه متعلق به فرقه‌های مختلف درویشان وجود داشته‌است. بعضی از این خانقاه‌ها به واسطه فشار دستگاه‌های امنیتی تعطیل یا مستقیما توسط خود حکومت تخریب گشته‌است که خانقاه درویشان گنابادی واقع در گورستان تخت فولاد از آن جمله‌است. البته هنوز هم بعضی از خانقاه‌ها فعال می‌باشند که خانقاه علی بن سهل واقع بر سر آرامگاه وی از آن جمله می‌باشد. 
-
-کلیساها
-
-در این شهر کلیساها و کنیسه‌های زیادی وجود دارد که بخش عمده‌ای از کلیساها در منطقه جلفا می‌باشند. برخی از کلیساهای شهر از سده هفده میلادی به جای مانده‌اند که شهره‌ترین و قدیمی‌ترین آنان کلیسای وانک، کلیسای مریم مقدس، کلیسای گئورگ، کلیسای حضرت لوقا، کلیسای هاکوپ، کلیسای نرسس و سرکیس. در این میان کلیسای هاکوپ مقدس قدیمی‌ترین کلیسای اصفهان می‌باشد. 
-
-کنیسه‌ها
-
-بیشتر کنیسه‌های اصفهان در محله جویباره که یهودی‌نشین بوده قرار گرفته‌اند. کنیسه عمو شعیا قدیمی‌ترین کنیسه اصفهان می‌باشد که در همین محل قرار گرفته‌است. در سال ۱۳۵۰ و بر اساس پژوهش‌های لطف‌الله هنرفر تعداد کنیسه‌های اصفهان بیست عدد ثبت‌شده ولی در حال حاضر تعدادی از آن‌ها از بین رفته‌است. 
-
-گورستان‌ها
-باغ رضوان گورستان فعلی و فعال اصفهان و تخت فولاد گورستان قدیمی و تاریخی اصفهان است که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین آرامگاه‌های ایران نیز شناخته می‌شود. این آرامگاه از تکیه‌های مختلفی تشکیل‌شده که چهارده تکیه همانند: تکیه سید العراقین، تکیه میر فندرسکی و تکیه آقا حسین خوانساری مربوط به دوره صفوی است؛ و نزدیک به سی تکیه و مسجد همانند: تکیه میر محمد صادقی که جزئی از تکیه سادات محسوب می‌شود تکیه شهشهانی، تکیه واله، مسجد رکن الملک، تکیه میر فندرسکی و تکیه کلباسی (ابوالمعالی) از دوره قاجار هستند. همچنین شش تکیه نیز همچون تکیه لسان الارض از تکیه‌های گلستان شهدای اصفهان محسوب می‌شوند. 
-
-موزه‌ها
-
-اصفهان به جهت داشتن موزه‌های مختلف و با ارزش مشهور است که از آن میان می‌توان به موزه‌های زیر اشاره نمود. 
-
-گنجینه هنرهای تزئینی و هنرهای معاصر اصفهان، موزه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اصفهان، کاخ موزه چهل‌ستون، موزه کلیسای وانک، موزه تاریخ طبیعی، موزه علوم و فنون آموزش پرورش اصفهان، موزه حمام علی‌قلی آقا، موزه آب اصفهان، موزه شهدای اصفهان، گنجینه سنگ نوشته‌های تخت فولاد و موزه پروانه‌ها
-
-صنایع‌دستی
-
-اقتصاد سنتی استان مبتنی بر صنایع‌دستی چون قالی‌بافی، ابریشم‌بافی، قلمزنی، منبت‌کاری، زری‌بافی، خاتم‌کاری، ملیله‌دوزی، مینیاتور، سفالگری، میناکاری، فلزکاری، فرش، فیروزه کوبی، نقره سازی، کاشی سازی، قلمکاری سوزن دوزیو پولک‌دوزی از صنایع زیبای اصفهان است که امروزه رونق خوبی نیز در بخش جهانگردی دارد. 
-
-غذاهای سنتی
-گوش‌فیل و دوغ، خوردنی ویژه اصفهان است. 
-در اصفهان غذاهای سنتی بسیاری مورد استفاده هستند که برخی از آن‌ها مربوط به شهرهای دیگر اصفهان بوده‌اند یا در شهرهای دیگر ایران نیز رواج داشته و دارند. در این میان کباب، بریانی اصفهان و خورش ماست و حلیم بادمجان و آش شله قلمکار وحلیم و عدس آبگوشت (گوشت و لوبیا) کشک‌وبادمجان و کله جوش معروف‌ترین غذای اصفهان می‌باشند. همچنین سایر غذاهای این شهر عبارتند از: باقالا ذرت (خوراسگان)، آش سماق، کله جوش که از غذاهای ایلات اصفهان است، سرگنجشکی، کوکو قندی، قیمه ریزه، آش ماش و قمری، یخنه ترش، ماش و زردک، اوماج سرکه و چغندر، نخود آب، کوفته برنجی، حلیم شیر. فالوده هم معروف است. 
-
-ره‌آورد
-
-معروفترین ره‌آورد اصفهان گز است. گز یک نوع شیرینی است که با گز انگبین یا ترنجبین شکر بادکا و مغز پسته، بادام، فندق یا گردو و سفیده تخم‌مرغ و گلاب ساخته می‌شود و در آن در از هیچ ماده شیمیایی استفاده نمی‌شود. گز اصفهان مرغوب‌ترین نوع گز است و قدمتی بیش از ۴۵۰ سال را داراست. اصفهان بزرگ‌ترین و بهترین تولیدکننده گز کشور است. حدود ۹۰ درصد گز ایران در اصفهان تولید می‌شود. براساس آخرین داده‌ها ۴۵۰ واحد تولید گز و ۱۲۰۰ واحد توزیع گز و شیرینی در اصفهان فعال هستند. این واحدهای تولیدی ۶۵۰ هزار تن گز تولید و روانه بازار مصرف می‌کنند. گز اصفهان یا طلای سفید اصفهان، به عنوان هدیه ویژه در مناسبت‌های داخلی و خارجی به عنوان کادو به میهمانان ویژه تقدیم می‌گردد. پولکی یکی دیگر از سوغاتی‌های اصفهان است این شیرینی ترد و خوشمزه که طعم‌ها و رنگ‌های مختلفی همچون زعفرانی، نارگیلی، لیمویی، کنجدی و زنجبیلی دارد معمولا همراه چای خورده می‌شود. ترکیب اصلی این شیرینی شکر آب و سرکه است روش تهیه این شیرینی: شکر را با آب و سرکه مخلوط کرده و به مدت ۴۵ دقیقه روی اجاق بگذارید تا طلایی رنگ شود و بعد با قاشق آن‌ها را روی سینی بریزید و صبر کنید تا سفت شوند. برای امتحان آن می‌توانید کمی از آن را با قاشق روی یخ بریزید، اگر مایه سریع گرفت و حالت شکننده پیدا کرد، پولکی آماده است. اگر پولکی زیاد روی حرارت بماند، مزه تلخی به خود می‌گیرد و اگر زمان کمی روی حرارت بماند، ترد و شکننده نمی‌شود. از دیگر ره آوردهای اصفهان می‌توان به صنایع‌دستی به ویژه قاب‌های خاتم‌کاری و میناکاری، پارچه‌های قلمکاری شده و آثار مختلف قلمزنی اشاره نمود. 
-
-ترابری
-
-اصفهان که در مسیر راه‌های اصلی مرکز ایران قرار دارد با جاده‌های آسفالته اصلی به تهران، کاشان، یزد، شیراز، شهرکرد و الیگودرز ارتباط دارد و از طریق راه‌آهن به تهران، بندرعباس و شیراز مرتبط است. شبکه زیادی از جاده‌های آسفالته فرعی و خاکی نیز دستیابی به نقاط کوهستانی و دشت را فراهم می‌سازد. این شبکه راه‌های فرعی دستیابی به بخش‌هایی مانند خمینی‌شهر، فلاورجان، سپاهان‌شهر، کلیشاد و سودرجان را امکان‌پذیر می‌سازد. اداره پست اصفهان ۱۵ ناحیه دارد و شعبه مرکزی خیابان نشاط است. نوسازی تاکسی‌های سازمان تاکسیرانی ۱۳۹۹ انجام شد. در روز ۶ میلیون لیتر بنزین در اصفهان مصرف می‌شود. 
-
-دریافت خودکار کرایه، AVL برای اعلام موقعیت آنلاین، BOT برای پرداخت آنلاین به شهرداری اصفهان کارت ۱۴۰۰ پیاده‌سازی شده. 
-
-تا سال ۱۴۰۱ اصفهان یک خط مترو ساخته‌شده و دو خط در حال ساخت دارد. شهر دارای شرکت اتوبوسرانی و تاکسیرانی و ایستگاه-مسیر دوچرخه است. از برنامه‌های شرکت اسنپ و تپسی در شهر سرویس می‌دهند. 
-
-پروژه راه‌آهن تندرو تهران-قم-اصفهان توسط چین تأمین مالی شده‌است. 
-
-تا ۱۳۹۹ ۴۲ کیلومتر مسیر دوچرخه در شهر اصفهان احداث‌شده که نیاز به اصلاح برای استانداردسازی دارد. 
-
-از سال ۱۳۹۸ توسط ستاد امر به معروف و نهی از منکر، شهرداری، امام جمعه، پلیس و دادستانی کل ممنوع شد، دوچرخه‌سواری بانوان ممنوع است. مخالفان حق دوچرخه‌سواری زنان شامل نماینده اصفهان سید ابو��لحسن مهدوی، امام جمعه محمدتقی رهبر
-، نماینده رهبر و یوسف طباطبایی نژاد هستند. نسل ۴ دوچرخه اشتراکی ۱۳۹۹ وارد شهر شد. 
-
-۳ رینگ ساخته شده‌است. 
-شهرداری تا ۱۴۰۰ حلقه حفاظت یا رینگ ۴ به طول ۸۰ کیلومتر با بودجه ۱۰۰۰ و ۶۰۰ میلیارد ریال می‌ساخت؛ رینگ ۴ ام جلو توسعه شهر بیرون از حلقه حفاظت را می‌گیرد. 
-
-فرودگاه
-فرودگاه بین‌المللی اصفهان که «شهید بهشتی» نام دارد در شمال شرقی شهر و در ۱۸ کیلومتری شهر واقع شده‌است. 
-تأسیس این فرودگاه در سال ۱۳۶۱ اجرایی شده‌است و از این فرودگاه روزانه ۶۰ پرواز در مسیرهای ورودی و خروجی و ۳۰۰ پرواز هفتگی به ۳۰ مقصد در داخل و خارج از ایران صورت می‌گیرد که هر هفته ۴۰ هزار مسافر از طریق این فرودگاه مسافرت می‌کنند. 
-این فرودگاه یکی از پر رفت‌وآمدترین فرودگاه‌های کشور است. 
-به لحاظ اندازه دومین پایانه بار هوایی بزرگ بعد از فرودگاه امام خمینی تهران، اسفند ۹۸ کارگو ترمینال ساخته شد. سال ۹۹ ۲۲۰ تن کالا (یک‌میلیون دلار) به قطر صادر شد. تا ۱۴۰۰ حدود ۵ میلیون دلار صادرات به کشورهای خلیج‌فارس صورت داده شد. 
-پروژه ساخت بندر خشک تعلیق شد. بارانداز به دلیل لجستیک ترانزیت استان اصفهان پیشنهاد شده‌است در این منطقه ساخته شود. 
-
-پادگان هوایی نیروی زمینی ارتش (هوانیروز) مرکز آموزش شهید وطن‌پور اصفهان قسمت جنوب شهر است. 
-
-تعداد هلیپد در شهر ساخته‌شده، ولی هلی پورت ندارد. 
-
-قطار (مترو) شهری
-قطار شهری به نام متروی اصفهان نیز معروف است. این شبکه به سبب گذر از منطقه‌های باستانی این شهر با مخالفان بسیاری همراه گشته و تاکنون به منطقه‌های باستانی همانند: خیابان چهار باغ و سی و سه پل آسیب رسانده‌است. شبکه درون‌شهری مترو دارای ۵ خط جداگانه می‌باشد. خط شماره یک شمالی - جنوبی و دارای بیست و یک ایستگاه است. این خط از شمال غربی آغاز شده و به کوه صفه در جنوب ختم می‌شود. خط شماره دو نیز محور شرقی - غربی دارد که بیست و یک ایستگاه را شامل می‌شود. این خط از شمال شرقی آغاز می‌شود و تا خمینی‌شهر ادامه می‌یابد. خط شماره سه از فولادشهر در جنوب غرب اصفهان آغاز شده و در ایستگاه میدان آزادی به پایان می‌رسد. خط شماره چهار دنباله خط اول تا بهارستان و شهر مجلسی می‌باشد و خط شماره پنج هم دنباله خط اول از سمت شمال به سمت شاهین‌شهر می‌باشد. هم‌اکنون هر سه فاز خط شماره یک حدفاصل شهرک قدس تا پایانه صفه برای استفاده عموم دایر است. در طراحی ایستگاه‌های قطار شهری اصفهان سعی شده از معماری مطابق با الگوهای بناهای تاریخی شهر اصفهان استفاده شود. 
-به گفته شهردار اصفهان در ارتباط با تراموا از قبل مباحثی در اصفهان مطرح و این موضوع به‌طور جدی دنبال شده و تفاهم‌نامه مربوط را با قرارگاه خاتم‌الانبیا تنظیم کردند. 
-
-اتوبوسرانی|اتوبوس
-شهر اصفهان دارای بیش از ۱۰۰ خط واحد اتوبوسرانی در سراسر شهر است. هم‌چنین هم‌اکنون ۴ خط اتوبوس تندرو به طول سیستم ۶۶ کیلومتر و بیش از ۷۰ ایستگاه در نقاط مختلف شهر به مردم خدمات ارائه می‌دهند. پایانه‌های مهم اتوبوسرانی در شهر عبارتند از: پایانه باقوشخانه-پایانه آبشار-پایانه امام علی- پایانه خوراسگان-پایانه ارغوانیه-پایانه جی-پایانه خرم-پایانه صفه و …
-
-دوچرخه
-شهریور ۱۴۰۱ شهرداری به دلایل نامعلوم ۵ کیلومتر مسیر دوچرخه‌سواری را نابود کرد. 
-
-سفر زمینی
-پایانه‌های اتوبوس بین شهری اصفهان شامل: پایا��ه کاوه - پایانه صفه - پایانه زاینده‌رود - پایانه جی و پایانه بابلدشت می‌باشد. 
-ایستگاه راه‌آهن اصفهان سال ۱۳۴۷ ساخته شده‌است. 
-
-پل‌ها
-پلهای مهم قدیمی و تاریخی روی زاینده‌رود سی و سه پل - پل خواجو - پل مارنان - پل جویی و پل شهرستان هستند. 
-
-پلهای مهم نوساز شهر روی زاینده‌رود پل وحید، پل آذر اصفهان، پل غدیر، پل فلزی اصفهان، پل فردوسی و پل بزرگمهر هستند. همچنین پل روگذر امام خمینی (ره) از پلهای مهم و ارتباطی و نماد مهندسی در شهر اصفهان است. پلهای شیخ صدوق - ۲۵ آبان و چمران از دیگر پلهای مهم شهر هستند. 
-
-هزینه اجرای طرح پل چهارم روگذر اصفهان به تهران ۱۲۰ میلیارد تومان است. 
-
-در مسیر پروژه حلقه حفاظتی شهر ۲۳ تقاطع غیر همسطح وجود دارد که پل آفتاب ۱۰ ماهه احداث و مورد بهره‌برداری قرار گرفت و پروژه مجموعه پل‌های سردار شهید سپهبد سلیمانی نیز برنامه‌ریزی‌شده. 
-
-آموزش و علوم
-. 
-
-کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در استان اصفهان دارای ۵۹ مرکز فرهنگی، هنری است. 
-اصفهان تقریبا ۴۰ مدرسه دینی حوزه علمیه داردتقریبا در
-
-استان اصفهان تعداد ۶۷ مرکز علمی و دانشگاهی وجود دارد، از ۳۰ دانشگاه در اصفهان ۵ مورد آن‌ها مادر محسوب می‌شوند. 
-. دانشگاه‌های دولتی وغیر دولتی شامل صنعتی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان) دانشگاه صنعتی مالک اشتر، دانشگاه شهید اشرفی اصفهان، دانشگاه علوم و فنون نظامی امیرالمؤمنین، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی‌شهر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علامه مجلسی، دانشکده فنی و حرفه‌ای شهید مهاجر اصفهان، دانشکده فنی و حرفه‌ای سروش، دانشگاه علمی کاربردی اصفهان، دانشگاه پیام نور اصفهان و غیره است. مدارس دولتی امروز مانند گذشته عملکرد خوبی ندارند و خانواده‌هایی که از تمکن مالی بالایی برخوردار هستند به‌راحتی مدارس غیردولتی را انتخاب می‌کنند اما هزینه چند میلیون تومانی مدارس غیردولتی برای برخی بسیار سنگین است فرماندار اصفهان درباره آن در جلسه شورای آموزش و پرورش شهرستان اصفهان گفت: ما به‌طور قانونی نمی‌توانیم برای مدارس تعیین کنیم که مبلغ مشخصی را از والدین دریافت کنند. خانه ریاضیات اصفهان واحدی غیردولتی زیر نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و شهرداری اصفهان و با هدف آماده‌سازی نوجوانان و جوانان برای تحقق اهداف فرهنگی آموزشی، ارتقای کیفیت آموزش ریاضی و بهبود روش‌ها و پژوهش‌های علمی کاربردی جهت ارتقای دانش ریاضی فعالیت می‌کند و ۱۳۷۷ تأسیس شده‌است. شهر علم یک مجموعه تحت حمایت شهرداری غیردولتی آموزش شامل خانه فیزیک، آمار، زیست‌شناسی و فیزیک در خیابان آزادگان (سعادت‌آباد) می‌باشد. اداره کل آموزش و پرورش استان اصفهان در خیابان باغ گلدسته می‌باشد. 
-
-مدرسه‌ها شامل دبیرستان ادب، دبیرستان هراتی، هنرستان هنرهای زیبا (اصفهان)، دبیرستان بهشت آئین و مرکز آموزشی شهید اژه‌ای مدرسه آمریکایی اصفهان است. مرکز آموزش نجوم ادیب وابسته به شهرداری است. 
-
-اسفند ۱۳۹۹ دانشگاه صنعتی ربات کنترل از راه دور زیرآب را طراحی کرد و ساخت. 
-
-شهریور ۹۹ حداقل و حداکثر شهریه مهدکودک عادی بین ۲۹۰ تا ۴۹۰ هزارتومان برای هرماه شد کل طول سال ۹۹ ۴۰ هزار کودک زیر ۴ سال تا ۶ سال در مهدهای کل استان اصفهان پذیرش شدند. 
-انجمن شرکت‌های د��نش‌بنیان سال ۲۰۱۸ تشکیل شد. 
-
-پژوهشکده مواد و انرژی اصفهان از سال ۱۳۶۴ تأسیس شد. 
-از سازمان ملی استاندارد، پژوهشگاه استاندارد اصفهان
-پژوهشگاه دانش‌های بنیادی پژوهشکده ریاضیات شعبه اصفهانپژوهشگاه ۵ جی ارتباطات نسل پنجپژوهشگاه مهندسی بحران‌های طبیعی و پدافند غیرعامل، پژوهشگاه اپتیک و لیزر صاایران اصفهان و بقیه فعال هستند. 
-در ۱۴۰۰ دانشگاه صنعتی نخستین آزمایشگاه میکرو و نانو حباب ایران را ساخت. 
-حوزه علمیه اصفهان لاکشری نزدیک میدان نقش جهان در خیابان حافظ بدون آشکار شدن محل تأمین بودجه در حال ساخت است. 
-صندوق غیردولتی پژوهش و فناوری اصفهان طبق قانون برنامه سوم توسعه در سال ۸۴ تأسیس شد. 
-مجتمع توزیع مطبوعات اصفهان ۲۸ غرفه دارد. 
-
-رصدخانه اصفهان
-
-امور بین‌الملل
-اگرچه اصفهان پایتخت سیاسی ایران نیست، این شهر نقش فراملی در زمینه‌های مختلف بازی می‌کند به طوری که بسیاری از سیاستمداران برجسته بین‌المللی در سفر خود به ایران، اصفهان را به عنوان یکی از مقاصد خود انتخاب می‌کنند. 
-اقامت افغانستانی‌ها در ایران در شهر اصفهان مجاز است. 
-
-سرکنسول فدراسیون روسیه در اصفهان جزو آثار ملی ایران است. چین برای ساخت کنسول در منطقه دیپلماتیک اصفهان اعلام آمادگی کرده‌است. قرار است درآینده کشورهای دارای کنسولگری، دفاتر خود را در محل مرکز همایش‌های بین‌المللی امام خامنه‌ای دایر کنند. برنامه ابتکار شهروند دیپلمات ابتدای ۱۳۹۹ شروع شد. 
-
-خواهرشهرها
-
-اصفهان تاکنون با ۱۵ شهر، پیمان خواهرخواندگی امضا کرده‌است: 
-شیان، چین: از ۷ مه ۱۹۸۹
-کوالالامپور، مالزی: از ۲۳ ژوئن ۱۹۹۷
-فلورانس، ایتالیا: از ۱۳ سپتامبر ۱۹۹۸
-سنت پترزبورگ، روسیه: پیمان‌نامه هم‌یاری از ۲ مه ۱۹۹۹ تا ۱۰ نوامبر ۲۰۰۴ (سپس خواهرخواندگی)؛ تمدید در ۱۱ اکتبر ۲۰۱۴
-یاش، رومانی از ۱۰ مه ۱۹۹۹
-بارسلون، اسپانیا از ۱۴ ژانویه ۲۰۰۰
-ایروان، ارمنستان از ۲۷ آوریل ۲۰۰۰
-کویت، کویت از ۱۹ ژوئن ۲۰۰۰
-فرایبورگ، آلمان از ۲۷ اکتبر ۲۰۰۰: 
-هاوانا، کوبا از ۸ مارس ۲۰۰۱: 
-لاهور، پاکستان از ۲۴ ژوئیه ۲۰۰۴: 
-داکار، سنگال از ۲۵ نوامبر ۲۰۰۹
-بعلبک، لبنان: از ۵ اکتبر ۲۰۱۰: 
-گیونگجو، کره جنوبی پیمان‌نامه هم‌یاری
-پورتو، پرتغال از ۲۰۲۱
-سمرقند، ازبکستان از ۲۰۲۱
-خواهرشهری اصفهان با شهرهای زیر پیشنهاد شده است: 
-حیدرآباد، هند
-کیوتو، ژاپن
-اوسان، کره جنوبی
-بنت، سیستان (شهرداری پیشنهاد کرده‌است) 
-پوتوسی بولیوی (پیشنهاد) 
-قونیه، ترکیه
-خواهرخواندگی اصفهان با یکی از شهرهای عمان پیشنهاد شده‌است. 
-
-اقتصاد
-افزایش دستمزدهای سال ۹۸ به هیچ‌وجه کفاف زندگی ۱۰ روز کارگران را همانند سال‌های گذشته نمی‌داد تا ۱۳۹۹ حدود ۹۰۰ هزار نفر در بخش کارگری استان اصفهان فعالیت می‌کردند، از این تعداد ۸۰ درصد در بخش خصوصی مشغول به کار بودند که در شرایط نابسامان اقتصادی و نوسانات معیشتی در کشور هیچ‌گونه تسهیلاتی از سوی دولت برای آن‌ها در نظر گرفته نشده‌بود. تا سال ۱۳۹۹ بخش قابل توجهی از اقتصاد استان بر خدمات و کشاورزی وابسته بود. استان اصفهان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده بوقلمون در کشور است. تا شهریور ۱۳۹۷ از نظر داروسازی اصفهان قطب سوم داروسازی کشور بود. اصفهان در ۱۳۹۸ رتبه سوم تولید عسل در کشور را داشت. 
-تا اردیبهشت سال ۱۳۹۹ ۵۰۰ هزار نفر حاشیه‌نشین از جمله در منطقه شمال شهر اصفهان وجود داشت. 
-شرکت توزیع برق استان اصفهان زیرمجموعه توانیر سال ۱۳۷۱ تشکیل شد. 
-تا مهر ۱۳۹۹ صنایع‌دستی استان اصفهان ۵۰۰ میلیون دلار درآمد داشت. برای جلوگیری کم‌آبی صنایع خط سوم انتقال آب خلیج‌فارس به اصفهان در حال ساخت بود. اعتراضات کشاورزان استان اصفهان تا ۱۴۰۰ در حال انجام بود. نرخ تورم در سال ۹۹، حدود ۸ / ۳۴ و نرخ بیکاری ۷ / ۹ درصد بوده‌است. در ۱۳۹۹ رستوران‌های فست فود شهر به دلیل گرانی مواد اولیه دچار رکود بودند. بنزین یورو ۴ و نفت گاز یورو ۴ در پالایشگاه اصفهان تولید می‌شود، ظرفیت تثبیت‌شده پالایشگاه روزانه ۳۷۵ هزار بشکه نفت خام است و حدود ۲۳ درصد از بنزین مورد نیاز کشور را تأمین می‌کند. کانال‌های کشاورزی شامل کانال جی شیرساخته شده. سال ۱۳۹۴ اتاق بازرگانی برای کشت فرامرزی با اوکراین تفاهم‌نامه امضا کرد. در استان ۴۲۰ سازمان نیکوکاری مرتبط با کمیته امداد، ستاد اجرایی فرمان امام، و بهزیستی و ادارات در شهر است، سازمانهای مددکاری اجتماعی نیز فعال هستند، ۴۰ مرکز نیکوکاری برای کاریابی و امور اشتغال راه انداخته شده‌است. 
-شهر اپراتور تلفن ثابت دوم دارد. 
-
-برق و انرژی اتمی
-به دلیل دستور استانداری ساختمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی مکلف اند بر روی سقف خود پنل‌های انرژی نصب کنند. 
-نیروگاه شهید منتظری
-نیروگاه هسا
-نیروگاه اسلام‌آباد اصفهان
-نیروگاه چهل‌ستون اصفهان
-یوسی اف اصفهان
-
-هایپرها، بازارها
-هایپرها فروشگاه شهروند، فروشگاه رفاه، بنگاه میوه اصفهان، فدک مال، کوثرشهرداری، هایپراستار و اصفهان مال. بازار گل و گیاه همدانیان بازار گل و گیاه بین‌الملل ارغوان
-و سپاهان مجتمع صنفی عمده فروشان خواربار، خشکبار و مواد غذایی هایپر صنایع‌دستی شهر هنر
-
-کشاورزی
-اصفهان رتبه یکم تولید گیاهان دارویی گلخانه‌ای ایران است. 
-در کل استان هزار و ۵۰۰ واحد گلخانه مستقر است. 
-میوه‌هایی چون انگور، گلابی، سیب، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو و محصولاتی از این قبیل تولید و برداشت می‌شد، کشاورزان از فضله جمع شده برج کبوترها خرید مدفوعات انسان و حیوان برای کود استفاده می‌کردند، تولید و صادرات حاصل غله، عسل، میوه، صیفی، صینی (گندم سفید)، جو، ماش، برنج و نخود، ارزن، ذرت و بذرکتان، بادنجان، کنجد، روغن، انگور، گلابی، سیب درختی، انار، به، زردآلو، خربزه، هندوانه، هلو، زعفران، برنج، پنبه، تنباکو، سبزی، سیب‌زمینی، پیاز و… انجام می‌شده‌است. ۷ سهم از ۳۳ سهم آب حوضه زاینده‌رود متعلق به اصفهان است. 
-
-املاک
-طبق سرشماری آماری ۹۵، ۱۰۰ هزار واحد مسکونی خالی در شهر اصفهان وجود دارد. طبق پروژه اقدام ملی مسکن سهم ۴۱ هزار و ۵۰۰ واحد خانه در سه شهر اقماری جدید بهارستان، فولادشهر و مجلسی و ۲۹ هزارو ۲۸۰ واحد در دیگر شهرهای استان احداث می‌شود. به‌گفته مدیرکل ثبت اسناد و املاک استان اصفهان در استان ۱۰ میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار اراضی وجود دارد. خیابان‌هایی شیخ صدوق جنوبی، مرداویج امیریه و ولیعصر نواحی بسیار گران هستند. 
-
-گردشگری
-بیش از ۸۰ هتل در اصفهان در حال ساخت است. برای جذب سرمایه از طریق توریسم درمانی پروژه ساخت و گسترش شهرک سلامت توسط شهرداری منطقه ۱۰ انجام شده‌است. 
-
-های تک آر اند دی
-موسسات شناخته‌شده شامل پژوهشکده اطلاعات و ارتباطات و گروه پژوهش امنیت شبکه و سیستم، پژوهشکده فولاد، مرکز مهندسی فرایند، علوم و فناوری زیردریا، گروه پژوه�� اپتیک کوانتومی، مهندسی فضای سبز شهری است. 
-
-انسان‌های سرشناس
-باباهای اصفهان به پیران کامل، رئیس و بزرگ، سرکرده، ریش‌سفید طایفه، قلندر و اصولا افرادی که از نظر معنوی به رتبه بالا رسیده و در میان مردم اصفهان سرشناس شده باشند گفته می‌شود. 
-
-میرفندرسکی و میرداماد فیلسوفان مکتب اصفهان بودند. 
-
-شهدا
-محسن حججی
-
-محمد ابراهیم همت
-
-حسین خرازی
-
-محمد حسین کریمی
-
-اسماعیل چراغی
-
-محسن حمیدی
-
-هنر و ادبیات
-حاج مصورالملکی اصفهانی - نقاش
-محمود فرشچیان - نقاش
-صغیر اصفهانی - شاعر
-لیلا فروهر - بازیگر و خواننده
-حسن شماعی‌زاده - ترانه ساز
-نصرالله معین
-جلیل شهناز - موزیسین
-
-سیاسیون
-محمدعلی فروغی - نخست‌وزیر ایران
-حسینعلی منتظری - معاون رهبر ایران
-مرتضی مقتدایی - نماینده خبرگان
-ثریا اسفندیاری - همسر دوم محمدرضا پهلوی
-سید محمد بهشتی - رئیس دیوان عالی ایران
-احمد جنتی - دبیر شورای نگهبان
-
-منیره خانم
-
-صنعت گران و مهندس‌ها
-محمود دهنوی - استاد
-علاءالدین میرمحمدصادقی
-استاد ابراهیم بنای اصفهانی
-اسدالله اصفهانی
-
-منابع
-
-پیوند به بیرون
-شورا اسلامی شهر اصفهان
-
-راهنما
-
-اصفهان
-پایتخت‌های پیشین ایران
-پایتخت‌های پیشین
-شبکه شهرهای خلاق یونسکو
-شهرهای استان اصفهان
-شهرهای اشکانیان
-شهرهای باستانی ایران
-شهرهای ساسانیان
-شهرهای شهرستان اصفهان
-شهرهای هخامنشی
-مرکز استان‌های ایران
-مستعمره‌های سلوکیان
-واژگان بازگشتی
-پل مارنان نام پلی در شهر اصفهان بین پل فلزی و پل وحید واقع شده‌است. این پل در اصل ماربین نام داشته که خود ماربین دیگرگون شده «مهربین» از فرهنگ اوستایی می‌باشذ و چون قرنها قبل از ظهور زرتشت معبد مهرپرستان بر فراز کوهچه آتشگاه از تمام روستاهای اطراف آن مشاهده می‌شده‌است، نام این بلوک هم مهربین بوده که با تصحیف این نام در زبان پهلوی ساسانی به «ماربین» در دوره ساسانیان و به دنبال آن در طول مدت ۱۵ قرن تاریخ اسلامی ایران پیوسته با همین نام شناخته شده‌است و قدمت ساختمان این پل که از زمانهای بسیار دور همچنان که پل جی یا پل شهرستان واسطه اتصال شمالی‌ترین ساحل شهری زاینده‌رود به جنوبی‌ترین ساحل مقابل بوده‌است، پل مارنان نیز وجود داشته و واسطه اتصال دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه در غربی‌ترین قسمت شهر اصفهان بوده است و روستای ماربین از طریق پل مارنان (پل ماربانان و پل ماربین) به روستاهای مقابل آن در ساحل جنوبی رودخانه متصل شده است. شکل امروزی پل مارنان با نمای ساختمانی آن در عصر صفویه تغییری نکرده ولی تعمیرات مکرر داشته‌است. چهار فرسنگ مانده به شهر اصفهان رودخانه زاینده‌رود به شکل مارپیچی راست خم گردیده و وارد اصفهان می‌شود و به همین دلیل گفته‌اند قریه مارنان راماریانان گفته‌اند و در همین محل پل مارنان را ساخته‌اند و جلفا را به قریه مارنان متصل می‌کند. پل مزبور در حال حاضر دارای هفده دهانه است ولی در گدشته، بیشتر از این دهانه داشته‌است که اکنون بسته‌شده‌اند. مدتی هم نام این پل سرفراز نام داشت، دلیل این نام‌گذاری را چنین بیان می‌کنندکه در زمان شاه سلیمان صفوی یکی از ثروتمندان ارامنه این پل را ساخت و به لقب سرفراز نائل گردید و مدتی هم به نام سرفراز مشهور بود. لازم به ذکر است که ثبت تاریخی این پل، در مرحله گردش اداری است. در ضمن این پل در کنار یکی از محله‌های قدیمی اصفهان که محله مارنان می‌��اشد، قرار دارد. 
-
-عکس
-
-منابع
-
- (برگرفته از کتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان نوشته دکتر لطف‌الله هنرفر و وبگاه شهرداری اصفهان) 
-
-پیوند به بیرون
-
-مارنان
-پل‌ها در اصفهان
-مارنان
-پل‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در اصفهان
-شهرت باغ‌های گسترده اصفهان با توجه به موقعیت جغرافیایی اصفهان در مرکز فلات ایران و داشتن رودخانه‌ای مانند زاینده‌رود و مادی‌های منشعب از آن‌که سراسر خاک حاصلخیز این شهر را مشروب می‌کند بی‌جهت نبوده‌است. ایجاد این باغ‌ها مخصوصا در دوره‌هایی که اصفهان پایتخت بوده‌است بیشتر مورد توجه قرار گرفته و نویسندگان تاریخ اصفهان از قرن سوم هجری به بعد همواره به این باغ‌ها اشاراتی داشته‌اند و از آن جمله‌است: باغ عیسی بن ایوب بین محله خشینان (حوالی امامزاده اسماعیل امروز) و یهودیه (جوباره امروز) از قرن چهارم هجری و باغ عبدالعزیز از دوره فرمانروایی علاءالدوله دیلمی کاکویه که در داخل حصار اصفهان قرار داشته‌است. 
-
-تاریخچه
-در دوره سلجوقیه که اصفهان به پایتختی ملکشاه سلجوقی انتخاب شده‌است احداث چند باغ وسیع، اصفهان را به صورت باغی بزرگ و پهناور جلوه می‌داده‌است. نام این باغ‌ها عبارت بوده‌است از: باغ بکر، باغ فلاسان، باغ احمد سیاه، باغ کاران، باغ دشت گور و بیت‌الماء اما مهم‌ترین این باغ‌ها، باغ کاران بوده که منطقه وسیعی را در شمال بستر زاینده‌رود در بر می‌گرفته و خیابان‌های کمال اسماعیل، فردوسی، منوچهری، مجمر، چهارباغ صدر، مشتاق و محله بزرگ خواجو (طرازآباد دوره دیالمه و سلاجقه) در محوطه این باغ قرار داشته‌است و هم‌اکنون یکی از محلات خواجو «باغ کاران» نام دارد. این باغ تا قرن هشتم هجری نیز برقرار بوده و حافظ شاعر مشهور ایران در یکی از غزل‌های خود به این باغ اشارتی دارد که می‌گوید: 
-
-از قرن هشتم تا آغاز عصر صفویه عدم مراقبت و ویرانی در این باغ‌ها راه می‌یابد تا آنجا که جز نام آن‌ها چیزی باقی نمی‌ماند. شاه اسماعیل در محل فعلی میدان بزرگ اصفهان باغ وسیعی به نام «نقش جهان» احداث می‌کند و برای سکونت خود که معمولا برای شکار به اطراف این شهر می‌آمده‌است دستور بنای ساختمانی را به نام «عمارت مهدی» می‌دهد. 
-
-در زمان شاه‌عباس که پایتخت ایران از قزوین به اصفهان انتقال می‌یابد قسمت‌هایی از آن باغ به میدان تبدیل می‌شود و همراه با توسعه شهر و کاخ‌ها و پل‌ها و مساجد و میاد ین و خیابان‌ها، احداث باغ‌های بزرگ هم، شهر اصفهان را به صورت یک باغ سراسری درمی‌آورد. 
-
-فهرست باغ‌ها
-فهرست این باغ‌ها که از آغاز انتخاب اصفهان به پایتختی صفویه در سال ۱۰۰۰ هجری تا افول ستاره اقبال این سلسله در سال ۱۱۳۵ هجری به وجود آمده و هر یک از آن‌ها ده‌ها جریب وسعت داشته به شرح زیر است: 
-باغ ارم
-باغ اعتمادالدوله
-باغ ایشیک آقاسی باشی
-باغ بابا امیر
-باغ بادامستان
-باغ برج و باغ حاج صالح درضلع شرقی چهارباغ نو (مقصود چهارباغ خواجو است) 
-باغ بزرگ عباس‌آباد در ضلع غربی چهارباغ
-باغ پهلوان حسین که مادی نیاصرم از وسط آن می‌گذشته‌است
-باغ تخت در ضلع غربی چهارباغ
-باغ تفنگچی آقاسی
-باغ توپخانه و باغ عسکر
-باغ توشمال باشی
-باغ جزایرخانه
-باغ جشاران یا جوشاران (گشاران) 
-باغ جلودار
-باغ جنت در شمال بستر زاینده‌رود
-باغ جون کمر
-باغ چرخاب
-باغ چهلستون
-باغ چینی خانه در حوالی چهارباغ
-باغ خرگاه یا خیمه‌گاه
-باغ خلیل خانه و توحید خانه
-باغ خیاط خانه
-باغ داروغه دفتر
-باغ داروغه
-باغ دیوان بیگی
-باغ رضاقلی خان
-باغ زرشک
-باغ زین خانه و فتح‌آباد
-باغ سپهسالار
-باغ سلطانعلی خان
-باغ سیف‌الدوله مشهور به باغ آلبالو
-باغ صالح‌آباد و باغ نظر و باغ قراخان در ساحل شمالی زاینده‌رود
-باغ صفی‌آباد
-باغ طاووس خانه
-باغ عمو طاهر
-باغ فراشخانه
-باغ فرنگ
-باغ فیل خانه
-باغ قرچقای خان
-باغ قورچی باشی علیا و سفلی
-باغ قورچی‌ها و باغ انارستان و سقاخانه که در حال حاضر به استثنای باغ چهلستون و باغ هشت‌بهشت و چهار باغ اثر دیگری از باغ‌های مشهور آن زمان باقی نمانده‌است. 
-باغ قوشچیان و غلامان مطبخ
-باغ قوشخانه در محله قد یمی طوقچی که مرکز تربیت قوش‌های شکاری و محل استقبال شاهان صفوی از مهمان‌های خود بوده‌است
-باغ کاج
-باغ کجاوه خانه جنب بازار رنگرزان
-باغ کلاه شاه
-باغ کومه و باغ‌وحش در لنجان اصفهان که شکارگاه و محل نگهداری حیوانات وحشی بوده‌است
-باغ گلدسته باغ شیرخانه در ضلع شرقی چهارباغ
-باغ ماما سلطان
-باغ محمود
-باغ مستمند
-باغ مهردار
-باغ میرآخور
-باغ نارنجستان و عمارتی که داشته‌است
-باغ نسترن در ساحل رودخانه
-باغ نگارستان در حوالی چهارباغ
-باغ وقایع‌نویس
-باغ هزارجریب که از همه باغ‌های دیگر وسیع‌تر و زیباتر بوه و در دامنه شمالی کوه صفه و در محل فعلی دانشگاه اصفهان و شرق و شمال آن گسترده بوده‌است و سیاحان خارجی عصر صفویه و از آن جمله توماس هربرت و ژان شاردن به تفصیل از آن سخن گفته‌اند و توماس هربرت این باغ را در سفرنامه خود «بهشت شاه‌عباس» و نیز باغ عباس‌آباد که به شخص شاه‌عباس اول انتساب دارد نام داده‌است. 
-باغ هشت‌بهشت یا باغ بلبل که کاخ سکونت شاه سلیمان صفوی در این باغ قرار داشته‌است. 
-
-جستارهای وابسته
-بناهای تاریخی تخریب‌شده توسط ظل‌السلطان
-
-منابع
-
-هنرفر، لطف‌الله، آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، وبگاه شهرداری اصفهان
-
-اصفهان
-باغ‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-خیابان چهارباغ یکی از خیابان‌های تاریخی و اصلی اصفهان است و به سه بخش چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا و چهارباغ پایین بخش می‌شود. چهارباغ عباسی یکی از خیابان‌های تاریخی شهر اصفهان است که بین دروازه دولت و سی و سه پل قرار دارد. 
-
-تاریخچه
-
-دو قسمت چهارباغ عباسی و چهارباغ بالا در عصر شاه‌عباس یکم طراحی و اجرا شد و تاریخ تقریبی ساخت آن به سال ۱۰۰۰ هجری قمری (۱۵۹۱ میلادی) برمی‌گردد. چهارباغ پایین (چهارراه تختی تا دروازه دولت) در دوره رضا شاه پهلوی و با همان طرح به چهارباغ دوره صفوی افزوده گردید. 
-
-در گذشته یک جوی آب از میان این خیابان تا زاینده‌رود جاری بوده که درمحل تقاطع‌ها به حوض‌هایی می‌ریخته‌است. در خیابان مسیری خاص برای افراد سواره تعیین‌شده بوده و در اطراف آن باغ‌هایی بوده که میان امرا برای ساخت عمارت تقسیم‌شده بوده، اما عموم مردم نیز می‌توانستند از آنها استفاده کنند. پل الله وردی خان یا سی و سه پل، خیابان چهارباغ را به دو قسمت (خیابان چهارباغ بالا و چهارباغ عباسی) تقسیم می‌کرده و راه ارتباط چهار باغ بالا و چهارباغ عباسی بوده‌است. 
-
-یکی از آثار تاریخی که ظل السلطان حاکم قجری اصفهان قصد تخریب آن را داشت، درختان چهارباغ بوده‌است. روزی به حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی خبر می‌رسد که عده‌ای به دستور ظل السلطان مشغول کندن درختان چهارباغ هستند، حاج آقا نورالله به طلاب مدارس دینی دستور می‌دهد که جلوی این کار را بگیرند، آنها هنگامی به چهارباغ می‌رسند که تعدادی از درختان قطعه‌قطعه شده بود. طلبه‌ها جلوی آنها را می‌گیرند و کتک مفصلی به عمال ظل السلطان می‌زنند و از قطع سایر درختان جلوگیری می‌کنند. 
-ادوارد براون ایران‌شناس بریتانیایی که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار از این خیابان دیدن کرده‌است، ماجرای قطع درختان را در سفرنامه خود با این تفاوت که تعداد درخت‌های قطع‌شده برای ساخت قصری در تهران، زیاد بوده ذکر کرده و البته از طلبه‌هایی که برای حفظ درخت‌ها، عمال ظل السلطان را کتک مفصلی زدند چیزی نگفته. 
-
-در شمال خیابان چهارباغ عباسی در محل میدان دروازه دولت (امام حسین) کاخ جهان‌نما قرار داشته‌است که امروزه اثری از آن نیست. همچنین، در جنوب خیابان چهارباغ بالا در محل میدان دروازه شیراز (آزادی) سردر باغ هزارجریب قرار داشته‌است که آن نیز تخریب شده‌است. 
-
-توصیف چهارباغ در متون تاریخی عصر صفوی
-از میان متون تاریخی عصر صفوی که به توصیف چهارباغ پرداخته‌اند سه اثر بیش از سایر متون دارای اهمیت است؛ تاریخ عالم‌آرای عباسی نوشته اسکندر بیگ منشی، روزنامه «ملا جلال» یا «تاریخ عباسی» نوشته ملا جلال منجم یزدی و نهایتا «روضة الصفویه» نوشته جنابدی. جنابدی در مورد این خیابان چنین نوشته‌است: 
-
- (جنابدی، ۱۳۷۸، ۷۶۱) 
-
-سایر چهارباغ‌ها در اصفهان
-چهارباغ خواجو، خیابان چهارباغ تاریخی دیگر اصفهان است که به موازات چهارباغ عباسی و بین پل خواجو تا چهارراه نقاشی قرار دارد. 
-
-چهارباغ عباسی نیز در دوران معاصر ادامه یافته‌است، با توجه به این امتداد این خیابان از میدان شهدا در شمال شروع و پس از عبور از زاینده‌رود به دروازه شیراز اصفهان در دامنه کوه صفه در جنوب اصفهان ختم می‌شود. 
-
-دو بخش اضافه‌شده به چهارباغ عباسی عبارتند از: 
-چهارباغ پایین در شمال: حد فاصل میدان شهدا تا دروازه دولت (میدان امام حسین) 
-چهارباغ بالا در جنوب: حد فاصل سی و سه پل تا دروازه شیراز اصفهان (میدان آزادی) 
-
-چهارباغ‌ها شامل دو باند سواره‌رو، دو باند ویژه دوچرخه و سه باند پیاده‌رو می‌باشد که چهار ردیف درختان چنار و نارون آن‌ها را از هم جدا می‌کند. 
-
-نگارخانه
-
-جستارهای وابسته
-مدرسه چهارباغ
-کاخ چهارباغ
-چهارباغ خواجو
-چهارباغ بالا
-
-منابع
-
-آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، لطف‌الله هنرفر
-وبگاه شهرداری اصفهان
-ایران در عصر صفوی - راجر سیوری
-جنابدی، میرزا بیگ بن حسن (۱۳۷۸). روضه الصفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. 
-
-آثار دوره صفویان در شهرستان اصفهان
-آثار ملی شهر اصفهان
-اصفهان
-ایران در سده ۱۷ (میلادی) 
-باغ‌های ایرانی در ایران
-باغ‌های ایرانی
-باغ‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-بناهای تاریخی شهرستان اصفهان
-پارک‌های عمومی شهری
-جاذبه‌های گردشگری اصفهان
-خیابان‌ها در اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در اصفهان
-کاخ چهل‌ستون اصفهان از بناهای تاریخی اصفهان است. کاخ چهل‌ستون که بالغ بر ۶۷۰۰۰ متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‌عباس یکم احداث آن آغاز شد و در وسط آن عمارتی ساخته‌شده بود. شاه‌عباس اول، کوشکی در میان باغ بنا نهاد که این کوشک هسته اولیه کاخ را تشکیل داد که تالار میانی کاخ چهل‌ستون و غرفه‌های چهار گوشه آن را در بر می‌گرفت. در سلطنت شاه‌عباس دوم، ساختمان تکمیل شد و در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شده‌است و تالار آینه، تالار ۲۰ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آینه‌کاری و کاشی‌کاری دیوارها و سقف‌ها افزوده شده‌است. در ابتدا به‌جای آینه نقاشی‌هایی وجود داشته ولی بعد از آتش گرفتن کاخ و به هنگام پاک‌سازی آن از دوده قسمتی از سقف ایوان را آینه‌هایی از نقره به‌جای جیوه استفاده کردند. 
-
-تالار مرکزی کاخ که اختصاص به میهمانان خارجی و شخصیت‌های کشورهای دیگر داشت حاوی نقاشی‌هایی است که وقایع تاریخی دوران‌های مختلف را بیان می‌دارند. این سالن با شکوه که بر گنبدی منقوش استوار است با لچکی‌های رنگارنگ و طرح‌های طلایی و شفاف از شاهکارهای هنری آن عصر محسوب می‌شوند. 
-
-ساختمان کاخ
-عمارت چهل‌ستون که عمارت اصلی درون باغ است، بر اساس کتیبه‌ای که در سال ۱۳۲۷ شمسی از زیر گچ اندودهای بنا آشکار شد در سال ۱۰۵۷ هجری قمری ساخته‌شده است و تا آن زمان تاریخ ساختمان آن را به درستی نمی‌دانستند. 
-
-ایوان کاخ چهل‌ستون مرکب از دو بخش است یک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفیع استوار است چهار ستون وسط که بر روی ۴ شیر سنگی قرار گرفته و حجاری آن‌ها به گونه‌ای است که دو شیر به یک سر انسان نشان داده می‌شود. جهش آب در حوض میان تالار از دهان چهار شیری که در چهار گوشه حوض قرار دارند و فواره‌های سنگی مسیر جوی کوچک اطراف کاخ صفای مخصوصی به این قصر می‌داده است. قسمت دیگر که کمی مرتفع‌تر است سردر ورودی تالار را تشکیل می‌دهد و در بعضی منابع آن را تالار آینه نامیده‌اند. این قسمت بر دو ستون قرار گرفته و سراسر آن مزین به آینه‌کاری وسیع و پرکاری است که در آن آینه‌های ریز و خوش‌نقش به صورت معرق در کنار آینه‌های قدی و خشتی به کار رفته‌اند. سقف ایوان نیز با نقاشی‌های گوناگونی که در قابهای چوبی ظریفی به اشکال مختلف هندسی محصور شده‌اند تزیین یافته است. تصویر قرینه حوض مرمرین وسط ایوان در تزئینات سقف مشاهده می‌شود. این قرینه‌سازی شباهت بسیاری با ایوان عالی‌قاپو دارد. 
-
-قسمت‌های دیدنی عمارت چهل‌ستون
-تالار ۱۸ ستون
-تالار آینه
-شیرهای سنگی چهار گوشه حوض مرکزی
-تزئینات عالی طلاکاری و نقاشی‌های سالن پادشاهی
-تصویری از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص
-آثاری مانند سر در مسجد قطبیه و سر درهای زاویه درب کوشک و آثاری از مسجد درب جوباره و مسجد آقاسی که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌است. 
-
-وجه تسمیه
-اگرچه انعکاس ستونهای بیست­گانه تالارهای چهلستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بیان می­کند ولی در حقیقت عدد چهل در ایران کثرت و تعدد را می­رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهلستون به علت تعدد ستونهای کاخ می­باشد. 
-
-ویژگی‌ها
-
-سقف باشکوه نقاشی تالار ۲۰ ستون و سقف آینه‌کاری تالار آینه و مدخل آینه‌کاری تالار جلوس شاه‌عباس دوم. 
-ستون‌های عظیم تالارهای ۲۰ ستون و تالار آینه که هر یک از آن‌ها تنه یک درخت چنار است. 
-شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره‌های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری در عهد صفویه است. 
-تزیینات عالی طلا کاری سالن پادشاهی و اتاق‌های طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که شاهان صفوی را به شرح زیر نشان می‌دهد: 
-شاه‌عباس یکم در پذیرایی از ولی محمدخان فرمانروای ترکستان (مشاهده) 
-شاه اسماعیل یکم در جنگ چالدران (مشاهده) 
-شاه تهماسب یکم در پذیرایی از همایون پادشاه هندوستان (مشاهده) 
-شاه اسماعیل یکم در جنگ با شیبک خان ازبک (نبرد مرو) (مشاهده) 
-شاه‌عباس دوم در پذیرایی از ندرمحمد خان امیر ترکستان در سلسله اشترخانیان (مشاهده) 
-نادرشاه افشار در جنگ کرنال تابلوی بزرگی که در سلطنت وی شده‌است. (مشاهده) 
-تصویری از شاه‌عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه کاخ چهل‌ستون وجود دارد که در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ خورشیدی از زیر گچ خارج شده‌است. 
-آثار پراکنده‌ای از دوران صفویه مانند سردر «مسجد قطبیه» و سردرهای «زاویه درب کوشک» آثاری از «مسجد درب جوباره» یا «پیر پینه‌دوز» و «مسجد آقاسی» که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ نصب شده‌است. 
-سال ساختمان کاخ چهل‌ستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج‌شده، مصراع: «مبارک‌ترین بناهای دنیا» می‌باشد که به حساب حروف ابجد سال ۱۰۵۷ هجری قمری (مصادف با ۱۰۲۶ هجری خورشیدی و ۱۶۴۷ میلادی) می‌شود، یعنی پنجمین سال سلطنت شاه‌عباس دوم. 
-سنگ شیرها و مجسمه‌های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه‌ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر صفویه یعنی آینه‌خانه و عمارت سرپوشیده باقی‌مانده و به این محل منتقل شده‌است. 
-تندیس‌های چهارگانه در گوشه‌های استخر باغ، آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها هستند. 
-اگرچه انعکاس ستون‌های بیست‌گانه تالارهای کاخ چهل‌ستون در حوض مقابل کاخ، مفهوم چهل‌ستون را بیان می‌کند، علاوه بر آن عدد چهل در ایران قدیم کثرت و تعدد را می‌رساند و وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل‌ستون می‌تواند به علت تعدد زیاد ستون‌های این کاخ نیز باشد. 
-در ابتدا ستون‌ها با پوششی از آینه‌کاریهای زیبا تزیین شده بوده که در زمان حکومت ظل السلطان قاجار در اصفهان این آینه‌کاری‌ها تخریب شده‌است و روی نقاشی‌های صفوی با گچ پوشانده شده‌است. 
-انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴ – ۱۳۲۶) اصلی‌ترین نهاد سیاسی و تصمیم‌گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌است. این انجمن بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل کاخ چهل‌ستون اصفهان تشکیل شده‌است. 
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-
-منابع
-
-کتاب «آشنایی با شهر تاریخی اصفهان» نوشته «دکتر لطف‌الله هنرفر» 
-کاخ چهل‌ستون - دانشنامه اسلامیکا
-وبگاه شهرداری اصفهان
-
-پیوند به بیرون
-چهل‌ستون مرکز تحقیقات کوثر
-چهل‌ستون مجله اینترنتی بیست ستون
-عمارت چهل‌ستون ایرانیمو
-
-آثار دوره صفویان در شهرستان اصفهان
-آثار ملی ایران
-آثار ملی شهر اصفهان
-باغ‌های ایرانی در ایران
-باغ‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-بناهای تاریخی شهرستان اصفهان
-جاذبه‌های گردشگری اصفهان
-دربار صفوی
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌های کامل‌شده در ۱۶۴۶ (میلادی) 
-ساختمان‌ها و سازه‌های کامل‌شده در سده ۱۷ (میلادی) 
-کاخ‌های ایران
-کاخ‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-معماری دوره صفویان
-معماری دهه ۱۶۴۰ (میلادی) 
-معماری سده ۱۷ (میلادی) 
-میراث جهانی یونسکو در ایران
-واژه‌ها و عبارت‌های فارسی
-میدان نقش جهان همچنین معروف با نام تاریخی میدان شاه و پس از انقلاب ۱۳��۷ ایران با نام رسمی میدان امام، میدان مرکزی شهر اصفهان است که در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد. 
-
-بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه (مسجد امام)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه که ورودی اصلی بازارچه اصفهان است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شده‌است که عموما جایگاه عرضه صنایع‌دستی اصفهان می‌باشند. 
-
-میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید. 
-
-نام‌شناسی
-این میدان پس از ساخت میدان شاه نام گرفت. این میدان در زمان ثبت با همین نام در فهرست میراث جهانی ثبت شد و در حال حاضر در این فهرست با نام میدان امام ثبت شده‌است. 
-
-تا پیش از دوره صفویه، باغی به نام نقش جهان وجود داشته‌است. 
-در زمان شاه‌عباس دوم به دلیل شلوغ شدن بیش از حد بازار اطراف و فروشندگان تصمیم بر آن شد که علاوه بر میدان عتیق (یا میدان کهنه) و میدان شاه، میدان دیگری ساخته شود. این میدان که محلش بسیار نزدیک به میدان شاه و پشت مسجد شیخ لطف‌الله بود، میدان نو نام گرفت. از آنجا که عمارت قدیمی در باغ نقش جهان هم‌زمان با ساخت این میدان، تخریب و مصالح آن در آنجا استفاده شد، میدان نو را میدان نقش جهان نیز می‌نامیدند. 
-
-در گذر زمان هر دو میدان کهنه و نو تخریب و ناپدید شدند ولی میدان شاه پابرجا ماند. در سال‌های اخیر میدان کهنه بازسازی شده‌است اما میدان نو که زیبایی و جذابیت آن دو میدان را نداشت، به دست فراموشی سپرده شد و تنها نام مستعار آن، نقش جهان، تبدیل به نام دیگر میدان شاه یا میدان امام خمینی شد. 
-
-بسیاری از سیاحان و جهانگردانی که در زمان‌های گذشته به توصیف شهر اصفهان پرداخته‌اند از شکوه و عظمت میدان نقش جهان سخن بسیار گفته‌اند و از بازدیدهای سفیران و نمایندگان خارجی و اتباع کشورهای دیگر در این میدان خاطراتی را شرح داده‌اند و بسیاری از مذاکرات تاریخی بین دولتمردان ایرانی و فرستادگان خارجی در میدان نقش جهان انجام می‌شد. 
-
-جغرافیا و مشخصات
-میدان نقش جهان، می‌دانی مستطیل شکل درازای ۵۶۰ متر و پهنای ۱۶۰ متر (طول ۴۴۰ قدم و عرض ۱۶۰ قدم) در مرکز شهر اصفهان است. 
-
-پیرامون میدان دویست حجره دو طبقه قرار دارد. افزون بر آن چهار بنای عالی‌قاپو، مسجد شاه، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه نیز در میانه چهار ضلع این مستطیل ساخته شده‌اند. 
-
-تاریخچه
-
-پیش از آن‌که شهر اصفهان به پایتختی ایران صفوی برگزیده شود در محل این میدان باغی گسترده و وسیع وجود داشته‌است به نام «نقش جهان». این باغ همچنین محل استقرار ساختمان‌های دولتی و کاخ فرمانروایان تیموری و آق‌قویونلوها بود. در آن زمان بخش می‌دانی باغ، «در کوشک» نام داشت. این بخش در ضلع غربی میدان نقش جهان امروزی و در محل ساخت کاخ عالی‌قاپو قرار داشته‌است. 
-
-در دوران سلجوقیان، دست‌کم بخشی از باغ نقش جهان به نام به میدان «کوشک» بوده‌است. دستگیری برکیارق از سوی برادرش محمود در این میدان رخ داده‌است. همچنین میدان کوشک، جایگاه اعدام محکومان به اعدام و برگزاری برخی از آیین‌های رسمی همچون جشن نوروز بوده‌است. 
-
-از ابتدای سلطنت شاه‌عباس اول، سطح میدان در اندازه بسیار بزرگتر از میدان کوشک سابق تسطیح شده و بارها آیین چراغانی و آتش‌بازی در آن برپا شده‌است. منابع گوناگون، بنای به شکل فعلی را در دوره سلطنت شاه‌عباس اول و به سال ۱۰۱۱ قمری دانسته‌اند. استاد محمدرضا و استاد علی‌اکبر اصفهانی، نام دو تن از معمارانی است که میدان را طرح‌ریزی نموده و آن را به شکل فعلی بنا نهاده‌اند. نام این دو معمار بر سردر بناهای پیرامونی میدان به چشم می‌خورد. 
-
-در طرح این میدان، از میدان سابق عتیق در اصفهان الگو برداری شد. بر روی‌هم‌رفته این نوع طراحی میدان، که از آن با نام میدان ایرانی نام‌برده می‌شود و پیوندی از بازار، مرکز حکومتی و محل مذهبی (مسجد) است، پیش از میدان نقش جهان نیز در اصفهان در میدان کهنه یا همان عتیق که الگوی اصلی میدان نقش جهان و قدیمی‌ترین نمونه این نوع از میدان است، در یزد در میدان امیرچخماق، در قزوین در میدان شاه و در تبریز در میدان صاحب آباد دارای سابقه بوده‌است. 
-
-
-
-با محاسبه حروف ابجد مصراع دوم این شعر تاریخ اتمام ساخت (۱۰۴۶ قمری معادل ۱۰۱۵ شمسی و ۱۶۳۶ میلادی) به دست می‌آید. در طول دوران ساخت میدان و پس از آن در سراسر دوران صفویه، میدان زنده و فعال بوده، لیکن در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، به تدریج از رسیدگی به میدان خودداری شده‌است. در ایام سلطنت شاه سلطان حسین، جوی‌های آب به تدریج راکد شده و آخرین درختان باقی‌مانده از درختانی که شاه‌عباس به دست خود کاشته بود، خشکیده‌اند. 
-
-در دوره قاجار، این میدان نیز مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی‌توجهی قرار گرفت. بخش‌هایی از میدان در طول دوران آشفتگی ایران از حمله اشرف افغان تا استقرار حکومت قاجاریه، تخریب شد. بخش‌هایی نیز از جمله عمارت نقاره‌خانه در دوره قاجار از میان رفت. از زمان حکومت رضا شاه تا امروز، کار مرمت و بازسازی این ابنیه به‌طور مداوم ادامه دارد. 
-
-تاریخچه معاصر
-میدان نقش‌جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است. همچنین این میدان در اردیبهشت ۱۳۵۸ و جزء نخستین آثار ایرانی میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده‌است. طرح موضوع منظر فرهنگی در اجلاس یونسکو برای آثار ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی، و پس از آن ساخت برج جهان‌نما به ارتفاع ۵۰ متر (در ۱۴ طبقه) در فاصله ۷۰۰ متری میدان نقش جهان (و در منظر تاریخی و فرهنگی میدان) در سال ۱۳۷۵ موجب شد تا موضوع قرارگرفتن میدان در فهرست «میراث درخطر» یونسکو برای اولین بار در سال ۱۳۸۰ طرح گردد. سهامدار اصلی این برج شهرداری اصفهان بود و شورای شهر اصفهان در حمایت از شهرداری، دخالت یونسکو را محکوم می‌کرد. 
-
-با اصرار شهرداری بر ادامه کار، یونسکو در سال ۲۰۰۲ بازرسانی را برای بازدید از محل به اصفهان فرستاد. بازرسان یونسکو اعلام کردند «میدان نقش جهان را نمی‌توان منفرد و مجزا از اطراف آن دید.» این کارشناسان افزودند «خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان مخدوش شده و دولت ایران موظف است نسبت به تعدیل برج جهان‌نما اقدام کند.» بر همین اساس سازمان یونسکو تا فوریه ۲۰۰۴ به ایران مهلت داد تا نسبت به تعدیل ۴ طبقه از برج اقدام نماید. 
-
-درگیری میان شورای شهر و شهرداری اصفهان از یک‌طرف و سازمان میراث فرهنگی و استانداری اصفهان به دادگاه انقلاب نیز کشیده شد و حتی سید محمد خاتمی رئیس‌جمهور وقت نیز مجبور به دخالت گردید. سرانجام با پرداخت بخشی از خسارات شهرداری توسط سازما�� میراث فرهنگی، برج جهان‌نما در تاریخ ۸ بهمن سال ۱۳۸۴ تعدیل گردید و دوطبقه بالایی آن تخریب شد تا به منظر فرهنگی میدان آسیبی وارد نشود. 
-
-بناهای پیرامونی
-در پیرامون میدان، مشهورترین و عظیم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان مانند مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه (در ضلع جنوبی)، مسجد شیخ لطف‌الله (در ضلع شرقی)، عمارت عالی‌قاپو (در ضلع غربی) و سردر قیصریه (در ضلع شمالی) ساخته شده‌است. اطراف میدان را چهار بازار بزرگ احاطه کرده‌اند. عایدات چهار بازار اطراف میدان، در سال ۱۰۱۷ قمری وقف چهارده معصوم شده‌است. ولی قلی شاملو در کتاب قصص الخاقانی می‌نویسد که شاه‌عباس در سال ۱۰۱۴ بازار دور میدان نقش جهان اصفهان، کاروانسرای بزرگ آنجا، بنای قصیریه، و حمام شاهی را وقف سادات مدینه و به خصوص برای هزینه ازدواج دختران و پسران سید این شهر کرده‌است. همزیستی ابنیه تجاری با ساختمان‌های حکومتی و مذهبی و همچنین وجود قدیمی‌ترین دروازه بازی چوگان جهان در میانه میدان از جاذبه‌های معماری میدان است. 
-
-مسجد شاه
-
-این مسجد، مهم‌ترین مسجدی است که از دوره صفویان در ایران برجای مانده‌است. کار ساخت این مسجد در سال ۱۰۲۰ هجری قمری آغاز شده و تزئینات نهایی آن در زمان شاه سلیمان به سال ۱۰۴۷ ه‍. ق (معادل ۱۶۱۲ میلادی الی ۱۶۳۰ م.) پایان رسیده‌است. معمار این مسجد استاد علی‌اکبر اصفهانی و کتیبه سر در آن به خط علیرضا عباسی است. علاوه بر آن کتیبه‌های دیگری به خط عبدالباقی تبریزی و محمدرضا امامی در جای‌جای مسجد وجود دارد. ارتفاع گنبد این مسجد ۵۲ متر، ارتفاع مناره‌های اصلی ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های ورودی ۴۲ متر است. از ویژگی‌های این مسجد کاشیکاری بسیار زیبا و هنرمندانه، رابطه معماری و بصری مسجد و مناره‌های چهارگانه آن با میدان، نابرابری محور میدان با قبله و تصحیح آن در دهلیزهای ورودی و بازتاب صدا در زیر گنبد مسجد است. این مسجد در گذشته به نام‌های مسجد مهدی، مسجد جامع، مسجد سلطانی، مسجد شاهی، جامع کبیر عباسی و مسجد شاه معروف بوده و امروزه مسجد امام نامیده می‌شود. 
-
-سردر قیصریه
-
-سردر قیصریه بنایی است در ورودی اصلی بازار بزرگ اصفهان. این بنا در گذشته نه‌چندان دور دارای سه‌طبقه و اکنون دارای دو طبقه است. طبقه سوم آن‌که تخریب‌شده، نقاره‌خانه را تشکیل می‌داده‌است که در آن با صدای موسیقی، اوقات روز را اعلام می‌کرده‌اند. این سردر به بازار بزرگ اصفهان باز می‌شود و در گذشته راه اصلی بازار اصفهان بوده‌است. سردر قیصریه شامل چهار در فرعی، یک دروازه اصلی و یک حوض بوده که حوض آن حدود دهه ۱۳۴۰ شمسی به باغچه تبدیل شد، ولی اکنون احیا شده‌است. علت نامگذاری این بنا، شباهت آن به یکی از بناهای شهر قیصریه بوده‌است. بر بالای سردر، نقاشی‌هایی به قلم رضا عباسی به چشم می‌خورد. ناقوس دیر هرمز و همچنین ساعت موجود در قلعه پرتغالی‌های جزیره هرمز (به قطر حدود ۸۰ سانتیمتر)، پس از فتح آن جزیره به اصفهان آورده شد و در بالای این سردر نصب شد. 
-
-عالی‌قاپو
-
-کاخ عالی‌قاپو در ضلع غربی میدان در ۶ طبقه و به زیربنای حدود ۱۸۰۰ مترمربع، احداث شده‌است. ارتفاع نهایی این کاخ از سطح میدان ۳۴ متر بوده و در هر طبقه تزئینات هنری خاص خود را دارد. از خصوصیات بارز این بنا وجود خاصیت واکنش صوت و صدا در محل ورودی، تالار پذیرایی بسیار زیبا، تالار اصلی موسیقی و ۵۳ اتاق به منظور استفاده جهت اتاق نشیمن، اتاق جلسه، دولت‌خانه و محل استقرار سفرا و میهمانان است. همچنین در پشت ساختمان عالی‌قاپو نیز پلکان مارپیجی وحود دارد که در گذشته برای اذان گفتن از آن بالا می‌رفتند. سازه بنا برپایه دیوارهای باربر و تیرها و ستون‌های چوبی استوار است. اکنون بسیاری از معماران در حال مرمت سقف رنگی ان هستند. 
-
-برخی کارشناسان نظیر آندره گدار و لطف‌الله هنرفر براساس نظر اسکندربیک منشی (که در کتاب عالم‌آرای عباسی منعکس‌شده) اعتقاد دارند که این بنا شالوده‌ای تیموری دارد و در مقابل کارشناسانی مانند اوژنیو گالدیری طرفدار نظریه جدیدالاحداث بودن کل بنا هستند. شاه‌عباس به منظور قداست بخشیدن به کاخ عالی‌قاپو، دری از درهای رواق مرقد علی را که با دری نو جایگزین شده بود، برای مدخل ورودی استفاده نمود. در زمان سلطنت شاه‌عباس، در این باغ محلی وجود داشته که بستخانه نامیده می‌شده و مقروضین و محکومان و مجرمان، تا زمانی که می‌توانستند با هزینه شخصی در آن مکان بمانند از مجازات مصون بودند. 
-
-در ۳ آذر ۱۳۹۹ یک توپ جنگی باقیمانده از صفویه مقابل آن نصب شد. 
-
-مسجد شیخ لطف‌الله
-
-مسجد شیخ لطف‌الله یکی از بناهای پیرامونی میدان است که به عنوان مسجد اختصاصی شاه‌عباس بکار می‌رفته این مسجد به دستور شاه‌عباس ساخته شده‌است و تامارا سون آن را به عنوان یکی از زیباترین بناهای مذهبی دنیا عنوان می‌کند. این بنا در سمت مشرق میدان قرار دارد. این مسجد در دوره قاجار به شدت تخریب شد و در زمان رضا شاه بازسازی گردید. کاشیکاری فعلی پوشش بیرونی آن مربوط به سال ۱۳۱۵ شمسی است. گنبد این بنا ۳۲ متر ارتفاع داشته و ساخت آن ۱۷ سال به طول انجامیده‌است. تفاوت این بنا با سایر مساجد دوره صفوی این است که مسجد شیخ لطف‌الله دارای صحن نیست و مناره نیز ندارد. سردر مسجد به قلم ثلث علیرضا عباسی خوشنویس معروف صفوی مزین است. 
-
-ابنیه تخریب‌شده
-غیر از ابنیه‌ای که اکنون موجودند، یادبودهای دیگری نیز در میدان نقش جهان وجود داشته که به تدریج کاربرد خود را از دست داده و از میان رفته‌اند. سرستون‌های مرمرین که احتمالا از تخت جمشید فارس به اصفهان آمده بودند (امروزه یکی به چهلستون منتقل‌شده و دیگری در موزه ایران باستان تهران قرار دارد)، ۱۱۰ عراده توپ اسپانیایی (غنیمت فتح جزیره هرمز به وسیله امام قلی خان)، میله قپق به ارتفاع چهل متر در مرکز میدان (که امروزه به کلی از میان رفته‌است) و نیز بنایی که ساعتی اروپایی در آن نصب‌شده بوده از آن‌جمله‌اند. همچنین در مجاورت مسجد شیخ لطف‌الله، مدرسه‌ای به نام مدرسه خواجه‌ملک (بعدها مدرسه شیخ لطف‌الله) وجود داشته که در زمان قاجاریه از میان رفته‌است. 
-
-کارکرد
-
-گذشته
-این میدان در سده یازدهم هجری قمری (سده هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده‌است. شوالیه ژان شاردن فرانسوی میدان نقش جهان را زیباترین میدان دنیا دانسته‌است. در دوره شاه‌عباس بزرگ و جانشینان او، این میدان در روزهایی که جشن‌های سلطنتی برپا بود، محل بازی چوگان، رژه ارتش، چراغانی، و نمایش‌های گوناگون بوده و در سایر روزها محل گردش و خرید مردم بوده‌است. 
-
-دو دروازه سنگی چوگان از آن دوره هنوز در میدان باقی است که از انجام ورزش چوگان در آن دوره حکایت می‌کند و قدیمی‌ترین دروازه چوگان دنیاست. طرح این میدان تا جایی در نحوه اجرای بازی چوگان تأثیر داشته‌است که زمین‌های ورزشی هارلینگام و سایر زمین‌های چوگان معروف، کم و بیش از روی این میدان ساخته شده‌اند. این میدان همچنین محل برگزاری جمعه بازارهای عظیم بوده‌است. یکی از اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده‌است، بازگشت پیروزمندانه امام قلی خان از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بوده‌است. شاردن نقل می‌کند که در مواقع جشن، تا پنجاه هزار چراغ در میدان روشن می‌شده‌است. شرح مفصل این میدان را جهانگردان نامدار اروپایی مانند شوالیه شاردن، ژان باتیست تاورنیه، پیترو دلاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و دیگران که از روزگار صفوی به بعد از اصفهان دیدن کرده‌اند، به‌دست داده‌اند و همه آنان زیبایی میدان را ستوده‌اند. 
-
-معاصر
-
-پس از پیروزی انقلاب ۵۷، این میدان محل برگزاری نماز جمعه و اجتماعات سیاسی نیز می‌باشد. چمن‌های این میدان همچنین تبدیل به فضایی برای نشستن خانواده‌ها در جوار اجاق‌گاز پیک‌نیکی شده که منظره خوشایندی برای گردشگران نیست. تصویر بخشی از این میدان، بر پشت اسکناس‌های بیست‌هزار ریالی درج شده‌است. حجره‌های دور تا دور میدان از گذشته‌های دور به فروش صنایع‌دستی اشتغال دارند. اگرچه در سال‌های اخیر ورود صنایع‌دستی چینی و پاکستانی موجب کاهش رونق فروش صنایع‌دستی اصیل ایرانی شده بود، ولی با موانع قانونی به تدریج فروش صنایع‌دستی خارجی در این حجره‌ها محدودتر شده‌است. در حال حاضر خطر تغییر کاربری این فروشگاه‌ها از صنایع‌دستی به اسباب‌بازی و خوراکی، هویت میدان را تهدید می‌نماید. به همین لحاظ مقررشده تا در سال ۱۳۸۹، پرونده ثبت ملی و جهانی صنایع‌دستی میدان نقش جهان تشکیل گردد. گاه خود میدان نقش‌جهان نیز دستمایه هنر هنرمندان قرار گرفته‌است. مغازه‌های اطراف میدان نیز متعلق به موقوفه صارمیه استانداری اصفهان است. 
-
-جستارهای وابسته
-فهرست آثار تاریخی اصفهان
-جدول مکانی میراث جهانی بر اساس منطقه
-
-منابع
-
-کتاب‌شناسی
-لطف‌الله هنر فر آشنایی با شهر تاریخی اصفهان و گنجینه آثار تاریخی اصفهان انتشارات ثقفی ۱۳۴۴
-
-پیوند به بیرون
-
-میدان نقش جهان در بریتانیکا
-میدان نقش جهان در میراث جهانی یونسکو
-تصاویر میدان نقش جهان در ایسنا، نسخه آرشیو در وی‌بک ماشین
-تصاویر میدان نقش جهان در آنسپلش
-
-آثار ملی شهر اصفهان
-بناهای تاریخی شهرستان اصفهان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۶۲۹ (میلادی) در ایران
-جاذبه‌های گردشگری اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌های کامل‌شده در ۱۶۲۹ (میلادی) 
-معماری اسلامی
-معماری ایرانی
-معماری دوره صفویان
-معماری دهه ۱۶۱۰ (میلادی) 
-میدان نقش جهان
-میدان‌ها در ایران
-میدان‌های استان اصفهان
-میدان‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-میراث جهانی یونسکو در ایران
-نمادهای اصفهان
-نمادهای ملی ایران
-سی‌وسه‌پل یا پل الله‌وردی‌خان، پلی است با ۳۳ دهانه، ۲۹۵ متر طول و ۱۴ متر عرض، که زیرنظر الله‌وردی‌خان اوندیلادزه و با معماری استاد حسین بنا اصفهانیبر روی زاینده‌رود در شهر اصفهان و همزمان با حکومت شاه‌عباس صفوی ساخته‌شده و جای برگزاری مراسم جشن آب‌پاشان و همچنین مراسم خاج‌شویان ارامنه اصفهان در دوره صفویه بوده‌است. اندیشه بنای سی‌وسه‌پل در سال ۱۰۰۸ هجری قمری و در دوازدهمین سال پادشاهی شاه‌عباس یکم به وجود آمد و در سال ۱۰۱۱ هجری قمری، الله‌وردی‌خان اوندیلادزه گرجی، ��ردار مشهور او مأمور اتمام ساختمان پل گردید. در سفرنامه‌های سیاحان اروپایی آن دوران، به برگزاری این جشن اشاره‌هایی شده‌است. در این جشن که در ۱۳ تیرماه هر سال برگزار می‌شد مردم با پاشیدن آب و گلاب روی یک‌دیگر در این مراسم شرکت می‌کرده‌اند. ارامنه جلفای اصفهان هم مراسم خاج شویان خود را در محدوده همین پل برگزار می‌کرده‌اند. این پل یکی از شاه‌کارهای معماری و پل‌سازی ایران محسوب می‌شود و از زیبایی و عظمت منحصر به فردی برخودار است. 
-
-پرسی سایکس، سی‌وسه‌پل را یکی از پل‌های درجه اول جهان خواند، شاردن آن را شاه‌کار معماری و شگفت‌آفرین و دن گارسیا آن را از بهترین آثار معماری ایران خواند. و به قول لرد کرزن «انسان هیچ انتظار ندارد برای دیدن آنچه که روی‌هم‌رفته می‌توان آن را باشکوه‌ترین پل دنیا نامید، ناچار از مسافرت به ایران باشد». دن گارسیا در این باره می‌نویسد: «این پل نیز از بناهای الله‌وردی‌خان گرجی است و با این‌که دشمنان و حاسدانش می‌گویند این بنا با پول ساخته شده‌است، نمی‌توانند انکار کنند که بانی شخص اوست. اما باور عموم مردم این است که الله‌وردی‌خان پل را به خرج خود ساخته‌است». 
-
-یکی از شعرای دوره صفویه به نام علی‌نقی کمره‌ای تاریخ بنای پل را در شعری به گونه ماده تاریخ، سال ۱۰۰۵ هجری به حساب آورده‌است و این سال، درست هم‌زمان با روزهایی است که خیابان بی‌همتای چهارباغ هم ساخته شده‌است. سی‌وسه‌پل، چهارباغ عباسی را به چهارباغ بالا متصل می‌کند. 
-
-این اثر در تاریخ با شماره ثبت ۱۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. 
-
-بر اساس نظر کارشناسان زمین‌شناسی و میراث‌فرهنگی مصالح، پایه و فونداسیون این پل به گونه‌ای طراحی‌شده که استحکام آن تنها در رطوبت است و خشکی ادامه‌دار رودخانه در درازمدت امکان خطر برای سی‌وسه‌پل را بسیار فراوان می‌نمایید. 
-
-نگارخانه
-
-پانویس
-
-منابع
-
-سایکس، سرپرسی. تاریخ ایران. تهران: انتشارات دنیای کتاب، ۱۳۵۷. 
-شاردن، ژان. سفرنامه شاردن. تهران: انتشارات توس، ۱۳۷۲. 
-مولیانی، سعید. جایگاه گرجی‌ها در تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران. اصفهان: یکتا، ۱۳۷۹. 
-سیلوا فیگوئرا، دن گارسیا. سفرنامه دن گارسیا. تهران: انتشارات نو، ۱۳۶۳. 
-آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، لطف‌الله هنرفر
-وبگاه شهرداری اصفهان
-
-آثار ملی شهر اصفهان
-بنیان‌گذاری‌های ۱۶۰۲ (میلادی) در ایران
-پل‌ها در اصفهان
-پل‌ها در ایران
-پل‌های استان اصفهان
-پل‌های تاریخی شهرستان اصفهان
-پل‌های سرپوشیده
-پل‌های کامل‌شده در ۱۶۰۲ (میلادی) 
-جاذبه‌های گردشگری اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌ها در اصفهان
-ساختمان‌ها و سازه‌های کامل‌شده در ۱۶۰۲ (میلادی) 
-معماری دوره صفویان
-مقاله‌های خرد حمل و نقل ایران
-نمادهای اصفهان
-مسجد حکیم یا مسجد جورجیر از مساجد چهارایوانی مربوط به پایان دوره صفوی در منطقه قدیمی باب‌الدشت اصفهان در انتهای بازار رنگرزان جای گرفته‌است. این مسجد و در دوره شاه‌عباس دوم به دست پزشک او حکیم محمد داوود در محل ویرانه‌های مسجد جامع دیلمی جورجیر یا مسجد صاحب اسماعیل بن عباد از قرن چهارم هجری بنا شده‌است. 
-
-کتیبه‌های سردرها و ایوان‌های داخل این مسجد به سال‌های ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری مورخ است و آن‌ها را محمدرضا امامی خوشنویس معروف عصر صفویه نوشته‌است. سردر مسجد جوجیر در شمال غربی این مسجد ��رار دارد. مسجد دیلمی جورجیر «مسجد جامع صغیر» نام داشته و در نیمه دوم قرن چهارم هجری مسجدی زیبا و باشکوه بوده‌است. 
-
-نام‌ها و دلایل نامگذاری
-بانی آن حکیم محمد داود ملقب به تقرب خان، پزشک شاه‌عباس دوم و شاه صفی بوده و بدین سبب، مسجد به حکیم شهرت یافته و چون در محله قدیمی جورجیر، در محل مسجدی از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر که صاحب بن عباد آن را بنا کرده بود، ساخته شد، مسجد جورجیر نیز نامیده شده‌است. 
-
-دیرینگی
-بنای مسجد، بر اساس کتیبه سردر شرقی آن، در ۱۰۶۷ آغاز شده و بنابر کتیبه سردر شمالی، در ۱۰۷۳ پایان یافته‌است. 
-
-توصیف بنا
-مسجد حکیم، با نقشه‌ای نامنتظم، در حدود ۸۰۰۰ مترمربع وسعت دارد. این بنا -که مانند بسیاری از بناهای دوره صفویه از آجر ساخته شده-از نوع مساجد چهار ایوانی است. 
-
-این مسجد، از نوع مساجد بدون مناره و گنبد برجسته و بزرگ است که مسجد سید از دوره قاجار مشابه آن محسوب می‌شود. 
-
-مسجد حکیم از آخرین آثار دوره صفوی است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربی، در مقایسه با مسجد امام و شیخ لطف‌الله نمونه‌ای یأس‌آور باشد؛ اما این مسجد با نگاهی معمارانه، به سبب نمایش شکوهمند طرح چهار ایوانی در مقیاسی بزرگ و داشتن آجرکاری، کاشی‌کاری، گره‌کشی و به‌ویژه خط بنایی، در زمره آثار برجسته آن دوران، در خور ارزیابی است. 
-
-سردر ورودی‌ها
-این مسجد، سه ورودی اصلی دارد. سردر شرقی به شکل پنج ضلعی، با دو سکو در دو طرف، کتیبه‌ای با اشعار فارسی، مقرنس‌کاری در قوس سردر، و دو پشت‌بغل مزین به خط بنایی کاشی‌کاری‌شده‌است. سردر غربی با مقرنس گچی ساده در قوس، در انتهای کوچه‌ای بن‌بست قرار دارد و به خیابان حکیم راه می‌یابد و نزدیک به در جورجیر است. سردر شمالی با انواع کاشی‌کاری و آجرکاری و دو سکو در دو طرف، ایوان کوچکی به عرض مدخل با طراحی زیبا، در بالای در ورودی دارد که به حجره‌ای راه می‌یابد. در بالای حجره دو پشت‌بغل و در قوس ایوان، مقرنس با پوشش کاشی‌کاری معقلی دیده می‌شود. 
-
-اضلاع و ایوان‌ها
-مسجد حکیم، با صحنی به ابعاد تقریبی ۶۱ متر × ۵۳ متر که در هر ضلع آن ایوانی قرار گرفته، دارای حوض سنگی مستطیل شکل و دو مهتابی (سکو) در دو طرف آن است که در جنوب هر دو مهتابی، جایگاهی به طول ۱ / ۷۰ متر برای امام جماعت تعبیه شده‌است. 
-
-ضلع شمالی
-ایوان ضلع شمالی به طول ۱۱ / ۵ متر و عمق ۹ متر، در حدود ۱۵ سانتیمتر بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. کتیبه‌ای کاشی‌کاری، شامل اشعاری در وصف مسجد، در وسط ایوان دیده می‌شود. ازاره این ایوان تا ارتفاع ۱ / ۲۰ متر با کاشی‌های معقلی پوشیده شده‌است. در وسط دیوار غربی، راهرویی به عرض ۳ / ۳ متر دیده می‌شود که راه دستیابی به مدخل شمالی مسجد است و اکنون با دیوار آجری مشبک پوشانده شده‌است. در بخش فوقانی راهروها، دو ایوان کوچک جلو حجره‌ها قرار دارد. کتیبه‌ای به خط ثلث، از محمدرضا امامی، با زمینه لاجوردی در سه جانب ایوان کار شده‌است. این کتیبه به همراه پوشش سقف، که کلمه علی را با خط بنایی از ترکیب آجر و کاشی فیروزه شکل داده، به این ایوان جلوه‌ای خاص بخشیده‌است. در دو طرف ایوان، ایوانی کوچک‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر کدام از این ایوان‌ها در دو طرف خود طاق‌نمایی به عرض سه متر دارند. 
-
-ضلع جنوبی
-جبهه جنوبی صحن و نیز ایوان، مشابه ضلع شمالی است و فقط در تزیینات، متفاوت به نظر می‌رسند، از ��مله در مقرنسی که در دل رسمی‌بندی بالای ایوان ساخته شده‌است. 
-
-ضلع شرقی و غربی
-جانب شرقی و غربی صحن همانند است، مشتمل بر ایوانی به عرض حدود هشت متر و در هر طرف ایوان ابتدا یک طاق‌نما و سپس سه ایوان کوچک‌تر، با عرض نزدیک به پنج متر، قرار دارد. دو طاق‌نمای کوچک نیز در ابتدا و انتهای هر ضلع دیده می‌شود که از داخل آن‌ها می‌توان به حجره‌های بالای آن‌ها دسترسی یافت. در طبقه بالای دو ضلع شرقی و غربی، برای زیباسازی اطراف صحن، طاق‌نماهایی ساخته شده‌است که هیچ‌گونه بنایی در پشت آن‌ها وجود ندارد، به‌طوری‌که هوا از میان آن‌ها جریان می‌یابد. بدین‌ترتیب، در هر طرف ایوان‌های شرقی و غربی شش طاق‌نما قرار گرفته‌است. 
-
-ایوان شرقی به شکل بدیعی دارای شاه‌نشینی است که طول فرورفتگی آن حدود ۵ / ۵ متر و دارای قوسی است و روی آن ایوانکی (بالکنی) تعبیه کرده‌اند که حجره‌های دو طرف بدان راه دارند. تزیینات کاشی‌کاری این ایوان در پشت‌بغل‌ها با نقش هشت و چهار سلی معقلی و نیز کتیبه سرتاسری، مشاهده می‌شود. ایوان غربی نیز با دارا بودن یک شبکه کاشی‌کاری معرق با نقش اسلیمی، در دیوار مقابل ایوان طراحی شده‌است. 
-
-شبستان‌ها و محراب‌ها
-مسجد حکیم دارای چهار شبستان و محراب است که شبستان اصلی یا شبستان زیر گنبد آن، در پشت ایوان جنوبی واقع‌شده و به شکل مربعی به ضلع ۱۱ / ۵ متر است. ازاره دیوارها تا ارتفاع ۱ / ۳۰ متر از نقوش متنوع با آجر و کاشی مزین شده‌اند. همچنین طاق‌نماهایی با تزیینات مشابه با خط بنایی کار شده‌است، شامل کلمات «علی»، «یاحنان»، یا «یامنان» و غیره. سقف گنبد نیز با نقش هشت و زهره معقلی طراحی شده‌است و در زیر آن کتیبه دیگری از محمدرضا امامی دیده می‌شود. 
-بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در این شبستان قرار دارد. این محراب، با عرض تقریبی ۶ / ۵ متر، هم‌عرض ایوان جنوبی است. ازاره محراب، به ارتفاع ۱ / ۳۰ متر، از سنگ مرمر است و نبش دیوار داخلی و خارجی محراب با کاشی‌پیچ فیروزه‌ای پوشیده شده‌است. کتیبه‌ای از آیات قرآن بر لبه خارجی محراب به عرض هشتاد سانتیمتر، بر زمینه کاشی لاجوردی کار شده و بر زیبایی محراب افزوده‌است. 
-
-در دو طرف شبستان زیر گنبد، دو شبستان به ابعاد ۲۲ متر × ۷ / ۵ متر وجود دارد. در جانب شرقی و غربی این شبستان‌ها ورودی‌هایی به راهروهای اطراف شبستان جای گرفته‌اند. ازاره‌ها دارای تزیینات آجر و کاشی‌اند، به‌طوری‌که در شبستان جنوب‌غربی این تزیینات به شکل حصیر بافته‌ای که مربعهایی از کاشی را در میان خود دارند، دیده می‌شود. نقاط دیگر، مانند طاق‌نماها، پشت‌بغل‌ها و سقف شبستانها، نیز پوشیده از سطوح تزیینی مشابه دیگر جاهای مسجد است. محراب‌های این دو شبستان کوچک‌ترند. محراب شبستان شرقی به شکل نیم‌هشتی است و کتیبه‌ای کاشی‌کاری در لبه پخ محراب کار شده‌است. پشت‌بغل‌ها نیز تزیینات کاشی‌کاری دارند و سقف محراب با مقرنس‌کاری آجری شکل گرفته‌است. محراب شبستان غربی، طراحی ساده‌تری دارد. 
-
-شبستان دیگری معروف به شبستان زمستانی در ضلع غربی مسجد قرار دارد و دارای دو بخش زنانه و مردانه است. سقف شبستان مردانه خیمه‌ای و ازاره آن مزین به کاشی‌کاری با نقش هشت و صابونک است. شبستان زنانه دارای سیزده ستون با سقف‌های چهاربخشی است. وسط هر سقف سوراخی با درپوشی از سنگ مرمر، برای حفظ گرمای داخل شبستان و جذب نور، دارد. ��ر دیوار جنوبی شبستان مردانه، محرابی به شکل یک نیم هشت‌ضلعی منتظم پوشیده از کاشی‌کاری و کتیبه در نیمه بالایی آن است. روی پشت‌بام شبستان زنانه یک مهتابی و محرابی برای نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینی شده‌است. 
-
-حوض
-در ضلع شمال‌غربی مسجد، نزدیک در دیالمه، حوض‌خانه‌ای به ابعاد ۸ / ۸۰ متر × ۷ / ۷۰ متر قرار دارد. اطراف حوض‌خانه از طاق‌نماهایی تشکیل‌شده و طاق‌نمای جنوبی شاه‌نشین است. قسمتی از روشنایی این فضا از شبکه‌های شش ضلعی منظم بالای دیوارها تأمین می‌شود. کف طاق‌نماها در حدود پنجاه سانتیمتر از کف حوض‌خانه بلندتر است تا در موقع وضوگرفتن بتوان روی آن نشست و هم محلی برای قرار دادن لباس‌های اضافی باشد. در وسط حوض‌خانه حوضی به‌طول چهار متر و عرض سه متر تعبیه شده‌است. در وسط حوض فواره‌ای است که آب را از منبع مادر چاه به اینجا منتقل می‌کند. هر چند که شیرهای آب لوله‌کشی نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند. این حوض‌خانه از نظر ساخت رسمی‌بندی زیبایی که در زیر کاسه سقف و بر چهار ستون کلاف‌کشی شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب‌توجهی از سقف‌سازی است. این حوض‌خانه نمونه‌ای است که در مساجد مشابه آن کمتر طراحی شده‌است. 
-
-ساعت‌های آفتابی
-
-از دیگر ویژگی‌های این مسجد، دو ساعت آفتابی است که یکی در زاویه شمال‌غربی مسجد و دیگری در بالای ایوان شمال‌غربی نصب شده‌اند. 
-
-معمار، کاشی‌کار و کتیبه‌نگار
-براساس کتیبه‌های مسجد، از معماران این بنا محمدعلی بن استاد علی‌بیک بنا اصفهانی، از کارشی‌کاران آن میرزامحمد کاشی‌پز، و کتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوی، محمدرضا امامی، بوده‌اند. نام خوشنویس دیگری به نام محمدباقر شیرازی نیز در یکی از کتیبه‌ها دیده می‌شود. 
-
-این مسجد موقوفات بسیاری دارد که بخشی از آن‌ها از بین رفته و بخشی شامل تعدادی از دکان‌های اطراف مسجد و مغازه‌های بازارهای اصفهان است. 
-
-بازسازی و نوسازی
-در ۱۳۱۸ ش قسمتی از سردر شمال‌غربی، یا سردر مسجد دوره دیلمیان، از زیر خاک نمایان شد و در ۱۳۳۵ ش کاهگل آن کاملا زدوده گردید. این مسجد در دهه سی شمسی و نیز در دهه‌های اخیر، به همت سازمان میراث فرهنگی و همچنین امام جماعت مسجد احمد کلباسی اشتری، مرمت شده‌است. 
-
-ثبت در آثار ملی
-این بنا در ۱۳۱۳ ش به شماره ۲۲۳ به ثبت آثار ملی رسید. 
-
-پانویس
-
-منابع
-
-آشنایی با شهر تاریخی اصفهان، لطف‌الله هنرفر
-دانشنامه جهان اسلام
-وبگاه شهرداری اصفهان
-ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی: از ۲۴ / ۶ / ۱۳۱۰ تا ۲۴ / ۶ / ۱۳۸۴، تهران ۱۳۸۴ ش. 
-آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۷۰ ش. 
-محمدحسن جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری (سروشیار)، اصفهان ۱۳۷۸ ش. 
-ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ ش. 
-محمدیوسف کیانی، «کاشیکاری در معماری ایران دوره اسلامی»، در تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ ش. 
-آندره گدار، «اصفهان»، در آثار ایران، اثر آندره‌گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقدمقدم، ج ۴، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۶۸ ش. 
-گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر:۲ مساجد اصفهان، زیرنظر کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ ش. 
-م��ضل‌بن سعد مافروخی، کتاب محاسن اصفهان، چاپ جلال‌الدین حسینی‌طهرانی، تهران ۱۳۱۲ ش. 
-محمود ماهرالنقش، معماری مسجد حکیم، تهران ۱۳۷۶ ش. 
-کریم نیکزاد امیرحسینی، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۳۵ ش. 
-لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ ش. 
-
-Jean Chardin, Voyages du Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, new ed. by L. LanglÉs, Paris ۱۸۱۱. 
-Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh ۱۹۹۴. 
-
-پیوند به بیرون
-تصاویری دیدنی از مسجد حکیم اصفهان
-
-آثار ملی شهر اصفهان
-بناهای تاریخی شهرستان اصفهان
-جاذبه‌های گردشگری اصفهان
-مسجدهای استان اصفهان
-مسجدهای اصفهان
-مسجدهای تاریخی شهرستان اصفهان
-مسجدهای تشیع
-معماری ایرانی
-معماری دوره صفویان
+version https://git-lfs.github.com/spec/v1
+oid sha256:ac07dba65457a19500b198870e171640414800021820296239eeddf7f4fc7339
+size 88389525